Соль

Карціна трэцяя

Кабінет Фёдара Максімавіча. Ён нічым не адрозніваецца ад кабінета Хазяінава. Толькі больш тэлефонаў, на сцяне карта рэспублікі, над картай партрэт У. І. Леніна. Фёдар Максімавіч праглядае дакументы.

Голас па селектары. Фёдар Максімавіч, інжынер Балоцін ужо тут…

Фёдар. Няхай заходзіць. Астатніх у тым парадку, як дамовіліся, і толькі па адным.

Голас па селектары. Добра.

Уваходзіць Балоцін.

Балоцін. Дазвольце, Фёдар Максімавіч.

Фёдар. Вітаю вас. Сядайце, калі ласка. (Паказвае на стол пасяджэнняў, сам садзіцца насупраць.) Васіль Мікалаевіч, вельмі коратка і вельмі… і вельмі чэсна па любаградскай праблеме.

Балоцін. Калі коратка, то справы дрэнь. А калі і сумленна, то будуць яны яшчэ горшыя… Арыфметыка простая, лічбы жахлівыя. За дваццаць гадоў мы здабылі каля двухсот мільёнаў тон сільвінітавай руды і пры гэтым засалілі, падтапілі і затапілі столькі зямлі, на якой некалі хлеб рос, што даводзіцца перасяляць дваццаць пяць тысяч сялян. К двухтысячнаму году дабудзем мільярд… Колькі ж нам давядзецца перасяліць, як мы выберам усе восемдзесят мільярдаў?

Фёдар. А чаму гэта пытанне вы задаяце мне?

Балоцін. Каб адказаць: калі ў бліжэйшыя гады не зменіцца тэхналогія здабычы і перапрацоўкі руды, трагедыя будзе непазбежнай, а працэсы знішчэння жывога на тэрыторыі ў дваццаць тысяч квадратных кіламетраў не абарачальныя. А на гэтай тэрыторыі сёння жыве каля сямісот тысяч чалавек.

Фёдар. Але ж гэта калі тэхналогія не будзе зменена…

Васіль. Справа ў тым, Фёдар Максімавіч, што ні навука, ні міністэрства ў гэтым тысячагоддзі такой задачы перад сабой не ставяць. Апрача таго, для прамыўкі сільвініту абагачальныя фабрыкі адкачваюць такую неверагодную колькасць артэзіянскай вады, што ў недалёкім будучым вакол заборных свідравін у радыусе дзесяткаў кіламетраў практычна павінна стварыцца пустыня.

Фёдар. Што яшчэ? Вы ўжо давайце ўсе страхі адразу…

Балоцін. Самае жахлівае, Фёдар Максімавіч, у тым, што на працягу дваццаці гадоў вецер разносіць над палямі і лясамі тысячы тон солевага пылу ў год. Многія мільёны тон хімічна агрэсіўных расолаў штогод атручваюць грунтавыя і артэзіянскія воды. Катастрафічныя вынікі гэтага ў будучым цяжка сабе ўявіць. Вывады, як кажуць, напрошваюцца самі сабою…

Фёдар. Не ўжо, шаноўны, фармулюйце вашы вывады самі…

Балоцін (пасля доўгай паўзы). Калі мы падлічым страты, нанесеныя грамадству і прыродзе, выявіцца, што здабыча калію тым спосабам, якім хімікі карыстаюцца сёння, была самым безадказным марнатраўствам, калі не авантурай…

Фёдар. Вы не згушчаеце, Васіль Мікалаевіч?..

Балоцін. Я знаёмы з даследаваннямі двух дзесяткаў інстытутаў, якія спрабуюць хоць што-небудзь прапанаваць, каб выратаваць ці хоць як-небудзь абараніць прыроду Любаградчыны. Ну, а я спрабую хоць як-небудзь скаардынаваць іх спробы.

Фёдар. Што значыць — спрабую?! Вам даручылі ўзначаліць распрацоўку комплекснай праграмы аховы прыроды прамраёна, а вы спрабуеце!..

Балоцін. Справа ў тым, Фёдар Максімавіч, што праграма не забяспечана ні тэхнічна, ні фінансава, ні арганізацыйна.

Фёдар. Я ўжо трэці месяц працую сакратаром абкома. Чаму ж вы паведамляеце мне пра гэта толькі сёння і пасля таго, як я вас знайшоў, а не вы мяне?..

Балоцін. У міністэрстве, якому падначалены наш інстытут, мне катэгарычна не рэкамендавалі гэтага рабіць. А днямі мне забаранілі абнародаваць тэхніка-эканамічныя выкладкі па праблеме аховы прыроднага асяроддзя ў прамраёне.

Фёдар (узрываецца). Выкладкі! Запіскі! Дакладныя! Рэестры!.. Вас жа не рэгістратарам жахаў паставілі ў Любаградзе!

Балоцін. Калі прамыславікі, чыноўнікі і вучоныя сімулююць кіпучую дзейнасць, павінен жа хто-небудзь хоць бы рэгістраваць сапраўднае становішча…

Фёдар. Вы камуніст?

Балоцін. Я беспартыйны, але сумленны чалавек. Слабы, але сумленны. Гэтым і казнюся і ганаруся.

Фёдар. Арыгінальна.

Балоцін. Таму было б вельмі справядліва, калі б вы паставілі на маё месца каго-небудзь іншага, больш моцнага. Пры такіх сур’ёзных і вялікіх праблемах адной сумленнасці мала. Тут зубамі трэба…

Фёдар. За сумленнасць дзякую. А працаваць я вас прымушу! Вы ў мяне будзеце працаваць і галавой і зубамі!.. Знайшоўся непраціўленец.

Голас па селектары. Фёдар Максімавіч, акадэмік Мухіна ўжо тут…

Фёдар. Прасіце…

Уваходзіць Мухіна.

Мухіна. Добры дзень, Фёдар Максімавіч! Вітаю вас, Васіль Мікалаевіч!

Фёдар (вітаецца). Рад вас бачыць, Зінаіда Тарасаўна. Сядайце. У нас размова пра абарону існага на зямлі. Не падтрымаеце?..

Мухіна (радасна, узбуджана). Вельмі дарэчы, Фёдар Максімавіч! Вельмі! Усё збіралася да вас, «из дальних странствий возвратясь». Гара пытанняў, куча праблем, не кажучы пра ўражанні. Канферэнцыя ў Жэневе, сімпозіум у Парыжы, калёквіум у Маскве, свой з’езд аховы прыроды. Вельмі шкадавалі, што вы не змаглі быць. Але магу вас запэўніць, усё прайшло на вышэйшым арганізацыйным і палітычным узроўні. І даклады, і выступленні, і віншаванні зверху, і крытыка знізу, хоць давялося, канечне, папрацаваць…

Фёдар. І што ж там у Жэневе?

Мухіна. Кашмар! Паслухаеш прадстаўнікоў капіталістычных краін — валасы варушацца. Песімізм і безнадзёга неверагодныя. Вучоныя з сусветнымі імёнамі, а тэрміналогія і ацэнкі проста жудасныя. Адзін — пра перагрэў планеты і сусветны патоп, другі — аб амярцвенні сусветнага акіяна, трэці — аб апустыньванні кантынентаў. Кашмар і канец свету! Упачатку нават цяжка было сарыентавацца. Але пасля, канечне, параіліся і далі панікёрам і капітулянтам дастойны бой. Трэба сказаць, што пасля гэтага наша дэлегацыя была ў цэнтры ўвагі. А калі я ў дакладзе заявіла, што ў нас у цудоўным стане дзесяць тысяч азёр, шэсць тысяч рэк…

Балоцін. Чатыры тысячы рэк…

Мухіна. Чаму чатыры? Заўсёды было шэсць.

Балоцін. Заўсёды было, а зараз чатыры. І азёр ужо напалавіну менш…

Мухіна (робіць выгляд, што не чуе Балоціна). А калі паведаміла, што амаль палова рэспублікі занята цудоўнымі лясамі, у якіх працвітаюць зубры, бабры, мядзведзі і іншыя прадстаўнікі фауны, а Таварыства аховы дзесяць гадоў запар трымае пераходны сцяг, у зале грымнулі такія апладысменты…

Фёдар. Вы лічыце, што залу так усхваляваў пераходны сцяг?

Мухіна (не зразумеўшы іроніі). Думаю, што не толькі. Яны яшчэ наладзілі сапраўдную авацыю ў тым месцы, дзе я паведаміла, што ў нас, як і ў іншых саюзных рэспубліках, сёлета выдадзена «Чырвоная кніга», у якую мы занеслі не меншую колькасць жывёл і раслін, чым у любой развітой капіталістычнай краіне. Былі і выкрыкі з галёркі, але, на жаль, з замежнымі мовамі ў нас…

Фёдар. З замежнымі мовамі ў нас не бліскуча, што праўда, тое праўда… А знішчыць, каб потым занесці ў «Чырвоную кнігу», подзвіг невялікі. Чым уводзіць «Чырвоныя кнігі», ці не лепш было б не пераступаць чырвонай мяжы…

Мухіна. Фёдар Максімавіч, вы цудоўна сказалі! І калі ўзяць у маштабах рэспублікі, а лепш краіны…

Фёдар (перапыняе). Даруйце, Зінаіда Тарасаўна, але не будзем пакуль браць у маштабах… Наша гутарка з Васілём Мікалаевічам сёння не выходзіць за межы Любаградскага раёна. А паколькі вы не толькі ўзначальваеце наша слаўнае Таварыства аховы, але і з’яўляецеся яшчэ кіраўніком навуковага Савета па праблеме ліквідацыі шкодных вынікаў калійнай вытворчасці, то мы будзем удзячны, калі вы…

Мухіна. Разумею, Фёдар Максімавіч…

Фёдар. І калі можна, Зінаіда Тарасаўна…

Мухіна. Разумею, Фёдар Максімавіч, і рада далажыць, што вынікі работы Савета пераўзышлі ўсе нашы планы — тры доктарскія і восем кандыдацкіх, чатыры манаграфіі, шэсць зборнікаў і дзесяткі артыкулаў. Нам удалося выйсці на просты і арыгінальны спосаб ліквідацыі хвастоў, які палеатыўна вырашае і праблему папярэджвання правалаў глебы над выпрацоўкамі.

Фёдар (з іроніяй). А вы панікуеце, Васіль Мікалаевіч.

Уваходзіць Сямёнаў.

Сямёнаў. Дазвольце…

Фёдар. Заходзь, медыцына, заходзь.

Сямёнаў. Даруйце, калі спазніўся. (Вітаецца з усімі.)

Фёдар. Нічога. Мы толькі што перайшлі да абвінаваўча-абарончых прамоў адносна знішчальнікаў прыроды.

Сямёнаў. Наслухаліся мы з Зінаідай Тарасаўнай гэтых прамоў. Ох і моцна ж уліплі паны буржуі ў бяду веку! Толькі няма нам ад таго радасці. Уласныя экалагічныя праблемы і не прасцейшыя, і не лягчэйшыя, ды і з іхнімі ўсё часцей і часцей сутыкаюцца. На адным шарыку жывём, а ён такі маленькі.

Мухіна. Вы пра шарык, як той Маленькі прынц…

Сямёнаў. Будзеш прынцам, калі ланцуговая рэакцыя знішчэння жывога на планеце прымае маштабы і хуткасці пагражальныя. Ды што на планеце?! Не так даўно па пісьму аднаго доктара ў Любаград ездзіў. Такога наглядзеўся… Сады ў балотах, палі ў правалах, рэкі перасохлі, дрэвы чахнуць… Куды ідзём?! Што сабе думаем?! Мне іншы раз здаецца, калі мы хочам выратаваць біясферу, ад якой залежыць наша існаванне…

Мухіна. Ну, гэта вы ўжо зусім панікуеце, Мікалай Сяргеевіч.

Сямёнаў. Відаць, з гэтае прычыны, Зінаіда Тарасаўна, мне і не спадабаўся ваш бадзёранькі даклад у Жэневе.

Мухіна. Ну, гэта ўжо справа густу.

Сямёнаў. Даруйце, аб густах можна спрачацца, абмяркоўваючы, скажам, вартасці капялюшыка ці нечага ў гэтым сэнсе…

Мухіна (гулліва). Вы мяне крыўдзіце…

Сямёнаў. Толькі таму, што экалагічная праблема — гэта сусветная праблема. Калі дрымота зацягнецца — нам ніхто не дапаможа.

Мухіна (паўжартам). Мікалай Сяргеевіч, вы ўжо зусім губляеце класавыя пазіцыі.

Сямёнаў. Класавыя, кажаце?.. Калі мы, паважаная, будзем па-сапраўднаму змагацца за чысціню на зямлі і ў небе, у сябе дома, і ў Жэневах, наша пазіцыя заўсёды будзе класавай. Небяспека, і рэальная, у тым, каб паветра, якім дыхаюць усе класы, не знікла раней за класы. Фёдар Максімавіч, вы ведаеце, што хімічныя і іншыя «брудныя» прадпрыемствы больш ці менш раўнамерна пакрылі ўсю тэрыторыю нашага краю. І гэта не небяспечна. Ачышчальныя збудаванні не ідэальныя. Нярэдка яны прымітыўныя. Да таго ж у гэтай справе многа недагляду і безадказнасці.

Фёдар. Ты каму жалішся?! На каго скардзішся?!

Сямёнаў. Я не скарджуся. Я канстатую сітуацыю…

Фёдар. Ах, канстатуеш!..

Сямёнаў. І толькі таму, што яна небяспечная…

Фёдар. Ты мяне яшчэ і палохаеш?..

Сямёнаў. Я не палохаю, я сам баюся…

Фёдар. Вось гэта ўжо прасвятляе становішча.

Сямёнаў. Справа ў тым, што прадпрыемствы расшыраюцца. Расшыраюцца і парасоны шкодных выкідаў над імі. Калі гэтыя парасоны злучацца між сабой, нам усім будзе дрэнна ў пераносным і літаральным сэнсе.

Фёдар. Ну і што ты прапануеш у гэтай сітуацыі?

Сямёнаў. Я не магу прапанаваць сёння нічога радыкальнага.

Фёдар. Адзін слабы, другі не можа…

Сямёнаў. Губяць прыроду і атручваюць атмасферу, як правіла, буйныя прадпрыемствы. І мы нічога не можам зрабіць. Іх кіраўнікі паводзяць сябе, як удзельныя князі. Яны незалежныя. Яны проста ігнаруюць санітарную службу ці, у лепшым выпадку, плоцяць штрафы з дзяржаўнай кішэні.

Фёдар. Што яшчэ?

Сямёнаў. Яшчэ, Фёдар Максімавіч, прамысловасць так хутка павялічвае колькасць элементаў, што трапляюць у адыходы, што мы не паспяваем разлічваць адпаведных гранічна дапушчальных канцэнтрацый. Нашы разлікі заўсёды былі заснаваны на прамым уздзеянні якога-небудзь аднаго шкоднага рэчыва на арганізм чалавека. Сёння ж такіх рэчываў выкідаецца дзесяткі. Яны ўступаюць у рэакцыю адзін з другім і ўтвараюць новыя злучэнні, якія трапляюць у арганізм чалавека ў канцэнтрацыях, што перавышаюць гранічна дапушчальныя ў дзесяткі разоў.

Фёдар. Цяпер зразумела, што пры такіх лічбах ты нават не ўпамінаеш пра тое, што ў паветры нашага горада фенол перавышае дапушчальную норму больш, чым у сорак разоў. А трэба было б у званы ўдарыць. Сірэну ўключыць!

Сямёнаў. Не б’ю ў званы толькі таму, што з’явілася небяспека больш сур’ёзная. Сёння з усёй вастрынёй у свеце і, натуральна, у нас паўстае пытанне аб захаванні і зберажэнні генетычнага фонду насельніцтва. Не раслін, не жывёл — хоць гэта праблема не меншая, — а чалавека. Гэты фонд пад пагрозай змянення, і не ў лепшы бок. Справа ў тым, што многія вытворчыя нечыстоты, здольныя выклікаць мутагенны эфект, паражаюць генетычны апарат не толькі сучаснага пакалення людзей. Яшчэ большая небяспека ў тым, што «нябачныя» сёння мутагенныя змены, што адбываюцца ў палавых клетках, праявяцца ў наступных пакаленнях у выглядзе спадчынных хвароб.

Фёдар. І ты рашыў паведаміць мне гэта па сакрэту? А я хачу, каб пра гэта ведалі ўсе! А яшчэ я не хачу, каб нашы з табой унукі і праўнукі нараджаліся калекамі! Мікалай, дарагі, я разумею, што гэта сур’ёзна, але чаму ты скардзішся, а не дзейнічаеш? Усе імкнуцца паскардзіцца, пажаліцца, паплакацца, зваліць з хворай галавы на абставіны. Адказныя людзі ператварыліся ў сорак тысяч кур’ераў, што пастаўляюць інфармацыю! А хто ж будзе справу рабіць, дзейнічаць, рашаць пытанні, а не толькі ставіць іх? Мікалай Сяргеевіч, ты ж намеснік міністра. Ты адказны за здароўе цэлага народа. Дык пратэстуй! Патрабуй! Змагайся! У кроў разбіся, калі абставіны таго патрабуюць, але свайго дамажыся, справу зрабі. Дымяць, капцяць, шкодзяць прыродзе і людзям — дык спыні, забарані, закрый, апячатай! Прыцягні да адказнасці не гледзячы, князь ён ці дробны паскуднік. У нас жа цудоўныя законы! А ты член урада! Дык дзейнічай ад яго імя! Прымай меры! І запомні: ці дзеянне ў большым і малым, ці ўсё пойдзе да чортавай матары!

Мухіна. Я вельмі і вельмі згодна з вамі, Фёдар Максімавіч.

Фёдар. Дзякую, што хоць не пярэчыце… (Сямёнаву.) А зараз канкрэтна: хто, што і ў якіх канцэнтрацыях перавышае ў Любаградзе?..

Сямёнаў. Пра Любаград, Фёдар Максімавіч, размова асобая. Сёння толькі скажу, што там жартуюць з амінамі і іншымі рэагентамі. Для доктара Арыны Крывіч гэтыя жарты скончыліся сумна…

Мухіна (у жаху). Арыны Крывіч?!

Мухіна, Фёдар і Балоцін адначасова ўстаюць з-за стала.

Фёдар. Арына памерла?!

Сямёнаў (зразумеўшы сваю памылку). Даруйце, жывая, але…

Мухіна (як стаяла, так і села). Госпадзі! Ці ж так можна?!

Фёдар (усхвалявана). Мікалай! Яна павінна жыць! Павінна, разумееш?! Я заклінаю цябе, выратуй яе!

Сямёнаў. Фёдар Максімавіч, мы робім усё неабходнае, але вострая інтаксікацыя можа завяршыцца развіццём пячоначнай комы. А гэта амаль заўсёды вырашае лёс хворага…

Фёдар. Пры чым тут печань? Я сам бачыў нешта накшталт астмы?!

Сямёнаў. Тое, што вы бачылі, было толькі знешняй праявай асноўнай хваробы. Адмаўляюць печань, ныркі…

Фёдар. І ты думаеш…

Сямёнаў. Так, Фёдар Максімавіч. Хворая працяглы час была пад інгаляцыйным уздзеяннем амінаў. Гэта выклікала змены ў крыві і прыгнечанне нервовай сістэмы.

Фёдар. Ты вельмі засмуціў мяне.

Уваходзіць Ігнат.

Ты вельмі засмуціў мяне, Мікалай Сямёнавіч…

Ігнат. Можна, я без дакладу, а то ваш хлопец некуды выйшаў, а мне…

Фёдар. Заходзь, Ігнат Кірылавіч. Што-небудзь здарылася?

Ігнат. Калун Івана зноў у кантроль павалок. У бальніцы знайшоў і на цугундзер… Ну, замучылі, замардавалі, зацягалі чалавека. Таго і глядзі ўкладуць, самога ўкладуць разам з жонкай…

Фёдар. Калун! Калун! Калун! Я без году нядзеля ў абкоме, а толькі і чую, што Калун. Колькі іх у нас? (Націскае клавішу селектара.)

Голас па селектары. Слухаю, Фёдар Максімавіч.

Фёдар. Будзь ласкаў, пашукай мне Калуна з кантролю.

Голас па селектары. Добра, Фёдар Максімавіч.

Ігнат. Здарова, Зінаіда. Па начальству ходзіш, а на партызанскую сустрэчу не прыехала?..

Мухіна. Шкадую, але была ў Жэневе.

Ігнат. Не шкадуй. З Жэневы ты яшчэ на тым тыдні вярнулася, а мы ўчора збіраліся. (Сямёнаву.) І ты, Мікола, даўно бацькаву магілу не наведваў. (Вітаецца з Сямёнавым, Мухінай, Балоціным, садзіцца за стол. Фёдару Максімавічу.) На маім сумленні тая дарога, мяне і казні. А Івану Іванава яшчэ будзе… Там такое… (Адварочваецца, змахвае слязу.)

Фёдар. Я ведаю…

Голас па селектары. Фёдар Максімавіч. Траян хацеў бы зайсці перад тым, як прыйдзе Хазяінаў.

Фёдар. Добра.

Уваходзіць Траян. Вітаецца з Фёдарам, знаёміцца з Балоціным і Мухінай.

Фёдар. Хіба вы не знаёмы?..

Траян (садзіцца за стол). На жаль…

Фёдар (загадкава). На жаль… (Уважліва разглядае крыху збянтэжанага Траяна.) Даўно не бачыліся, Міхаіл Кузьміч, вось я вас і разглядаю. Рэдка сустракаемся… на жаль… Ну, расказвайце, як справы на рудніках…

Траян (вельмі бадзёра). Усё ў норме, Фёдар Максімавіч. Соль ідзе на-гара, новы руднік гудзе на поўную моц. Настрой у рабочага класа добры, заработак таксама, а адсюль і паказчыкі. Словам, пакуль усё добра, хоць пытанні, канечне, ёсць…

Фёдар. Выкладвайце, калі ёсць…

Траян (глянуўшы на прысутных). Я магу…

Фёдар. Можаце як на духу…

Траян. Калі мне расказалі пра гэта хуліганства з дарогай, я не паверыў. І калі прынцыпова, па-партыйнаму, то рана ці позна, а Крывіча давядзецца мяняць. Гэта, канечне, не маё пытанне, але куды дзенешся. Не работа — бесперапынная тузаніна. Зараз, напрыклад, не дае зямлю пад хвасты…

Ігнат. Дзвесце гектараў Хазяінаву пад хвост. Прыгожа гучыць…

Траян. Потым, вечна мітусіцца, усіх разносіць, чуць што — пісьмы, запіскі, пратэсты, акты. А цяпер вось яшчэ і форменная дыверсія. У іх у крыві ўжо гэтыя партызанскія замашкі.

Фёдар. Што ёсць, то ёсць. (Глядзіць на Ігната.)

Траян. І ў калійнай вытворчасці ні ў зуб нагой. Старшыня райвыканкома, а мысленне… Потым, расказваюць, што бацька ў яго склочнік, якіх мала. Некалі быў старшынёй калгаса, пайшоў на пенсію, а фактычна кіруе раёнам. Мне той жа Шашаль такія рэчы расказваў — вушы вянуць. Я, канечне, не магу катэгарычна сцвярджаць, што Крывіч беспрынцыповы ў адносінах да Хазяінава, але ў тым, што Ілья Міхайлавіч жанаты на яго сястры, нязручнасць ёсць, і вялікая.

Фёдар. Што ж яму, разжэньвацца з гэтае прычыны?

Траян. Я думаю, што больш мэтазгодна было б…

Ігнат. …старшыню замяніць, а жонку пры дырэктары пакінуць…

Фёдар. А з цесцем дырэктара як быць? Гэта ён учыніў дыверсію.

Траян. А цесця судзіць!

Фёдар. Тады пачнём…

Ігнат (устае). Воля ваша, толькі мая праўда…

Фёдар. Учыніў дыверсію і — яго праўда?!

Ігнат. Учыніў, але мая…

Фёдар. Знаёмцеся, Міхаіл Кузьміч, перад вамі бацька старшыні райвыканкома і цесць генеральнага дырэктара, ён жа пенсіянер, ён жа Ігнат Кірылавіч Крывіч. (Ігнату.) Ты сядай.

Траян (спачатку губляецца, потым весела рагоча). Вось гэта пасаж, як некалі казалі! (Смяецца.) Не, гэта толькі вы можаце, Фёдар Максімавіч! Толькі вы. (Да Ігната.) А цяпер скажыце, дарагі таварыш, навошта ж было хуліганіць у вашым-то ўзросце?!

Ігнат. А навошта ў вашым узросце ды яшчэ ў такім месцы глупства гаварыць? Даруйце, не ведаю, хто вы.

Фёдар. Траян — старшыня Любаградскага гарвыканкома.

Ігнат. Чуў, але не бачыў. Разы са два, праўда, спрабаваў убачыць, але ён мяне не прыняў. А на партызанскія сустрэчы не ходзіць… І калі ўжо мяне судзіць, дык пасля яго.

Фёдар. Богу богава… а сёння табе адказ трымаць. Будзь ласкаў расказаць, як была справа…

Ігнат. Лёгка сказаць — расказаць. А мяне ад аднаго ўспаміну ліхаманка б’е… Выходжу з хаты, а па вуліцы — пыл слупам: нясецца нехта на матацыкле на злом галавы. Прыглядаюся — брыгадзір Сініца. Ну, думаю, зноў Шашалеву дамбу з жыжай прарвала. А Сініца за мацюкамі слова сказаць не можа. Паглядзі, крычыць, што сволачы з агуркамі і памідорамі зрабілі! На матацыкл — прылятаем. Глянуў, усё расце, буяе, агуркі па тапарышчу, памідоры па гаршку, а праз гэту прыгажосць гусеніцамі магістраль прабіта. Ад злосці і крыўды захлынуся, думаў. А мухаеды, прабачце, набіць некаму — навокал ні душы. Толькі бульдозер іхны сярод поля. Што рабіць?.. Завялі мы яго, слупкі з зямлі тросам павыцягвалі і тут жа спалілі. Канавы загладзілі… А раніцой гэтыя бандыты ўвальваюцца ў кантору і да мяне з кароткімі гужамі: вы старшыня? Я, адказваю. А старшыні не было. Вы што тут! — раве. Мы дарогу вядзём, Хазяінава ратуем, а вы безабразія творыце! Мы вас, крычыць, судзіць будзем!.. Пакуль старшы петушыўся, а памочнікі кудахталі, я паклікаў участковага і ўсіх адправіў у пракуратуру. Праўда, старшага спытаў, ці чытае ён газеты. Чытаю, кажа, калі трэба. А закон пра зямлю чытаў?.. Інжынер-пуцеец з вышэйшай адукацыяй у агарод з бульдозерам, як свіння з рылам, лезе, а закона не чытаў, паразіт! Нам, кажа, не да законаў, нас на прарыў кінулі. Бачу, што дурань…

Фёдар (перапыняе). А дарога ўсё-такі патрэбна?

Ігнат. Патрэбна, а хто гаворыць?..

Траян. Ён як чэхаўскі зламыснік. Толькі той па адной гайцы адкручваў, а гэты рашыў…

Ігнат. Не трэба думаць, што той зламыснік такі ўжо дурны быў. Вы ж без чыгункі не можаце, а ён без грузіла не мог.

Фёдар. Ладна, камандзір, не заводзься. Карту прыхапіў?

Ігнат. А як жа! Нам без карты — як без грузіла. (Вымае са старой планшэткі старэнькую карту і рассцілае на стале.)

Фёдар (здзіўлена). Няўжо тая самая?!

Ігнат. Яна, старэнькая. Кожная маршчыначка на яе твары знаёмая, кожная баразёнка. А вось і вашы паметкі ля моста, што мы ў сорак трэцім пад Першае мая шарахнулі. А Крывічы — во яны. Бачыце, амаль побач з новым рудніком. А гэты тарфянік мы мінулым летам пад паліў асвоілі. Дзвесце пяцьдзесят два гектары. Аэрадром, а не поле! Навошта ж яго па жывому дарогай рэзаць? Абысці ж можна па пясчаніках і няўдобіцах. А дарогу закруціць. Фёдар Максімавіч, родны, богам прашу, не дайце дурням узрадавацца. Закруціць трэба дарогу вось сюды.

Траян. Закруціць?! Гэта ж два лішнія кіламетры! Сотні тысяч лішніх расходаў!

Ігнат. Вы лічыце сваё, а я сваё.

Траян. Ух і сядзіць жа ў вас гэта кулацкае…

Ігнат. А ў вас купецкае. Зух шыкаваць за народныя грошыкі.

Траян. Слухайце, паважаны, як вы сябе паводзіце?!

Фёдар (смяецца). Лепш не заядайся, Міхаіл Кузьміч. Я з гэтай прамашкі ў яго яшчэ ў сорак першым два разы на гаўптвахце сядзеў. (Ігнату.) Падай мне аловак. Не той, чырвоны давай.

Ігнат падае аловак.

Закруцім, кажаш?

Ігнат. Закруцім. Вы ж ведаеце…

Фёдар. А чаго гэта ты са мной на «вы» перайшоў? Ці гаўптвахты перапалохаўся?

Ігнат. Не ў тым справа. Проста не хачу, каб нехта падумаў, што я да цябе ў сябры лезу…

Фёдар. А ты гэтага не бойся. Я ад сваіх сяброў і камандзіраў не адракаюся… А дарогу мы вось сюды, к лесу, закруцім. (Вядзе лінію па карце.) Што ёй зробіцца па пясках ды адхонах? А на чарназёме хлеб вырошчваць будзем, каб да агуркоў у людзей шкварка была.

Ігнат. Стой! Чакай! Адступі яшчэ на паўвярсты. Мы па адхоне сасоннічак пасадзілі. Вазьмі вышэй! Гэта ж на карце сантыметр, а ў натуры дзве вярсты. (Адсоўвае пальцам аловак.)

Фёдар. Ну і жмот стары!

Ігнат. Можаш і мацней, толькі вось сюды вядзі. А цяцер ніжэй. Роў тут у нас. А дарогу весці будуць — засыплюць заадно. Што ім, мільянерам, а нам поле пяском заносіць не будзе.

Фёдар. Крывая ж дарога атрымоўваецца.

Ігнат. Дарога — не ружжо. Нам з яе не страляць. А ты не Мікалай другі, каб па лінейцы дарогі чарціць. Уніз, уніз вядзі і праз яр. (Забірае аловак і дамалёўвае лінію сам.) Вось так будзе самы раз!

Траян. Арыгінальны мужычок.

Ігнат. У нас у Крывічах усе такія. Не за свой агарод ваюю, а за народную зямліцу, таму што аддадзена яна яму на вечнае карыстанне, а не на загубу. А іншыя марнатраўцы нічога не глядзяць: рэжуць яе, бедную, капаюць, рыюць, ірвуць. Ні розуму, ні сумлення. Развучыліся па зямлі плакаць…

Голас па селектары. Фёдар Максімавіч, таварыш Хазяінаў мог бы зайсці зараз?

Фёдар. Якраз толькі яго нам яшчэ і не хапае. Прасі.

Уваходзіць Хазяінаў. Вітаецца з Фёдарам Максімавічам за руку, з астатнімі кіўком. Садзіцца супраць Траяна.

(Ігнату.) Я табе вось тут распішуся, а ты арыштантам пакажаш.

Ігнат. Разборліва распішыся, а то не павераць. Вось так! Дзякую табе, родны! Да самага вечара сябе на «вы» называць буду. (Складае карту.)

Траян. З чаго б такая самапавага?..

Ігнат. З таго, як кажа мая баба, што знаў Ігнат Крывіч, каго сабе ў камісары выбіраць. Цяпер я ім, прахвостам, паршывай купіны без бою не здам. Мінуліся табе, зяцёк, Бэркавы клёцкі. (Фёдару.) Дык я пайду… Арыштантам работу дам.

Фёдар. Пасядзі. І яны няхай пасядзяць, раз заслужылі. А Міхаіл Кузьміч тым часам раскажа нам, як ён у Любаградзе прыроду ахоўвае і руднікамі кіруе.

Траян. З задавальненнем, Фёдар Максімавіч.

Фёдар. З задавальненнем кіруеш ці з задавальненнем раскажаш?

Траян (смяецца). І тое, і другое.

Фёдар. Ну-ну…

Траян. Мы лічым, Фёдар Максімавіч, што ў гэтым кірунку ўсё ідзе нармальна. Працуюць інстытуты, складаюцца тэхніка-эканамічныя абгрунтаванні, праводзяцца нарады і сімпозіумы. Днямі думаю пазнаёміцца з кіраўніком групы…

Фёдар (на Балоціна). Ён перад вамі…

Траян (крыху губляецца). Вельмі прыемна… Найбольш значныя поспехі, як мне расказвалі, у акадэміка Мухіна.

Фёдар. У Мухінай. Знаёмцеся з Зінаідай Тарасаўнай.

Траян (зусім губляецца). Вельмі прыемна… Павінен яшчэ адзначыць выключна вялікую работу вытворчага аб’яднання і асабіста Ільі Міхайлавіча.

Ігнат (Хазяінаву). А што гэта ты, Ілья Міхайлавіч, мне, як дзеўцы, усё на нагу наступаеш?

Хазяінаў. Прабачце, я незнарок.

Ігнат. А я падумаў, што ты таварышу Траяну сігнал падаць хочаш.

Хазяінаў. Які яшчэ сігнал?

Ігнат. Чырвоны. У сэнсе стоп — далей не трэба.

Траян. Што не трэба?

Ігнат. Заліваць не трэба. Заліваеце вы надта, дарагі таварыш. Пеяце, як салавей, аж сябе не чуеце.

Траян (разгублена). Не, гэта немагчыма…

Ігнат. Не крыўдуйце. Калі па-добраму, то мне вас нават шкада троху. Вас іншыя салаўі, накшталт Шашаля і майго зяця, пошчакамі цешаць, а вы з іх свісту высокаму начальству заліваеце. А пра тое, што наша вадасховішча на 25 мільёнаў кубоў апынулася вышэй таго самага прыроднага асяроддзя, якое ўсе абараняюць, і што гэта гара вады можа аднойчы выскачыць са сваіх дамб і затапіць усю акругу, вось пра гэта чамусьці ўсе маўчаць.

Траян. Як гэта выскачыць?..

Ігнат. Як са шчарбатай міскі. Вось Зінаіда ведае: калі соль выбіраюць — зямля асядае. Пад возерам і яго дамбамі таксама выбралі. Дамба аднойчы трэсне ці асядзе — і пачнём плаваць. У нас лодкі — нам звыкла. А некаторых і змыць можа. А калі вадзіцай яшчэ і хвасты падмочыць, то…

Фёдар. Даруй, не зразумеў…

Ігнат. Далажы, Васіль Мікалаевіч, а то іншыя саромеюцца…

Балоцін. Пры аварыйнай сітуацыі шламасховішчы і солеадвалы будуць затоплены. А гэта значыць, што будуць атручаны і засолены не толькі азёры, балоты і нізіны, але і ўсе рэкі да самага сіняга-сіняга мора. Небяспека яшчэ і ў тым, што аварыйная сітуацыя можа скласціся не толькі з прычыны прарыву дамб, але, што яшчэ страшней, і ў павадкавы перыяд.

Траян. Ведаеце, паважаны…

Ігнат. І вам бы ведаць варта, а не ліць ваду ў халяву.

Траян. Прабачце, Фёдар Максімавіч, але…

Фёдар. Не трэба прабачэнняў. Вы мне лепш скажыце як галава Савецкай улады прамысловага раёна: чаму не працуюць руднікі? І чаму я пра гэта даведваюся не ад вас і не ад Хазяінава?

Траян (глядзіць на Хазяінава). Як не працуюць?! Я толькі што гаварыў з Шашалем…

Фёдар. Вы не пра тое з ім гаварылі. (Хазяінаву.) А вы, аказваецца, хацелі схаваць ЧП не толькі ад мяне, але і ад Савецкай улады?!

Хазяінаў. А чым бы яна мне дапамагла?..

Фёдар. Вось як?!

Хазяінаў (спахапіўшыся). Мы думалі, управімся самі. Сваімі, так сказаць, сіламі… Разумееце, Фёдар Максімавіч, мы затаварыліся. Няма куды дзяваць гатовую прадукцыю. Часовая дарога — гэта было выратаванне. Думалі, выкруцімся… Фёдар Максімавіч, я гатовы несці адказнасць, але…

Фёдар. Панясеце без ніякіх «але»!

Траян. І было б справядліва, каб разам з Крывічамі. Мне думаецца, Крывіч-старэйшы не адважыўся б сарваць будаўніцтва дарогі без санкцыі на тое Крывіча-малодшага.

Ігнат. Не трэба круціць. Не трэба! (Хазяінаву.) Калі мы сюды ехалі, то быў рады, што Крывічы сарвалі будаўніцтва тваёй дурацкай дарогі. Ты зразумеў, што цяпер усё можна будзе зваліць на старшыню, а заадно і яго самога. Але не выходзіць! І як яно можа выйсці, калі слупкі мы павырывалі пазаўчора ранічкай, а руднікі вы спынілі калі?..

Фёдар. Абараняйцеся, таварыш Хазяінаў!..

Ігнат. Дык жа нечым крыць.

Хазяінаў. І Крывіч старэйшы, і Крывіч малодшы ненавідзяць мяне.

Фёдар. У такім разе вы нічога не зразумелі ні ўчора, ні сёння.

Хазяінаў. Я ўсё разумею, але мне цяжка абараняцца.

Фёдар. Чаму?

Хазяінаў. Крывічы злоўжываюць вашым імем і вашымі добрымі да іх адносінамі. Яны рыхтуюць мне адстаўку.

Фёдар. А вось гэта ўжо забаронены прыём. Калі не маеце падстаў наступаць, дык хоць абараняйцеся сумленна.

Хазяінаў. Не бачу сэнсу.

Фёдар. Як гэта не бачыце?

Хазяінаў. У нас розныя вагавыя катэгорыі, Фёдар Максімавіч. І калі я прайграў Крывічам, то вам…

Ігнат. Казанская сірата…

Фёдар (Хазяінаву). Збіраецеся прайграваць і другі раз меціце ўдарыць ніжэй пояса. Несумленна, таварыш дырэктар! І не прыкідвайцеся загнаным у кут! Вы не з баязлівага дзесятка. Я вас даўно ведаю. І ад бою са мной вы ўхіляецеся не таму, што ў нас розныя вагавыя катэгорыі. Я сакратар абкома партыі, вы кіраўнік буйнейшага ў краіне прадпрыемства! І ў дадзеным выпадку вас стрымлівае не дэфіцыт вагі. У вас ёсць вага, і значная, але ў вас няма пазіцыі і няма адказнасці, ці не было, ці вы яе згубілі на нейкім этапе дырэктарства… Наша безадказнасць раўназначна шкодніцтву. Вашы паводзіны мне не зразумелыя! Вы скампраметавалі сябе перад рабочым класам! А вы, Міхаіл Кузьміч, скампраметавалі самую Савецкую ўладу.

Траян. Фёдар Максімавіч, што тут магла Савецкая ўлада?

Фёдар. Савецкая ўлада ў руках тых, хто мае прыстойную галаву, можа ўсё! Усё, без выключэнняў! Выбаршчыкі далі сваёй уладзе ўсе паўнамоцтвы і сродкі! А як вы імі карыстаецеся? Яны ж іржавеюць у вашых халодных руках, гэтыя самыя сродкі Савецкай улады. Пагэтаму і толькі пагэтаму ў вас згубіў самакантроль і адказнасць удзельны князь Хазяінаў!

Траян. Будзем прымаць меры…

Фёдар. Прымаць меры… Вы думалі, што пасля памінак я паляцеў дамоў. Не, шаноўныя! Пралятаючы над руднікамі, я заўважыў, што яны не працуюць. Вярнуўся і аблазіў усё. Бачыў і лунныя пейзажы, і разломы, і правалы, і шлейфы дыму да гарызонта.

Ігнат. Іх толькі і браць з налёту. А то навялі б марафет.

Фёдар. Зінаіда Тарасаўна, сутнасць вашага праекта?

Хазяінаў. Сутнасць яго ў тым, што ён абышоўся б дзяржаве ў мільярд рублёў.

Мухіна. Вы блізкія да ісціны. Сапраўды, такі кошт памылак і пралікаў.

Фёдар. Калі ўсё лічыць на грошы, можна чорту душу прадаць… Сутнасць праекта, Зінаіда Тарасаўна?!

Мухіна. Закладка ўсіх цвёрдых адыходаў вытворчасці ў выпрацаваныя шахты. Гэта адзінае, што прадухіліла б правалы і асяданне зямной паверхні. І другое, закачка расолаў і шламаў у паглынаючыя падсолевыя гарызонты.

Балоцін. Разлік на закачку расолаў трэба забыць назаўсёды, як, між іншым, і ўвесь праект Зінаіды Тарасаўны.

Хазяінаў. Абсалютна правільна. Тое, што ўжо здабылі з-пад зямлі, назад не схаваць. За дваццаць гадоў шахты абваліліся. Закладка адыходаў у свежыя выпрацоўкі шахт у бліжэйшы час таксама стане немагчымай — мы пераходзім на спосаб здабычы, пры якім дах шахт абвальваецца следам за камбайнам.

Мухіна (разгублена). На распрацоўкі гэтай ідэі мы загубілі столькі часу і сродкаў… І, ведаеце, не трэба так заўзята…

Балоцін. Заўзята?.. Хіба вам, Зінаіда Тарасаўна, невядома, як на закачцы хімічных і іншых адыходаў ужо абпякліся не толькі немцы і амерыканцы, але і мы?.. Справа ў тым, Фёдар Максімавіч, што сёння ніхто не ведае, дзе ўсплывуць закачаныя пад зямлю адыходы. Артэзіянскія воды і іх патокі не вывучаны.

Фёдар. Вас паслухаць, дык выйсця наогул няма?..

Балоцін. Выйсце ёсць. Яно ў безадыходнай вытворчасці, гэта значыць у вытворчасці з поўнай перапрацоўкай адыходаў. У нашых умовах — унікальных, бясцэнных адыходаў.

Хазяінаў. Безадыходная вытворчасць немагчыма, як і вечны рухавік, ні заўтра, ні паслязаўтра. Гэта утопія, блеф!

Балоцін. Безадыходная вытворчасць не утопія, а рэальнасць нашых дзён. І ўладальнікі «брудных вытворчасцей» у капіталістычным свеце ідуць па гэтым шляху зусім не з любові да прыроды, але з эканамічнай выгады. Яны плоцяць за зямлю. А вы што, каму і колькі плоціце?.. Тое, што ў нас зямля дзяржаўная, яшчэ зусім не значыць, што яна не мае цаны…

Голас па селектары. Фёдар Максімавіч, у нас у прыёмнай Ніканаў Пётр Савіч. З даручэннем ад міністра. Пытаецца, калі вы зможаце яго прыняць.

Фёдар. Калі ў яго ад любаградцаў сакрэтаў няма, няхай заходзіць зараз.

Голас па селектары (праз паўзу). Ён кажа, што любаградцы вельмі дарэчы.

Фёдар. Ну і цудоўна.

Уваходзіць Ніканаў.

Ніканаў. Фёдар Максімавіч, мне літаральна дзве мінуты…

Фёдар. Мы вас слухаем… і не будзем спяшацца. Сядайце, калі ласка.

Ніканаў (садзіцца). Дзякую… Маю рэкамендацыі, я назваў бы іх настойлівымі, прасіць вас, Фёдар Максімавіч, адмяніць меры, прынятыя мясцовымі ўладамі ў адносінах вытворчага аб’яднання «Любаградкалій». Не сакрэт, што іменна гэтыя меры не толькі паралізуюць вытворчасць, але і ў нейкай ступені тэрарызуюць кадры. Я маю на ўвазе санкцыі пракуратуры, санстанцыі і іншых.

Фёдар Максімавіч доўга маўчыць, потым устае з-за стала, ходзіць па пакоі. Напружанае чаканне.

Фёдар (Ніканаву). На вялікі жаль, інтарэсы вашага ведамства замыкаюцца на колькасці здабытага сільвініту. Вы не нясеце адказнасці за санітарны, маральны і палітычны стан насельніцтва зоны «Любаградкалія» і яго наваколля. Вам лёгка прасіць… (Пасля доўгай паўзы.) Навука, вытворчасць і тэхналогія дасягнулі сёння такога ўзроўню, калі праблемы акаляючага асяроддзя не могуць быць пакінуты на міласць людзей, якія не маюць сацыяльнай адказнасці, не адчуваюць пакут зямлі, развучыліся плакаць па зямлі! У мірныя дні мы пакідаем незагойныя раны на той самай зямлі, за якую ў ліхую гадзіну аддаём мільёны сваіх жыццяў. На вялікі жаль, у тых, хто губіць прыроду, мала душы, а ў тых, хто яе абараняе, многа эмоцый. Але самае небяспечнае, што ні тыя, ні другія не маюць пра зямлю і прыроду дастатковай інфармацыі, глыбокай навуковай інфармацыі, якая прымусіла б нас аднойчы спыніцца, агледзецца, усвядоміць, асэнсаваць час і ўгледзецца ў яго, вызначыць сябе ў прыродзе.

Не трэба забываць, што нашы сацыяльныя і тэхнічныя магчымасці даюць нам не толькі радасці быцця, але і ставяць сур’ёзныя праблемы. Ланцуговая рэакцыя колькасці павінна кіравацца. Якасць жыцця, якасць спажывання, якасць мыслення — вось што павінна стаць яе вынікам. Чалавецтва ўступае ў перыяд, эпоху, паласу, як хочаце, надзвычайна строгай, калі не жорсткай эканоміі ва ўсім. Пакуль мы вымяраем нашы выкапнёвыя багацці мільёнамі і мільярдамі тон, а ваду кубакіламетрамі. Але справа ідзе да таго, што мы вымушаны будзем ставіць помнікі вадзе. Цешыць і ўсяляе аптымізм толькі тое, што ў гісторыі не было прыкладу, каб навука не змагла вырашыць праблем, што паўстаюць перад чалавецтвам. А што тычыцца мер, прынятых выканкомам, пракуратурай і санітарнай службай, то я іх вітаю, а змяняць не хачу ды і права такога не маю. Спыненне ж руднікоў разглядаю як праішэсце надзвычайнае, як катастрофу, калі хочаце. І сёння лічу дастатковымі толькі такія меры, якія выправяць становішча і адновяць упушчаныя магчымасці здабычы ўгнаенняў, інакш яны не меры. (Ніканаву.) Можна перадаць, што мы будзем браць дары зямлі, але ў той жа час будзем берагчы гэту зямлю, каб людзі маглі жыць на ёй тысячагоддзі. Нельга дапусціць, каб выгада дня вяла да катастрофы веку.

Зумер селектара. Фёдар Максімавіч націскае клавішу.

Голас па селектары. Добры дзень, Фёдар Максімавіч. Калі вы шукалі мяне з-за Крывіча, то я і сам хацеў неяк папярэдне далажыць і параіцца. Не падабаецца мне ў ім…

Фёдар. Даруйце, а хто гаворыць?..

Голас па селектары. Калун. Калун-Каралевіч. Справа ў тым, Фёдар Максімавіч, што гэты самы Крывіч нахабна злоўжывае вашым імем. А ў самога, як кажуць, рыльца ў пушку. І наогул, ён мне трапляецца ўжо не першы раз…

Фёдар. А гэта праўда, што вы ўзялі яго сёння прама ад ложка хворай…

Голас Калуна (перапыняе). Вас, відаць, недакладна інфармавалі. Я толькі папрасіў галоўнага ўрача перадаць, што Крывіча шукае таварыш Калун-Каралевіч.

Фёдар (з цяжкасцю стрымліваецца). Вам, таварыш Калун-Каралевіч, не патрэбна двайное прозвішча, паколькі першую яго частку вы апраўдваеце лепш за другую. У чалавека няшчасце, а вы…

Голас Калуна. Добра, Фёдар Максімавіч, я змяню прозвішча яшчэ раз.

Фёдар (адключае селектар, да ўсіх). Добры прыпеў у немудронай песні: «рано или поздно не будет дураков, но все-таки лучше, если бы пораньше».

Зацямненне.

Карціна чацвёртая

Дом Ігната. Тут усё без змен. Ганна накрывае стол. Уваходзяць Іван, Шашаль і Калун. Яны ў нацельных сарочках пасля лазні. У кожнага па льняным ручніку.

Ганна. Шаўковы венік, лёгкі дух, мужчынкі!

Калун. Дзякую, бабуля. Парылачка што трэба. Такой і ў горадзе не знойдзеш. Даўно так не парыўся.

Ганна. На здароўечка. Пара касці не ломіць. (Да ўсіх.) А што вып’ем — беленькай ці чырвоненькай?..

Калун (нараспеў). І піва…

Ганна. А то як жа?.. Споднікі, кажуць, прадай, а піва пасля лазні выпі.

Уваходзіць Ігнат.

Ігнат. Да тэлефона цябе, Ваня…

Іван выходзіць.

Калун (аглядае стол). Ай малайцом, бабуля!.. Жывяце тут, панімаеш, як буржуі: і капустка, і грыбочкі, і агурочкі, і чарка, і шкварка. Нават піва бачкавое ў такой глухмені. (Налівае піва.)

Ганна. Жыць бы можна, каб не прадажнікі падкалодныя, выпаўзні змяіныя…

Шашаль. Хто-хто?

Ганна. Пісакі гэтыя, каб па іх вошы пісалі. Азвярэлі — жыцця няма. Ядуць поедам, каб іх іржа ела.

Шашаль. Што ёсць, тое ёсць. А куды дзенешся?..

Ігнат (хмурна). Развялося племя… Ні дустам, ні гербіцыдамі не вытравіш…

Калун. Затое і ліхадзеям не соладка. Перхаюць ад дусту…

Ігнат (задуменна). Ліхадзеі… ліхадзеі…

Ганна. Каб жа ліхадзеі… Я вось за сына, за Івана скажу… пакуль выйшаў. І перад кім ён толькі справаздачы не трымаў, і ад каго толькі не адпісваўся, і ад каго не адбрэхваўся, і якой толькі бязглуздзіцы не наслухаўся?! А як жа, усім цікава, усе ведаць хочуць! А на вёсцы чуткі і ў горадзе таксама. Адны яго шкадуюць і дзівяцца — каму ўсё гэта трэба, а другія кажуць, што дыму без полымя не бывае. А пісакам-невідзімкам толькі гэтага і трэба…

Ігнат. І атрымоўваецца, як у тым анекдоце: ці то ён украў кажух, ці то ў яго ўкралі кажух. Словам, было ў старшыні нешта з кажухом.

Ганна. Я яму: сыночак, што ж ты маўчыш? Чаго ж ты чакаеш?! А ён мне: нічога, мама, разбяруцца, і ўсё стане на сваё месца. Як жа яно, крычу, стане, калі цябе на ўсю акругу абняславілі?! Ты ж тут не сам па сабе! Ты ж усяму раёну галава, а ў цябе вароты дзёгцем абпэцканы! А што, гаворыць, рабіць, мама, калі пісьмы гэтыя як сажа — не спаляць, але абпэцкаюць. І тут, маўляў, ратунку няма… Я на яго гляджу, вачыма лыпаю: ні то святы, ні то блазнаваты… А потым кажу: дурны ж ты, мой сыночак, хоць і старшыня! І калі вы самі сябе ад гнусі абараніць не можаце, то хто вас абароніць?..

Калун. Абаронім, бабуля. Разбярэмся і абаронім.

Ганна. На вас, родненькія, уся надзея… Ну, бярыце ж што-небудзь. Выпіце, закусіце, і сынок мой з зяцем тым часам. За зяця не буду, а за сыночка скажу. Як здарылася ў яго залетась з сэрцам, я да самага галоўнага доктара дабілася. А ён мне толькі сказаў, што муніцет у Вані слабы. І ўсё сэрца ў рубцах. Мала, нібыта, у яго муніцету гэтага. Я кажу, можа, дастаць дзе, у мяне ўзяць, а яму пераліць. Ці па радыё аб’явіць — яму ў нашым раёне кожны аддасць, колькі зможа. Толькі, аказваецца, муніцет не пераліваецца. Доктар мне тлумачыў, толькі я не вельмі зразумела, што гэта такое, і сказаць вам па-вучонаму не магу. Папросту яно так: калі ў чалавека скура тонкая і далікатная нават на камарыны ўкус, то ў такога муніцету няма, а калі як на бубне, тады ад яе ўсё і добрае, і гнюснае адскоквае. Тады я пытаюся: што ж вы яму, скуру мяняць будзеце? А доктар мне: скуру мяняць не будзем, няхай са сваёй жыве. Скуру, маўляў, толькі гады і змеі мяняюць…

Шашаль. Гэта ён правільна сказаў.

Ігнат. А куды дзенешся, як вы кажаце…

Ганна. Тое ж і кажу… Бывала ж, і хваробы такой не было. А цяпер то адзін, то другі, і ўсё больш з начальства… Зайшла, памятаю, у палату — наш пластом, а другога санітарка з лыжачкі, як немаўлятка, маннай кашкай корміць. А трэці, лежачы, машынкай голіцца. А ім бы з касою, з тапаром у такія гады. (Плача.) Гэты, каторы голіцца, троху, відаць, ачуняў і з сябе смяецца, а дзяўчынка яму: не смейцеся, сказала! Дзіцятухна, кажу, як гэта жывому чалавеку не смяяцца? Ціха, кажа, няхай сабе смяецца, а калі гучна, то нібыта зноў якая жылка ў сэрцы перарвацца можа… Ад чаго, дачушка, пытаюся, гэта напасць на людзей? Толькі і чуеш: інфаркт, інфаркт, інфаркт… А яна мне будзе гаварыць, што нібыта ад цёмных плямаў на сонцы тыя жылкі ў сэрцы рвуцца. Нібыта як сонейка чыстае, тады і начальству лягчэй, а як толькі ў плямах, тады іх і валіць з ног.

Ігнат. Не ад тых плямін, што на сонцы, іх валіць, а ад тых, што на людскім сумленні, пад корань сячэ.

Ганна. А я пра што?! Колькі яшчэ вылюдкаў з сумленнем у пляміны па зямлі нашай поўзае?! Не сонейка яго ўклала ў белае белле, а гэтыя змяіныя выпаўзні, каб ім…

Вяртаецца Іван.

Ігнат. Ну што там?

Іван (абнімае бацьку і маці). Арыне лепш.

Ганна. Дзякуй табе, божа!.. Садзіцеся, людцы, да стала.

Калун (бярэ бутэльку, налівае чаркі). За гэта і выпіць не грэх. І наогул, ты, Іван Ігнатавіч, добра прыдумаў з парылачкай… Што ні кажы, а венічак здымае і напружанне, і непаразуменне…

Ужо садзяцца за стол.

Ганна. Шкада, зяцёк затрымліваецца недзе…

Шашаль. Жалезна абяцаў быць.

Ігнат. Не будзе, перастрахуецца…

Ганна. А табе абы ў рожкі. Не можаш з зяцем па-добраму…

Ігнат. Магу, але не хачу.

Ганна. Пра што іншае дык табе ўжо і сказаць няма чаго…

Ігнат. А што яшчэ гаварыць? Чорт балота запаліў, нямы каравул закрычаў, бязногі на пажар пабег… А перажованага — не варыць…

Калун. Ты, дзед, нібы крыўдзішся на нешта?..

Ігнат. Памерці баюся, на ўвесь свет пакрыўдзіўшыся. (Бярэ чарку.) Ну, будзем, як цяпер кажуць. (Выпівае.)

Калун (глядзіць на гарэлку ў чарцы). Як сляза!

Ігнат. Сляза і ёсць. У нас ужо так павялося: хочаш добрую справу зрабіць ці злой перашкодзіць, кладзі жыццё, інакш ніхто ў твой добры намер не паверыць. Хоць Арыну вазьмі, хоць Івана… Ваша здароўе, таварышы.

Усе выпіваюць, закусваюць.

(Калуну). Мне пра вас сын многа расказваў. Добра, што заехалі…

Калун (закусвае). Ты думаеш, я паверу, што ён пра мяне што-небудзь добрае гаварыў?.. Такая работа, што…

Іван. Пра работу пасля. Закусвайце…

Калун (далівае чаркі). Закусім, калі вып’ем…

Ігнат (бярэ чарку). Мёдам на душу.

Калун і Шашаль выпіваюць, Іван і Ігнат устрымліваюцца.

Калун (закусваючы, Ігнату пра Івана). Ён у цябе мужык з перцам. Не палюбіў мяне, панімаеш, з першага пагляду…

Ігнат. Вы не дзеўка, ён не жаніх, ці варта крыўдзіцца…

Калун. Тут, панімаеш, як у песні: «Была без радости любовь — разлука будет без печали»…

Ігнат. На іншую работу пераходзіце, ці як?..

Калун. Не ўгадаў. Да таго я пра разлуку, што сын твой мне таксама не вельмі падабаецца. Відаць, мала ты яго лупцаваў у дзяцінстве. Свавольны вельмі і калючы, як вожык.

Ігнат. Гэта вы, таварыш Калун, тонка падмецілі. Цяпер больш любяць вожыкаў, каторыя гладка голеныя.

Калун (весела смяецца). Сказана моцна… хоць і апалітычна.

Ганна. А лупцаваць з дзяцінства не давялося, таму што ў яго і дзяцінства таго не было. З чатырнаццаці ў партызанах, з семнаццаці на фронце. Вы ўжо, Раман Дзямідавіч, калі можна, прыміце гэта пад увагу.

Іван. Ты, мама, не крыўдуй, але далей у нас мужчынская размова будзе. Справа ў Рамана Дзямідавіча да мяне персанальная…

Ганна (без крыўды). Ці ж мы без разумення, сынок? (Выходзіць.)

Ігнат. Яшчэ адну выпіце?

Калун. Вып’ю, і не адну. (Выпівае адзін, закусвае.) Вось сяджу я з табою, закусваю і думаю, што ты зараз думаеш, пра што я думаю. А я думаю, што ты лапух, Іване Крывіч. І не трэба крыўдзіцца. Я так думаю толькі таму, што ты думаеш, што я лапух. А я, панімаеш, не лапух. Я Калун. І хачу табе дапамагчы, можаш мне паверыць. А ў тваю пастку з лазняй і выпіўкай улез не па дурасці, а з інтарэсу. Тваё запрашэнне зусім не той выпадак, калі ніжэйстаячы правяраемы запрашае ў парылачку вышэйстаячага правяраючага. І ты зусім не чакаеш ад мяне беспрынцыповасці за чарку і венічак. Цікавы я табе, вось у чым, панімаеш, дзела. І ты рашыў са мной «общнуться». Ты рашыў, а я, панімаеш, узяў ды прыйшоў. Ты мне таксама цікавы. Давай «общнемся». Давай прашчупаем адзін аднаго лазерам, прасвецім рэнтгенам? Я думаю: разумны ты ці прыкідваешся? У цябе тое ж пытанне. Давай сэканомім час і спрасцім задачу: ты мне выкладваеш усё, што пра мяне думаеш, а я табе — што думаю пра цябе.

Іван. Па-чэснаму?

Калун. Ну, за каго ты мяне лічыш?.. Толькі нясі яшчэ адну бутэльку на выпадак, калі я раптам расхвалююся.

Іван. Другой не будзе.

Калун. Значыцца, цвярозая размова намячаецца.

Іван. Цвярозая.

Калун. Значыцца, пакрыўдзіўся? А я, дурань, наадварот — і зла на цябе не трымаю, нават за тое, што ты мяне на апошняй сесіі так моцна прылажыў. Вышэй я за гэта, Іване. І шчыра хацеў табе дапамагчы. А ты ў экстрэмісты лезеш, па правілах працаваць хочаш, на міністэрства бульдозерам прэш. Хазяінаў цябе незадавальняе. А Хазяінаў — жалезны мужык, і ты яго не зваліш.

Шашаль. Гэта бясспрэчна. І куды дзенешся? Яго машына заведзена і ні перад чым не спыніцца: ні перад вашымі рэчкамі-садочкамі, ні перад салаўямі-пічужкамі.

Калун. Тэхнічны прагрэс — гэта, брат, рэвалюцыя! А рэвалюцыя, панімаеш, не такіх, як ты, змятала… Колькі мерапрыемстваў было, колькі харошых рашэнняў?.. Многае, канечне, зрабілі, а колькі не зрабілі? А чаму? Кішка ў вас, панімаеш, аказалася тонкая — вось чаму. А таму давяраць вам сур’ёзную справу нельга. Не цягнеце! А як бачыце, што не цягнеце, пачынаеце мякіну раздзьмухваць і наватарамі прыкідвацца. Бачыце, кансерватары вам замінаюць… З вамі, Іване, трэба, як кажуць, «бдительно»…

Іван. Ці не вельмі вы «бдительны»?

Калун. У нашай справе лепш перабдзіць, чымся недабдзіць… (Выпівае і закусвае.) Ты на мяне крыўдзішся, а сам уяўлення не маеш, як цяжка бывае адрозніць паклёп ад праўды.

Іван. І тут вы стараецеся перабдзіць?..

Калун. Абсалютна справядліва. Неяк пытаюся ў такога дзівака, як ты, Іване: што ёсць ананімка на сучасным этапе? Лухту, адказвае, на лухту перамнож, бязглуздзіцай падлож — вось табе і ананімка!.. Не, даражэнькі, ананімка — гэта, брат, о-го-го!.. Відаць, даводзілася чуць у народзе, як іншы раз маці кажа: сынок ці дачушка ўмазалася. Не гавораць, панімаеш, што ў пялёнкі нарабіла ці яшчэ прасцей, а ўмазалася. Вось ты, Іван Ігнатавіч, таксама ўмазаўся. І без мяне табе не адмыцца. (Выпівае і закусвае.) Тут, панімаеш, ніякія лазні не дапамогуць. І чым я горш буду працаваць, тым ты даўжэй будзеш хадзіць з душком. А сябры-таварышы твае ўсё больш і больш будуць адварочваць ад цябе свае інтэлігенцкія насы. Гэта ў нас сяброў многа, калі мы начальнікі вялікія. А як толькі цябе мазанулі, сябры-таварышы, як ад чумавога, шарахаюцца: а раптам хто-небудзь падумае, што гэта ад іх папахвае, а не ад цябе. (Выпівае.) Выказвайся, Іване, пакуль я закушу…

Іван. Чуў я пра вас многае. А сёння — і да лазні, і пасля, і цяпер — вось прыглядаюся. Апошнюю сустрэчу ўспомніў, аналізаваў. Што ж ён такое, думаю, Калун-Каралевіч?..

Калун. Ну і…

Іван. Прыйшоў да пераканання, што чалавек вы мала цікавы, мала адукаваны. Амаль не чытаеце, тэатра, музыкі, наогул мастацтва не ведаеце і таму не любіце. Мала радуецеся і мала смуткуеце. Сабой задаволены. І калі б не баяліся старасці, былі б шчаслівым. Любіце той від спорту, што больш падабаецца начальству.

Калун. Я не раіў бы табе чапаць начальства.

Іван. Вас цэняць па рабоце і церпяць дома. Вы паспяхова маскіруецеся пад мужычка-прастачка. Гэта вам да твару, і гэта ў вас атрымоўваецца. Да гэтага прывыклі тыя, хто вас акружае, і часцей за ўсё не могуць зразумець, жартуеце вы ці гаворыце ўсур’ёз. Такая форма мімікрыі вас задавальняе.

Калун. А што гэта такое: мі-мі…

Іван. Здольнасць зліцца з асяроддзем.

Калун. Ага! Што яшчэ! І не саромейся. Я цябе не пашкадую.

Іван. Вы з задавальненнем вырашаеце чужыя лёсы. Лічыце, што вашы меркаванні пра людзей бездакорна дакладныя. Абыходзіцеся вы звычайна без доказаў. Вышэйшай і самай дакладнай меркай лічыце ўласную інтуіцыю.

Калун (рагоча). Ну нахабнік! Ну зараза! Запрасіў, панімаеш, начальніка ў госці і што робіць! Ну і партрэцік ты з мяне намаляваў! За гэта трэба выпіць. (Бярэ чарку.) Давай, жывапісец. (Выпівае, закусвае.) Ці, думаеш, не ўгадаў? Не сумнявайся. Усё дакладна. Такі я і ёсць. (Дапівае.) Ну і што?!

Іван. Нічога.

Калун. Ага, нічога?! Ну, канечне! А як жа інакш пры тваёй-то амбіцыі?! Ты ў нас і адукаваны, і культурны, і сумленны, і за народнае шчасце барацьбіт, якіх мала. Яшчэ разочкі са два мазані твой партрэцік ружовенькай памадкай — і атрымаецца святы. Куды ўжо нам пры такіх інтэлігентных і адукаваных. Мы вам ужо нібыта і не патрэбны сёння…

Іван. Такія, як вы, ужо ўчора былі не патрэбны.

Калун. Далібог ці жартуеш?

Іван. Далібог.

Калун. А ты і бацька твой, значыцца, патрэбны?..

Іван. Бацька мой на зямлі і ад зямлі, а вы, Раман Дзямідавіч, ад паперы. Калі я на такіх, як вы, гляджу, мне здаецца, што іх не тата з мамаю стварылі, а што яны пяром у чарніліцы зачатыя.

Калун (рагоча). Каб ты спрах! Прыдумаць жа! У чарніліцы…

Іван. Па вас няхай свет у апраметную праваліцца, абы паперы своечасова былі закрыты. Асабліва вам па сэрцы даносы. Вы пад іх людзей падганяеце. Гэты занятак для вас самы салодкі…

Калун. Падобна, ты мяне перавыхоўваць рашыў?

Іван. Веру ў чалавечае ў чалавеку. А раптам яшчэ ўдасца разбудзіць…

Калун. Ну-ну, будзільнік… Валі далей.

Іван. Чалавек вы фармальны, душэўна глухі і зайздрослівы, а таму жорсткі. Вам бы самому ананімкі пісаць, а вы іх разбіраць вымушаны. Вы мне той раз з такім смакам расказвалі, як мастака перад публікай да сараматы распранулі… Вы яго не распранулі, Раман Дзямідавіч. Вы яму душу вырвалі, дзёгцем абмазалі і ў пер’е выкачалі. Колькі ж яму сілы і часу спатрэбіцца, каб душа на месца стала, каб зноў зайграла?.. Вы калі-небудзь чулі выраз: душа ў чалавека грае?.. Калі душа грае, чалавек можа гару перасунуць, а на яе месцы сад пасадзіць. А вы яму душу вырвалі! А ён жа — маёмасць дзяржаўная! А іх жа ў нас сёння ад сілы пяць такіх мастакоў на дзесяць мільёнаў! Па адным ад двух мільёнаў.

Калун. А ты старшыня адзін ад двух мільёнаў?

Іван. На шчасце, нас намнога больш, і вы сцеражыцеся.

Калун. Значыцца, ты і мне вайну аб’яўляеш?

Іван. Аб’яўляю. Інакш вы мяне праглынеце.

Калун. Малайцом. Лепшая абарона — нападзенне. За гэта трэба выпіць. (Паднімае чарку.) Ну, давай!

Іван. Дзякую, не магу.

Калун. Ах, не можаш?! А я магу. І многа… Калі захачу. А ты хочаш, ды не можаш! Вось у чым паміж намі розніца. Ты гэта ўлічы, Іване Крывіч…

Іван. Розніца паміж намі ў іншым.

Калун (выпівае). Зачапіў ты мяне, Крывіч, моцна зачапіў. (Закусвае.) За прастачка палічыў. У лазеньку запрасіў. Прапарачку наладзіў. З наскоку, панімаеш, Калуна хацеў узяць… Многае ты пра мяне ўгадаў, але не ўсё. Я пра цябе буду ведаць усё, і больш за тое. Калі я цябе выпушчу, ты мяне зваліш.

Іван. Абавязкова.

Калун (міралюбіва). Вось бачыш… (Дапівае.) А таму выходзіць, што твая персаналка для мяне — быць ці не быць. А я ж таксама маёмасць дзяржаўная. І я абвінавачваю цябе ў тым, што ты злоўжываеш добрым імем Фёдара Максімавіча, так сказаць, спекулюеш. А гэта сур’ёзна. Тут ці я, ці ты.

Іван. А вы яшчэ і цынік.

Калун. А як жа?.. Я яшчэ, панімаеш, і кансерватар, і рэтраград, і бюракрат, і… Ты яшчэ не ведаеш мяне.

Іван. Таму я рады нашай сустрэчы…

Калун. Не радуйся, пашкадуеш. (Вымае з кішэні канверт.) Людзі пра цябе такое ведаюць, што…

Іван. Новы данос?

Калун. Сігнал знізу. На гэты раз у адным экземпляры, таму, даруй, у рукі не дам, але са зместам пазнаёмлю. (Выпівае і налівае зноў.) Сігналізуюць грамадзяне, што жывеш ты тут, панімаеш, у радзіцеля, а казённую кватэрку ў горадзе пляменніку ў арэнду здаеш. Будзеш апраўдвацца, што свежае паветра любіш. Канечне!.. Кандыдацкую дысертацыю табе ўсім раёнам збіралі, а абараніўся ты адзін. Таксама будзеш пярэчыць… Выгаднага генеральнага дырэктара падшукваеш, а на Хазяінава бочкі коціш. Гэты факт ва ўсіх на віду… Паніку сярод насельніцтва сееш, што ў раёне нібыта жыць небяспечна. Пярэч. Абараняйся. Даказвай адваротнае.

Іван. Абавязак даказвання віны ляжыць на абвінаваўцы.

Калун. І спытацца ў мяне нічога не хочаш?

Іван. Спытацца хацеў бы…

Калун (выпівае і закусвае). Пытайся — адказваю.

Ігнат. Страшны ты чалавек, Калун-Каралевіч. Рэдкі і страшны.

Іван. Вы не задумваліся над тым, што ананімныя паклёпніцкія даносы некаму патрэбны?

Калун. Ну, як табе сказаць… Пісьмы — гэта сувязь з масамі, з нізамі, з народам, так сказаць…

Іван. Не з нізамі, а з нізкімі пачварамі, з мярзотнікамі гэта сувязь, а не з народнымі масамі.

Шашаль. Міленькі вы мой, але палова ананімак пацвярджаецца.

Іван (толькі Калуну). А другая палова?.. Маўчыцё?! Баіцеся назваць сваім імем другую палову?! Баіцеся і заахвочваеце вырошчванне смаўжоў, якія пад сваімі даносамі падпісваюцца, як пад некралогамі, — група таварышаў… Каму ж яны таварышы?! Каму сябры?! Мы ж з вамі мужных, прынцыповых грамадзян павінны выхоўваць. А вы чым займаецеся?!

Калун (дапівае чарку). Актыўная жыццёвая пазіцыя, мой дарагі…

Іван. Не кашчунствуйце над святым!..

Шашаль. Людзі баяцца пісаць адкрыта…

Іван. Не паклёпнічайце на людзей! Людзі заўсёды былі мужнымі. Але сярод людзей была, ёсць і, відаць, яшчэ доўга будзе прадажная сволач, якая пры выпадку топіць, прадае і страляе ў спіну. «Лепшага за сябе забі!» — заўсёды было яе дэвізам… Баяцца падпісвацца?! Каго баяцца?! Чаго баяцца?! Ці ў нас ужо няма сілы, каб абараніць чэсных людзей, калі яны адкрыта ўступаюць у чэсны паядынак з мярзотаю?! (Масіруе сэрца.)

Ігнат. Не трэба, сынок. Хопіць…

Калун. Вазьмі валідольчык, Іване. (Дае таблетку.)

Іван. Дзякую. Яшчэ хачу спытацца…

Калун. Давай, давай…

Іван. А ці не знаходзіце вы што-небудзь агульнае паміж паклёпніцкімі даносамі, якія ў ліхія часы каштавалі нам многіх жыццяў добрых людзей, і сённяшнімі сігналамі так званых «народных мсціўцаў»? І ці не прыходзіла вам у галаву, што вас і падобных на вас сённяшнія «мсціўцы» могуць выкарыстаць для ўдару па сваіх.

Уваходзіць Ганна.

Ігнат. На каго ты трацішся, сынок? Гэта ж…

Калун (доўга маўчыць, потым налівае дзве чаркі.) Можа, возьмеш грамульку? Расшырае сасуды.

Іван. Спачатку, можа, і расшырае, а потым усё роўна звузяцца.

Калун. А я не запускаю. (Выпівае.)

Іван. Не, Раман Дзямідавіч, вам не прыходзіла ў галаву, чаму нехта піша нешта на некага. А не прыходзіла таму, што чалавек вы неразборлівы, а таму для нашай справы небяспечны.

Калун. Значыцца, па-твойму, выходзіць, што ты рэвалюцыянер, панімаеш, вялікі і барацьбіт, а я нешта накшталт ворага?..

Іван. Бог з вамі, які вы вораг? Вы прылада, сляпы інструмент у руках інтрыганаў.

Ганна. На мужа майго першага, Мікалая, адзін вылюдак яшчэ да вайны напісаў. А тады строга было. Не буду богу грашыць, і не дапытвалі каб вельмі, і не судзілі. Ад старшынства толькі адлучылі. А ён калгас наш сваімі рукамі ставіў. Ад крыўды недаверам, як дрэва тое без вады, зачах і згінуў ад сухотаў раптоўных… А ў вайну, як толькі немцы нахлынулі, адзін кулацкі прыхвасцень у паліцыю адразу і запісаўся. А дзён праз колькі да нас з павязкаю і вінтоўкаю заяўляецца і з парога: зайшоў сказаць, Ганна, што гэта па маім сігнальчыку твайго мужанька бралі. А я вазьмі ды і скажы: вось які ты, выходзіць, праўдалюбец і абаронца Савецкай улады ад ворагаў народа быў. А якая табе розніца, адказвае. Я твайго бальшавічка ўсё роўна цяпер бы павесіў. Ёсць розніца, кажу. А ён: калі ёсць, то я і цябе магу на шворку падцягнуць…

Ігнат. Не там, ты, Калун Дзямідавіч, контру шукаеш. Не там! Бо калі мы не апора, то тады хто?..

Калун (устае з-за стала, падкрэслена). Дзякуем за пару, за баню, за хлеб-соль.

Ігнат. Чым багаты…

Калун. На доўга не развітваюся…

Іван. І ўсё ж затрымайцеся на хвіліну.

Калун. У цябе яшчэ што-небудзь?

Іван. Абвінавачванне ў мяне…

Калун. Якое яшчэ абвінавачванне?

Іван. Пакуль прыватнае… Па ўсіх паклёпніцкіх даносах на мяне праведзена следства. Устаноўлена, што ўсе яны друкаваліся вось на гэтай машынцы.

Шашаль. Дазвольце, але…

Іван. Але іменна гэту машынку ў мяне многа разоў брала сястра Вольга.

Шашаль. Вы хочаце сказаць…

Іван. Ці мае дачыненне да правакацыі непасрэдна Вольга і Хазяінаў, сказаць цяжка. Але тое, што вы, Шашаль, іх распрацоўвалі і друкавалі на гэтай машынцы, факт даказаны.

Шашаль (Крычыць). Чым? Чым даказаны?! Вы самі паклёпнік і правакатар!

Іван. Стыль ваш. І адбіткі пальцаў на даносах вашы.

Шашаль. Гэта яшчэ не доказ. Вольга Ігнатаўна і Ілья Міхайлавіч маглі браць паперу ў мяне на стале. Вось вам і адбіткі пальцаў.

Калун. Ну і мярзотнік жа ты, Шашаль.

Іван. Вы абодва мярзотнікі. І я прашу вас пакінуць наш дом!

Калун і Шашаль паспешліва выходзяць. Іван, Ігнат, Ганна доўга моўчкі стаяць сярод хаты.

Ігнат. Вось і мы з табой, сынок, зрушылі гару з месца. Другія яе яшчэ далей адсунуць, а там нехта на яе месцы сад пасадзіць. Цяпер мне і паміраць не страшна…

Іван. Пачакай, тата… (Бярэцца за сэрца.) Не твая, відаць, чарга…

Рэзка звоніць тэлофон. Іван нібы не чуе яго. Тады Ганна падносіць яму апарат, не здымаючы трубкі.

Ганна. Слухай сам… Я яго цяпер як змея баюся.

Іван здымае трубку, слухае. Нешта надзвычай уражвае яго.

Іван (праз паўзу, апалым голасам). Еду. (Трымае трубку ў апушчанай руцэ.) Чула маё сэрца…

Ганна (у жаху). Іваначка, што з ёю?!

Іван (пасля паўзы). Бяда, мама. Прарвала дамбу на вадасховішчы… (Рукой сціскае сэрца.)

Іван робіць некалькі крокаў да канапы, але ногі яго падкошваюцца, тэлефонная трубка выслізгвае з рукі і бразгае аб падлогу. З яе чуюцца кароткія трывожныя гудкі. Сцэна зацямняецца. Тэлефонныя гудкі паступова пераходзяць у гукі танометра. Пасля гэтыя гукі прыціхаюць, а потым зусім заміраюць, як і чалавечае сэрца.

Сцэна асвятляецца.

Каля рампы стаяць усе героі п’есы з усё тымі ж поўнымі чаркамі-паўшкляначкамі, прыкрытымі кавалачкамі чорнага хлеба з грудочкамі солі на іх. На сцяне сярод фотаздымкаў воінаў і партызан партрэт Івана з чорнай лентай на ражку рамкі.

Заслона