Syzyfowe prace

baszłyk (z tur.) — kaptur z końcami do wiązania dokoła szyi, używany w wojsku rosyjskim.

nostryfikacja (z łac.) — tu: uzyskanie prawa obywatelstwa, spolszczenie.

bekiesza (z węg.) — długi, obszerny płaszcz podszyty futrem.

elkowy — zrobiony z futra tchórzy.

janczary — dzwonki przy końskiej uprzęży.

dźwiękły — dziś popr. forma: dźwięknęły.

wchodowy — dziś: wejściowy.

Naczalnoje Owczarskoje Ucziliszcze (ros.) — szkoła początkowa w Owczarach.

szepleniąc (daw.) — dziś: sepleniąc.

dudy — tu: płacze.

szpagateria (żart.) — wódka.

kozik — składany nożyk.

litografia (z gr.) — obrazek odbity za pomocą płyty kamiennej, na którą uprzednio naniesiono rysunek.

dyscyplina — tu: bicz o kilku rzemieniach.

szlif — dziś popr. forma D.lm: szlifów; szlify oficerskie — epolety, naramienniki munduru z oznaczeniami stopnia wojskowego; także: stopień oficerski.

samowar — daw. urządzenie do przygotowywania herbaty.

lejbik (z niem.) — krótki wierzchni kaftanik.

zapaska — fartuch.

leguminy — dosł. desery; tu: artykuły żywnościowe.

pytel — tu: rodzaj mąki, kilkakrotnie zmielonej, dokładnie oczyszczonej i przesianej.

zanotowywała — dziś: notowała.

ochędożnie (przestarz.) — porządnie.

spancer właśc. spencer (ang.) — krótki kaftan.

Pa russki umiejesz czitat' (ros.) — umiesz czytać po rosyjsku.

chrestomatia (z gr.) — zbiór fragmentów tekstów literackich, służący jako podręcznik szkolny.

W szapkie zołota (…) drugoho (ros.) — stary rosyjski olbrzym w czapie z litego złota wypatrywał drugiego olbrzyma.

paroksyzm — skurcz.

stichi (ros.) — wiersze.

diktowka (ros.) — dyktando.

imia suszczestwitielnoje (…) miestoimienije (ros.) — rzeczownik, przymiotnik, zaimek.

podleżaszczeje (…) priedłożenii (ros.) — podmiotem nazywamy przedmiot, o którym mówi się w zdaniu.

Priebłagij (…) błagodat' (ros.) — Przenajświętszy Panie, ześlij nam łaskę; początek modlitwy porannej w ówczesnych szkołach rosyjskich.

literalny — dosłowny.

symplak (z łac.) — prostak; tu: nowicjusz, początkujący.

ślabizok — sylabizowanie.

przeważny — dziś: przeważający.

piat'ju (…) tridcat' (ros.) — pięć razy sześć, trzydzieści.

stoicyzm — tu: obojętność.

szpagat — sznurek.

pietuch (ros.) — kogut.

Warfołomiej (ros.) — Bartłomiej.

Wikientij (ros.) — Wincenty.

Kol sławien (…) w Sijonie (ros.) — Jak wielki jest nasz Pan w Syjonie; początek prawosławnej pieśni kościelnej.

Święty Boże (…) — początek tzw. suplikacji, polskiej pieśni kościelnej, śpiewanej w czasie nieszporów

zadaczki (ros.) — zadania.

rozbiór etymologiczny i syntaktyczny — analiza wyrazów pod względem ich pochodzenia i funkcji w zdaniu.

katkuł (z łac.) — rachunek.

sfaja (ros.) — kłoda.

jat', je (ros.) — litery alfabetu rosyjskiego.

ekspens (z łac.) — koszt.

wiorsta (z ros.) — daw. rosyjska miara długości, równa 1066 m.

na skoro (ros.) — byle prędzej.

zdorowo rebiata (ros.) — jak się macie, dzieci.

wiedomosti (ros.) — sprawozdania.

przechodzowany — przechodzony; mocno zniszczony wskutek długiego używania.

belfer (daw.) — pomocnik nauczyciela w żydowskiej szkole (chederze); dziś pot. iron. a. żart.: nauczyciel.

przeważny — dziś: przeważający.

zdrawia żełajem Waszemu Wysokorodiju (ros.) — życzymy zdrowia Waszej Wielmożności.

reparować (z łac.) — tu: przyjmować.

szest'diesiat tri (ros.) — sześćdziesiąt trzy.

pieriekliczka (ros.) — odczytywanie listy obecności.

Matwiej (ros.) — Mateusz.

wydobyła „Drugą książeczkę” Promyka — Druga książeczka do wprawy w czytaniu, opracowana dla użytku dzieci wiejskich przez autora elementarzy i propagatora oświaty ludowej Konrada Prószyńskiego (1851–1908), publikującego pod pseud. Kazimierz Promyk.

wot kak (ros.) — ot co.

cyrkularz (z łac.) — rozporządzenie.

wchodowy — dziś: wejściowy.

Machlejd — marka piwa; od nazwiska właścicieli znanego warszawskiego browaru.

osypka — opłata w zbożu.

niedowolny (z ros.) — niezadowolony.

bechy — bachory.

ponimajesz (…) w zuby (ros.) — rozumiesz, chłopski parobasie (…) rozumiesz, chamskie nasienie (…) Masz w zęby.

Ach, powstancy (…) zajoncy — piosenka śpiewana przez żołnierzy rosyjskich ścigających powstańców 1863 r.; udirajut kak (ros.) — uciekają jak.

Jezioro Bodeńskie — jezioro podalpejskie na pograniczu Szwajcarii, Austrii i Niemiec.

Lugano — miasto w południowej Szwajcarii na pograniczu Włoch.

Primarschule (niem.) — szkoła początkowa.

Schwizerland — Szwajcaria.

zwergl (niem.) — karzełek, krasnoludek.

Jan Henryk Pestalozzi (1746–1827) — wybitny pedagog szwajcarski, zwolennik powszechnego nauczania i swobodnego rozwijania wrodzonych uzdolnień ucznia.

poroztwierane — dziś popr.: pootwierane.

lamperia (z niem.) — kolorowy pas zdobiący od podłogi do pewnej wysokości płaszczyznę ścian wewnątrz budynku.

pedel (z łac.) — woźny w zakładach naukowych.

Kapkaz (gwar.) — Kaukaz.

ostanówki po subotach (ros. ostanowki po subbotam) — odsiadywanie kar z całego tygodnia w sobotę, po zakończeniu lekcji.

nacichać — dziś popr.: przycichać.

egzamina — dziś popr. forma B.lm: egzaminy.

szuwaks (z niem.) — pasta do butów.

propinacja (z łac.) — prawo sprzedaży napojów alkoholowych; tu: karczma.

akcyźny — poborca podatkowy; por. akcyza.

zada corny kawy z czytryną (gwar.) — tu: nałoży zwiększony podatek.

Wam czewo? (ros.) — czego pan sobie życzy?

ryfa — cymbał (przezwisko).

wospreszcza (popr. ros. wosprieszciajetsia) — zabrania się.

admonicja (z łac.) — upomnienie.

izwiestno (ros.) — wiadomo.

uczytieli (ros.) — nauczyciele.

etaż (ros.) — piętro.

budowniczowie Akryzjusza, dziada Perseuszowego (mit. gr.) — obdarzeni olbrzymią siłą jednoocy Cyklopi, którzy wznosili na rozkaz władcy Akryzjusza potężne budowle; wnukiem Akryzjusza był Perseusz.

udarenie (ros.) — akcent.

stagnacja (z łac.) — zastój.

forsą (z fr.) — siłą, przemocą; por.: forsować.

adiu (popr. fr. adieu) — bądź zdrów, do widzenia.

wyszwarcowany (z niem.) — uczerniony.

negliż (z fr.) — swobodny strój domowy.

żardinierka (z fr.) — ozdobna stojąca półka pokojowa na kwiaty doniczkowe.

obadwa — dziś: obydwa.

gumno — część gospodarstwa wiejskiego, gdzie młócono i przechowywano zboże, niekiedy obejmująca stodołę, spichlerz itp., niekiedy oznaczająca klepisko.

subiekcja (z łac.) — kłopot.

wchodowy — dziś: wejściowy.

przywiślańcy — mieszkańcy „Kraju Nadwiślańskiego” (ros. Priwislinskij Kraj); tak po upadku powstania styczniowego rząd carski określał oficjalnie terytorium i mieszkańców daw. Królestwa Polskiego.

da-s, eto toczno (ros.) — tak, rzeczywiście.

gulon — mieszczanin.

preferans (z fr.) — rodzaj gry w karty.

syngielton (z ang.) — jedynak.

obiedwie — dziś: obydwie.

facecja (z łac.) — żart, dowcip; tu: z ironią.

niekontent — niezadowolony.

po faktorsku — w sposób właściwy faktorowi; faktor (daw.) — pośrednik handlowy.

gield (z niem.) — pieniądze.

sztygar (z niem.) — pracownik sprawujący nadzór nad określonym działem pracy w kopalni.

huncwot (z niem.) — nicpoń, ladaco.

pchać się do fraka — zabiegać o posadę państwową; aluzja do obowiązującego w Rosji carskiej rozporządzenia, według którego przepisowym strojem urzędowym funkcjonariuszy państwowych średniego i wyższego stopnia był frak.

ergo (łac.) — więc, a zatem.

Mateusz, herbu Cholewa (zm. 1166) — biskup krakowski, występujący w kronice Wincentego Kadłubka jako jeden z uczestników dialogu o dziejach Polski, dlatego mylnie przypisywano mu autorstwo tej części dzieła.

bogactwy — dziś popr. forma N.lp: bogactwami.

wjazd Najjaśniejszego Pana — chodzi o cara Mikołaja I.

książę Ksawery Drucki-Lubecki (1779–1846) — minister skarbu w rządzie Królestwa Polskiego, polityk konserwatywny i zwolennik współpracy z Rosją.

Morusek Mochnacki — Maurycy Mochnacki (1804–1834), wybitny krytyk literacki i publicysta, uczestnik powstania listopadowego.

Michał Murawiew (1794–1866) — rosyjski generał-gubernator wileński, krwawo stłumił powstanie styczniowe na ziemiach północno-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, zyskując sobie przezwisko „Wieszatiela”.

pontyfikalnie (z łac.) — tu: uroczyście.

uroki (ros.) — lekcje.

obudwu — dziś popr.: obydwu.

Pytia — kapłanka świątyni Apollina w Delfach w starożytnej Grecji, słynąca z przepowiedni, które wygłaszała wśród dymów i oparów wydobywających się ze skalnej pieczary; stąd przezwisko kopcącego bez ustanku papierosy bohatera.

extemporale (z łac.) — ćwiczenie klasowe polegające na tłumaczeniu z jednego języka na drugi.

Michał Lermontow (1814–1841) — romantyczny poeta i prozaik rosyjski.

tombakowy — zrobiony z metalu imitującego złoto, będącego stopem miedzi, cynku i cyny.

Verstand (niem.) — rozum.

finfa — dym puszczony komuś w nos.

kapcan (z jid.) — niedołęga, niezdara.

de facto (łac.) — w rzeczywistości.

frant (z czes.) — żartowniś.

poka (ros.) — póki.

zwonok (ros.) — dzwonek.

prawoje pleczo wpieriod (ros.) — prawe ramię naprzód (komenda wojskowa).

przemiana — przerwa od ros. pieriemiena.

kapry — skoki.

podawać tył (daw.) — cofać się, uciekać (szczególnie w walce).

Perispomenon (gr.) — nazwa jednego z akcentów w jęz. greckim; tu: przezwisko.

obudwu — dziś: obydwu.

stajonko a. stajanie — większy obszar gruntu uprawnego.

rozwora — drąg łączący przednią i tylną część wozu.

pośledni — ostatni.

przymiot — tu: cecha.

śtanga właśc. sztanga (z niem.) — sztaba żelazna tu: zabezpieczająca wrota.

na fest (z niem.) — mocno.

łabas (gwar.) — cap, chaps.

na smugu — na łące.

trzunąć — skoczyć, runąć.

kleszczyny — drewniane, wygięte łukowato części uprzęży końskiej.

od przyciesi — od podwalin.

kraszuarka (z fr.) — spluwaczka.

dni galowe — święta państwowe, obchodzone w Rosji w rocznicę urodzin lub wstąpienia na tron cesarza.

Symplicjusz (z łac.) — naiwny, prostaczek.

obadwaj — dziś popr.: obydwaj.

fagasować — wysługiwać się, podlizywać.

szynel (z ros.) — płaszcz o wojskowym kroju.

wchodowy — dziś popr.: wejściowy.

eto wy, otiec (ros.) — to wy, ojcze

szkoły wojewódzkie — tak przed r. 1864 nazywano w Królestwie Polskim szkoły średnie z polskim językiem nauczania.

synchronistyczny (z gr.) — zawierający zestawienie współczesnych sobie wydarzeń.

paralelka — równoległa klasa w szkole.

miedziak — tu: brązowy medal.

za usmirenje polskawo miatieża (ros.) — za stłumienie polskiego buntu; tytuł medalu nadawanego przez władze carskie m.in. urzędnikom, którzy w czasie powstania styczniowego odznaczyli się szczególną lojalnością.

Klej — przezwisko to jest dosłownym tłumaczeniem niemieckiego wyrazu Leim.

obadwaj — dziś popr.: obydwaj.

ineksprymable (z fr.; przestarz.) — spodnie.

basałyk — niezgrabiasz, niedołęga.

drumla — ludowy instrument muzyczny.

zaczinszczik (ros.) — podżegacz.

Zakon Boży — nauka religii w szkołach rosyjskich.

ekstra — gra w piłkę.

bywał (…) farysem — człowiekiem mającym wyższe aspiracje i ideały; aluzja do popularnego wiersza Karola Balińskiego (1817–1864) pt. Farys-wieszcz (1844), zaczynającego się od słów: „O, i ja niegdyś byłem farysem”.

Percy Bysshe Shelley (1792–1822) — poeta angielski epoki romantyzmu.

sorok (ros.) — czterdzieści.

feldfebel (z niem.) — stopień podoficerski, sierżant.

konsystujący (z łac.) — stacjonujący, przebywający.

po razu — dziś: po razie.

na przemiany — dziś: na przemian.

wytrynić — usunąć, wydalić.

obadwaj — dziś popr.: obydwaj.

infamia (łac.) — hańba, niesława.

obudwu — dziś popr.: obydwu.

serwantka (z fr.) — oszklona szafka, służąca do przechowywania szkła, porcelany, drobnych ozdób.

płań a. płania — szeroko rozlana, niegłęboka woda; kałuża.

na bałyku — na czworakach.

pasturka — pasterka.

szorc — zapaska, fartuch.

garus — zupa owocowa.

dym — tu: gospodarstwo.

ukaz (ros.) — rozporządzenie; tu: dotyczące reformy uwłaszczeniowej z r. 1864.

przemysł — tu: spryt, zaradność.

Liwiusz — Titus Livius (59 p.n.e.–17 n.e.), historyk rzymski.

obsita (…) peremti (łac) — cytat z Historii Liwiusza: „odzienie porosłe brudem, wyniszczone, blade i wyschłe ciało, wstrętne z wejrzenia”.

kryjomo — dziś: po kryjomu.

na bandos — na roboty sezonowe poza miejscem stałego zamieszkania.

kotek śwarny — zwinny zajączek.

tylośny — wielki.

obadwaj — dziś popr.: obydwaj.

kobylica — kłoda.

jucha — rodzaj przekleństwa, wyzwisko.

w try miga — w mgnieniu oka.

kozuń — kozak.

uświerknąć — skonać.

na rsioku — na jodle, świerku.

sotnia — oddział złożony ze stu żołnierzy.

raubszyc (z niem.) — kłusownik.

bokser — tu: metalowe okucie na dłoń używane w bójkach.

fizjonomia (z łac.) — tu: wygląd.

extra muros (łac.) — poza murami.

kohorta (z łac.) — jednostka taktyczna w wojsku rzymskim; tu: gromada, zgraja.

obłąkany Gogola — bohater utworu Mikołaja Gogola (1809–1852) pt. Pamiętnik wariata.

kamerjunkier (z niem.) — niższy urzędnik dworski w Rosji carskiej.

predestynacja (z łac.) — przeznaczenie.

przemiana — przerwa; od ros. pieriemiena.

mandryl — gatunek małpy z rodziny koczkodanów; tu: pogardliwe przezwisko.

vox populi (łac.) — głos ludu, opinia publiczna.

Alwar — potoczna nazwa popularnego w XVII i XVIII w. w całej Europie podręcznika gramatyki łacińskiej autorstwa Emanuela Alvareza (1526–1583), jezuity portugalskiego.

optymaci (z łac.) — członkowie stronnictwa arystokratycznego w starożytnym Rzymie; tu: czcigodni obywatele miasta.

obligować (z łac.) — prosić o coś.

pince-nez (fr.) — okulary damskie osadzone na rączce i przykładane do oczu.

pijesa (ros.) — sztuka teatralna.

juchtowy (z niem.) — ze skóry używanej do wyrobu gorszego gatunku obuwia.

glanc (z niem.) — połysk.

dzieła Cezara i Ksenofonta — Caius Iulius Caesar (101–44 p.n.e.) wódz, później cesarz rzym., autor m.in. dzieła historycznego O wojnie gallickiej. Ksenofont (ok. 430–355 p.n.e.), wódz i historyk gr. z Aten, uczeń Sokratesa, autor m.in. Anabazy (tj. Wyprawy Cyrusa) i Apologii (tj. Obrony Sokratesa).

Słowiesnost' (ros.) — piśmiennictwo; tu: wypisy z literatury rosyjskiej.

lezesztyki (z niem.) — czytanki.

piwo drozdowskie — ze znanego browaru w Drozdowie koło Łomży.

sopor — sok.

indagacja (z łac.) — wypytywanie.

niepomału (daw.) — niemało, znacznie.

siwucha — wódka.

parantela (z łac.) — związki pokrewieństwa, powinowactwo.

werko a. wyrko — łóżko.

rataj — najemny robotnik folwarczny.

karbowy — nadzorca robót polowych w dużym gospodarstwie (folwarku).

pryncypia (z łac.) — zasady.

introdukcja (z łac.) — wstęp.

pozytywizm, determinizm — charakterystyczne dla 2 poł. XIX w. kierunki myślenia, uznające za jedyny przedmiot badania naukowego realne, konkretne fakty oraz zasadę przyczynowego związku rzeczy za podstawowe prawo rozwoju naturalnego i społecznego.

pauper (łac.) — chłopak, urwis.

chylośny — wielki.

gad — tu: zwierzę; potwór.

na kondzie — na kondycji, tj. na posadzie korepetytora, nauczyciela domowego.

Diogenes z Synopy (413–323 p.n.e.) — filozof gr.; głosił, że dla osiągnięcia szczęścia należy maksymalnie ograniczyć własne potrzeby i uniezależnić się od dóbr materialnych; według legendy sam prowadził ascetyczne życie, mieszkając w beczce.

skapieć— zmarnieć.

zdać na patent — uzyskać świadectwo ukończenia szkoły.

szkoła junkierska — wojskowa szkoła oficerska w Rosji carskiej.

primo (…) secundo (…) tertio (łac.) — po pierwsze (…) po drugie (…) po trzecie.

stygmat (z gr.) — ślad, piętno.

obadwaj — dziś popr.: obydwaj.

z takiego kamerdunu (gwar.) — takim tonem.

wo front (ros.) — na baczność.

kim (jid.) — chodź, pójdź.

locum (łac.) — miejsce, izba.

sugestyjny — dziś popr.: sugestywny.

con amore (wł.) — z zamiłowaniem.

pensum (łac.) — tu: ćwiczenie szkolne zadane do w domu.

snadniej (daw.) — łatwiej.

Salustiusz — Caius Sallustius Crispus (86–35 p.n.e.), historyk rzym.

wziąć na fundusz — zakpić z kogoś.

curiosa (łac.) — dziwactwa, osobliwości.

teorema a. teoremat (z gr.) — twierdzenie pochodne, wyprowadzone na drodze wnioskowania dedukcyjnego z aksjomatów (twierdzeń pierwotnych) danego systemu logiczno-matematycznego; tu przenośnie: zadanie do rozwiązania.

adherent (łac.) — zwolennik.

byliny — średniowieczne ruskie poematy ludowe.

bohaterowie przedwłodzimierzowscy — tzn. z czasów przed panowaniem twórcy średniowiecznego państwa ruskiego Włodzimierza Wielkiego.

panslawizm (z gr.) — ruch polityczny w XIX w., dążący do zjednoczenia wszystkich narodów słowiańskich; jedna z najważniejszych odmian panslawizmu propagowała przywództwo Rosji carskiej wśród zjednoczonych Słowian.

monit (z łac.) — napomnienie, przestroga.

Svetozár Vajanský (1847–1916) — pisarz słowacki, jeden z entuzjastów i propagatorów idei panslawizmu.

gwoli — dla, w celu.

audiatur et altera pars (łac.) — należy wysłuchać również drugiej strony.

Michał Bobrzyński (1849–1935) — historyk i polityk pol. działający w Galicji, zwolennik lojalnej współpracy z Austrią; w Dziejach Polski w zarysie jako główne przyczyny upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej wskazywał winy i zaniedbania jej obywateli, Polaków.

otczizna (ros.) — ojczyzna.

Marek Tuliusz — Cyceron; właśc. Marcus Tullius Cicero (106–43 p.n.e.), filozof, mówca i pisarz rzym.

historia magistra vitae (łac.) — historia nauczycielką życia.

high-life (ang.) — wyższe sfery.

stukułka (ros.) — rodzaj gry w karty.

przedstawienie „Pięknej Heleny” — popularna operetka fr. kompozytora Jacques'a Offenbacha (1819–1880).

Eneida — epopeja poety rzym. Wergiliusza (Publius Vergilius Maro, 70–19 p.n.e.); Iliada: jedna z dwu (obok Odysei) epopei starożytnych, przypisywanych Homerowi, półlegendarnemu poecie gr. z IX w. p.n.e.

flota — tu: pieniądze.

obadwa — dziś: obydwa.

non vitae sed scholae discimus (łac.) — uczymy się dla szkoły, a nie dla życia; iron. odwrócenie maksymy łacińskiej: uczymy się dla życia, a nie dla szkoły.

Sofokles (496–406 p.n.e.) — wielki tragediopisarz gr., autor m.in. Antygony.

Horacy — Quintus Horatius Flaccus (65–8 p.n.e.), największy rzym. poeta liryczny.

Lukianos — pisarz gr., żyjący w II w. n.e., autor Dialogów bogów i Dialogów umarłych.

Demostenes (ok. 385–322 p.n.e.) — słynny mówca gr., głośny zwłaszcza dzięki swym mowom przeciw królowi macedońskiemu Filipowi.

po zucheleczku — po kawałeczku.

asocjacja — skojarzenie.

epoka udziałów i wieców — okres rozdrobnienia feudalnego na Rusi w XI i XII w.

Jarosław Pierwszy Mądry (978–1054) — wielki książę kijowski.

bitwa na brzegach Kałki — bitwa z Tatarami w r. 1223, zakończona klęską wojsk ruskich.

zgniły Zachód — pogardliwe określenie Europy zachodniej, używane przez reprezentantów reakcyjnej ideologii szczególnego posłannictwa Rosji jako wybawicielki świata.

Michał Łomonosow (1711–1765) — rosyjski uczony i poeta.

inkunabuły (z łac.) — najwcześniejsze wytwory sztuki drukarskiej.

wchodowy — dziś popr.: wejściowy.

Tomasz Mayne-Reid (1818—1883) — pisarz ang., autor powieści przygodowych.

James Fenimore Cooper (1789–1851) — pisarz amer., autor powieści przygodowych z życia Indian.

Jules Verne (1828–1905) — pisarz fr., autor głośnych powieści fantastycznych i przygodowych.

Henry Thomas Buckle (1821–1862) — historyk i socjolog ang.

Spinoza — przezwisko będące aluzją do Barucha Spinozy (1632–1677), filozofa holenderskiego.

Balfegor — właśc. Belfagor, imię diabła ze znanej baśni magicznej.

pomidorowiec — klerykał.

Kanta, Hegla, Fichtego, Schellinga — Immanuel Kant (1724–1804), Georg Wilhelm Hegel (1770–1831), Johann Gottlieb Fichte (1762–1814), Friedrich Wilhelm Schelling (1775–1854); filozofowie niem. okresu klasycyzmu i romantyzmu, przedstawiciele idealizmu filozoficznego.

par excellence (fr.) — w pełnym znaczeniu tego słowa.

ekscytarz — czynnik pobudzający.

obrusienje (ros.) — zniszczenie.

Dymitr Iłowajski (1832–1920) — historyk rosyjski.

damasceńska szabla — broń z wyjątkowo twardej, a zarazem sprężystej stali, wyrabiana w okolicach Damaszku w Syrii.

dyszkant — wysoki głos chłopięcy.

pieprzojad — tukan; ptak południowoamerykański z rzędu dzięciołowatych o potężnym dziobie.

nacichać — dziś popr.: przycichać.

niebłagonadiożnost' (ros.) — nieprawomyślność.

Disputationes Tusculanae (łac.) — Rozmowy tuskulańskie, tytuł jednego z dzieł filozoficznych Cicerona.

John William Draper (1811–1882) — historyk amer., autor głośnej książki Dzieje stosunku wiary do rozumu.

wasza familija (ros.) — pańskie nazwisko

Teodor Wierzbowski (1853–1923) — profesor historii literatury polskiej na ros. uniwersytecie w Warszawie.

najniespodzianiej — dziś popr.: najbardziej niespodzianie.

więzienie Mazas — więzienie w Paryżu w 2. poł. XIX w.

Efialtes — Grek żyjący w V w. p.n.e., który w czasie najazdu Persów na Grecję zdradziecko wskazał im górskie przejście, umożliwiające okrążenie i zaatakowanie wąwozu termopilskiego od tyłu.

bretnal — długi gwóźdź ciesielski.

Ponte Rialto — słynny most na jednym z kanałów w Wenecji.

żywotów godnych pióra Plutarcha albo Carlyle'a — Plutarch (45–125 n.e.), gr. filozof i historyk, autor głośnych Żywotów sławnych mężów; Tomasz Carlyle (1795–1881), historyk i eseista ang., autor dzieła Bohaterowie i kult bohaterów.

Piekło — pierwsza część Boskiej Komedii Dantego Alighieri (1265–1321).

Faust — poemat dramatyczny Johana Wolfganga Goethego (1749–1832).

Jerozolima wyzwolona — poemat epicki poety wł. Torquata Tassa (1544–1595).

Eugeniusz Sue (1804–1857) — powieściopisarz fr., twórca romansów sensacyjno-brukowych.

skandować (z łac.) — recytować wiersze z wyraźnym zaznaczaniem ich rytmu, akcentów i długości głosek.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza.

uprażnienia (ros.) — wypracowania.

omne tulit (…) dulci (łac.) — poklask wszystkich zyskuje ten, kto łączy przyjemne z pożytecznym; sentencja z Horacego.

maślacz — wino węgierskie z gatunku tokajów.

persona (łac.) — osoba.

wolny — tu: rzadki.

elew (z fr.) — uczeń, wychowanek.

respons (z łac.) — odpowiedź.

bród — płytsze miejsce na rzece, umożliwiające przejście na drugi brzeg.

monstrum (łac.) — potwór, straszydło.

ándres klerykowiajoj — żart. określenie, zbudowane według zasad słowotwórstwa i odmiany gr.: mężowie klerykowscy.

Młoty w dłoń (…) — refren pieśni rewolucyjnej Na barykady.

ad calendas graecas (łac.) — przysł.: na czas nieokreślony.

egzamin maturitatis (łac.) — egzamin dojrzałości.

Biruta — imię legendarnej kapłanki litewskiej, porwanej przez księcia trockiego Kiejstuta, matki Witolda.

wojna scytyjska — tu przenośnie: walka prowadzona z wielkim okrucieństwem.

reminiscencja — wspomnienie, przypomnienie; dziś forma D.lm: reminiscencji.

nóż ostrzyła tajemnie — aluzja do Konrada Wallenroda Mickiewicza.

Ach, kiedyż wykujem (…) — fragment utworu Kiedyż Mieczysława Romanowskiego (1834–1863), poległego w powstaniu styczniowym.

aoryst (z gr.) — jeden z czasów przeszłych w koniugacji greckiej.

fliz (daw.) — ozdobna płyta kamienna służąca do wykładania powierzchni ścian, podłóg itp.

storów — dziś popr. forma D.lm: stor; stora — ciężka zasłona, kurtyna.

Pallas Atena – grecka bogini mądrości, rzemiosł i wojny, przedstawiana zwykle w pełnym rynsztunku bojowym; stąd przydomek Pallas, Pallada: potrząsająca włócznią.

spodział — dziś popr.: spodziewał.

obudwu — dziś popr.: obydwu.

odął — dziś: wydął.

rezon (z fr.) — śmiałość.

kabalistyczny — tu: magiczny, zagadkowy.

dzieńszczyk (z ros.) — ordynans.