Каса і старое адзенне згарэлі, дым выцягнула праз акенца, і нейкі час прайшоў для Рагнеды ў вязкім здзіўленні перад незвычайнасцю прыдуманага для яе пакарання. У хаце пасвяжэла, пацягнула халадком па падлозе, здранцвеласць адступілася, і ўжо не стаялі перад вачыма барадатыя морды кметаў, усмешка Дабрыні, чорнае вока Кірылы. Рагнеда паднялася, села на лаўку і, адчуваючы спінай шурпатыя цёплыя вянцы, сухі, колкі мох, абыякава глядзела на кінутую, змрочную, як папялішча, расу.
Спраўдзілася, думала яна, самае важнае спраўдзілася - сын едзе ў Полацак, зараз ён у дарозе, і над усімі, нават над Дабрынем, ён галоўны - яе сын, юны князь крывіцкай зямлі, новы ачольнік і адраджальнік полацкага роду... Дык чаго ёй гараваць, калі здзейснілася мара? Не так здзейснілася, як яна хацела? Няхай. Да кожнай радасці багі дадаюць гаркаты. Аб чым пакутаваць? Аб белай кашулі, футровай шапцы, княскай шубе, спаленай Дабрынем? Праўду казаў вяшчун: усё гэта мітусня невідушчасці; у княжацкім хадзіла - жыла рабой, можна ў чорным хадзіць і радавацца, што Ізяслава полацкая зямля будзе гадаваць. Немалая цана за гэтую расу. Толькі яна і белага адзення дачакаецца. Гэта здабыўнае. А валасы самі адрастуць. Каб не адраслі, галаву трэба зняць...
Раптоўна прарыпелі дзверы і ўвайшоў, прыгінаючыся ў нізкім праёме, поп Сымон - чорныя, у завітках валасы спадалі з-пад шапкі на плечы, і вочы ў папа былі цёмныя.
- Добры дзень, інакіня Анастасся, - лагодным голасам казаў поп, яшчэ не бачачы яе, адшукваючы яе позіркам, і знямеў, калі ўгледзеў яе голую. Адразу ён рынуўся прэч з хаты, як ад гадзюкі.
«Інакіня!», «Анастасся!» - перадражніла яна, адчуваючы да папа глыбокую злосць. З'явіўся, воран грэчаскі, падумала яна. Ці сумлення не мае, ці розуму няма. Раздзелі, пастрыглі, перасялілі, перайменавалі - «інакіня Анастасся». Стары прыблудны грэк сказаў «адварочваецца» - і, па-іхняму, няма мяне больш, знікла, памерла. Касу абрэзалі, чорную кашулю далі - раба нейкага Ісуса. Тут жа і вартаўнік ад яго: «Добры дзень. Прыйшоў дух мацаваць, бо чаго князь Васіль пажадае, тое і праўда!» Ці так, поп, проста? Ідала вы ссеклі, вешчуна зарэзалі, людзей у восеньскай вадзе павымочвалі, крыжы на іх надзелі - па-вашаму, няма больш старой веры, усе, як авечкі, пацягнуліся ў другі бок, на ваш выпас. Не, поп, не спадзявайся...
Рагнеда надзела расу, павязалася хусткай і таропка выйшла на двор. Пуста і ціха стала ў Заслаўі з адыходам Дабрыні, толькі густа валялася смецце ад тысячнага войска і навокал стракацела чорнымі вогнішчамі зямля.
Ля капішча моўчкі стаяла невялікая купка людзей. Рагнеда праціснулася наперад і ўбачыла мёртвага вешчуна - як забілі яго дружыннікі, так і ляжаў ён сярод трэсак ад пасечанага ідала.
«Пахаваем вешчуна, людзі!» - сказала яна, адчуваючы сябе найбольш адказнай; ёй падпарадкаваліся. Яна і сама стала збіраць па вогнішчах недапаленае вуголле. Некалькі старых загаласілі, і гэты неабходны па звычаю плач усіх узбадзёрыў. Нейкі стары ўмела складаў дровы і таптаў галлё, Рагнеда з бабамі ўзяліся абмыць вешчуна, а нехта здагадлівы прынёс з лясной яго пячоры чысты ўбор - кашулю, пояс, кій. Убранага, улагоджанага клопатам вешчуна паклалі на падрыхтаванае вогнішча. Па галлі рассыпалі жар, раздзьмулі агонь, запалала полымя, і пацягнуўся да нізкіх хмар слуп дыму... Вяшчун адлятаў у краіну Вырай, таямнічую краіну продкаў, душа яго, вызваленая агнём, падымалася ў надхмар'е, на вечныя шляхі святых птушак, адзіных з усяго жывога, каму багі дазваляюць бачыцца з людкамі, апавядаць ім пра жывых, а потым вяртацца да жывых, несучы на белых крылах наказныя словы дзядоў. І, развітваючыся з вешчуном, Рагнеда прасіла: «Скажы князю Рагвалоду, што ўнук садзіцца на яго месца і наш род не скончыўся. У светлы дзень радуніцы князь, і маці, і браты могуць паглядзець на пераемніка, на свайго наступніка, ён ведае іх імёны, ён чакае іх у свае сны... Адродзіцца Полацак, народзяць палачанкі новых ваяроў, паўстане наша зямля...» Ляціць прыветнае слова ў Вырай, туды падымаецца на спакой душа вешчуна, які выстаяў жыццё...
Вогнішча дагарэла, пачалі насыпаць курган. І вось тут, калі кідалі прыгаршчамі зямлю, агледзела Рагнеда, што сышлося на пахаванне ўсё Заслаўе, нават цівун Серада аддаваў вешчуну апошнюю пашану. Нейкая злосная радасць заўважалася ў людскіх вачах, нібыта ўдзел у пахаванні вешчуна здымаў з сэрца цяжар абразлівага хрышчэння, перажытай ганьбы, і разбураныя асновы зноў набылі ранейшую моц. Яны так - мы гэтак!..
Быў вяшчун і сышоў, душа ягоная ляціць над рэчкамі і лясамі, над Дняпром, морам, за трыдзевяць зямель, у сады, дзе цешацца спакоем стомленыя бедствамі жыцця прашчуры і продкі. Там добра, бесклапотна, а тут жыццё складаецца з абавязковых малых справаў. Вось ужо прыцемкі, мыкаюць нядоеныя каровы, народ затурбоціўся і пачаў разыходзіцца па хатах. Клопаты ва ўсіх былі ранейшыя, абавязкі ранейшыя, нічога не змянілі гэты дзень і абвешчаная новая вера...
І Рагнеда вярнулася ў сваё новаё жыллё. Запаліла лучыну і застыла каля яе, чуючы ў сабе ток маркоты. Агеньчык дрыжыць, трапеча, адзінокая іскра падае на падлогу, сцены зацягваюцца змрокам, у келлі гусцее мёртвая цішыня, яшчэ ні цвыркуна, ні мышы, нават сэрца пакінула біцца. Нядужы агеньчык ціха з'ядае тонкую шчапу, высвечваючы страшную ісціну цішыні. Адзінота - вось гэтая ісціна. Тужліва запаўзае яна ў душу, выціскае нядаўнюю кароткую радасць мяцяжу. У цьмяным святле лучыны гаснуць папярэднія падманлівыя прывіды і адкрываецца зрэз будучага жыцця: нікога побач і непатрэбнасць нікому.
Дваццаць два гады, думае Рагнеда, мне дваццаць два гады, і столькі ж, пэўна, адпушчана наперад, а нашто? Наперадзе цемра, бясконцая маркотная ноч. Як гэтую ноч пражыць? Ці прасвятлее яна? Хто запаліць святло? Захлынуліся крывёю бацька і маці, загінулі пад нажамі родныя і стрыечныя браты, пасечаны вяшчун, і яшчэ тысячы людзей пасечаны, і яшчэ сотні загінуць у тых мясцінах, куды ідуць Дабрыня і стары грэк. А яна стаіць у цёплай хаце, дыхае, бачыць, думае, але ўжо нікога не падашлюць яе секчы, бо мёртвых і нямоглых не сякуць.
Ніхто не мае да яе патрэбы, нават дзеці. Яны патрэбныя ёй, а яна ім - не. Развезлі іх па розных гарадах, без яе яны гадуюцца, а дачок навучылі, што маці кінула іх дзеля славы новага бога. Няма Рагнеды, няма княгіні Гарыславы, засталася ад іх няпэўная памяць, а ў бягучую хвіліну стыне, працятая тугой, у цеснай, як пастка, келлі, у чорнай, як смерць, кашулі нейкая інакіня Анастасся. Пуста навокал, няма наступнага, і сум відушчасці не дае падмануцца. Дзяцей адабралі, Уладзімір ператварыўся ў Васіля, аддаў за цароўну шэсць тысяч ваяроў, яны загінуць, затое ён адной веры з рамеямі, усё ў яго будзе, як у іх, усё ж падобнае: адзін Васіль у Царгорадзе, другі ў Кіеве, там папы, тут папы, ён на роўных з грэчаскім базілеўсам, а яе, яе саштурхнуў ён у бездань невядомасці.
Была крывіцкая князёўна, кіеўская княгіня, зрабілася самотніца, цень забранай істоты, нейкі ўцінак без прошласці і будучага. Нават гэтае жыццё, гэтая келля для інакіні Анастассі - акровак ад полацкай княжай палаты, кіеўскага двара, камора ад той пяцісценкі, дзе пражыла яна з Ізяславам мінулы год і дзе пасяліўся поп. Так, цень, ператворана яна ў чорны цень, які не можа пакінуць ніякага следу...
Ды не, не, тут ён не выказаў смеласці, князь Уладзімір, падумала Рагнеда; балгары і ляхі хрысціліся раней, і нічога благога багі ім не зрабілі, старыя багі змірыліся з новым. Магчыма, так трэба і так будзе лепш. Час пакажа. Але страх і маладушша валодалі ім, калі ён вырашыў адабраць у мяне маё імя і даць чужынскае.
Чагосьці князь Уладзімір пабаяўся. Можа, пабаяўся памяці сваёй - і ахвяраваў мяне новай царкве. Ён, Дабрыня, Кірыла дамовіліся - будзе цень. Усё адабралі: зямлю, уладу, дзяцей. Усё могуць адабраць і што вакол мяне, ды нічога, што ў сэрцы. Тут не маюць яны моцы, рашыла Рагнеда. Яны пастрыглі мяне, назвалі інакіняй, але душа ў мяне ранейшая, і маіх жаданняў ім не змяніць. А калі ды як яны споўняцца - лёс пакажа. Няхай спачываюць, як зямля зімой пад снежнай посцілкай.
Няхай спяць дзесяць гадоў да прызначанага дня. Вось час майго цярпення.
Звычайна на зломе дня, калі скрозь слюдзяное акенца ўжо не прасочвалася ў келлю святло і маці Анастасся запальвала лучыну, рыпелі дзверы і айцец Сымон пераступаў парог. Айцец Сымон уваходзіў, хрысціўся на абраз, даўно падараваны ім Анастассі за вылячэнне, і садзіўся ў кут. Анастасся моўчкі чакала звычнага пытання. Сымон таксама памоўчваў у дарэмнай надзеі, што яна першая пачне размову. Маўчанне зацягвалася, і, завязнуўшы ў ім, поп Сымон збянтэжана абрываў гэтую нудную цішыню.
- Што пачытаць табе, маці Анастасся?
Чытаў поп Сымон з Бібліі па памяці.
Анастасся называла: пра братоў-пакутнікаў. Але ў айца Сымона была свая мэта, ён адразу ж пярэчыў: «Пра братоў шмат чыталі, лепш новае пачытаю».
Анастасся прысланялася да печы, гатовая слухаць, і сачыла, як худы, змораны твар айца Сымона прасвятляецца, а чорныя, іскрыстыя вочы пачынаюць бачыць нешта далёкае, і вось ужо ён і духам не тут, у келлі, а ў тых даўніх пустынях і гарадах, дзе нарадзіўся, хадзіў і быў распнуты ягоны бог. Айцец Сымон апавядаў, яна слухала і яшчэ чула, як за сцяной звычна крадзецца пад акенца вечны яе наглядчык Сыч. Ліпнуць вухам да сцяны даўно яго не абавязвалі - падслухваў Сыч ад нуды.
Айцец Сымон чытаў, а па чытанні хрысціўся і з гэтым крыжом быццам вяртаўся з суровага падарожжа ў родны дом - усміхаўся, мякчэў і казаў Анастассі, каб і яна ўбачыла: «Вялікую мудрасць даў гасподзь Бог у сваіх кнігах». Анастасся прасіла пачытаць яшчэ. Але калі айцец Сымон чытаў з Евангелля, а потым казаў: «Вялікую мудрасць даў людзям Хрыстос: палюбі ворага свайго!» - Анастасся адразу і крута пярэчыла: «Ворагаў палюбіць - нашто?» - «Палюбім ворага, - добразычліва адказваў айцец Сымон, - і не стане ворагаў!» - «Выходзіць, на каленях стаяць?» - пыталася Анастасся. Поп Сымон вытрымліваў ганьбавальны позірк і даводзіў сваю праўду: «Здацца - адно, палюбіць - іншае. Што слабы, што дужы - ёсць розніца? Ці няздольная зразумець?» Пачыналі спрачацца. Але калі поп Сымон услаўляў: «Дзеля выратавання людзей прыняў Ісус смяротныя пакуты!» - Анастасся скаланалася: «Паўдня на крыжы правісеў - незямныя пакуты! Балела яму, боль была! А пакутаў не было. Другая баба пры родах больш намучыцца. Яшчэ і памрэ». У айца Сымона наліваўся крывёю шрам - цераз лоб, шчаку, да шыі скажаў ён твар папа. Сымон абражана крычаў: «Баба! Пры родах! Гэта адно, гэта ўсё... А то бог у чалавечым абліччы»... - «А табе, айцец Сымон, - святкавала Анастасся, - калі рэбры перабілі, месяц крывёй густа пляваў, і твар пасеклі - табе таксама балела. Чаго ж мучыўся? Плоць балела, жылы парваныя. Усяго!» - «Душа балела, - крычаў поп Сымон, - што людзі глухія, ісціны не слухаюць, ходзяць у цемры падобна жывёлам». - «Усе падобна жывёле, адзін ты, поп Сымон, на святле чалавек», - усміхалася Анастасся. І абодва спрачаліся да глыбокай ночы і расставаліся, знядужаныя безнадзейнасцю пераканаць у сваім. Але іншым разам не варагавалі, слухалі адзін аднаго са спагадай і разыходзіліся задаволеныя.
За адзінаццаць гадоў такіх вячэрніх спрэчак было тысячы. Не ўсе вечары былі падобныя, іншы раз айцец Сымон апавядаў не з Бібліі, а з свайго жыцця, калі-нікалі дзялілася маці Анастасся, а поп Сымон спачувальна слухаў, часам Сыч дзе гуляў і забываўся падслухваць, а часам, слухаючы, пачынаў пазяхаць (праз акно чуліся яго пазяханні), іншым разам прыходзілі паслухаць манашкі Праскоўя і Ефрасіння, часам поп Сымон тыднямі не з'яўляўся, заняты апостальскімі паходамі па наваколлі, з якіх рэдка вяртаўся не пабіты, а часам маці Анастасся тыднямі нікога не ўпускала ў хату. Нават айца Сымона, хоць ён і ўдзень, і ўвечары падыходзіў да акенца і клікаў:
- Што робіш, маці Анастасся?
- Малюся, поп Сымон!
- Што не ясі нічога, маці Анастасся?
- Пашчуся, поп Сымон, - адгукалася яна, і той адыходзіў з цяжкім уздыхам.
Уздыхаў поп Сымон таму, што адгадваў ісціну адказу: «ніхто не патрэбны». Пачуццё падказвала яму, што маці Анастасся не моліцца - ляжыць ніцма, утаропіўшы гаротны позірк у сцяну, не думае пра бога - пакутуе, а есці не хоча з раўнадушша да сябе і жыцця.
Маці Анастасся ляжала ніцма, адшукваючы хоць нейкі доказ сваёй неабходнасці на свеце. Раней сэнсам жыцця былі свабода, вяртанне на бацькаўшчыну, помста. Усё гэта здрабнела: дзеці выраслі пры чужых людзях і зажылі сваім жыццём, забыліся пра яе, а для яе нічога не змянілася. Час размываў яе праўду. Яе саму забывалі; можа, ужо і забылі. Толькі ў гэтым маленькім Заслаўі ведалі, што яна жывая. Ды як вырвацца з забыцця? Усё жыццё яна была адзінокая; ніхто не наважыўся прыйсці да яе, парушыць хлусню і забароны. Хто захоча цяпер? У каго ёсць памяць, сіла, смеласць, жаданне? Маці Анастасся знемагала ад безнадзейнасці, а пад акенцам таптаўся поп Сымон.
- Што робіш, маці Анастасся?
- Малюся, поп Сымон.
Яна была адзінокая, але і айцец Сымон быў адзінокі: жонка яго на другім годзе тутэйшага жыцця занядужала і неўзабаве сканала. Айцец Сымон прыняў смерць жонкі як выпрабаванне сваёй веры і панёс Хрыстова вучэнне ў Заслаўскае наваколле. Маці Анастасся сказала яму аднойчы, калі яны пасябравалі: «Я таму цярплю твайго бога, поп Сымон, што ты жывы». Сказала яна так таму, што вяртаўся поп Сымон са сваіх хаджэнняў з парадчэлымі зубамі, моцна збіты ці патаптаны. З Анастассяй у пачатковы год яе манаства ён трымаўся строга, прыкрываючы гэтай строгасцю сваю збянтэжанасць. Бянтэжыў айца Сымона лёс чарніцы. Іншым часам ахопліваў яго недавер уласным вачам; ён глядзеў на маці Анастассю і сумняваўся: ці павінна так быць? Вось ён, Сымон, святар, запрошаны мітрапалітам Міхаілам хрысціць паганскую кіеўскую дзяржаву, апынуўся выпадкам у глухім Заслаўі, а выпадак грунтаваўся на тым, што тут жылі былая жонка Ўладзіміра і яго сын, а каб не яны, абмінула б гэты глухі кут апостальская місія Кірылы. Можа, яго пакінулі тут, бо яе трымаюць тут, чарніцу Анастассю. А гэтая маладая жанчына - маці князёў полацкага, ноўгарадскага, уладзімірскага. Яна зведала славу і пашану, і вось яна - першая на Русі манашка, сама паліць печ, сама гатуе, жыве ялмужнай, а ён, поп Сымон, прызначаны настаўляць яе ў ісціне веры. Але мелася іншая ісціна: першай манашкай княгіня стала па чужой волі. Вялікі грэх прыняў уладыка Кірыла, калі выканаў гэтую волю князя. Хрыстос не прымае гвалту прымусу. Таму ў любую хвіліну магла маці Анастасся зноў надзець людское адзенне і вярнуць сабе княжацкае імя і годнасць. Ходзіць яна ў чорным, але адвярнуў яе ад свету гвалт. Хто не сам зразумеў - не верыць. Напачатку поп Сымон рашыў трымацца цвёрда: царква не выпрошвае веры ў Хрыста, гэта бог за веру даруе любоў.
Але калі пасля чарговага хаджэння ў Менск з святлом веры яго знайшлі на дарозе і прывезлі ў Заслаўе паўжывога, з перабітымі рэбрамі, з адбітымі грудзямі, і маці Анастасся месяц выходжвала яго, сядзела начамі ў галавах, карміла і паіла з рукі, і ўвесь гэты месяц ён чуў яе мяккі голас, яе заклік да жыцця, і лёгкі дотык яе рук адчуваўся як лекі, і ўначы пры святле лучыны ён бачыў яе без хусткі, з распушчанымі валасамі, і бачыў блакітныя, клапатлівыя вочы, - айцец Сымон пачаў шкадаваць яе і прывязаўся, як да сястры. Калі ён падняўся, а маці Анастасся вярнулася да замкнёнага жыцця ў сваёй келлі, ён ужо не мог трымацца той халоднасці, якую вызначаў для яе раней. Айцец Сымон гаварыў сабе, што бог абярнуў яго духоўную сястру ў кроўную. І з таго часу, калі дзверы келлі маці Анастассі заставаліся зачыненыя, а на пытанне: «Чаму не ясі, маці Анастасся?» - даваўся адчужаны адказ: «Пашчуся, поп Сымон!», - айцец Сымон губляўся, пакутаваў, што не ведае патрэбных для яе словаў суцяшэння.
Аднойчы, у чарговы тыдзень яе адзіноты, пачуўшы звычнае: «Малюся, поп Сымон!», - айцец Сымон, не сцярпеўшы, сказаў праз слюдзяную пласціну: «Маці Анастасся, хачу бачыць цябе!» Была цішыня ў келлі, і маці Анастасся спытала: «Нашто табе, поп Сымон?» Ён сказаў: «Душа баліць, калі не бачу цябе! Бо ты мне родная сястра, маці Анастасся».
Зноўку было маўчанне, і яна адказала: «Ты - вартаўнік мой!» Ён сказаў: «Я не вартаўнік табе. Твой боль - рана мне!» У той час Сыч стаяў на надваротнай вежы, бачыў папа Сымона пад акенцам келлі, не чуў размовы і думаў - лаюцца. І гэта было ўдачай айца Сымона, бо ніхто яму не зашкодзіў. Ён сказаў: «Прымі мой клопат, маці Анастасся. Шчыра люблю цябе!» Яна адказала: «Малюся, поп Сымон!», але голас яе быў няцвёрды, а ўвечары яна зайшла ў царкву...
І з таго часу ўзнікла паміж імі сапраўдная патаемнасць. Абодва пацягнуліся да сяброўства, хоць ва ўсім былі розныя: поп Сымон цярпеў пабоі за асветніцтва; яна - шматгадовае забіванне гвалтаўнікамі; поп Сымон ведаў стойкасць хрысціцеля, яна - стойкасць адчаю; поп Сымон быў вольным, яна - паланянкай; поп Сымон гаварыў што думаў, маці Анастасся свае запаветныя думы тоіла; але, успрыняўшы былую княгіню за сястру і роднасную душу, поп Сымон зразумеў і цяжар яе няшчасцяў. Ён здолеў паглядзець яе вачыма і ўгадаў яе задумы. Яны здаліся яму невыканальнымі, веяла ад іх смерцю. Але яна жыла імі, поп Сымон не ведаў, як яе засцерагчы. Калі маці Анастасся зачынялася ў келлі, ён ведаў - яе зноў агарнула туга аб няздзейсненым. Ці калі маці Анастасся падымалася на надваротную вежу і ў забыцці глядзела ў напрамку нямігскай дарогі, ён ведаў - яна марыць пра бацькаўшчыну, пра Полацак, пра ад'езд, пра сына і ўнукаў, якіх прымусіць агаліць меч...
Айцец Сымон выйшаў на двор. Пачыналіся прыцемкі. Як свечка за кужалем, барвавела на сівым небе сонца. Бляклы месяц высвеціўся ў вышыні. З пасада несліся мыкі жывёлы, недзе ў гушчары завыў воўк, а ўслед трывожна разбрахаліся сабакі.
Айцец Сымон застыў пасярод дзядзінца, адчуваючы сваю адзіноту, сваю непатрэбнасць варце, мужыкам, што хадзілі ў царкву па прымусу цівуна і дзесяцкіх, якія таксама хадзілі ў царкву па княжацкаму загаду і з непераможным бязвер'ем слухалі пра бязгрэшае зачацце, ператворванне вады ў віно і ўваскрашэнне Лазара на пяты дзень па смерці. А гэтым годам будуць святкаваць тысячагоддзе Хрыстовага царства, падумаў айцец. Тысячу год ён з намі, і наказы ўсеагульнай любові разыходзяцца па зямлі. Урачысты год! Яны не могуць зразумець шчасця, якое ім выпала, - бабы, мужыкі, стражнікі, цівун, маці Анастасся. Як ім зразумець, калі яны не вераць!
Тысячагоддзе веры хрысціянскай - пазначыць гасподзь сваё свята славай міласэрнасці. З праху створаны чалавек і сыходзіць у прах, калі грэшнік; праведны ж адыходзіць да выратавання, да жыцця вечнага. І маці Анастасся за свае пакуты атрымае жыццё вечнае, калі адкіне злую памяць. Хрыстос заклікаў перамагаць зло дабром. І ён бачыць усіх, хто так робіць. І трэба, каб маці Анастасся прыняла гэты запавет...
Айцец Сымон перасек двор і ўвайшоў у келлю. Тут ён перахрысціўся на абраз, сеў у кут, ахоплены сумнівам: ці адгукнецца маці Анастасся на значнасць шчырай малітвы ў гэты год, калі айцец нябесны асабліва літасцівы. Дыхала цяплом напаленая печ. Анастасся нешта запарвала ў гаршку.
- Што пачытаць табе, маці Анастасся? - запытаў Сымон.
Анастасся задумалася і папрасіла: «Пачытай пра гарады, што бог вынішчыў».
- Гэта я дзесяць разоў чытаў, - запярэчыў поп Сымон. - Лепш што другое.
- Не трэба другое, - адмовілася Анастасся. - Чытай, што просяць. І кажух скінь. Цёпла.
Айцец Сымон паслухмяна распрануўся. Паклаўшы на калені рукі, ён адлучыўся ад Анастассі, пальцы нібы дакрануліся да старонак святога пісання, старонкі з ціхім шоргатам заварушыліся, і з'явілася патрэбная - запоўненая круглявым грэчаскім пісьмом. А з літарак пачаў узнікаць прывід белых пяскоў, і пасярод іх стаялі гарады Садом і Гамора, і айцец Сымон апавядаў пра тое, што бачыў.
«У Арамейскай пустыні стаялі два гарады. Усё даў ім гасподзь: мураваныя дамы, ваду, дрэвы, статкі і птушак. І заленаваліся садамляне маліцца, страцілі бога ў сэрцы, палічылі за шчасце буйную радасць распусты. Не засталося граху, які тут не памножыўся б сторазова. І вырашыў гасподзь спаліць гарады, што здрадзілі чысціні духу, бо закрычалі грахі аб адпаведнай помсце. І сказаў ён праведнаму Аўрааму, што спаліць Садом і Гамору. «Гасподзь, - спытаў Аўраам, - але калі ёсць у гарадах праведнікі, няўжо праведнікаў спаліш разам з грэшнымі?» - «Не, - адказаў гасподзь, - калі ёсць там хоць дзесяць праведных, не спалю». Але і дзесяці праведных не адшукалі анёлы ў Садоме. Усе распуснічалі, рабавалі, кралі, і гразь маны запоўніла гарады. Толькі праведны Лот трымаў сям'ю сваю ў чысціні. З'явіліся да яго анёлы і сказалі: «Гасподзь спаліць гарады, выводзь сваіх, хто дастойны». І ўзялі анёлы за руку яго самога, жонку і дзвюх дачок і вывелі з горада і сказалі: «Ратуйцеся, але не азірайцеся назад, бо вялікае будзе ваша няшчасце!» І толькі рушылі яны прэч па дарозе, як выпаў на вінаватыя гарады смаляны дождж, і пачуліся з вогнішча адчайныя просьбы грэшных. Жонка Лота пашкадавала палімых, здрыганулася яе сэрца, азірнулася яна назад - і абярнуў яе гасподзь у саляны стоўп».
Айцец Сымон ачуўся, літары на старонках пачалі раставаць, прывід рассеяўся, і ён убачыў, што маці Анастасся застыла ля печы, ахопленая шкадаваннем. «Вялікая мудрасць даецца ў гэтай прытчы, - сказаў айцец Сымон. - Нельга глядзець у мінулае. Хто азіраецца - той, як стоўп нерухомы, на адным месцы стаіць». - «Нічога ты не разумееш, ойча, - ціха адказвала Анастасся. - Хто не аглянецца - у таго сэрца салянае. Што лепш?» - «Не трэба, маці Анастасся, - сказаў поп Сымон. - Мінулае ў вір часу ўпала. Шукаць яго - услед кідацца. Пагібель». - «Там пагібель і тут смерць, - сказала Анастасся. - Вось, - яна дакранулася да расы, - сама па сабе журуся». - «Чаго ж журыцца, - уздыхнуў поп Сымон. - Жыццё ідзе...» Тут ён спахапіўся, але слова ўжо вылецела, закранула маці Анастассю, і ў вачах яе ўзнік той суровы прыжмур, калі цераз балоты і лясы, цераз паўтысячу вёрстаў бачыла яна Полацак і пачатак сваіх бедстваў. Так, жыццё ідзе, думала Анастасся, бяжыць час. Вось поп Сымон, дзесяць год назад сівога валаска не было, кучары на плячах ляжалі, цяпер парэдзіліся, і зусім стаў Сымон сівы.
- Колькі табе гадкоў, поп Сымон? - спытала яна. Поп здзіўлена задумаўся, падлічваючы свой век.
- Хто яго ведае, - адказаў ён з няпэўнасцю. - З паўсотні хутка. А табе, маці Анастасся?
- І мне шмат, поп Сымон. У чатырнаццаць мяне ў Кіеў павезлі, дваццаць год, як Ізяслаў нарадзіўся. Во колькі жыву - трыццаць пяць.
- Маладая ты, маці Анастасся.
- Сто гадоў мне, поп Сымон. Тры жыцці пражыла. Усе паднявольныя. Зашмат на адну душу. Хочацца чацвёртага, свайго - хоць бы адзін дзень пажыць.
Поп Сымон паглядзеў на яе з літасцю.
- Што, думаеш, ці будзе тое, чацвёртае? - дакарыла Анастасся.
- Пажадаеш - будзе, - адказаў поп Сымон. - Толькі якое?
- Баішся? - спытала Анастасся.
- За цябе баюся, маці Анастасся.
- А чаго баяцца? Вось цябе білі - а ты жывы.
- Бог засцярог, - сказаў айцец Сымон.
- Білі напаўсілы, - запярэчыла Анастасся.
- Білі без літасці, - сказаў Сымон. - Бог засцярог, выратаваў. За яго веру білі.
- За яго веру яго самога забілі, - не пагадзілася Анастасся. - Нашто яму цябе засцерагаць, поп Сымон?
За сцяной зарыпеў снег пад цяжкімі ботамі, і заціх рып каля акенца. «Сыч! - крыкнула Анастасся. - Чаго мерзнеш на вуліцы, як той сабака? Уваходзь!» Праз імгненне дзверы адчыніліся, і ў хату ступіў мужык за сорак гадоў - чырванаморды, з бляклымі, пустымі вачыма. На поясе паверх кажуха віселі ў яго меч і шырокі нож. «Куды ж так узброіўся? - спытала маці Анастасся. - Ці вайна?» - «Чарга на варотах стаяць», - адказаў Сыч. «Хіба тут вароты? - спытала Анастасся. - Ці тут загадалі стаяць?» - «Праходзіў міма», - весела схлусіў Сыч. «Так і ішоў бы міма, калі ішоў!» - сказала Анастасся. «Вось іду», - згадзіўся Сыч і выйшаў.
- Эх, поп Сымон, - уздыхнула Анастасся, - адкрыла б табе, чаму дазваляю Сычу парожак пераступаць...
- Скажы, - пагадзіўся Сымон.
- Не, шчырасць тваю шкадую.
Поп Сымон не стаў настойваць.
- Ці ведаеш, маці Анастасся, у які год жывём? - спытаў ён. - Хрысту тысяча год!
- Ну і што, поп Сымон?
- Добры будзе гасподзь да таго, хто верыць.
- А хто не верыць?
- За што ж яму дабрадзейства, калі не верыць?
- Дык што тут нязвыклага, поп Сымон? Так усе жывуць. Нахіліся - прывечу.
Поп Сымон заёрзаў па лаўцы.
- Схіліцца, маці Анастасся, - адно, узвысіцца праз веру - другое. Дух свабодны. Няўжо не разумееш?
- Дух свабодны, а сядзець буду тут, так?
- Дух свабодны - усё роўна дзе быць, - сказаў поп Сымон. - Тут, там, яшчэ недзе - роўная радасць.
- Каму радасць? - насупілася маці Анастасся.
Але тут, гасячы іскру спрэчкі, загучала царкоўнае біла. Медны гул плыў хвалямі, заклікаючы ў царкву да малітвы. «Пойдзем, маці Анастасся», - прымірэнча сказаў Сымон. Анастасся апранулася ў стары кажушок, выйшлі на двор. Са сцен агароджы спяшалася пагрэцца ў царкву варта. І Сыч, угледзеўшы маці Анастассю ззаду папа, подскакам панёсся да царквы.
Айцец Сымон на вачах людзей не азіраўся на маці Анастассю, а калі азірнуўся - не было яе побач з ім, кіравалася Анастасся да варотаў. Засмучаны айцец Сымон прыкаваўся позірком да чорнай маленькай постаці, што па стромкай абледзянелай лесвіцы падымалася на вежу. «Асуджаная, - падумаў поп Сымон. - Асуджана маці Анастасся. Замала ёй таго, што ёсць, большага не атрымае, а даўніну не вярнуць. Так і будзе пакутаваць да немачы». Айцец Сымон перахрысціўся, папрасіў у Хрыста прасвятліць душу інакіні Анастассі і сумна ўвайшоў у царкву. Маці Анастасся ў гэты міг уваходзіла ў вежу. Тут быў вартаўнік. Яна кіўнула яму і па драбіне ўзлезла на назіральны ярус. Знаёмы да кожнага дрэўца далягляд адкрыўся ёй. Звычайна позірк яе пачынаў слізгаць па Свіслачы, у думках адольваючы няблізкі шлях да Бярэзіны, а па ёй да рэчкі Сургут, а па ёй у возера Плаўе, а затым па Эсе, Упле ў Дзвіну - і ў Полацак. Гэта была яе вячэрняя малітва - уяўна рухацца па гэтай звязцы рэк і азёраў, набліжаючыся да Ізяслава, ці ўяўляць на гэтых рэках ягоныя стругі, якія прыходзяць у Заслаўе нечакана для яе. Але сёння свежая спрэчка з айцом Сымонам перашкаджала ёй марыць. Асабліва ж дапякалі словы «роўная радасць». Маці Анастасся разумела, што такая радасць, да якой заклікаў яе поп Сымон, магчымая, ды толькі для каго іншага. Для яе яна немагчымая: прыняць яе азначала пагадзіцца, што Дабрыня, Уладзімір, стары Кірыла абышліся з ёй па-чалавечы, і, адабраўшы адно, далі наўзамен роўнае...
Маці Анастасся ўсвядоміла, што неадрыўна глядзіць на крыж. Вялікі, сшарэлы пад дажджамі крыж стаяў на месцы былога капішча; колькі гадоў назад яго паставілі людзі намаганнямі папа Сымона, каб асвяціць старадаўняе чорнае месца ахвярніка тутэйшым багам. Але маці Анастасся памятала, як загінуў тут вяшчун, і як пахавалі яго, і курган над яго прахам быў паблізу крыжа; суровы крыж быў падобны на таго старога. Іншы раз яна зайздросціла яго гордай смерці; стары ўзнікаў у памяці ў цяжкія хвіліны, калі яна зачынялася ад люддзей, калі не магла зразумець, чаму жыве і жыве сваё нуднае, абрыдлае жыццё. Ён не разлучыўся з тым, што любіў; яго не развялі з яго святыняй, ён не даў сябе адлучыць. А што ён рабіў бы зараз, падумала Анастасся, калі б у дзень хрышчэння горада яго не забілі? Сек бы па начах гэты крыж, варагаваў з папом Сымонам, чакаў бы яго на дарогах, як іншыя вешчуны; з адчаю і злосці пінаў бы яго нагамі, біў кіем... Ён не горшы за папа Сымона, а можа, і мацнейшы - а былі б яны ворагі. Мяняюцца людзі на свеце... Сышоў вяшчун - прыйшоў поп Сымон; розныя ў іх праўды. Быў у Полацку бацька князь Рагвалод - цяпер яе сын князь Ізяслаў. Бацька яе любіў і, баронячы яе, загінуў; сын не бароніць яе і да яе не едзе... Чым адурманілі яго памяць? Што ўтрымлівае яго?..
Ледзяны парыў ударыў Анастассю ў твар, быццам хацеў пагасіць звернутыя да сына пытанні, і маці Анастасся паслухмяна падпарадкавалася і падумала сама сабе: чаму не пойдзе яна да Ізяслава? Што перашкаджае ёй вырушыць у дарогу? Гэта дзесяць, сем, ну, пяць год назад яе маглі затрымаць. Тады цівун Серада непакоіўся - дзе яна? Ці ляжыць ніцма, ці сумуе на Свіслачы, пакутуе, сядзіць пры хворых, лаецца з папом - усё яго не займала, абы не знікла. Бо хоць і зрабілі яе чарніцай, і назвалі Анастассяй, заставалася яна княгіняй, і ў Полацку сядзеў князем Ізяслаў, а ў Ноўгарад перайшоў з Растова Яраслаў, а новы горад Уладзімір аддалі яе малодшаму сыну Ўсеваладу, і ў кожны з гэтых трох гарадоў магло павесці яе жаданне жыць. А потым усе пра яе забыліся. Састарэў і дажывае век Дабрыня. Старэе і нудзіцца са сваёй цароўнай Уладзімір. Адрахлеў цівун Серада, і здаецца ёй праз уласную нямогласць, што і яна знясіленая... Ды ніхто не ведае, што яна не жыла, а чакала. Вось што не дазваляе ёй пайсці. Пайсці - азначае прызнаць, што не дачакалася. Але і сын не ведае, як доўга яна чакала. Яна растлумачыць, ён зразумее з паўслова, ён прыбудзе... Ён прыедзе, запросіць яе, і разам з ім яна пройдзе пад гэтай вежай, і ён павязе яе па Свіслачы, Бярэзіне, Сургуце, Дзвіне, тады спраўдзіцца сэнс яе шматгадовага цярпення... Ён павінен знаць, што яна чакае. Ён нічога не ведае пра яе. Яму гавораць, што яна адварацілася ад свету і моліцца, і задаволеная гэтым. Але нашто князю пакорлівая маці-чарніца? Ён павінен дазнацца, што яна не скарылася... Ён уведае, і тады ён ачуецца, і памяць падкажа яму даўні мацярынскі шэпт, і ён насмеліцца і вырашыць. Душа яго ўзвысіцца... У гэтым яе абавязак, яе доўг, яе апошняя мара. Гэтую мару яна ажыццявіць. І не трэба гадаць і думаць, якім будзе канец, спыніла сваю думку маці Анастасся. Трэба марыць і выконваць...
У хаце яе чакаў айцец Сымон. Насуперак звычцы ён грэўся ля печы; Анастасся не адразу і ўгледзела яго, прыхаванага ценем.
- Ты што, захварэў, поп Сымон? - спытала яна спагадліва.
- Зябка мне нешта. А ты сумуеш, маці Анастасся?
- Не, поп Сымон, радуюся.
У вачах Сымона стаяў недавер.
- Радуюся, поп Сымон, - паўтарыла Анастасся. - Гэта ты сумуеш. А чаго сумуеш?
- Што ж ты ў царкву не ўвайшла, калі радасная?
- Хіба ў царкве адной бог? Сам казаў - на небе.
- Бог у сэрцы, - сказаў айцец Сымон. - А прастол яго на нябёсах.
- Вось у сэрца і глядзела, поп Сымон.
- Пачытаць, маці Анастасся? - спытаў поп.
- Пачытай, поп Сымон.
- А што пачытаць?
- Што хочаш, поп Сымон.
Айцец Сымон перайшоў на лаўку, накрыўся кажухом, прытуліўся да сцяны, і памяць яго кранулася пергаментных старонак... У цішыні пачуліся за сцяной лёгкія крокі. Дзверы адчыніліся, і ў хату ўвайшлі Праскоўя і Ефрасіння.
- Можна, маці Анастасся?
- Сядайце.
Манашкі прыселі ля печы. Поп Сымон зноў засяродзіўся, зрок яго прасякаў загадкавасць даўніны, калі пыл на дарогах захоўваў сляды Хрыста, а жывым яго словам запальвалася вера. Анастасся глядзела на сваіх царкоўных сёстраў. Ефрасінню яна любіла, Праскоўю цярпела, чуючы ў ёй патаемную злараднасць. Ефрасіння пайшла ў чарніцы пасля адначаснай смерці трох дзетак і мужа, забітых маланкай. Вера папа Сымона прывабіла яе надзеяй сустрэцца з роднымі пасля смерці. Ціхмянасцю Ефрасіння марыла заслужыць права на шчаслівы век з дзецьмі ў раі. Праскоўя стала манашкай у той жа год, што і маці Анастасся, калі па жаніцьбе Ўладзіміра чысцілі княжы двор у Бераставе і выгналі прэч сабраных там дзевак. Некаторых з узнагародай вярнулі да бацькоў, большасць павыдавалі замуж, бяздомных пастрыглі ў чарніцы. Пра свае гады ў Бераставе Праскоўя ніколі не гаварыла - не сваёй ахвотай прыходзілі туды дзеўкі. А што ў гэтым гняздоўі рабілася, маці Анастасся ніколі не распытвала - і без роспыту лёгка было ўявіць ліхое берастаўскае гулянне: пілі да чарцей у вачах, тады клікалі дзевак, і пачыналіся Садом і Гамора. Але Берастава новы бог не спапяліў. Цяпер Праскоўя асуджана да скону маліцца - можна яе пашкадаваць. Думка, што гэтая жанчына магла лашчыць яе мужа ці Дабрыню, калі тыя прыязджалі бражнічаць, што тады яны такія розныя - вялікая княгіня і распусная дзеўка - цяпер зраўняліся чорнымі хусткамі і чорнымі расамі, адзінотай і ўмовамі жыцця, - гэтая думка апякала памяць маці Анастассі. Уладзімір забыў, думала яна, што Рагнеда нараджала княжычаў, а тая дзеўка галубіла дружыну. І яны абедзве выракліся свету дзеля славы нейкага Хрыста, новага бога, - Праскоўя выраклася распусты, Анастасся - пяці дзяцей. Калі думаеш пра гэта - галава расколваецца... А Праскоўю, адчувала маці Анастасся, гэтая роўнасць новых абставін суцяшала. Вось і ты, княгіня Гарыслава, паміраеш тут падобна мне, чытала яна ў вачах Праскоўі, і нічым не лепшая, і не вышэйшая, таксама выкінута з жыцця і нічога не маеш; дык я і жонкай не была, простая дзеўка, а цяпер мы абедзве - чорныя царкоўныя мышы. Але я не мыш, думала Анастасся. Я і ў чорнай расе княгіня, дагала мяне раздзенуць і выставяць на мароз - усё роўна княгіня. І ніхто не зраўняецца са мной. Як не зраўняліся з богам папа Сымона, з гэтым Хрыстом, разбойнікі, распнутыя на крыжах побач з ім. Дзе ён, дзе яны - а балела ім роўна. Хто можа зраўняцца? Той, хто страціў столькі ж, каб параўнацца. Вось Ефрасіння страціла дзетак, думала Анастасся. Дык іх Пярун забіў, ён над хмарамі сядзіць, яму не бачна, куды маланкамі б'е. Як упадабняць божую руку і чалавечае зло? Як раўняцца: адна жыве, каб цярпець, другая церпіць, каб ажыць...
«Прыйшла Пасха, - чытаў поп Сымон, - і пайшоў Хрыстос у горад». Слухаючы краем вуха айца Сымона, маці Анастасся, адначасна са сваімі думкамі, ацэньвала тое, пра што апавядаў ён. Поп Сымон гаварыў: «Увайшоў у храм божы. І мноства народу тоўпілася ў храме». - «Ну і што?» - думала Анастасся. «Але мала стаяла вернікаў, а стаялі мянялы, і гандляры прывялі жывёлу і прынеслі птушак на продаж». - «У нас не так», - адзначыла сама сабе Анастасся. «І ўгневаўся Ісус, і зрабіў бізун, і стаў біць мянял і гандляроў...»
- Што, што? - здзівілася Анастасся.
- Што, маці Анастасся? - павярнуўся да яе поп Сымон.
- Хрыстос біў? Няўжо біў?
- Біў Ісус, біў без літасці, гаварыў: «Бяжыце, святататнікі! Бо дом божы ператварылі ў рынак і скаціну ўвялі ў прыстанак духа святога».
- Значыць, трэба біць грэшных? - спытала Анастасся.
- Хто святыні абражае - трэба, - сказаў поп Сымон. - А грэшных нельга - хто без граху? Усе мы грэшнікі; калі хто не грашыць наяве, дык у думках грашыць, бо што злое падумаў - гэта ўжо і ёсць зло.
- Ага, значыць, трэба, - задумліва казала Анастасся, не слухаючы папа Сымона. - Значыць, хто кашчунствуе - трэба. Не шчокі падстаўляць, як ты раней, поп Сымон, а бізуном біць.
- А хто кашчунствуе? - па-лісінаму спытала Праскоўя.
- А што, няма кашчуноў?
- Не біў Ісус, - адумаўся нарэшце айцец Сымон, - а выгнаў з места свайго. А шчаку падставіць - гэта другое. Сіла на сілу - вайна. А любоў на сілу - мір.
- Змірыся, так, айцец Сымон?
- Не змірыся, а ўзвысся!
- Паўзі чарвяком і кажы: любоў вам і мір. Так?
Пачалі спрачацца і забыліся на Праскоўю і Ефрасінню. Сёстры незадаволена сядзелі каля печы. Праскоўя, калі дагарала лучына, неяк нясмела падымалася ўваткнуць новую. Сарваўшы голас, айцец Сымон змоўк. Чарніцы, стомленыя ад крыкаў, падняліся: «Мы пойдзем, айцец Сымон?» - «Схадзіце, сёстры, памаліцеся», - абыякава адказаў поп.
Застаўшыся ўдваіх, Анастасся і айцец Сымон нейкі час сядзелі моўчкі.
- Што маўчыш, поп Сымон? - усміхнулася Анастасся. - Ці язык прыкусіў у крыках?
- Думаю, чаго мы спрачаемся?
- А што думаць? Сябе аднаго слухаеш, айцец Сымон, як цецярук.
- Цецярук, цецярук, - паўтарыў Сымон. - Не таму.
- Чаму ж?
- Падабаецца грашыць спрэчкамі - вось і спрачаемся.
- Жыць хочацца - вось і спрачаемся, - сказала Анастасся. - Табе цікава жыць, поп Сымон?
- Так, добра мне, маці Анастасся.
- А мне нядобра, поп Сымон. Вось і спрачаемся.
- Калі аспрэчваеш мяне - табе лепш?
- Хіба я з табой спрачаюся, поп Сымон? Хіба ты ад сябе гаворыш? Ты яго словамі гаворыш. І яны яго словамі кажуць. Разумны ты, поп Сымон, ведаеш - хто яны, а глядзіш на мяне так, быццам не разумееш. Вы хоць і паасобку, ды аднаго чакаеце. Дык яны не сваё кажуць, але сваё робяць. А дзе тваё - не ведаю. Вось ты шкадуеш мяне, а што з твайго шкадавання - ціхай хочаш бачыць мяне, як сястру Праскоўю. Папрашу суцяшэння - суцешыш: «Бог бачыць, залічвае боль і слёзы». Папрашу дапамогі - што зробіш? Вады падасі, хлеба, печ запаліш - і ўсё.
- А што трэба табе, маці Анастасся? - пакутліва спытаў Сымон. - Ты не прасіла. Скажы - зраблю.
Анастасся хацела сказаць: «Здагадайся - і зрабі!» - і адолела сябе - нашто?
- Позна ўжо, поп Сымон, - сказала Анастасся. - А я змарылася... Не крыўдуй.
Айцец Сымон выйшаў з пачуццём віны і нейкай страты.
Вось такім, вінаватым і сумным ён застанецца тут, калі яна пойдзе, падумала Анастасся. Будзе шкадаваць яе, маліцца аб дараванні яе грахоў. «Даруй ёй грэшнай!» Аб пакаранні Дабрыні і князя Ўладзіміра маліцца і прасіць не стане. Хіба яны грэшныя? Яны за хрысціянскую веру. Ім усё даравалася. Яна ж, насупраць, не палюбіла, не змірылася, не ўзвысілася праз ціхмянасць - выходзіць, грэшная. Для яе яны - душагубы і каты. Для яго - «святло прынялі». Ён праз іх не пакутаваў, яна пакутавала. Хто не пакутаваў - не зразумее. Усё ў нас рознае.
Маці Анастасся задзьмула лучыну, і цемра імгненна сцерла нядаўнія думкі, аблічча папа Сымона, морды душагубаў, а ўбачыўся зімовы дзень у Полацку, лёд на Дзвіне і на ім вершнік. Вершніка звалі Жыжа, ён быў кметам бацькі, і ён прывёз доўгачаканую вестку.
Маці Анастасся лягла на лаўку, накрылася кажухом і згадала сваю радасць, адчутую, калі Жыжа сказаў пра сватоў ад Яраполка... Вось так заўжды мае ўспаміны, падумала Анастасся, пачынаюцца за здароўе, а канчаюцца за памін душы. Сватаўство ўспомнілася. Дзе тыя сваты, дзе тыя ўсе людзі - а я памятаю, як учорашняе, няма мне сну, варушу мінулыя дні... І айцец Сымон зараз не спіць, падумала Анастасся. Ёй не спіцца, ён не спіць ды яшчэ начная варта. А не спіць - чаму ж не прыйдзе? Прыйшоў бы пад акенца: «Маці Анастасся! Што робіш, маці Анастасся?» І пачытаў бы пра свайго бога, каб гукі жывога голасу разагналі гэтыя неадчэпныя і страшныя ў цемры ночы прывіды. Ці паклаў бы ёй на скроні свае рукі: «Трымайся, маці Анастасся!» Ці прытуліў бы да бітых сваіх грудзей, дзе б'ецца сэрца, каб хоць на міг далося ёй адчуць сябе пад абаронай, у літасці і спачуванні. Сястра твая, дык пашкадуй, як сястру шкадуюць, па сэрцу, без падказкі. Прыйдзі, калі клічуць цябе нячутна, а не ўдзень - спрачацца і схіляць да сваёй праўды. Не божага слова хочацца - чалавечага, пяшчотнага. Аднялі ў яе ласку; нядоўга галубіла яна сваіх дачок, мала пацешылі яе дзіцячыя вочкі. Прамаслава любіла ранкам забірацца да яе ў ложак і вадзіць грабянём па валасах. Гладзіць валасы слабая ручка, ляпеча пяшчотны галасок: «Мамка прыгожая!» А цяпер яна - каралева ўгорская. А Прадслава - за польскім каралём. І ніколі ім ужо не сустрэцца на гэтым свеце. Да іх яна не пойдзе - яны не памятаюць яе, яны могуць толькі пашкадаваць яе. Ім і самім можа не надта добра жывецца на чужыне. А Ізяслаў не мог забыць яе. Цяпер хочацца ўбачыць унукаў ад Ізяслава, гуляць з імі ўздоўж Палаты па тым лузе, дзе гуляла сама. Далёкія сыны Ізяслава ўявіліся маці Анастассі ў ззянні дзіцячай прыгажосці і прывабнасці, і яна беражліва трымала перад вачыма гэты прывід...
Раптам пачула яна ціхі, скрозь акенца дасланы шэпт: «Маці Анастасся! Ты не спіш, маці Анастасся?» Сэрца сціснулася, замерла, забілася і штуршкамі пабеглі ад яго па целе гарачыя хвалі. Анастасся ўскочыла, кінулася да акенца: «Заходзь, поп Сымон» - і прытулілася да печы суняць неспадзяванае дрыжанне. Прарыпелі дзверы, Сымон увайшоў і, чуючы паблізу яе дыханне, сказаў, злучаючы разам апраўданне і прызнанне: «Не спіцца, маці Анастасся. І не магу... Не крыўдуй, маці Анастасся, ведай - люблю цябе!» Жаданай абаронай акружылі Анастассю гэтыя запаленыя ў цемры словы. Дваццаць гадоў ніхто яе не любіў, не нашэптваў такога хвалявання сэрцу!.. Маці Анастасся прысунулася да Сымона, апляла рукамі яго шыю і схавала твар у халоднай з марозу расе.
«Поп Сымон, поп Сымон... Няма ў мяне роднай душы, поп Сымон... Горач была на душы... Здымаюць яе твае словы, айцец Сымон... Ажывае сэрца ад тваіх словаў... Як святло яны для мяне, Сымон... Сымон, мой бедны!..»
Айцец Сымон абняў яе; выратаваныя, вынесеныя раптоўнай хваляй на шчаслівы бераг, шапталі яны адзін аднаму простыя словы сваёй радасці... О, багі! Праз дваццаць гадоў здзейснілася яе мара, споўнілася намроеная Марай шчасце... Светлае сэрца - вось сапраўдны белы вершнік. Сівы, з перабітымі рэбрамі, бескарыслівы айцец Сымон - вось яе вершнік, ён прынес ёй любоў, і нічога яму не трэба ад яе, ён прыйшоў да яе, адарванай ад жыцця, таму што любіць... Свістаў за сцяной вецер, плыла зімовая ноч і першая шчаслівая ноч Анастассі ў яе трэцім жыцці, пакуль не абарвалі яе крыкі пеўняў. Маці Анастасся раптам забаялася сустрэць разам ранак і адправіла Сымона... Ён выйшаў; яна глядзела яму ўслед... Багі, багі! Як шчасліва і як позна...
Неяк прысніўся Анастассі сон; просты і балючы ён быў, як смяротная хвіліна. Прысніліся маці і бацька на парожку даўняга, Уладзімірам спаленага дома. Стаяць яны, знядужаныя разлукай, і цягнуцца да яе іх слабыя рукі, і прайсці ў дом, пазбегнуць іхных абдымкаў немагчыма. Але калі абдымуць - павядуць да сябе, у тагасветную цемру. І яна адступае ад бацькоў, кажа ім - нельга, любыя, нельга вас пашкадаваць і абняць, у мяне справа няскончаная. Расталі іх постаці, і засталіся перад ёю чорным прагалам расчыненыя дзверы ў хату. І боязна ёй пераступіць парог, бо там, адчувае яна, затаіліся і чакаюць яе другія людкі, шчыльна набіліся яны ў пакоі дома. Не бачыць яна нікога, але быццам бачыць, як у нямым цярпенні сядзяць там браты, і шэрагамі ўздоўж усіх сцен пабітыя палачане, і бабка Прадслава, і з дакорлівымі вачыма заслаўскі вяшчун. Чакаюць яе, нешта мусяць сказаць ёй - у іх крыўда.
Анастасся паведала сон Сымону. Той засумаваў, разумеючы ейнае жаданне.
- Маці Анастасся, - сказаў ён з нейкай разгубленасцю. - Мацнее князь Уладзімір. Няма нікога, хто здолее з ім ваяваць. Вось устанавіў ён дзесяціну для царквы, кожная дзесятая грыўня, кожны дзесяты сноп пойдуць царкве. Уславіць яго царква. Хутка пабудуюць вялікія храмы, і адна вера аб'яднае розныя землі. І зараз царква славіць князя - так трэба. Ён і хрысціўся для ўзмацнення ўлады. У Візантыі кесар не толькі ў людскіх справах, але і ў царкве галоўны. Князь Уладзімір хоча, каб і тут было так. Раней князь перад вашымі старымі багамі стаяў нароўні з народам, зараз ён вылучаны. І не пацерпіць... Вось Ноўгарад, кажуць, яго да ўлады прывёў, а запярэчыў князю - дык пасек Дабрыня ноўгарадцаў... Няўжо думаеш, што табе пашчасціць? Табе і расстрычыся не дадуць - трэба, каб уладыка дазволіў. У Хрыста ўсё чыста, у царкве не заўсёды. Уладыка Кірыла грэх прыняў на душу, калі гвалтам пастрыгалі цябе. З яго за гэта спытае гасподзь, але табе мітрапаліт не верне волю... Сама скінеш расу - цябе адшукаюць і замкнуць...
- Не тыя, не тыя словы гаворыш, - нахмурылася Анастасся. - Вось глядзі! - і яна паказала пальцам на столь над печчу. Віселі там пучкі зёлак.
- Тут розныя ёсць, на кожную хваробу, - казала маці Анастасся, - а гэты шэры пучок, айцец Сымон, гэта цыкута. Калі карэньчыкі яе настаяць і выпіць, тады хутка апынешся ў той хатцы, дзе чакаюць жывых людкі... Даўно вісіць тут. А чаму не скарыстаныя? У найгоршыя дні цеплілася ў мяне надзея, што зменіцца лёс... А цяпер, айцец Сымон, мае лепшыя дні, я шчаслівая, і прысніўся гэты сон, каб я не забылася пра тое, чаго чакала дваццаць гадоў.
- Нядоўга пабудзеш там, маці Анастасся, - сказаў Сымон, - сама ведаеш чаму...
- Ды хоць дзень, - усміхнулася Анастасся. - Мне слова тваёй любові ўсе гады маіх бедстваў апраўдала, усе гады пераважыла. А хоць дзень у Полацку ўсё маё жыццё апраўдае, віну здыме з сэрца. Хіба мала, айцец Сымон?
- Не ведаю, маці Анастасся.
Прагучала гэта як просьба: «Не трэба, маці Анастасся!» Ён хацеў утрымаць яе побач з сабой.
- Не хачу баяцца, айцец Сымон, - адказала яна.
Вячэрняй часінай, пад звон біла, маці Анастасся паднялася на вежу, дзе цяпер старажаваў Руды. Уперадзе, над снежнай пустэчай балотаў, цяжка кіравалася да лесу чарада варон, рэзка раздзірала цішыню краканне важака. Чорны пласт чарады рассякаў напалам круг вечаровага сонца - халодны малінавы круг, які адносіў з сабой яшчэ адзін дзень жыцця. Кружачы над лесам, чарада разбіралася на пары для начлегу ў прамерзлых гнёздах, злосны ці радасны грай і хрыплыя крыкі ляцелі над заслаўскім жыллём, абвяшчаючы блізкасць ночы, час нечысці і воўчай бяссонніцы.
Маці Анастасся бачыла прыкметны яшчэ ў апошніх промнях санны след у полі, які сыходзіў на лёд Свіслачы. А Свіслач плыве ў Бярэзіну... Яна прыгадала даўні лес, апушаны густым, непралазным для яе маліннікам. Постаці братоў мільгалі ў кустах; дзяцел дзёўб на сасне, сеялася ўніз кара, браты паказвалі пальцамі, дзе ён сядзіць. Потым ёй успомніўся бераг Палаты і кусты, густа пакрытыя чырвонымі парэчкамі. Потым яна пачула гул крыгахода на Дзвіне і ўспомніла, як крышыліся, напаўзаючы адна на адну, ільдзіны. Потым ёй успомніўся восеньскі вечар, калі за сценамі шаргатаў бясконцы дождж; яны сядзелі ў хаце, брат трымаў яе на каленях, маці і жанчыны пралі, бацька нешта распавядаў, ёй чулася нетаропкая закалыхваючая гаворка, ёй утульна і спакойна, яна пачынае драмаць, нехта шэпча - спі, спі, а яна хоча адказаць, што не спіць і не хоча спаць, і маўчыць, бачыць над сабой добрыя вочы бацькі і засынае, забіраючы ў сон ягоны позірк. Потым яна пачула плёскат вады - яе і бабулю перавозяць у лодцы цераз Дзвіну. Яна ўбачыла тых весляроў, узмахі вёслаў, пырскі вады. Лодка ўткнулася ў мель, весляры пасаскоквалі ў ваду, панеслі на бераг бабулю, а яна ідзе па мелізне і глядзіць на другі бок Дзвіны. Там, за прасторай вады, два пагоркі - вусце Палаты, а на пагорку абаронены гароднямі дзядзінец. Яна ўпершыню бачыць яго здалёк, ёй дзіўна і радасна, а па рацэ гуляюць сонечныя блікі, паветра нібы свеціцца, бабуля ўглядаецца ў блакіт неба, а цёплая хваля лашчыць пясок...
Усё гэта было.
- Руды! - паклікала яна, нахіляючыся над лазам.
- Што, княгіня Гарыслава? - адгукнуўся вартаўнік.
- Хадзі сюды.
Толькі ён адзіны называў яе па-старому. Цівун, калі сустракаліся, звяртаўся «княгіня», але без імя. Сыч ніяк не называў. Заслаўскія бабы ў размовах з ёй казалі «княгінька», мужыкі за спінай казалі «чарніца», у вочы - звярталіся без акрэслення, як Сыч. Для папа Сымона яна была «маці Анастасся», і дзве манашкі, Праскоўя і Ефрасіння, звярталіся «маці Анастасся», бо так завёў Сымон, кажучы, што яна над імі ігумення. Толькі Руды не змяніў ранейшага звароту. Маці Анастасся і давярала яму, бо ён казаў «княгіня Гарыслава», нібы яна магла абавязваць, а ён згаджаўся быць выканаўцам. Вось ён стаяў побач, трэба было сказаць услых словы рашэння, але маці Анастасся марудзіла, расхваляваная шчасцем хвіліны.
- Руды! - маці Анастасся прысунулася да яго, і голас яе загучаў жорстка: - Паскачы ў Нямігу, скажы сваім знаёмым, каб перадалі князю Ізяславу такія словы: «Княгіня Гарыслава хоча бачыць князя Ізяслава».
- Зраблю, княгіня, - адказаў кмет.
- І нічога апроч гэтых словаў!
- Пэўна.
- І нікому, Руды. Зразумеў?
Кмет кіўнуў. У вежы пачуліся крокі, зарыпела драбіна, маці Анастасся махнула Рудому сыходзіць, той палез у лаз. Толькі ён схаваўся пад насцілам, як злосна закрычаў Сыч:
- Куды на руку! Мядзведзь!
- Не падстаўляй, - агрызнуўся Руды. - Што я, бачыў лапы твае?
- «Не падстаўляй!» Адціснуў пальцы!
- Я што, знарок?
- А чаго злазіць, калі чалавек лезе?
- А чаго лезці, калі другі злазіць?
Маці Анастасся зразумела, што брамнікі гатовыя біцца, і спусцілася да іх. Сыч і Руды сцішыліся. Маці Анастасся прайшла міма іх, стрымліваючы смех. Ёй было весела...
«О, Сымон, добры мой Сымон, - шаптала яна ўначы, - ты ўратаваў мяне! Як пражыла б я гэтыя гады, калі б не быў тут ты. Твой голас утрымліваў мяне ад вар'яцтва. Цяпер мне радасна, айцец Сымон. Б'ецца маё сэрца - як у дзяцінстве. Яно шмат напакутавалася, айцец Сымон, а цяпер не пакутуе і не хоча пакутаваць. Мяне не любілі - і мне не было ўдачы, а цяпер я любімая - і мне ўдача. Любі, айцец Сымон, любі маю душу, яна не счарнела ад пакутаў...» - «Ах, маці Анастасся, не палі сябе пад ветрам жыцця...» Анастасся ведала, што не паслухае, але заварожвалі яе гэтыя словы перасцярогі.
Дні тры пазней зайшла маці Анастасся да Руты. Рэдкімі з-за рознасці жыццёвых заняткаў сталі іх сустрэчы; нічога, што мацавала іх ранейшае сяброўства, не адбывалася ў нудныя апошнія гады; жывучы паблізу адна адной, цяпер жылі яны зусім паасобку. Свякруха Руты памерла, затое старэйшы сын Рудога ажаніўся, і ўжо ўнук бегаў па хаце, другому сыну падыходзілі гады браць жонку, і гадаваліся агульныя дачка і сын - цесна было ў Рудога, мноства ратоў патрабавала клопату. Нячаста выпадаў Руце вольны час, а ў сяброўкі рэдкі час быў заняты; міжволі Рута параўноўвала такія плыні жыцця, і здавалася ёй, што гора Рагнеды нічым не горш за яе шчасце. Так, пакрыўдзіў Рагнеду князь Уладзімір, згвалціў на вачах бацькоў і кметаў, але ж чудзіны дзесяткам з яе не здзекаваліся; зарэзалі князя Рагвалода і княгіню нажамі, але і Руціных сваякоў забілі ў той жа дзень; і дзіця сваё Рагнеда ўсё ж не губляла, і цяпер яе сыночкі ўсе князямі сядзяць, а дочкі за каралямі жывуць, за адным сталом ўсёй чарадой не ціснуцца, з адной міскі не ядуць, і сама Рагнеда гаспадыня сабе ў сваёй келлі... А іх восьмера ў адной хаце, і бурчыць старэйшы сын на бацьку, і не любіць няродных сястру і брата, і цесна Руце каля печы з нявесткай. І ў галодны год пракорміць Рагнеду цівун ці поп Сымон, ды і ці многа ёй трэба адной, а Рудому з Рутай ніхто не даваў і не дасць; што Руды здабудзе - тым і жылі. А Полацак... гэта княгіні хочацца ў Полацак, а для Руты што ў Заслаўі, што ў Полацку - тая ж самая хата, тыя ж клопаты. Адзінота, пустыя ночы? Так, блага адной, ды чым не падышлі Бедавей ці Даражыр? Не князі - абраза! Толькі князь... Вось Уладзімір быў князь, і што, добра жылося? У чарніцы трапіла ад гонару, можна лічыць, сваёй воляй. Магла Рагнеда гэтыя гады чалавечым жыццём пражыць, і другіх дзяцей гадавала б сабе на радасць, і ўначы не мерзла б адна пад кажухом. Мела выбар, выбрала адзіноту - за што шкадаваць?
Вось прыйшла Анастасся, а Рута хлеб пячэ, нявестка памагае, і не маюць яны часу адхінуцца, гультаяваць з манашкай, слухаць яе аповяды. У нязручны час прыйшла маці Анастасся. Ды не сказаць жа: недарэчы ты, княгінька, прыходзь іншым разам; сама мусіць здагадацца, бачыць жа, што занятыя.
- Мой на ловы выбраўся, - гаворыць Рута, каб нешта сказаць. - Не сядзіцца яму.
- Мароз узяўся, - як бы спачувае маці Анастасся, а сэрца радасна б'ецца - паехаў, паехаў Руды, стрымаў сваё слова, і ўжо думка яе падлічвае вёрсты, і выходзіць, што конна ехаць Рудому паўдня, а потым трэба каню адпачыць, самому сагрэцца, і таму Руды сёння ў Заслаўе не вернецца, не паедзе ён у прыцемках прынадай для воўчых зграй.
- Вось і я казала: куды - мароз, сядзі ў хаце, ці мала спраў...
- Вернецца, вячэраць жа трэба, - супакойліва гаворыць Анастасся, жадаючы пачуць падцверджанне сваіх падлікаў.
- Відаць, - сумняваецца Рута, але знаходзіць падставу для ўпэўненасці: - Якія ж ловы ў цемры?
Маці Анастасся і задаволеная, што Руды паехаў патаемна ад жонкі, і ўсё ж нейкая горыч асаджваецца на душы. Яна адчувае гэтую халодную шэрань крыўды. Маці Анастасся разумее, што Руды стрымаў слова, каб не спрачацца з жонкай, не пачуць разумную, але досыць нячулую забарону: «Лепш сядзі ў хаце і не сунься не ў сваю справу. Ёй нічога не будзе, а табе - яшчэ невядома. Мала свайго не зроблена?» Ці больш жорстка: «Хацелася б сынам пабачыць матку, даўно б з'явіліся. Яны не хочуць - а ты вестуном ляціш».
Анастасся пасядзела яшчэ колькі, адчуваючы сваю непатрэбнасць, і пайшла да сябе. Разумела яна сваю даўнюю сяброўку: прыняла Рута, як і ўсе тутэйшыя людзі, што княгіньцы з чарніц не ўзняцца. Ды і хто не страціў бы веры ў магчымасць для яе нейкіх пераменаў; апошнім уборам вісела на ёй чорная зношаная манаская раса.
Маці Анастасся села ў кут, і думка яе дагнала Рудога на ледзяной дарозе. Рысіць яго конь сярод высокіх прырэчных сумётаў, разносіцца рэхам тупат, і хутка, думае маці Анастасся, усё пачне здзяйсняцца... Спраўдзіцца яе мара: прыедзе сын, яна скіне чорную хламіду, абдыме ўнукаў, Ізяслаў забярэ яе ў Полацак і княжацкім імем будуць клікаць сваю бабулю маленькія Ўсяслаў і Брачыслаў... Няхай імчыць Руды - адзіны яе кмет і памочнік. Жывая памяць выратуе яе, зніме той боль, які цярпеў разам з ёю Ізяслаў; ён усё прыгадае: пакуты, паўстанне, любоў, яе казкі, яе наказ. Няхай мчыць Руды, няхай ляціць у Полацак яе гуканне... Яна аддзячыць Рудому за гэтую скачку па Свіслачы ў мароз, за яго веру. Яна возьме з сабой Руту; іх абедзвюх вывезлі дваццаць гадоў назад, з Рутай яна і вернецца. Не, яна не пакіне Руту бедаваць у Заслаўі. Яны прыйдуць у Полацак... Гэта будзе перамога, сапраўднае шчасце пасля шматгадовага вандравання па пакутах...
Цьмяна калыхаліся перад вачыма Анастассі прывіды нейкіх новых зрубаў, надваротных вежаў, княжацкай палаты, дзе ўвечары будуць засынаць у яе на каленях ўнукі, і новай царквы, дзе поп Сымон будзе чытаць людзям пра свайго бога... І ўбачыўся летні ранак ў Заслаўі, апошні дзень заслаўскага зняволення, цівун Серада бяжыць з добрай весткай: «Княгіня, прыбыў твой сын...» Яна здыме чорную змрочную хустку... яна спяшаецца насустрач... і вось ён, яе Ізяслаў, на тым самым месцы, дзе разлучылі іх Дабрыня і Бедавей, і век, што прайшоў з таго дня, ператварыў хлопчыка ў статнага мужчыну, у моцнага Рагвалодавага наступніка, у князя Полацкай зямлі... Яна ўглядаецца ў незнаёмы і такі знаёмы твар, адшуквае памятныя рысы, а ён углядаецца ў твар маці, вяртаючыся праз пражытыя гады ў сваё дзяцінства, не пазнае яе, позірк яго напружваецца, ён прыкладае да яе - сівой, зморанай, змененай маршчынамі - даўні, захаваны ў сэрцы малады яе вобраз. Вось пазнаў, сэрца яго ўздрыганулася, ён ступіў да яе, і сляза ў вачах - жывая вада для яе...
У прыцемках, у звычны свой час з'явіўся поп Сымон, і вечар пацёк заведзеным чынам.
- Што пачытаць табе, маці Анастасся?
- Што хочаш, айцец Сымон.
Сымон рашыў чытаць пра Юду. У былыя чытанні Анастасся спрачалася з Сымонам адносна «вялікай мудрасці, скрытай у гэтым апавяданні». Яна пыталася: «Адкажы, поп Сымон, калі было суджана твайму Хрысту пакутаваць, дык і гэтаму Юдзе было суджана здрадзіць? Аднаго твой бог-айцец паслаў на крыж, другога - атрымаць за гэта грошы. У чым жа віна яго, калі выканаў божую волю?» Поп Сымон пярэчыў: «Дванаццаць вучняў было ў Хрыста. Усе маглі здрадзіць, ды здрадзіў адзін, дзеля карысці. Вялікі тут сэнс: заўсёды здрада можа знайсці слабага духам. І мы, памятаючы пра гэта, павінны выпаляць у сябе карыслівасць і слабасць». Але зараз не адгукнулася на павучальны сэнс лёсу здрадніка: падкрэсліла срэбра грубасць яго здрады. А калі не за срэбра здраджваюць - як тых назваць? Хіба ёй самой так не здраджвалі?
Поп Сымон, прыкмеціўшы ў Анастассі схаваны непакой, пачаў чытаць пра спакушэнне Хрыста ў пустыні. Але і подзвіг цвёрдасці Ісуса не закрануў маці Анастассю. Сорак дзён цярпеў, думала яна. Вось пацярпеў бы ён адзіноту адзінаццаць гадоў. Сорак дзён няцяжка пратрымацца, а калі год за годам спакушаюць забыць сваё - як выстаяць? Нават поп Сымон супраць, лепш будзе яму, калі я ад сваёй надзеі сама адвярнуся. Кожны сваё беражэ; вось і яна не адвернецца, хоць здраджвалі і яшчэ могуць здрадзіць...
«Сымон, добры мой Сымон, - казала яна ўначы, - духам прылучылася я да цябе, бо ты адзіны на свеце, хто любіць мяне бескарысліва, як бедную сястру бедны брат. Любіў мяне бацька, але разлічваў атрымаць за мяне сваё ўзмацненне. Навучалі мяне, Сымон, што дзеля таго я жанчынай нарадзілася, каб прынесці карысць Полацку. Даверлівая, сарамлівая станавілася я перад полацкімі баярамі, а яны, гледзячы на мяне, падлічвалі карысць для зямлі. Магло інакш спраўдзіцца, чым спраўдзілася... Мог Яраполк перамагчы, магла я ўцячы ад Уладзіміра на волаках, магла звар'яцець, кінуцца ў вір, пайсці да вешчуноў, стаць вядзьмаркай... Але спрадвечна была я асуджаная; гэтая асуджанасць па сёння ўва мне - нішто яе не адмяніла. Таму не вінавачу полацкіх старых, што вырашалі маё жыццё, як жыццё авечкі; так уладкаваны свет, што нікому няма волі, а няма волі - скуль возьмецца міласэрнасць, якой патрабуе твой бог... Усе карыслівыя, і ты, айцец Сымон, таксама: не бярэш ты грыўняў, затое вымагаеш веры. Князь Уладзімір - пакоры... Пакажы мне таго, каму нічога не трэба. Няма такіх! Пакажы мне тых, хто дае і не чакае ўзамен».
«Што пужае цябе, маці Анастасся. Нашто вінавацішся?»
«Адзінота, айцец Сымон. Вымушана прасіць».
«Каго, маці Анастасся?»
«Усіх, айцец Сымон. Адчуваю, усіх прыйдзецца прасіць. А ведаеш, хто просіць? Хто пераможаны. Хто слабы, нікчэмны, каму страшна... Так, горды не просіць - ён церпіць. Калі церпіць, дык і просіць, толькі моўчкі».
«Хто ўзвысіўся, - шаптаў айцец Сымон, - той не просіць і не церпіць. Усё роўна каму рабіць дабро, абы рабіць».
«Адвараціцца, так, айцец Сымон? Для таго мяне і зрабілі чарніцай, каб не была там, дзе хачу. Бо там, дзе хачу, ніколі б чарніцай не была».
І маці Анастасся паведала пра Рудога. Айцец Сымон доўга маўчаў, прымаючы непазбежнасць расстання. Яна адчувала, як ён напружана замёр, і чула біццё ягонага сэрца, і не магла знайсці неабходныя словы - усе былі б ілжывыя.
«Вось і ўсё, маці Анастасся, - глуха прашаптаў Сымон, - летам паедзеш...»
«Раней, айцец Сымон. Спадзяюся, на Вялікдзень».
«Памажы табе бог, маці Анастасся, - шаптаў Сымон. - І за гэта памалюся».
«Пачакай, айцец Сымон, пачакай развітвацца. Гэта ж не заўтра».
«А нібы як цяпер. Так балюча, маці Анастасся...»
З ранку час пацягнуўся запаволена. Хоць раней поўдня, лічыла Анастасся, вярнуцца Руды не мог і не мог прыйсці да яе, не прабыўшы пэўны час дома, яна сядзела ў насцярожанай увазе, чакаючы стукату ў дзверы. І думаць пра што іншае не ўдавалася.
Удзень яна пайшла сустракаць Рудога каля варот. Маці Анастасся паднялася на вежу. Дарэмна ўглядалася яна ў далечыню дарогі - ні конны, ні вазок, ні пешы на лукавінах Свіслачы не мільгалі, і цішыня, пустэльнасць ракі навейвалі трывогу. Прачакаўшы гадзіну і яшчэ столькі ж, маці Анастасся ўсхвалявалася і пайшла да айца Сымона.
- Айцец Сымон, нешта мне страшна. Папрасі каго з вазком, праедзь насустрач...
Той пачаў збірацца. Даволі хутка ён на вазку з дзесяцкім выехаў з горада. Маці Анастасся адстаяла на сцюдзёным ветры да іх вяртання. Вазок ішоў гонка, ды змрочна сядзелі ездакі. Анастасся прадчула новае няшчасце. Вазок пад'ехаў, поп Сымон паглядзеў на яе з шкадаваннем.
- Што? - спытала яна.
- Ваўкі, - патлумачыў дзесяцкі. - З'елі Рудога ваўкі. Усяго і засталося: ад яго - меч, ад каня - сядло. Вось дык ловы! - Ён са скрухай уздыхнуў і павёў вазок у горад паведаміць сям'і.
Маці Анастасся знясілена пацягнулася ў сваю келлю, зачынілася на зашчапку і, як забітая, павалілася на лаву. Амаль услед пачула яна адчайны, нібы стогн, голас Сымона: «Маці Анастасся! Адчыні мне, маці Анастасся!» - «Малюся, поп Сымон!» - адказала яна і больш не адгукалася.
Трэба было б падняцца і пайсці на няшчасны двор, дзе ўжо адзначалі плачам раптоўнае сіроцтва дзеці і галасіла Рута, праклінаючы нечаканае крушэнне жыцця. Маці Анастасся ведала, што павінна ісці, і не магла крануцца, разбітая цяжарам жаху: Руды загінуў з-за яе, яна была вінаватая ў яго жудаснай смерці, і Рута, якая скардзілася цяпер на свой лёс, мела больш падставаў пасылаць праклёны ёй, сваёй сяброўцы, бо яна спрычынілася да ўсіх яе бедстваў.
І ўсё ж маці Анастасся прыйшла да Руты і перажыла тут свой найгоршы час. «Нашто, нашто было яму гэтае паляванне?» - дапытвала Рута лёс, і калом уваходзіла ў маці Анастассю гэтае пытанне. Пашкадаваў Руды абяздоленую княгіню, і зграя ваўкоў раздзерла яго за спагаду. Чуўся маці Анастассі прагны ляскат воўчых іклаў, бачылася паўкола безлітасных чырвоных вачэй, крывавае месіва - крывёй папярэджвалі яе не вяртацца...
Як памагатая смерці Рудога, заходзіла яна цяпер да Руты. Паліла яе жаданне апусціцца перад ёй і дзецьмі на калені і прасіць іх, зруйнаваных: «Біце мяне, гэта я паслала яго!» Ды нельга было адкрываць такую таямніцу, бо стала б ім яшчэ горш, і маці Анастасся мучылася віной у сваёй келлі. Рута сама прыйшла да яе - ссівелая і знядужаная, яна нібы хацела развітацца перад смерцю. Руды загінуў, няма каму абараніць яе, і ўсё разбураецца; старэйшы пасынак гоніць яе з дзецьмі прэч, можа, дацерпіць да цяпла, а куды вясной? Адно застаецца - пааддаваць дзяцей у парабкі людзям, а самой пайсці на лёд і гукаць тую ж зграю...
- Ты што, ты што, Рута! - напужалася маці Анастасся. - Не трэба так. Я дапамагу, - і зразумела, як дапаможа. - Ты супакойся, я даведаюся, скажу табе...
Маці Анастасся апранулася і пайшла да цівуна.
- Серада, - сказала яна, - ніколі не прасіла ў цябе нічога, а зараз прашу. - Цівун насцярожыўся. - Для мяне гэта важна. Дапамажы Рудога жонцы. Ты ж ведаеш - яна ў мяне ключніцай была, з дзіцячых гадоў разам. Пасынак яе змучыць; дзе ж ёй жыць?
- Што я магу? - уздыхнуў цівун; жыццё Руты яго не займала. - Сама падумай, княгіня. Хату зрубіць? Араць, сеяць, касіць? Хто за мужыка зробіць. Карову даць? Хіба адна яна такая?
- А хіба яе дзеці ад Рудога правоў на спадчыну не маюць? - спытала Анастасся.
- Маюць, - усміхнуўся цівун. - Ды што дзяліць у іх? Хату напалам?
Анастасся задумалася, нібы ацэньваючы нявырашальнасць справы, і выказала падрыхтаваную прапанову.
- Дык адпусці яе ў Полацак. Князь Ізяслаў на свой двор возьме. Я напішу яму...
- Няхай ідзе, - згадзіўся цівун.
- Ідзе! Куды ж яна пойдзе пешшу з двума дзецьмі і ў такую пару. Вазкі дай, чалавека ў ахову. Загадай пасынку, каб прыпасаў даў, аўса коням... Ты не хвалюйся, тваё не ўменшыцца - яшчэ і нарасце. Рута князю не чужая, да сямі год за няньку была...
- Добра, - пагадзіўся цівун. - Гэта зраблю.
Вось і ўсё, Рута вяртаецца ў Полацак, думала маці Анастасся. Вось які выпадак патрабаваўся - ваўкі і кроў. Вось хто паведае Ізяславу ўсю праўду, усё яе жыццё. Няўжо кроў Рудога адкрые дарогу і ёй... Ужо і забылася Рута на Полацак, а прыйдзе туды першай. Няўжо так багі наканавалі, тыя тры старыя...
Праз два тыдні Рута пакідала Заслаўе, маючы берасцянае пасланне да Ізяслава. Поп Сымон запісаў на бяросце словы маці Анастассі: «Сын мой, князь Ізяслаў. Рута цябе гадавала. Выслухай яе і паклапаціся. Чакаю цябе, сын. Княгіня Гарыслава».
Анастасся праводзіла сяброўку да Свіслачы. Упершыню яны так разлучаліся, і магло стацца, думала кожная, назаўжды. Шлях быў няпросты, ды маці Анастасся верыла, што Рута абавязкова дабярэцца. Цівун даў тры вазкі, да Нямігі даедуць, а там да якога абоза на Полацак далучацца - і дзён праз дзесяць Рута ўбачыць князя. А праз месяц-другі ўбачыць сына яна; ён прыедзе...
Увечары ў келлі поп Сымон чытаў ёй з Бібліі. Раптам пачуліся за сцяной лёгкія крокі; з такой асцярожнасцю Сыч раней не хадзіў. «Што ён так падкрадваецца?» - падумала маці Анастасся і нечакана зразумела, чаму і як загінуў Руды. Нібы туман разышоўся, і ўбачыла яна з дакладнасцю відавочцы, што адбылося на лёдзе ў той злавесны дзень. Злучыліся ў адзінства розныя падзеі, і выявілася праўда. Успомніла яна, як Сыч лез на вежу, а Руды адціснуў яму пальцы - нешта ён тады і падслухаў. І яшчэ згадала злы позірк Сыча. А далей было так, казала яна сабе: апоўдні Сыч выбраўся на лёд, затаіўся ў сумётах, а калі Руды праехаў міма, стрэліў яму ў спіну. Ён забіў, а ваўкі з'елі... «Уваходзь, Сыч! - перапыняючы папа Сымона, крыкнула Анастасся. - Чаго мерзнеш, нібы воўк!» Той увайшоў, усміхнуўся: «Вечар добры. Праходзіў міма...» Ох, звярынае, звярынае аблічча! Вось хто ў іх быў важаком... Маці Анастасся дапытліва ўтаропілася ў Сыча: забіў ці невінаваты. У Сыча забегалі вочы - ён, падумала яна, але засумнявалася: яны ў яго заўсёды бегаюць - можа, не ён? Дазнайся цяпер; хто без сумлення, той свайго зла не помніць; калі і стрэліў у спіну, дык ужо і сцёр з памяці - увесь грэх на ваўках.
- Садзіся, Сыч, - пагрэйся, - сказала Анастасся.
- Не, не маю часу, пайду, - не насмеліўся брамнік.
- Ну, тады ідзі. Ідзі.
Ноччу прысніўся ёй сон. Нібыта надыходзіць вечар. Поп Сымон сядзіць у куце і чытае пра гарады. Слухаючы яго, яна таўчэ і кідае ў гаршок цыкуту і для водару пакрысе чабрэц, мяту, мёд. І ўжо булькоча на прысаку зелле. Вось зарыпеў снег, прыстала да сцяны вуха. «Уваходзь, Сыч!» - кліча яна. Ён уваходзіць. «Садзіся, Сыч!» - кажа яна. Ён садзіцца. А поп Сымон працягвае чытаць, ён не чуе і не бачыць, што робіцца ў келлі. «Марозна на двары?» - пытаецца яна Сыча. «Ох, узяўся», - адказвае ён. «Выпі вось, сагрэй нутро», - кажа яна і налівае яму цёмнае, пахучае пітво. «Чаму ж не выпіць, - ківае Сыч, - гарачае добра». Яна паднесла яму коўшык, а ён прыняў. Тут поп Сымон на імгненне замоўк і здзіўлена зірнуў на яе. А Сыч махам уліў атруту ў шырокае горла. «Ну, ідзі, - сказала яна звычна. - Ідзі!» - «Ну, іду», - адказаў Сыч і выйшаў. Поп Сымон змоўк і пачаў пільна ў яе ўглядацца. «Ты не глядзі, айцец Сымон, - сказала яна, - ты далей чытай». Прагуло біла, і айцец Сымон паклікаў яе ў царкву. Яна згадзілася ісці з ім, але на двары скіравалася да надваротнай вежы. Яна паднялася па коўзкай лесвіцы, прайшла міма Сыча, дзівуючы, што ён яшчэ жывы. Яна паднялася на вежу і ўбачыла сонца на захадзе; радасна граялі над лесам вароны. Гэта яны па Сычу граюць, зразумела яна. І сапраўды, той унізе пачаў неяк хістка хадзіць, цяжка ўздыхаць, потым пачуліся яго стогны. Раптам ён палез за ёй наверх. Яна чула як чапляецца ён за драбіну. Нешта ён казаў. Яна пачула: «Заб'ю, заб'ю!» Тады яна нахілілася над лазам і бязлітасна сказала: «Успомні Рудога! Яго ваўкі дзерлі. Вось і табе!» Сыч захрыпеў і памёр. Яна сышла наніз, задаволена паглядзела на мёртвага забойцу і пайшла ў келлю. Тут выліла яна ў печ рэшткі пітва - яны ўспыхнулі сінім полымем... А ранкам прыйшоў да яе поп Сымон і глядзеў на яе з дакорам. «Што, шкада Сыча?» - спытала яна, разумеючы, што ён здагадаўся. - А Рудога не шкада?» - «Бог карае, - адказаў ён. - А табе нашто такі грэх?» - «Бог на тым свеце карае, - не згадзілася яна. - А на гэтым - людзі». Айцец Сымон не адказаў ёй, і яна пачула, як у цішыні крышыцца шчырасць іх сяброўства. «Прабач, маці Анастасся», - сказаў Сымон і выйшаў. Яна зразумела, што ён пакінуў яе навечна. «Сымон!» - закрычала яна і прачнулася...
І пачула, што поп Сымон ціха пастуквае ў акенца. Яна ўпусціла яго і прытулілася да яго як да збавіцеля. «Айцец Сымон, я баюся сябе, - шаптала яна. - Жорсткая раблюся; гінуць з-за мяне людзі, і сама хачу губіць...» - «У цябе не жорсткасць, - суцяшаў Сымон, - ты змарылася. Калі душа стоміцца, ёй страшна, што не дачакаецца»... - «Так, айцец Сымон, бывае мне страшна»... - «Адно людзям выратаванне, - казаў ён, - мацаваць дух». - «Ах, Сымон, Сымон, - шаптала яна, - што дух, калі няма яму прасторы. Адно жывое - сэрца. А спачуванне, суцяшэнне, туга - туман над пустэчай. Што ад нашай тугі Рудому? Што ад спачування Руце? Хата ёй патрэбна, печ, наетыя дзеці - гэта жыццё. І я хачу жыць. І не ведаю як. Я прысніла, што чалавека забіваю, і радавалася. Значыць, і наяве магу... Маўчы, маўчы, айцец Сымон. Я ўсё ведаю пра сябе... Пакладзі рукі на галаву, гарыць мая галава...»
Восеньскім настроем афарбавалася для Анастассі заслаўскае жыццё пасля ад'езду сяброўкі; усё быццам ссунулася ў мінулае, быццам парваўся ланцуг, што ўтрымліваў тут Анастассю; яна адчула свой новы поступ. Без шкадавання хадзіла яна цяпер па мясцінах шматгадовага палону, чакаючы прызначаны час - так ходзяць, збіраючы касяк, буслы. Што ім да восеньскай зямлі, да соннай пожні, да аголеных дубоў, на якіх застаюцца іхныя гнёзды, - яны вяртаюцца ў Вырай, у краіну шчасця, адкуль яны сыходзяць услед за вясновым сонцам, каб нарадзіць і выхаваць сваю змену. А потым, у нейкі дзень, калі нехта падае ім адным зразумелыя знакі: ці вяне лісцё да нейкай асаблівай жаўцізны, ці халодзіць ім ногі ранішняя шэрань, - яны падымаюцца ў паветра, развінаюць белыя крылы і лятуць у паднябесных абшарах да збавіцельнага цяпла даўняй радзімы. Вось і маці Анастасся чакала сваю гадзіну адлёту. Ведала яна і свой шлях, ды раней павінен быў прайсці яго Ізяслаў. Можа, ён і рухаўся ўжо... Бо сонца паціху аблізвала пагоркі, папоўз з дахаў снег, і на дзядзінцы звінеў капеж вясенняга абуджэння. Прыйшоў Вялікдзень, валачобнікі хадзілі па дварах, іх бубны і дудкі абудзілі ў маці Анастассі памяць аб полацкіх велікодных гуляннях; яна думала, што наступны Вялікдзень яна сустрэне там, дзе сустракала яго ў дзяцінстве...
Нарэшце, вярнуліся вазакі, што адвозілі Руту. Маці Анастасся даведалася, што князь прызначыў сваю былую няньку глядзець за старэйшым сынам Усяславам, але калі прыедзе Ізяслаў, вазакі не казалі, бо нічога ім пра тое не гаварылі. А нашто князю нешта перадаваць з вазакамі, думала Анастасся, ён - валадар, ён зробіць як трэба. Думаючы пра сына і Полацак, яна для сябе згаджалася нават на самую малую перамену - вярнуцца, а там жыць так, як тут, чарніцай. Хоць такое замірэнне з лёсам трымалася ў патайніку сэрца, як апошняе жаданне; хоць яно не вяртала ёй княжацкай годнасці, маці Анастасся адшуквала ў ім радасць. Сын - князь, няхай гаспадарыць; ёй улада не патрэбна; чорнае яе адзенне - памяць па бацьках, па гадах пакутаў; яна будзе жывой памяццю Полацка. І хіба не радасць жыць блізка, бачыць сына, унукаў, хадзіць па знаёмых сцежках. Калі дадуць ёй выбіраць такую долю - яна выбера.
Прайшоў Вялікдзень, растаў снег, салаўі прапелі за Свіслаччу, аздобіў зямлю месяц травень, а Ізяслава ўсё не было. Дзень па дні хадзіла маці Анастасся да Свіслачы і чакала сынаў струг. У гэтым цярплівым чаканні нешта тужліва раставала ў душы, як апошняя свечка. Вось і загас агеньчык - аднаго дня Анастасся зразумела, што чакае дарэмна. Не, ён прыедзе, ён безумоўна прыедзе сюды, але калі-небудзь потым, у невядомы час. А ёй неабходна зараз. Яна не жадала жыць у невядомасці, увесь час яе чакання працёк, яснасць - вось што ёй патрабавалася, а менавіта яснасці сын не даваў. Маці Анастасся разгадала, чаму ён маўчыць і не едзе. Але што здагадкі - яна павінна сама ўбачыць, пачуць, выказацца. Так, цяпер ён князь, яна адкупіла яму дзедаўшчыну гадамі свайго скалечанага жыцця, але ж яна маці-княгіня. Яна ні перад кім не вінавата, нікому не вінна. Няма на ёй граху. Дык нашто ёй чакаць? Ён мог узвысіць сябе прыездам, ён прыніжае сябе маладушшам маўчання. Хто ж ён цяпер? Ці Рута не сказала яму? Ці ён, дарослы, па-ранейшаму верыць у хлусню старога, бессаромнага грэка?..
І маці Анастасся вырашыла ісці. Не адкладваючы, сабрала яна торбачку і пайшла ў царкву развітацца з айцом Сымонам.
- Сымон! - паклікала яна ад парога.
Ён падышоў да яе, зазірнуў у вочы.
- Ідзеш! - зразумеў айцец Сымон і не здолеў стрымаць слязы.
«Ты чакай мяне, Сымон, - шаптала яна. - Я вярнуся. Можа, я вельмі хутка прыйду. Не забывай мяне. Мне трэба ведаць, што ты чакаеш. Я заўсёды хацела любові, Сымон. Бацькоўскай, сынавай, мужавай... А ёсць у мяне толькі твая любоў, самая шчырая. Яна і прывядзе мяне назад... Але не магу не пайсці. Зразумей...»
«Разумею. Вяртайся, маці Анастасся. У мяне толькі бог ды ты. Бог на небе, а на зямлі - ты адна. Я ведаў, что ты пойдзеш. Але калі не выйдзе там шчасця - вяртайся. Не хадзі па другіх гарадах...»
«Куды ж яшчэ хадзіць? - шаптала яна. - Мы ўжо назаўжды разам...»
«Бог нас звёў, Анастасся, - шаптаў ён. - Ён даў нам любоў. Святая яна. Імя тваё для мяне святое. Буду паўтараць яго як малітву...»
«А я тваё, Сымон».
Ён пайшоў праводзіць. Прайшлі разам вярсты дзве за горад. На пагорку Анастасся спынілася: «Расстанемся, Сымон!» - «Бывай, маці Анастасся!» - сказаў Сымон. «Бывай, айцец Сымон!» - адказала яна, закінула за плечы торбачку і пакрочыла ўніз, пакідаючы сляды на мокрым пяску. Але на павароце яна азірнулася - поп Сымон нерухома стаяў на пагорку. Яна развітальна махнула яму, рушыла наперад і засталася адна...
Паднялося сонца, лес поўніўся птушынай гамонкай, высока над лугам віселі жаўранкі - маці Анастасся пачула сябе вольнай. Нішто не страшыла яе. Цяпер яна і не ведала, што хацела знайсці. Сына? Так, сына, калі ён дастойны, велікадушны. Калі ў яго ёсць княжацкая годнасць, ён сам назаве яе княгіняй Рагнедай. Калі злы і абачлівы, сам пазбавіць сябе маці. Ёй ніколі не давалі выбіраць, яна жыла па чужых вырашэннях, нават думкі былі не яе думкамі, а думкамі абароны, адпору, заўсёды нейкімі нячутнымі нікому, але цяжкімі спрэчкамі. Вось толькі зараз, упершыню, ідзе яна ўласнай воляй. Не вязуць яе на колах, не сядзіць яна ў струзе, не душыць яе Дабрыня, не пільнуе Бедавей, не крадзецца следам нікчэмны Сыч. Нікога. Сама. І хто яна для другіх людзей? Ніхто. Чарніца, падарожніца з чужаземным імем Анастасся, якая ідзе ў Полацак да сваякоў. Даўно няма на свеце Рагнеды, век назад згінула яна, згвалчаная ноўгарадскім князем. І княгіні Гарыславы няма на зямлі, звялі яе княжацкі поп і князеў дзядзька дзеля спакою візантыйскай цароўны. А ёсць інакіня Анастасся, і ёй радасна, што акаляе яе вольны свет, лясныя і балотныя сцежкі рознага кірунку...
Увечары натрапіла яна на вёсачку ў пяць двароў на беразе Свіслачы. У першую ж хату папрасілася начлежніцай. Жыла тут вялікая сям'я, але без гаспадара. Прыйшлося і ёй казаць пра сябе; яна сказала праўду: таксама яна без мужа, невядома, дзе ён згінуў, дзеці пагубляліся, а цяпер старэйшы адшукаўся, да яго яна ідзе ў Полацак. Пра Полацак гаспадыня чула, але дзе ён, які туды шлях, не ведала. І пра заслаўскую чарніцу не ведала. Паспачувала, паведала, што іхняя вёсачка завецца Дразды, і да Нямігі ад яе з гадзіну хады, паслала Анастассі на лаўцы, і больш яны не размаўлялі.
У Нямізе яна не затрымалася - перавёз яе добры чалавек цераз Свіслач і паказаў пешую дарогу. Маці Анастасся закрочыла то ўздоўж простых сонечных узлескаў, то звілістымі сцежкамі сярод балотаў. Удзень мінула яна вёску, а потым, да самай ночы, не сустрэлася ёй жылля, і маці Анастасся начавала ў полі. Яна абрала сухі пагорак, нанасіла галля, пачала высякаць іскру. Нарэшце мох задыміўся, успыхнуў агеньчык. Ёй узгадаўся стары вяшчун. «Што чытаў ён у вогнішчы? - падумала яна. - Нашу слабасць? Марнасць нашых надзей?» Яна ўспомніла ахвярнае вогнішча ў Полацку і памылку ці хлусню полацкага вешчуна, якая абярнулася стратай войска. Потым яна прыгадала даўняе купальскае вогнішча на Палаце; яны з Рутай стаялі сярод дзяцей; хлопцы скакалі праз вогнішча, дзяўчаты пелі; пазней усе яны, відаць, сталі здабычай варагаў. Гадоў пяць ёй было; як зайздросціла яна хлапцам і дзяўчатам, як хацелася стаць дарослай і пачаць сваё жыццё! А вось яно ўжо і прайшло... Маці Анастасся прылегла на галлё і доўга разглядала сузор'і. Яна дзівілася: мігатлівыя зоркі былі падобныя на чыісьці жывыя вочы, нібы нехта сачыў за ёй з неба; здавалася, што зараз нешта адбудзецца, неба адкрыецца і з'явіцца нехта, хто ўсё ведае, і скажа таямнічую разгадку яе бедстваў, яе будучыні... Яна чакала, чакала, і зорнае святло непрыкметна і пяшчотна звяло ейныя павекі...
На пяты дзень свайго падарожжа дайшла маці Анастасся да Бярэзіны, і тут адзінокае яе хаджэнне скончылася. У вёсцы пры перавозе сядзелі тры старцы, відушчы іх таварыш памёр, а даваць ім павадыра вёска не хацела - не было тут сіраты. Але і выгнаць невідушчых старых на хуткую пагібель вяскоўцы баяліся. Вось тут выратаваннем для ўсіх з'явілася маці Анастасся. Старцам сабралі хлеба, перавезлі на другі бераг, і Анастасся павяла сляпых за сабой. Старцы былі аслепленыя ў адзін дзень, у нейкім няўдачным паходзе, калі трапілі ў палон да печанегаў. Сто такіх выпусцілі печанегі ў стэп без павадыра. А іншы палон парэзалі. Невядома, што лепш... «Пра што вашы песні?» - спытала маці Анастасся. «Пра што просяць, - адказалі сляпцы. - Князям - пра славу, ваярам - пра адвагу, людзям - пра сваю бяду...» - «Каму ж з князёў пелі?» - спытала Анастасся. «Ва Ўладзіміры пелі маладому князю Ўсеваладу...» Пры гэтым імені кальнуў Анастассю стары, прыгаслы боль. Малодшы яе сын слухаў гэтых старцаў, яна вядзе іх да старэйшага. Нічога яны не могуць паведаць ёй - які ён, уладзімірскі князь. Пасадзіў іх лёс у вечную вязніцу без промня святла; толькі галасы праходзяць звонку ў іхнюю вязніцу. Малады яе сын Усевалад, хочацца яму славы, толькі не зведае ён славы, усю адыме бацька, не дазволіць узяць ні ўлады, ні славы і не пакіне пільнаваць іх княствы. «Бацька!» Хіба патрэбны былі яму гэтыя дзеці! Нашто ж нараджала яна іх? Яму без патрэбы, а ў яе адабраныя. Не, не як іншыя бабы; для дзяржавы нараджала яна іх, для ягонай дзяржавы; і астатнія жонкі таксама. Шмат нараджалі, назапасілі яму наступнікаў; адзін памрэ, як памёр ужо Вышаслаў, другі сядзе на апусцелае месца. І сядзяць яны зараз па гарадах дробнымі князямі, а іх маці баярскія роды працягваюць, адна яна не захацела прыніжаць сваіх сыноў такімі братамі, сляпых вядзе па зямлі...
«А што ў Полацку князю Ізяславу будзеце пець?» - спытала Анастасся. «Пра бацьку, князя Ўладзіміра песня ёсць...» - «А пра дзеда, князя Рагвалода?» - спытала Анастасся... «Калі скажа князь, спяем і пра дзеда. Мы ўсё ведаем». - «А пра маці яго, княгіню Гарыславу?» - пацікавілася Анастасся... «А што пра яе можна пець?» - адказалі старыя. І праўда, падумала маці Анастасся, не ідзе яна ў песню: вяцічаў не прылучала, рамеяў не перамагала, дружыне серабром не сыпала; цярпела і цярпела - што за песня будзе з двух словаў?
У прыцемках згубілася дарога - прывяла на луг і знікла ў высокай траве; адшукаць яе Анастасся не здолела. Яна павяла старых на пагорак, пасадзіла і занялася вогнішчам. Сляпцы супакойвалі яе - знойдзецца сцежка. У нас усе простыя сцежкі старцамі пратаптаныя, казалі яны; князі, ваяры, усе відушчыя - па вадзе могуць, а нам не бачна, дзе горш, дзе лепш - мы прасцяком. Толькі добрую сцежку не праб'еш малым лікам ды босымі нагамі. Але ранкам адчуюць яны стары след... Так, яны сляпыя, не бачаць знешняга, ды адчуваюць лепш за відушчых. Замест зроку багі ім чуццё даюць. Відушчы часам больш сляпы за іх, бо толькі знешняе бачыць, яны - нутраное, сэнс... «Які ж у нашым жыцці сэнс?» - спытала Анастасся. «Кожны свой мае», - адказвалі старцы. У іх такі: ходзяць яны па зямлі, глядзяць на іх людзі, баяцца такой бяды, спачуваюць, дабрэюць - даюць есці, даюць прытулак. Адно блага - трэба хадзіць; каб свая воля - сядзелі б увосень і зіму ля печы, а вясной і ўлетку - на прызбе. Але ж няма дзе; хоць дождж, хоць мароз, хоць разводдзе - хадзі ад вёскі да вёскі, пакуль не сканаеш...
Паціху напаўзаў на іх сівы вячэрні туман, закрываючы луг, кусты, сцяну блізкага лесу. Знік свет у гушчыні туманаў, быццам і не было нікога, апроч маці Анастассі і трох старцаў, што грэліся ля агню. Раптоўна лёгкі шолах пачуўся ўверсе, Анастасся ўзняла вочы і ўбачыла - плыве над імі сівая, як і туман, птушка; хутка і знікла яна ў тумане, нібы была прывід; і хутка прагучаў рэзкі, гаротны крык, быццам дзесьці блізка за туманнай заслонай абарвалася жыццё.
- Лунь! - сказалі старцы. - Памёр нехта. Ён заўсёды на смерць крычыць.
Смутак ахапіў маці Анастассю. Усіх серабрыць жыццё, пазначае гады цярпення, падумала яна. Можа, па смерці душа абяртаецца ў сівую птушку і ляціць скрозь туманы, як лунь, да нейкага памятнага месца і з гаротным крыкам рассейваецца над ім празрыстым, як сляза, пылам...
Ранкам сцежка аб'явілася. Старцы выстраіліся гужам, паклалі адзін аднаму на плячо руку і пацягнуліся за Анастассяй па лесе, ціха пастукваючы кійкамі. Як розна людзі свой век жывуць, думала Анастасся. Адны ў палатах мяркуюць, каго б яшчэ далучыць, прыціснуць, пабіць, другія ходзяць з кійкамі па сцежках, каб людзі баяліся далучаць, прыціскаць, біць, бачачы такія вынікі. А маё жыццё і не такое, і не гэтакае. Сляпцы хоць свае быліны нясуць людзям, а я з чым іду - са скаргай. Не, сын мой Ізяслаў, вось невідушчыя, але ж міласціны не просяць - вячэрай і начлегам ім дзякуюць, а мяне забівалі, у самоце пратрымалі дзесяць гадоў, і мая быліна - гэта начныя стогны. Чаму ж старцам пра гэта не ведаць? Вяцічаў князь Уладзімір пабіў - ратны подзвіг. А мяне забіваў - як назваць? Няхай спяюць старцы ў Полацку - дзеля праўды і вяртаюся. Але аповяд свой маці Анастасся адклала да начлегу. Прыцемкамі прыйшлі яны ў вёску. Каля старцаў сабраліся людзі, прынеслі лаўку, старыя селі, пра нешта пашапталіся і запяялі. Хрыплыя слабыя галасы нібы плакалі, ламаліся на канчатках словаў, няспешлівыя ўздыхі зліваліся ў сіплы гуд. Пустыя вачніцы сляпцоў быццам прасякалі час і прастору; здавалася, што людкі апавядаюць пра чалавечую нядолю...
Пад ранак маці Анастассі прысніўся сон, што Бедавей і Дабрыня ў заслаўскай царкве выпалілі ёй вочы. Яна апынулася ў цемры і не рухалася, ведаючы, што яе паставілі на беразе Свіслачы, ля віру; калі зробіць крок - патоне. Раптам чыясьці рука павяла яе ад віру. Яна дакранулася выратавальнай рукі і пазнала руку Ізяслава. Нічога не бачачы, яна ўсё чула і разумела. Ён вадзіў яе па гарадах, дзе жылі яго браты і сёстры. Начнымі палямі пад крыкі драчоў прыйшлі яны ў Ноўгарад. Яна не ўяўляла, які гэта горад, але ведала, што недзе блізка Яраслаў, і адчувала маўклівую зачараванасць натоўпу, які глядзеў на пустыя яе вачніцы. Яе пасадзілі на лаўку, яна пачала пець пра трох старых, якія абяцаюць, падманваюць і руйнуюць. Нехта падышоў і пацалаваў яе ў скронь. Яна зразумела, што гэта Яраслаў і што ён просіць дараваць яму. Яна даравала... Цяпер яны ішлі зімовай дарогай; яна трымала руку на сынавым плячы, а навокал былі ваўкі... Яны апынуліся ў нейкім невядомым горадзе, у атачэнні чужых, варожых людзей, сярод якіх нехта моўчкі плакаў. Яна здагадалася, што плача, спачуваючы ёй, дачка Прадслава. Раптам сляза ўпала ёй на шчаку і сцякла па зморшчынах на губы. Яна адчула гаркоту слязы і сама наўзрыд зайшлася...
Маці Анастасся прачнулася і, крануўшы вочы, пераканалася, што плакала ў сне, і плакала, відаць, даўно... Чаго ж было плакаць, калі вёў яе Ізяслаў, думала яна. Што сурочыць ёй гэты сон? Усё хутка адкрыецца, супакойвала сябе маці Анастасся, ужо недалёка да запаветнага месца...
Праз тыдзень выйшлі яны да Дзвіны. Вось і споўнілася мара, яна на святой рацэ бацькаўшчыны; дваццаць год чакала яна гэтай хвіліны, сніла яе, уяўляла, дзеля яе цярпела і жыла. Маці Анастасся ступіла ў Дзвіну і ішла ў глыбіню, пакуль вада не падступіла да горла. Невідушчыя яе спадарожнікі моўчкі сядзелі на беразе, шануючы яе свята. А яна зачэрпвала прыгаршчамі ваду і абмывала твар і вочы, кажучы сабе, што змывае жывой вадой пыл пражытага па-за радзімай часу і прыйдзе ў Полацак, на бацькоўскі курган, абмытая, ачышчаная, прабачаная...
Цяпер дзвінская плынь вяла іх да Полацка, і ўдзень Анастасся ўбачыла ўдалечыні на пагорках супрацьлеглага берага горад і сказала старцам: «Прыйшлі!» Яны спыніліся насупраць вусця Палаты. Над ім стаяў новы дзядзінец. На тым беразе хадзілі палачане, там былі Ізяслаў, унукі... Маці Анастасся пачала махаць хусткай, заклікаючы перавозчыка. Нарэшце іх заўважылі, і нейкі чалавек да іх паплыў. Але пакуль ён вёў лодку, маці Анастасся зразумела, што не можа прайсці Дзвіну без папярэджання сына, яна павінна пашкадаваць яго, даць яму хоць нейкі час на зборы, на сустрэчу, на захаванне годнасці перад горадам. Яна сказала перавозчыку:
- Перадай князю Ізяславу, што тут яго чакае маці.
Здзіўлены чалавек кіўнуў, і лодка пайшла назад. Яна сачыла, як чалавек пабег па сцежцы на дзядзінец. Неўзабаве па гэтай сцежцы збеглі ўніз шасцёра кметаў, селі ў струг, паставілі вёслы, і струг таропкімі рыўкамі рушыў да яе.
Вось блізіцца бераг, і сын Ізяслаў чакае яе на тым месцы, адкуль павезлі яе ў Кіеў. Ён стаіць ля вады, святло радасных успамінаў асвечвае малады твар. Лодка з шоргатам напаўзла на пясок, сын узяў Анастассю на рукі і паставіў на бераг. Яны абняліся. Як даўно мы разлучыліся, думала Рагнеда, тады я атуляла яго, а цяпер у яго дужыя рукі, ён прытуляе мяне. Сын сказаў ёй ціха: «Паглядзі на сваіх унукаў, маці!» Яна ўбачыла яго жонку і двух хлопчыкаў, падобных на яго. Яна ступіла да іх, апусцілася на калені, абняла. Але ўнукі глядзелі міма яе, яна зразумела куды - і азірнулася. Старцаў ужо знялі з струга, яны стаялі, чакаючы клопату...
Потым Ізяслаў праводзіў яе да кургана. Яна ўбачыла невялікі ўзгорак, парослы жорсткай травой. Маці Анастасся лягла на ўзгорак, прыціснулася тварам да зямлі. Нешта шапацела там, у глыбіні, ёй здалося, што яна чуе галасы бацькоў. «Вось і я, - шаптала яна, - я заўжды думала пра вас і шкадавала. Усё што магла я зрабіла, а чаго не зрабіла - за тое даруйце!» Вось і гэтае жаданне, гэты свой абавязак - абмыць слязьмі бацькоўскую магілку - яна выканала; упалі яе слёзы на курган, даведаюцца бацькі, што яна па іх сумавала.
Потым яна сядзела ля кургана, паглынутая ўспамінамі даўніны; сын прысеў побач.
- Шкада, што ты не бачыў дзеда і бабку, - сказала яна. - Ты крыху падобны на дзеда... Ну, а як ты жыў? - запытала яна пра галоўнае. - Што было з табой у гэтыя гады?
Сын памаўчаў, вяртаючыся памяццю на дванаццаць гадоў назад, у дзень разлукі, калі яму абвясцілі, што ён - полацкі князь. Ён прыбыў сюды з Дабрынем і айцом Кірылам, і княжанне яго пачалося з хрышчэння горада. Як і ў Заслаўі, зрубілі царкву, яна і зараз стаіць. Потым Дабрыня рушыў на Ноўгарад, айцец Кірыла застаўся тут, вучыў яго чытаць і пісьму. І жывы ён быў пяць гадоў... Тут маці Анастасся здрыганулася, зразумеўшы, што за пяць гадоў шмат затаптаў у душы сына пракляты поп з таго, што вырошчвала яна дзеля ісціны... А тры гады дзядзькам яму быў Бедавей, настаўляў ён княжацкаму разуменню... І зноў дыхнула на Анастассю сцюдзёным ветрыкам, бо чаму добраму мог вучыць княжыча дробны Ўладзіміраў баярын. Але як мог супрацьстаяць двум жорсткім мужчынам васьмігадовы хлопчык? Усе яе наказы, сам яе вобраз мусілі заглухнуць пад такім наглядам.
- Што ж казалі табе Кірыла і Бедавей пра мяне?
- Казалі, што адмовілася ты ад дзяцей, палюбіўся табе новы бог і молішся ты яму дзеля свайго вечнага выратавання.
- І ты верыў? - спытала яна, разумеючы, як балюча разбуралі яго памяць.
- Верыў, маці, - кіўнуў Ізяслаў.
Ды чаму ж было яму не паверыць, думала яна. Кірыла, відаць, кляўся Хрыстом, што кажа праўду. Якая ж крыўда нарастала ў Ізяслава, пэўна, многа ён паплакаў у свае адзінокія ночы, пакуль не размылі вобраз маці тужлівыя слёзы і не змірылася душа з вечнай адсутнасцю маці. Вось і ягоную душу забілі яны, і невінаваты ён, што нешта ў ім змярцвела. Тут збянтэжыла яе здагадка.
- І зараз верыш? - спытала Анастасся.
- Зараз не веру, - адказаў Ізяслаў, але яна прыкмеціла ў яго словах цень няпраўды; сумненне жыло ў ім, ён дапускаў, што яна магла адмовіцца. Гэтая несправядлівасць апаліла Анастассю... «Слухай жа, як было!» - прашаптала яна і пачала распавядаць, як заломлівалі ёй рукі, як прайшоў па валасах нож, як гвалтам распранулі і пасялілі ў келлю, як абавязвала сябе жыць любоўю да яго, надзеяй на гэтую сустрэчу... Не, яна нічога не ўтоіць ад яго, ён павінен ведаць усё пра князя Ўладзіміра, пра Дабрыню, грэка Кірылу, пра заслаўскую вежу, пра цярпенне, пра памяць, якая ператварыла яе ў саляны слуп...
Апавядаючы пра свае дні, маці Анастасся бачыла ў вачах сына жаласлівую ўвагу, але адчувала, што яе словы не памяншаюць яго адчужанасці: ён разумее, шкадуе, але не баліць яму сэрца. Позірк сына, шчыры і добры, раптам цвярдзеў, холад княжага разліку бачыўся ёй тады ў гэтым позірку, нагадваючы князёў Рагвалода і Ўладзіміра, у якіх гэтак сама прыжмурваліся вочы ў адказныя хвіліны, быццам далей адкрывалася ім нешта схаванае ад усіх, глыбіня часу, дзе вузлы падзеяў развязваліся інакш, чым меркавалі другія людзі. Што ж ён бачыць, думала маці Анастасся, што ён бачыць, князь Ізяслаў, прымерваючы яе аповяд да сваёй памяці пра дзяцінства і да наступнага часу? Мусіць жа ён разумець, чаго яна хоча і чакае, бо яе аповяд - не просьба спачування, яна адкрывае яму сутнасць свайго жыцця - ціск абставінаў, цярпенне, прагу пераменаў... І раптам яна зразумела, па якім коле ідзе цяпер яго сумніў. Ён - старэйшы сын; пасля смерці Вышаслава - ён першы наступнік князя Ўладзіміра; для яго пашырыцца прастора, адкрыюцца ўсе гарады, ён прыме ўладу і клопат вялікага князя. Ён бачыць Кіеў, валадарства над усімі землямі ад Ноўгарада да балгарскіх межаў, сваё вяршэнства над братамі, яму мроіцца вялікая ўлада, усе свае дзеянні ён звярае з магчымасцю заняць галоўнае месца. Паміж яго полацкай уладай і кіеўскім стальцом ляжаць гады, што засталіся Ўладзіміру, - дзесяць? пяць? Ці, можа, заўтра сканае кіеўскі князь...
І тады Ізяслаў па праву старэйшага сына прыме ўладу і прыйдзе ў Кіеў з полацкай дружынай, якая забеспечыць яму ахову. Для поспеху ў той напружаны час яму патрэбны ваяры, спакой, сяброўства з бацькам. Яна ж не можа падтрымаць яго ў гэтых разліках, яна не любіць Кіеў, яна ненавідзіць Уладзіміра, яе не было на святле дзесяць год, яна стаяла па-за ўсімі разлікамі, і раптам яна ўзнікае на полацкім дзядзінцы... Як назваць яе заўтра? Зараз ён кажа ёй «маці». Проста «маці» - нарадзіўшая яго жанчына. Але ж хутка яму прыйдзецца акрэсліць для ўсіх, хто яна: Анастасся, Гарыслава, Рагнеда. Якое з ейных жыццяў шануе, у якой якасці прымае.
Таму ён не прыязджаў, падумала яна. Ён пазбягаў злаваць Уладзіміра, ён не ведае, як Уладзімір успрыме яе вяртанне. Раптам пачне сердаваць і пакарае сына няміласцю, адмовіцца ад яго. І што тады?.. Багі, багі! Прывучылі яго хлуслівы ўладыка і нізкародны Бедавей да паслухмянства і боязі. Ці, падумала яна, ён нясмелы ад нараджэння? З першай хвіліны, з таго праклятага дня, калі гвалтам зачынаў яго Ўладзімір у зруйнаваным полацкім дзядзінцы і паміралі пад нажамі яго дзед, бабка, дзядзькі? Магчыма, ён разумны, нязлы, няжорсткі, але няма ў яго адважнасці... Безумоўна, яму хацелася пабачыцца з ёй, і ён наведаў бы Заслаўе, але не цяпер, а потым, па смерці Ўладзіміра. Вось тады, калі б яна дачакалася і не сканала, ён з'явіўся б - яе сын, яе збавіцель, і адвёз бы яе ў Полацак ці Кіеў, куды б ёй захацелася. Але цяпер яна прыйшла зарана і стварыла яму непажаданы клопат. Ён слухае, маўчыць, абдумвае - і не ведае, на што рашыцца. Ну што ж, яна зноў дапаможа яму захаваць годнасць.
- Паклапаціся пра сляпцоў, князь Ізяслаў. Няхай пажывуць тут, пакуль не знойдзецца павадыр.
- Будзе, - уздыхнуў сын. - Сіротаў хапае.
- Пойдзем, - паднялася Анастасся. - Хачу да ўнукаў.
Яны ўбачылі дзяцей па Палаце. Ужо Ўсяслава і Брачыслава пераапранулі ў будзённае, босыя, у запэцканых кашулях, ішлі яны беражком услед зялёнай галінцы, якую плынь зносіла ў невядомасць. Тут у прасвечаным паветры паказалася Анастассі празрыстая цень - гэта Мара падкрадвалася да шчырых, даверлівых сэрцаў, адкрываючы ім краявіды сваёй недасягальнай старонкі. Маці Анастасся перанеслася на трыццаць год назад, у сваё мінулае, і ўбачыла сябе на гэтым беражку ў такой жа зачараванасці таямніцай бягучай вады - ды вось якім стаўся яе лёс! А цяпер унукі выходзяць на тую ж сцяжыну.
Што чакае іх на непраглядных пуцявінах будучыні?.. Усяслаў і Брачыслаў паціху аддаляліся, занятыя сваёй простай яшчэ марай, зірнулі на бацьку і бабку і забыліся пра іх... Ды і хто ім яна, падумала Анастасся, каб яны кінулі сваю гульню і прыбеглі з радасцю ў вачах. Невядомая чужая жанчына ў непрываблівай чорнай расе - не чулі яны ад яе казак, не закалыхвалі іх яе песні, не галубілі іх яе рукі - нейкая сівая старая, якую бацька і маці загадалі называць бабуляй... Няма на вачах - няма ў памяці, падумала яна. Як памятаць тое, чаго не бачыў і чаго не адчуваў? Не бывае так. Вось і з Ізяславам у іх розныя пачуцці; не зразумець ім адзін аднаго. Не пакрыўдзіў яго Ўладзімір, а калі пакрыўдзіў, дык не больш, чым іншых сваіх сыноў; за што яму не любіць бацьку? Яму нават можа і пашчасціць - першым ідзе па слядах Уладзіміра. Цяжкім было для яго дзяцінства; але ж Яраслаў, Усевалад, сёстры раслі зусім без маці. Не паліць Ізяслава даўні боль; слухаў ён яе аповяд з вышыні княжага месца. Ды і ці проста разабрацца: дзеда забіў бацька, бацьку намагалася забіць маці - а ўсе родныя. Чаму дзеда і маці так ацэньваць, каб пайсці супроць бацькі? За пакуты чарніцы Анастассі? Жывая - значыць, выцерпныя былі гэтыя пакуты...
- Ты ідзі, я з імі пабуду, - сказала яна сыну і пайшла наўздагон унукам.
Ноччу яна прыйшла пасядзець каля іх - хацелася ёй зведаць і такую радасць. Салодкім моцным сном спалі Ўсяслаў і Брачыслаў. Маці Анастасся пацалавала ўнукаў, паслухала ціхае дыханне, паправіла коўдру... Ці даўно вось гэтак жа плячо ў плячо засыналі яе браты? Што чакае гэтых Усяслава і Брачыслава? Што накавана ім ў наступаючых гадах? Так, ідуць наперад пакаленні, і таму слабне мінулае перад наступным, як нядужыя старыя супроць маладых; кароткія правы мае мінулае, не трывожаць жывых незнаёмыя цені даўніх пакутнікаў. Спяць гэтыя малечы, сняцца ім свае сны, няма і не будзе ім спагады да яе няшчасцяў. Нашто ім няшчасная бабка? Як ганарыцца дзедам, які сам упусціў удачу? Чаго сам не зрабіў, наступнікі за цябе не зробяць - у іх свая мэта. Вось і гэтыя дзеткі абяруць сабе мэту, яны будуць імкнуцца да яе, цярпець, радавацца, біцца - магчыма, ім пашчасціць... А зараз у іх няма мэты, зараз яны жывуць самае лепшае жыццё - сваё, і калі глядзіш на іх, калі кранаеш іх, здаецца, што кранаеш далёкі будучы час, у які прыйдзеш гэтым пяшчотным датыкненнем... А мая маці, падумала Анастасся, такой радасці не пазнала. Не пабачыла яна сваіх унукаў, няма на іх следу яе вуснаў. Я шчаслівейшая, я зведала, вось сяджу каля ўнукаў...
Удзень яна пайшла з імі ў лес, на запаветныя паляны. А праз дзень павезла іх на луг, дзе гуляла з бабкай Прадславай у забыты ўсімі час... І ніякай іншай справы, апроч прагулянак з дзецьмі, у яе не было; пра іншае з ёй размову не заводзілі; маці Анастасся зразумела, што яна для ўсіх часовая госця. Вось пацешыцца ўспамінамі, пагасцюе і збярэцца ў зваротны шлях. Кожны вечар Анастасся чакала, што сын скажа: «Маці, здымі расу. Ты нарадзілася тут, жыві годна!» Але ён, сустракаючы яе, памоўчваў.
Вычакаўшы два тыдні, ён усё ж прыйшоў да яе з прапановай. Яна адчула, што ён прыняў рашэнне. Гледзячы неяк ўбок, сын спытаў:
- Дзе зрубіць табе келлю, маці?
- Келля ў мяне ёсць, - адказала яна. - У Заслаўі. А тут нашто мне келля?
- Хто ж вызваліць цябе ад зароку служыць Хрысту? - спытаў ён, надаючы пытанню значнасць.
- Хіба я сама пастрыглася? - спытала яна. - Калі раздзенуць чалавека злодзеі, ды што, яму ўсё жыццё голым хадзіць? Зарок за мяне грэк Кірыла даваў, я новаму богу не служу. Вось і мне ад цябе не келля патрэбна.
Сын уздыхнуў.
- Я падумаю, - сказала яна, каб не цягнуць дарэмную размову. - Падумаю і адкажу.
Ды пра што думаць пасля такога зняважлівага пытання? Што рабіць у Полацку чарніцы Анастассі? Хадзіць на бацькоўскі курган? Дык усе яны, што ляжаць там, жывыя ў яе памяці. Хадзіць перад унукамі прыкладам пакоры - не дадасць ім гордасці такі прыклад. Хадзіць перад палачанамі сведчаннем перамогі новага бога над старымі - новая пакута. Келля ў Полацку - гэта і будзе адварот ад сябе, ад сваіх жыццяў. «Час мне ісці!» - вырашыла маці Анастасся.
Ранкам яна зайшла развітацца да Руты. Не вернецца яна ў Полацак, і Рута не вернецца ў Заслаўе; апошні раз бачыліся яны ў гэтым жыцці.
- Вяртаюся, - сказала Анастасся, углядаючыся ў твар даўняй сяброўкі. - Больш нам не сустрэцца.
- Так, княгіня, вяртайся, - кіўнула Рута. - Нашто табе тут? Бяда за табой ходзіць. Два мае мужы праз цябе загінулі. Я ведаю - ты Рудога пасылала. Не вінавачу цябе, - яна ўздыхнула, перамогшы, можа, сваю крыўду. - Але баюся... Бывай!
Вось і яшчэ адзін чалавек - некалі самы блізкі і любімы - адарваўся ад яе назаўсёды.
- Бывай! - сказала маці Анастасся.
Потым зайшла яна ў камору да сляпцоў.
- Бывайце, людзі! - развіталася Анастасся. - Адыходжу сёння.
- Ды і мы з табой, - адказалі сляпцы. - Павядзі нас.
- Я назад, у сваю келлю, - сказала яна. - Трапіце ў Ноўгарад, пакліча вас князь Яраслаў - нагадайце пра мяне.
Потым наведала яна курган, развіталася з бацькамі і ўзяла для вечнага яднання з імі жменьку зямлі.
І ўсё гэта зрабіўшы, Анастасся прыйшла да сына.
- Я падумала, князь Ізяслаў. Вяртаюся ў Заслаўе.
Ён памаўчаў, вагаючыся, але пагадзіўся:
- Няхай так. Я скажу, маці, цябе адвязуць.
- Не, сын, - запярэчыла яна. - Князь Уладзімір мяне адвозіў. Бедавей адвозіў. Нашто табе? Ці не... перавязі мяне цераз Дзвіну. Сам. Я хачу.
- Калі? - спытаў ён.
- Зараз.
Вось сыходзяць яны да ракі. З кожным крокам аддаляецца ад Анастассі бацькаўшчына, неспраўджанае чацвёртае жыццё. Вось і апошняя мяжа. Яны плывуць па Дзвіне, маці Анастасся трымае руку ў вадзе, і рака адымае ўсе былыя яе мары, няздзейсненыя надзеі, боль і пакуты; яны застаюцца ў вадзе, і плынь адносіць іх у невядомасць, і ўжо іх не вярнуць, не сабраць, не ажывіць. Лодка ткнулася ў бераг - усё, старыя ніткі парваліся. Яна ў адзін бок, ён - у другі. Назаўжды.
Багі, старыя крывіцкія багі! Нашто было нараджаць дзяцей, калі робішся для іх непатрэбнай? Нашто было радзіцца князёўнай, калі твая радасць прыходзіць да цябе ў беднасці! Вось адзіная воля - ісці лясной сцежкай, якую праклалі сляпцы, і не азірацца назад, інакш абернешся ў саляны стоўп. Ісці вольнай хадой, не падлічваючы пройдзеных і наступных вёрстаў, як ходзяць старцы, - іх нідзе не чакаюць, аднолькавыя для іх усе шляхі... Але яе чакаюць, думае пра яе айцец Сымон, да яго яна і вяртаецца. Калі ён спытае: «Скарылася?» - яна адкажа: «Не!» Калі б скарылася - засталася б там; зрубілі б ёй келлю паблізу царквы, але хто б стукаў у акенца, хто б пытаўся: «Маці Анастасся! Што робіш, маці Анастасся?» Не, айцец Сымон, я вярнулася, бо тут мая воля, мая любоў...
Раптам здалося Анастассі, што наперадзе стаяць людзі. Яна паглядзела - нікога, яна ўгледзелася і прыкмеціла пад намётам елкі трох старых, трох вястунак сваіх бедстваў. Няўжо не ўсё, здзівілася маці Анастасся, няўжо яшчэ нешта падрыхтавалі яны для мяне? Ці развітваюцца, ведаючы, што цяпер не маюць нада мной сілы; усё зведана, выцерплена, страчана, толькі жыццё застаецца пры мне. Хіба толькі смерць падсцерагае. Ды смерць - не лёс, яна да ўсіх прыходзіць, ёй спадарожніцы непатрэбны. Што ж, бывайце, сказала Анастасся, але старыя зніклі раней.
Уначы, калі маці Анастасся спала ля вогнішча, паліў дождж. Агонь згас, маці Анастасся чакала ранку ў дрымотнай здранцвеласці. Раптам ёй падалося, што міма едуць коннікі, пакрытыя апанчамі, вада сцякае па дзідах, чвякае гразь пад капытамі коней, нечакана яе гукнуў знаёмы голас - перад ёю спыніўся і сышоў з каня Ўладзімір. Па яго знаку прывезлі і ўваткнулі калы, зрабілі намёт. Гэта быў той самы намёт, дзе яе трымалі пасля захопу Полацка. Яны ўвайшлі ў намёт, трава тут была заслана дываном, а на ім ляжалі два сядлы. Яны прыселі, і маўчаць, і ўглядаюцца адзін ў аднаго: ён - з любоўю і жалем, яна - з жалем і здзіўленнем. Шамаціць па намёце дождж, і самотна гарыць агеньчык лучыны, высвятляючы твар князя.
- Ведаеш, Рагнеда, - кажа князь, - часта думаю пра цябе. Шкада мне, што сустрэліся мы ў часе вайны. Нам бы зараз пасябраваць...
- Позна, Уладзімір, - кажа яна. - Быў час, калі я любіла цябе. Любіла і ненавідзела. Усё даравала і ўсё помніла. Але чакала, марыла пра такі добры позірк, якім цяпер глядзіш... А ты, усё адабраўшы, нічога не даваў...
- Так, вінаваты я перад табой, - кажа ён. - Горыч у мяне на сэрцы.
- Нават сына я страціла, - кажа яна. - Баіцца ён, ці даруеш яму клопат аба мне. Напужаўся ён, калі мы зачыналі яго там, у лужыне крыві...
- Скажы, чаго хацелася б табе, - кажа ён. - Я выканаю. Мітусня - маё жыццё. Я ствараў, час зруйнуе. Хочаш - адвязу ў Ноўгарад да Яраслава. Ці сама будзь княгіня...
- Позна, Уладзімір, - кажа яна. - Няма жаданняў. Усе сілы аддала на цярпенне. Чакала - нічога не змянілася...
- Даруй мне, - кажа ён. - І я падмануўся. І я адзін.
- Дарую, - кажа яна. - Добра, што сустрэліся, што бачу цябе. Ды сышла наша даўніна. З трох сваіх жыццяў два пражыла з табой. Абодва - без шчасця. А чацвёртае пачну без цябе. Толькі ты не перашкаджай. Не мучай мяне больш. Вось мая просьба. Выканаеш?
- Выканаю, - кажа ён. - Бывай!
І выйшаў, і ўсё знікла разам з ім - намёт, дыван, вершнікі ў апанчах, агеньчык...
Пачынала світаць. Маці Анастасся рушыла па раскіслай сцежцы, разважаючы пра дзіўны сон. Чацвёртага жыцця хочацца мне, сапраўднага, свайго, думала яна. Жыцця па ўласнай волі. Але воля, воля - не на сцежках яна. У старцаў не воля - доля. Куды прыкласці сваю волю? Хадзіць па зямлі, чуючы сябе птушкай? Дык і птушкі маюць занятак - выводзяць птушанятаў. Вось ім і радасць; таму і пяюць з ранку да ночы. Вось бы і ёй зараз дзіця на рукі. Яно будзе крычаць, усміхацца, хварэць, падаць, любіць і чакаць любові. А ўсё іншае бессэнсоўнае. Вось што асвеціць яе чацвёртае жыццё - дзеці, клопат пра іх; яны - галоўныя багі, яна будзе служыць ім, прысвеціць ім свае сілы, веру, пяшчотнасць. Хіба яна старая? Яна сівая, сэрца нацярпелася шмат крыўды, а душа ў яе новая, яна будзе жыць доўга, выгадуе сваіх дзяцей. Яны будуць дастойныя, не здрадзяць і не забудуць яе... Так, яна вернецца ў Заслаўе, і яны зачнуць з айцом Сымонам такіх дзяцей; ён любіць яе, душы іх парадніліся, цяпер нішто не стаіць паміж імі, зніклі перашкоды, яна будзе яго жонкай... Чаму ад жорсткага князя, ад нялюбага мужа нараджала, а з любімым, жаданым нельга? Толькі ад яго і трэба. Хто забароніць ім? Яна стане маці... не маці Анастасся, заслаўская чарніца, няшчасная княгінька, з вечнай тугой у вачах; няма гэтага: знікла туга, вычарпаны няшчасці. Яна возьме новае імя, чацвёрты раз народзіцца яна на свет, і айцец Сымон, і людзі, і дзеці будуць называть яе па-новаму. Муж дасць ёй новае імя, яе Сымон, апошняе імя, з якім і скончыць яна свой век... Яна будзе любіць новае імя, яно будзе песціць ёй сэрца. Спадзеі, прыгнёт, цярпенне - вось існасць ранейшых яе імёнаў. Абрабаваныя, нудныя гады, глухі туман, у якім яна прастаяла, чакаючы сынаў кліч з Полацка. А гэты кліч прыйшоў да яе праз акенца, сябра быў побач, яго словы суцяшэння і любові дапамагалі жыць. Яна стане яго таварышам, яна жыццё аддасць за яго, бо любоў - асаблівы дарунак багоў, без яе жыццё - пярэдадзень смерці...
Цяпер маці Анастасся ішла шпарка, цяпер кожны крок набліжаў яе да шчасця. Душа яе святкавала: яна ідзе да любага, да мужа, ён чакае яе, яны злучацца ў сям'ю і будуць глядзець наперад, а не азірацца назад, на спаленыя ранейшыя жыцці... Маці Анастасся ляцела знаёмай сцежкай, уздоўж узлескаў, ад броду да броду, ад вёскі да вёскі, дзе зноў давалі ёй прытулак знаёмыя людзі...
Вось ужо перавезлі яе цераз Бярэзіну, вось за спінай Цна, Гайна, Усяжа і Пліса, вось на сутоках Свіслачы і Нямігі бачыць яна нямігскі дзядзінец, і сцежка прыводзіць яе на пагорак, дзе развітвалася з айцом Сымонам, вось і Заслаўе - замчышча, надваротная вежа і стаіць на вежы Сыч... Маці Анастасся ўваходзіць у царкву. Там пуста, і не гарыць перад абразом Хрыста лампадка. Яна ідзе да хаты айца Сымона, адчыняе дзверы, кліча з парожка: «Айцец Сымон!» Няма водгуку.
Анастасся азіраецца і садзіцца ў кут чакаць. Вось ён, яе агмень, яе новы дом! Тут пражыла яна свой добры год з Ізяславам, тут будзе яна жыць з айцом Сымонам. Яна ўяўляе калыску, у якой будзе калыхаць іх дзіця, - ёй шчасліва.
Трэба было б падняцца і запаліць печ, але Анастасся не варушыцца, яна чакае, яна прагне пачуць рып дзвярэй і родны голас, які запытае: «Маці Анастасся! Ты прыйшла, маці Анастасся?» А яна адкажа: «Не маці Анастасся, айцец Сымон, - твая жонка!» І падымецца, і абдыме яго, і запросіць: «Садзіся, Сымон, я разую цябе!»
Цягнулася гэтае апаляючае чаканне, пакуль не зарыпеў за сцяной пясок - яна пазнала нагу Сыча. «Уваходзь, Сыч!» - крыкнула яна. Той увайшоў, замяўся каля парога. «Вярнулася, княгіня», - сказаў ён, і яна здзівілася, бо ніколі раней брамнік так яе не называў. «Блага табе будзе тут», - сказаў Сыч. «Чаму ж блага?» - не згадзілася яна. «Няма папа Сымона!», - адказаў ён і ўздыхнуў, нібы скінуў з сябе ношу. «Дзе ж ён?» - запыталася маці Анастасся. «Вешчуны нажамі зарэзалі, - адказаў Сыч. - Пойдзем, княгіня, пакажу магілку...»
Ён прывёў яе да ракі. Блізка ад крыжа яна ўбачыла свежы магільны пагорак. «Вось, - кіўнуў Сыч. - Тут ён...» Маці Анастасся ўпала на магілу. Сыч пастаяў і пайшоў на вежу...
Ён вярнуўся за ёй у цемры. Анастасся сядзела каля магілкі, разгладжваючы халодны пясок. Ён праводзіў яе да келлі, з'явіліся Праскоўя і Ефрасіння, пачалі плач. Пачуўшы рыданні, маці Анастасся ацвярэзела. «Ідзіце, людзі, - спакойна сказала яна. - Я хачу адзіноты». Манашкі і Сыч выйшлі. Яна закрылася на зачэпку і легла на лаўку. Толькі тут яна прыкмеціла, што гарыць лучына. Маці Анастасся загасіла аганёк і зноў паклалася. Цемра агарнула яе. Яна прыгадала лес, у якім паказаліся ёй старыя, - вось калі забілі айца Сымона; у тую хвіліну, калі яны прынеслі ёй вестку. Ды яна не зразумела. Яна пакінула Полацак, ішла да Сымона, марыла жыць з ім, а ён, пакінуты, адзінокі, пайшоў прасвятляць людзей, і вешчуны сустрэлі яго і зарэзалі, як некалі кметы Ўладзіміра зарэзалі яе бацькоў. Тады нож адабраў бацьку і маці, цяпер - мужа. Яна спяшалася сюды ўжо да нежывога. Няма айца Сымона, памёр яе сябра і абраннік, не будзе чацвёртага жыцця. Таму і сказаў Уладзімір, што выканае. Яму няма чаго выконваць, усё споўніцца без яго клопату і загаду... Пустата і маўчанне. Чорная пустка, па якой няма куды ісці. Курган у Полацку, магіла тут - і між імі пакрытая попелам дарога. Яна рухалася па ёй дваццаць год, паўзком, па гразі, у крыві, паміраючы, мяняючы душу і імёны. А лёс сачыў за ёю, і толькі падымалася яна на ўвесь рост, каб уздыхнуць, дакрануцца да радасці, - ён біў яе ў спіну і дзівіўся, што не насмерць, што ахвяра зноў ачомалася, паўзе, хрыпіць і верыць, што дасягне свайго шчасця. І вось яна ў конавай мяжы - ля магілы, а далей бясконцая пустэча, зацягнутая мёртвымі туманамі. Цяпер любое слова, любая думка пазбаўлены сэнсу. Айца Сымона няма, няма жыцця, а скруха, памяць, галашэнне - гэта і ёсць пустата. Ён там, яна тут. Нашто ён там, нашто яна тут?..
Раптоўна ў келлю прасачыўся скрозь слюдзяное акенца родны трапяткі голас: «Маці Анастасся! Ты не спішь, маці Анастасся?»
- Не! - выгукнула яна і кінулася да дзвярэй. І за тыя некалькі імгненняў, пакуль адкідвала яна зачэпку, маці Анастасся паспела зноўку ажыць, ажывіць любоў і мару аб дзецях... Яна расчыніла дзверы і працягнула рукі насустрач... сырая пустата дыхнула на яе; яна ступіла на парог - ні шолаху, ні цені, чорная празрыстасць ночы абкружала келлю. Усё ажылае спапялілася, і сэрца скурчылася ў халодны камок. Маці Анастасся зняможана прыхінулася да сцяны. Потым ёй стала цяжка стаяць, яна апусцілася на парожак.
Яна бачыла постаць айца Сымона, іх вячэрнія спрэчкі ў келлі, чытанне з Бібліі, бачыла яго вочы, чула суцяшальны шэпт, а са Свіслачы напаўзаў туман і зацягваў будовы дзядзінца, гусцеў, абвалакваў яе, і сівыя яго пласты пачалі падымаць яе, аддаляючы ад зямлі... Яна ўбачыла сябе над келляй, над хатай Сымона, над царквой у непрагляднасці начнога туману: яна ляцела ў гэтым тумане сівой птушкай лунь, адшуквала свой памятны знак апошняга прыстанку - пясчаную магілу паблізу крыжа, распазнала яго і пачала апускацца, каб зведаць спакой. Апусцілася, закрыла вочы... Кароткі ўскрык прарэзаў цішыню і загас у тумане...
ТЕЛЕГРАМКанал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками
Книжный Вестник
Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)
Поиск книг
Свежие любовные романы в удобных форматах
Любовные романы
О психологии, саморазвитии и личностном росте
Саморазвитие
Детективы и триллеры, все новинки
Детективы
Фантастика и фэнтези, все новинки
Фантастика
Отборные классические книги
Классика
ВКОНТАКТЕБиблиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории
Любовные романы
Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров
Фантастика
Самые популярные книги в формате фб2
Топ фб2
книги