Тутэйшыя

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

Час вячэрні. Даволі абшырны пакой, беднаваты, па-дробнамяшчанску абстаўлены. 3 правага боку — бліжэй да рампы — адны дзверы, з левага — двое. Напроць два вакны на вуліцу. Справа ў належным месцы стол, у іншых мясцох — пара малых столікаў, на адным з іх грамафон, крэслы венскія і мяккія плюшавыя. У кутку злева вялікае люстра (трумо). На сценах у рамах колькі тандэтных абразоў — партрэтаў высокапастаўленых асоб, балалайка, пажарніцкая куртка і каска.

З'ява I

Гануля, Янка.

ГАНУЛЯ (сядзіць і робіць панчоху; чуваць стук у дзверы з левага боку, што далей ад рампы). Калі ласка! Заходзьце!

ЯНКА (уваходзіць). Выбачайце, цётачка, што так часта назаляюся вам, але, бачыце, неяк моташна зрабілася аднаму сядзець, дык вось і прыйшоў да вас у госці.

ГАНУЛЯ. Ды што за цэрамоніі! Можаце гасціць у мяне хоць кожны дзень ад рання да вечара — мне самой весялей, бо хоць вы ў нас нядаўна закватаравалі, а ўжо лічу вас як свайго чалавека. Толькі не стукайце там па-панску ў дзверы, а проста ўваходзьце, і ўсё тут.

ЯНКА. Дзякую вам за шчырасць і ласку, хоць і сам не ведаю, чым я на ўсё гэта заслужыў. (Паўза.) Дзе ж гэта гаспадар ваш малады?

ГАНУЛЯ. Паляцеў у горад таго-сяго купіць. Сягоння імяніны яго, дык мо той ці сёй здарыцца ў хату.

ЯНКА. Шкада, што я раней аб гэтым не ведаў. То ж належала і аб падарунку якім падумаць.

ГАНУЛЯ. Э, мой сынок! Не тыя цяпер часы на падарункі. Гэтая вайна ды бязладдзе, ці, як там кажуць, рэвалюцыя, пахавалі тыя хвіліны, калі людзі маглі думаць і аб падарунках.

ЯНКА. А во, сын ваш не забыўся, аднак, аб імянінах?

ГАНУЛЯ. Не забыўся, бо малады яшчэ і ў галаве пуста. Падумайце, скасавалі чыноўніцтва, застаўся без службы, і хоць бы што, ні на грош таей сталасці. Адно маракуе ўсё аб тым, як гэта ізноў вернуцца нейкія там яго рангі і клясы і ўсялякае дабро само пасыпецца з неба.

ЯНКА. А што ж ён, па-вашаму, павінен рабіць у гэтае чыноўніцкае безрабоцце?

ГАНУЛЯ. Што? Хоць бы ўзяў, як іншыя, ды падвучыўся боты шыць або хоць латаць. Ну латаў бы, і капейка жывая была б у хаце, а так... (Махнула рукамі.)

ЯНКА. Трудна такому далікатнаму панічу за гэтакую чорную работу ўзяцца.

ГАНУЛЯ. Які там ён далікатны! Я сама з ягоным бацькам — людзі вясковыя. Мой нябожчык гаспадар жыў пры бацькох на маленькім надзеле. Адзін яшчэ сяк-так мясціўся ў сям'і, а як жаніўся, дык і не хапіла абаім месца. Тады мы ўзялі і пайшлі сюды ў Менск шукаць службы. Спачатку было вельмі цяжка, а пасля нічога сабе. Я мыла людзям бялізну, а ён прыстроіўся ў акружным судзе: быў там пры вешалках і кур'ерам. А вядома, у судзе: народу ўсялякага прыходзіць шмат, ды пакуль там хто дойдзе да вышэйшага начальства, пачынаць мусіў спярша ад ніжэйшага. Гэткім ладам недастачы вялікай не цярпелі ды нават хлопца свайго праз усялякія там навукі да чыноўніцтва давялі. Пасля мой памёр, вечны яму пакой, а я засталася адна са сваім Мікіткам. Так што, як бачыце, ніякай далікатнасці нямашака.

ЯНКА. А я спачатку меркаваў іначай. Бо дзе ж там! Ён гэтак заўсёды хоча сябе паказаць, як бы сам губарнатар.

ГАНУЛЯ. Гэта, мабыць, ён наглядзеўся, бо служыў у губарнатарскай канцэлярыі за нейкага там рэгістратара.

ЯНКА. Ах, вось яно што! Але гэта не бяда. Калі ён выйшаў родам з сялян, то ніякай працы не павінен чурацца, асабліва павінна яго пацягнуць туды, адкуль прыйшоў, — на вёску, дзе столькі поля някратанага ляжыць. I мне здаецца, што яго туды пацягне.

ГАНУЛЯ. Не цягне яго і туды, мой саколік, ой, не цягне! Стары згарусціў быў лішнюю сотню, маніўся кусочак зямлі з хатай купіць, але не ўспеў. А яму, свайму Мікітку, што я наталкавалася, каб з'ісціў бацькаву думку, — не паслухаў. Цяпер ні зямелькі з хатай, ні грошай... А мне ўжо старасць на носе. Як падумаю, што бяда зноў прыцісне, што зноў прыйдзецца людзям бялізну мыць, дык аж рукі вянуць ад нейкага жалю горкага.

ЯНКА. Э, цётачка! Не так ужо дрэнна, як вам здаецца. Устаткуецца ваш Мікітка з часам і пойдзе па розум да галавы. А цяпер ён жа яшчэ малады ў вас.

ГАНУЛЯ. Ды, разумеецца, малады, яшчэ зусім малады! Яно ж і наракаць на яго роднай маці гэтак не выпадае, але падчас, як прыйдзе нешта нейкае, дык і гаворыш, і гаворыш; спачатку палягчэе на сэрцы, а пасля і шкадуеш. Ён жа маё родненькае дзіцё, ды адзін, як той васілёк у жыце.

Янка (набок). О, гэтакіх адных у нас многа, толькі ж яны не васількі, а праклятае зелле на нашай беднай зямлі! (Ходзіць па пакоі.)

З'ява ІІ

Гануля, Янка, Мікіта.

МІКІТА (уваходзіць з пакупкамі). О, меджду протчым, і профэсар у нас! Здрасціце!

ЯНКА. Майму кватэрнаму гаспадару нізка кланяюся! Апрача гэтага пазвольце, пане рэгістратар, павіншаваць вас з імянінамі! Жычу вам надзець шліфы калежскага асэсара.

МІКІТА. Дзякую, меджду протчым, дзякую! Шчыра мяне цешыць, што вы аб гэтым не забыліся. Жадаю, каб і праз год мы ў гэтай кватэры віншаваліся.

ЯНКА. Аб гэтым трудна загадзя варажыць, бо я ўскорасці зусім выязджаю з Менску на вёску.

ГАНУЛЯ. Як жа гэта, пане настаўнік? Мы ўжо да вас так прывыклі, што мне здавалася, ніколі не разлучымся.

ЯНКА. Там, на вёсцы, я патрэбней, чымся тут, а да таго — не люблю я гораду: вельмі ўжо ў ім цяжкае паветра.

МІКІТА (да Ганулі). Меджду протчым, мамаша, прышыкуйце закуску, бо незадоўга і госці збяруцца. (Стаўляе набок пляшку.)

ЯНКА. Эгэ! I пляшку бачу. А кажуць, што няможна дастаць.

МІКІТА. Усё можна, толькі асцярожна.

Гануля збірае пакупкі.

Вось тут селядцы, во цыбуля да іх, а вот сала, а тут... меджду протчым — кілечкі... пальцы госцікі абліжуць.

Гануля з пакупкамі выходзіць.

З'ява III

Янка, Мікіта.

ЯНКА. Гучны, як уважаю, баль у вас будзе.

МІКІТА. О, так! У нашым чыноўніцкім становішчы іначай няможна. Як чуць што зблышыў, дык і пачнуцца ўсялякія суды ды перасуды: адзін будзе казаць, што па службе атрымаў паніжэнне, другі — што ў карты прагуляўся, а трэці — што скнэра, а гэта — найгорш, і так пайшла пісаць губэрня — не адцярэбішся. Становішча, меджду протчым, пане мой, абавязвае.

ЯНКА. А вы плюнулі б на тое, хто што кажа, ды жылі сваім адумам. Прытым якое тут чорта чыноўніцкае становішча, калі яно ўжо не стаіць, а ляжыць, ды як яшчэ ляжыць — як трухлявая калода!

МІКІТА. Меджду протчым, гэта яно ляжыць так сабе — да часу, а потым зварухнецца і падымецца.

ЯНКА. Чакай, бабка, Пятра!.. Пакуль ваша гэта становішча ўстане, то вас саміх чэрві паточаць. Ды скажэце, калі ласка, каму і нашто патрэбна гэта ваша з мёртвых паўстанне? Ды каму, якую тут карысць вы прыносілі, як яшчэ стаялі?

МІКІТА. Мы цвёрда стаялі на варце святога расійскага самаўладзтва і баранілі тутэйшую рускую народнасць ад «інародчаскага засілля». Во яно што, меджду протчым!

ЯНКА. Няма чаго казаць — баранілі! У лапці абувалі, з торбамі пушчалі ды ў сібірскія катаргі вывозілі. Гэта называецца — баранілі!

МІКІТА. А што вы, наваспечаныя рэспубліканцы, хэ-хэ-хэ! беларусы ці як там... што вы маніцёся бараніць, бо дагэтуль, меджду протчым, вы яшчэ нічога не ўбаранілі!

ЯНКА. Мы баронім саміх сябе ад вашай навалы.

МІКІТА. А, меджду протчым, нічога не выходзіць: вашы сходкі ці там з'езды раскідаюцца, а саміх на казённы хлеб садзяць. Хэ-хэ-хэ! раскідаюць — во, і ўсё тут.

ЯНКА. Але, раскідаюць, але! Толькі ж думак нашых і сам люцыпар не раскідае — бо мы служым вялікай ідэі вызвалення.

МІКІТА. Усё гэта глупства. Меджду протчым, ідэя — вельмі скупая пані: ні шэлега сваім слугам не плаціць — хоча, каб на яе ўсе дарма працавалі. А ў мяне, хэ-хэ-хэ! пане профэсар, душа рэальная: хто мне лепей плаціць, таму і служу і кіхаць хачу на ўсякія ідэі. Мая лінія жыцця вельмі простая.

ЯНКА. Памыляецеся, пане рэгістратар. Ваша лінія не простая — а крывабокая, — цямняцкая ваша лінія і ўжо вядзе вас туды, адкуль не варочаюцца.

МІКІТА (стукаючы кулаком па стале). Меджду протчым... меджду протчым... вы мяне абражаеце. Я не цямняк, пане... пане дырэктар беларускай басоты.

ЯНКА. Выбачайце, я крыху пагарачыўся. (Выходзіць у свой пакой.)

З'ява IV

Мікіта, Гануля.

ГАНУЛЯ (увайшоўшы пры апошніх словах Мікітавых). Ты ізноў з ім павадзіўся?

МІКІТА. Меджду протчым, я з ім не вадзіўся, а толькі аб палітыцы паспрачаўся.

ГАНУЛЯ (накрывае стол). Гэтымі сваімі спрэчкамі людзям толькі кроў псуеш.

МІКІТА. Псуюць і яны мне. Не магу ж я, меджду протчым, мамаша, набраць у губу вады і маўчаць, калі ён бэсціць мае жыццёвыя погляды. Меджду протчым, абавязак мой — паказаць гэтым новым завадзілам іхняе належнае месца. Хай знаюць, што і мы тое-сёе ў палітыцы кемім. Апрача таго, здаецца, што ад нашага кватаранта бальшавіцкім духам пахне, а мне ад гэтага паху ў носе круціць.

ГАНУЛЯ. А калі бальшавік, дык што? Бальшавік таксама чалавек.

МІКІТА. Можа, чалавек, а можа, і не, бо з нашымі рангамі і клясамі абходзіцца зусім не па-чалавецку. (Пауза.) Меджду протчым, мамаша, я папрашу вас... я гэтага хачу... 3-паміж іншых гасцей будуць у мяне сягоння: адна мадам, поп, спраўнік і пан. Вось, калі хто з іх звернецца да вас з якім словам, то вы старайцеся адказваць у нос і меней ужывайце простых выразаў. Калі з мадамай зойдзе гутарка, то не кажэце — панечка, а мадам-сіньёра, калі з папом, то — не бацюшка, а ацец духоўны, калі з спраўнікам, то — не пан спраўнік, а вашародзіе, а калі з панам, то — не проста пане, а — ясне пане грабя. Усё гэта тутэйшыя грата-пэрсоны, меджду протчым, людзі аднолькавага са мной светагляду і амаль што не аднолькавых рангаў, так што хачу я, каб яны ведалі, што і радня мая не ніжэй стаіць ад іхняй радні.

ГАНУЛЯ. Ну і госці! Адкуль ты іх выкапаў? Яны ж уперад у нас не бывалі.

МІКІТА. Не бывалі... не бывалі... Меджду протчым, уперад была іншая політычна-экономічная сытуацыя, пры якой не ўсюды яны маглі пабываць, а цяперака, як збольшага рангі і клясы абшліфаваліся, вось яны, гэтыя мае госці, і складаюць нам першым візыту.

ГАНУЛЯ. А хай бы лепей не складалі, а то скачы перад імі немаведама як!

МІКІТА. Вы толькі, меджду протчым, мамаша, адказвайце, як я вас вучыў, а ўсялякіх іншых цэрамоній буду я сам даглядаць. Ага, яшчэ адно: як будзеце вітацца, то адну нагу назад адцягвайце — рабеце рэвэранс. А важней за ўсё старайцеся як найгусцей у нос.

ГАНУЛЯ (махнуўшы рукой). У нос дык у нос!

Уваходзіць Янка.

З'ява V

Мікіта, Гануля, Янка.

ЯНКА (увайшоўшы, да Ганулі). Вось я ўспомніў, цётачка, адну сваю справу і мушу прасіць вашай у гэтым помачы. Надовечы я атрымаў ліст з вёскі ад сваёй быўшай вучаніцы, у якім піша яна, што з бацькамі сваімі прыедзе ка мне ў госці. А гэта можа здарыцца нават сягоння. Усё было б добра, але бяда ў тым, што яны тут не маюць нікога знаёмага, дык не будзе ім дзе...

ГАНУЛЯ....Пераначаваць. Ну, гэта не бяда! Можна будзе і ў нас. Ложкаў, праўда, лішніх няма, дык во тут на падлозе што-небудзь падмосцім, і пераспяць ноч.

МІКІТА. Яно так, меджду протчым, але ў мяне сягоння важныя госці будуць, дык, можа, вашым гасцём гэта будзе не па нутру?

Янка. Я пастараюся, каб яны вам і вашым важным гасцём не заміналі.

З'ява VI

Мікіта, Гануля, Янка, Наста.

НАСТА (высоўваючы галаву з правых дзвярэй). Ці можна?

МІКІТА. Калі ласка! Меджду протчым, просім, просім!

НАСТА (уваходзіць). Добры вечар! Як жывы-здаровы?

МІКІТА. Дазвольце пазнаёміць: мамзэль Наста Пабягунская — настаўнік Янка Здольнік, меджду протчым, гэта той... хэ-хэ-хэ!.. беларус, аб якім я ўжо вам успамінаў... хэ-хэ-хэ! Не ўлюбецеся толькі.

НАСТА (да Янкі). Вельмі цікава з вамі пазнаёміцца! Нам такіх як найболей патрэбна.

ЯНКА. Дзякую за гонар! (Набок.) А для нас і не цікава і не патрэбна такое знаёмства.

НАСТА. Ці няможна ад гэтых паноў дзе на хвіліну мне схавацца? (Паказвае на мігі, што мусіць папудравацца і паправіць валасы.)

ГАНУЛЯ. Можна, можна! Пойдзем са мною ў другі пакой. (Выйшлі.)

З'ява VII

Мікіта, Янка.

ЯНКА. Праўдзівая Пабягунская. Хто яна такая?

МІКІТА. Так сабе — надта мілая і сымпатычная, меджду протчым, мамзэль. На ўсе бакі вядзе шырокае знаёмства. Мае заўсёды аб усім і аб усіх з пэўных крыніц пэўныя весткі, любіць заўсёды і ўсюды, дзе трэба і не трэба, уткнуць свае тры грошы. Меджду протчым, павінен вам сказаць, што яна першая ды, мабыць, апошняя слабасць майго сэрца. Колькі раз рабіў ужо ёй асведчыны, каб, значыцца, аддала мне сваю руку, але штось не клеіцца. Кажа, як будзеце асэсарам, тады выйду, а за рэгістратара, кажа, не хачу. I хоць ты ёй з пальца выссі тое асэсарства, а падавай, і ўсё тут. Але я надзеі не трачу. Зменяцца політычныя сытуацыі, атрымаю ад начальства асэсарскую рангу, і мамзэль Наста будзе маёй, бо асоба, як бачыце, спрытная.

ЯНКА. Спрытная, спрытная! Але і пры змененых сытуацыях каб вы толькі з сваім асэсарствам і з гэтай мамзэляй не вылецелі ў трубу. (Выйшаў у свой пакой.)

МІКІТА. Зайздрасць яго так і разбірае, меджду протчым. (Дастае з шуфляды ў стале чыноўніцкія адзнакі і перад люстрам прымяркоўвае іх.)

Уваходзяць Наста і Гануля.

З'ява VIII

Мікіта, Наста, Гануля.

НАСТА. Аей, што я бачу?! Без усякае цэрамоніі нашаму дзявоцкаму стану канкурэнцыю робіце — як кокетка, фліртуеце з люстэркам. А яшчэ калежскі рэгістратар!

МІКІТА. Але і мамзэль Наста, меджду протчым, сягоння падфуфырылася, як на баль-маскараду ў Белую залю.

НАСТА. На баль як на баль, а з гасцямі спаткацца прыйдзецца, дык чаму ж крыху і не паднядзеліцца?

МІКІТА. А так, так! На тое ж сягоння мае імяніны.

НАСТА. Ды я не аб імянінных гасцёх.

МІКІТА. Аб якіх жа гасцёх яшчэ, меджду протчым?

НАСТА. Які ж вы недагадлівы!

МІКІТА. Ах, ужо ведаю — вы аб немцах?!

НАСТА. Няўжо ж аб кім? Я з пэўных крыніц маю пэўныя весткі, што яны яшчэ сягоння будуць у Менску.

МІКІТА. О, ліханька! Каб хаця не ўваліліся на імяніны, а то сапсуюць усю абедню. А так, меджду протчым, хай сабе ідуць, гэта мне пад руку — буду зноў засядаць у губарнатарскай канцылярыі.

НАСТА. Ого! так адразу. А я чула ад пэўнай асобы, што немцы як прыходзяць, то першым чынам направа і налева хапаюць усіх на работы — капаць акопы, а гэта не губарнатарская канцылярыя.

МІКІТА. Хэ-хэ-хэ! Я ўжо ведаў аб гэтым і загадзя забарыкадаваўся. Глядзеце! (Знімае з сцяны і надзяе пажарніцкую куртку і каску.)

НАСТА. I што гэта значыць?

МІКІТА. А тое, што немцы пажарнікаў на работы не бяруць. Ну, вось я і падумаў аб гэтым раней і ўпісаўся ў Менскую пажарную дружыну.

Чуваць злева званок.

Ай, госці ідуць! Меджду протчым, мамаша, завесьце чым-небудзь вокны, можа — коўдрамі... а я пабягу спаткаць. (Выбягае.)

Гануля завешвае вокны. Наста круціцца каля люстра. Уваходзяць ГОСЦІ ў парваных верхніх вопратках, якія Мікіта знімае і выносіць у другі пакой. ПОП апускае падоткнутыя полы сутаны. Пасля прывітання госці рассаджваюцца і крытычным вокам аглядаюць кватэру.

З'ява IX

Мікіта, Наста, Гануля, Дама, Поп, Спраўнік, Пан.

МІКІТА (як госці ўвайшлі і раздзеліся, надскакваючы). Міласці прашу! Прашу пакорна! Маю гонар пазнаёміць — меджду протчым, мая мамаша, а гэта — мамзэль Наста Пабягунская.

ДАМА (углядаючыся пільна цераз акуляры з ручкай на Мікіту). Што гэта ў вас, мусье, за такі орыгінальны ўбор? Напамінае сабой форму а-ля-кум пажарны.

МІКІТА (глянуўшы на сябе). Мадам-сіньёра, вы згадалі. Гэта... Як яно... гэта... меджду протчым, прынёс мне мой прыдворны кравец для меркі, а я так захапіўся найяснейшымі гасцямі (госці ківаюць галовамі), што і забыўся зняць. Меджду протчым, я заказаў сабе гэты віцмундзір з пэўнай мэтай... Прыходзяць немцы, пачнуцца балі, рауты, маскарады, а ў мяне во і гатоў маскарадны касцюм. Але, выбачайце, найяснейшыя госці,— пайду ўжо скіну, меджду протчым. (Выходзіць і варочаецца ў чыноўніцкай форме з усімі адзнакамі.)

ДАМА (ізноў узіраючыся на Мікіту). Ах, мусье! але вы фарсун: у вас мундзір са шліфамі!

МІКІТА. А гэта зроблена спэцыяльна для маіх, меджду протчым, найславутнейшых гасцей: хацеў прыняць іх, як і калісь прымаў розных дастойных асоб.

СПРАЎНІК. Тады дазвольце і я свой мундзір удастойню.

Дастае з кішэні пагоны і прышпільвае. Дама памагае. Чуваць званок. Гануля выходзіць і прыводзіць з сабой АЛЕНКУ І ГАРОШКУ, які, уваходзячы ў хату, выбівае аб пазногаць попел з люлькі.

З'ява X

Тыя ж, Аленка, Гарошка.

АЛЕНКА (узіраючыся ў пісульку). Ці тут жыве дзядзька... як яго?! дзядзька Мікіта Зносак?

МІКІТА. I не дзядзька, і не Мікіта, і не Зносак, а тут жыве, меджду протчым, колежскі рэгістратар Нікіцій Зносілов.

АЛЕНКА. Я... я не ведаю...

МІКІТА. А калі не ведаеце, то чаго ўлезлі ў чужую хату, меджду протчым.

АЛЕНКА. Бачыце, мы з таткам шукаем нашага настаўніка Здольніка.

ГАНУЛЯ. Ах, так бы адразу і сказалі, дзеткі! Ён тут. Зараз паклічу. (Стукае ў Янкавы дзверы.) Пане настаўнік! Да вас госці прыйшлі.

З'ява XI

Тыя ж, Янка.

ЯНКА (увайшоўшы і вітаючыся). Вось мілыя, дарагія госцікі! А я ўсё разважаў, ці прыедзеце сягоння, ці не. (Да Ганулі.) Гата, цётачка, тыя самыя падарожнікі, аб якіх я вам успамінаў: мая найздальнейшая вучаніца Аленка, а гэта бацька яе, Лявон Гарошка — найлепшы гаспадар з усяго сяла.

ГАНУЛЯ (прыпамінаючы). Лявон Гарошка... Лявон Гарошка... Як жа гэта так? Ці вы не з Дуброўкі?

ГАРОШКА. Але, мая мілая, з Дуброўкі!

ГАНУЛЯ. Ну, цяпер успомніла! Гэта ж мы блізкія сваякі: твой дзед і мая бабка былі родныя брат і сястра. Але чаго ж мы стаім? Сядайце, мае даражэнькія! Пане настаўнік, папрасіце, каб селі.

Сядаюць воддаль ад іншых гасцей.

МІКІТА (адыходзіць ад сваіх гасцей, да Ганулі, набок). Меджду протчым, мамаша, выехалі з гэтым сваяцтвам, як з козамі на торг! Перад маімі гасцямі ўсю мне рэпутацыю папсавалі. Хаця не ўздумайце яшчэ за стол іх садзіць.

Чуваць з двух бакоў званок. Гануля меціцца ісці адчыняць, але заклапочана тым, у якія дзверы ўперад пайсці.

НАСТА (падбегшы да Ганулі). Вы, мадам, ідзеце адчыняць тыя дзверы, а я адчыню гэныя.

Выходзяць.

МІКІТА. Каго там яшчэ нялёгкае нясе?!

Уваходзяць адначасова з абаіх дзвярэй Усходні вучоны і Заходні вучоны, разглядаючыся: Усходні — праз падзорную палявую трубу, Заходні — праз бінокль, не заўважыўшы спачатку адзін аднаго.

З'ява XII

Тыя ж, Усходні вучоны, Заходні вучоны.

МІКІТА (да гасцей, як увайшлі вучоныя). Гэта адны з маіх добрых знаёмых, меджду протчым, паны вучоныя. Сустрэў іх надовечы на Губарнатарскай вуліцы, дзе шукалі праўдзівых тыпаў беларускіх. Я сказаў, што адзін такі тып кватаруе ў мяне, — вось, відаць, і прыйшлі паглядзець. Паміж іншым, адзін з іх Усходні вучоны, а другі — Заходні.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (стукнуўшыся з Заходнім). Чорт подзеры!

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. Пся крэв!

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. Ізвініце, судар!

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. Пшэпрашам пана!

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. I вы здзесь?

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. I пан ту?

Абодва кланяюцца адзін аднаму і прысутным.

МІКІТА (вітаючыся з вучонымі). Добра трапілі, меджду протчым, паны вучоныя. Вось той, хэ-хэ-хэ! беларус, аб якім я вам казаў. (Да Янкі.) Пане настаўнік, гэта — паны вучоныя, якія вельмі цікавяцца вашым, хэ-хэ-хэ! беларускім пытаннем.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. Так вы это і есць настояшчый белорус?

ЯНКА. Але, пане вучоны! дый не адзін. (Паказваючы на Аленку, Гарошку, Ганулю.) Во яшчэ адзін беларус і дзве беларускі.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (паказваючы на іншых). А це тожа белорусы?

ЯНКА. А так, так! Вы згадалі: яны самдзеле тожа — беларусы, з пароды рэнэгатаў і дэгэнэратаў.

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. Паньске імен і назвіско?

ЯНКА. Янка Здольнік, пане вучоны.

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ (запісваючы у нататкі, голасна). Януш Здольніцкі. Незаводне тып Всходнё-Крэсовэго поляка з немалон дозон крві познаньско-гуральскей. Людносць абэцне розкшэвя сень на две галэнзі родовэ: племен бялорусінув і племен тэж-бялорусінув з походзэня рэнэгатув і дэгэнэратув. Мова ойчыста — огульнопольска, незвычайне удосконалёна, ено з велькон домешкон незрозумялых слув.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (таксама запісваючы ўперамежку з Заходнім вучоным). Іоан Здольніков. Ісціно-русскій ціп Северо-Западной Обласці і безусловно з прымесью монгольско-фінской крові. Народность ныне распадается на две родовые ветві: племя — белорусы і племя — тоже-белорусы, ісходзяшчэе от рэнегатов і дзегенератов. Родной язык — обшчэрусскій, веліколепно усовершэнствованный, но с большой прымесью непонятных слов.

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. А тэраз пан бэндзе ласкав поінформоваць, як на бялорускім нажэчу бжмі назва ойчызны вашэй?

ЯНКА. Беларусь, пане вучоны.

3АХОДНІ ВУЧОНЫ (запісваючы). Пшы баданю бялорусіна высветлёно надзвычайнон особлівосць, а мяновіце: вбрэв гісторычным, еографічным, этнографічным, лінгвістычным і дыплёматычным баданём і розправом вшэхпольскім, ойчызнэн свон бялорусіні называён Бялорусь.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (запісваючы ўперамежку з Заходнім вучоным). Пры опросе белоруса выяснено необыкновенную особенносць, а іменно: вопрэкі історычэскім, географічэскім, этнографічэскім, лінгвісцічэскім і дзіпломацічэскім всероссійскім ісследованіям і трудам, — оцечэство своё белорусы почему-то называют Белоруссія.

Вучоныя канчаюць пісаць адначасова, бяруцца за падзорныя трубы, азіраюцца. Паўза.

МІКІТА. Што, мусьі вучоныя, сэанс ужо ўвесь, меджду протчым?

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. Весьма вам благодарэн! Моі научныя ісследованія на сегодняшній дзень окончэны. Чэсць імею кланяцься!

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. Незмерне пану вдзенчны естэм. Мое баданя навуковэ на дзень дзісейшы сон закончонэ. Мам гонар пожэгнаць пана!

ВУЧОНЫЯ выходзяць, кожны праз другія дзверы, якімі быў увайшоўшы. Мікіта, кланяючыся, праводзіць іх да дзвярэй, далей — ГАНУЛЯ І НАСТА, якія хутка варочаюцца назад.

З'ява XIII

Тыя ж (без вучоных).

ЯНКА (да праходзячага міма яго Мікіты). У вас сягоння, пане рэгістратар, праўдзівы арыстакратычны баль, не забыліся нават і аб інтэрмэдыі.

МІКІТА. А гэта, меджду протчым, што за такая страва?

ЯНКА. Не страва, мой пане, а такая маленькая камэдыя ў вялікай трагікамэдыі.

МІКІТА. Не разумею. (Ідзе да сваіх гасцей.)

ЯНКА (да Аленкі і Гарошкі). Як жа вам спадабаліся гэтыя, не пры людзёх кажучы, вучоныя?

АЛЕНКА. Мне — як мне, а татку — адно цыбук звоніць аб зубы: ці то са страху, ці то з вялікай пашаны да вучоных.

ГАРОШКА. Не пры мне пісаны гэтыя вашыя вучоныя — вот і ўсё тут!

ДАМА (да Мікіты). Вы, мусье рэгістратар, зрабілі нам сягоння папраўдзе мілую неспадзеўку гэнымі дзвюма пэрсонамі, якія толькі што выйшлі. Тут у Менску так трудна спаткаць праўдзівага вучонага.

МІКІТА. Та-а-к, гэта важныя вучоныя. Але мы не такіх яшчэ пабачым, як будзе ў нас у Менску, меджду протчым, унівэрсытэт.

ПОП. Понежэ есць в Мінске духовная семінарыя, то воісціну ізлішне обрэтаць універсіцет, гдзе будзет провозглашацься грэховное светское учэніе.

СПРАЎНІК. Па-мойму, таксама унівэрсітэт непатрэбен, бо завядуцца студэнты, а з імі заўсёды столькі для поліцыі клопату.

Паўза.

МІКІТА (да Ганулі). Меджду протчым, мамаша, ці не далі б чаго закусіць нам, бо салавей аднымі песнямі сыт не бывае.

Гануля падае закускі. Госці садзяцца за стол. Поп у цэнтры.

ГАНУЛЯ (падаўшы закуску, да Янкі, Аленкі і Гарошкі). Калі ласка, прашу за стол.

ГАРОШКА (хрысцячыся). Што вы, свацейка?! Я — і такія важныя асобы... яшчэ з лаўкі звалюся з перапуду. Не, не!

ЯНКА (да Ганулі). Мы пяройдзем у мой пакой, каб вам не замінаць.

ГАНУЛЯ. О, не! Павінны сягоння тут сядзець. Як-ніяк Мікіткавы імяніны. Калі не хочаце да ўсіх, то я вам сюды падам закускі.

ГАРОШКА. I гэтага, свацейка, не трэба. Калі пазволіш, то ў мяне ёсць сёе-тое ў торбе, вот мы і закусім.

ГАНУЛЯ. Рабіце што хочаце, а толькі з хаты не пушчу! (Ідзе да гасцей.)

Гарошка дастае з торбы сваю закуску і раскладае на століку.

МІКІТА (да Ганулі, набок). Меджду протчым, мамаша, я вас прасіў не запрашаць іх, а вы ўсё сваё правіце. (Да гасцей.) Цяпер, найяснейшыя госці, калі ўсе мы ўжо ўселіся,— можна пачынаць. (Падымаючы чарку.) За здароўе дастойных, меджду протчым, гасцей!

ГАЛАСЫ. О, не! не! За здароўе імянінніка! Віват! Ура!

МІКІТА. Дзякую, пакорна дзякую! Толькі я мушу ў вас, меджду протчым, мадамы і мусьі, папрасіць прабачэнняй за скромную, вельмі скромную вячэру. Сучаснае рэвалюцыйнае забурэнне, выклікаўшае часовы ўпадак рангаў і клясаў, падкасіла і экономічныя падваліны дабрабыту рускай інтэлігенцыі, так што калі і скромная вячэра, то не па маёй пэрсональнай віне.

ДАМА. Не вячэра скромная, а вы самі, мусье Зносілов, вельмі скромны. Цяпер такую закуску можна спаткаць толькі ў надта высокіх асоб.

ПОП. В нынешнія врэмена дажэ его прэосвяшчэнство воззавідовало бы сіім блюдам.

ПАН. Ой, часы, часы! Весялей жылі нашы бацькі.

СПРАЎНІК. Ды што — бацькі? Я сам як жыў? Фю-фю!

ДАМА (дапіваючы чарку). Але напітак ваш, мусье Зносілов, цудоўны — нічым амброзія.

МІКІТА. Мадам-сіньёра, вы згадалі! Так яно і ёсць: самая натуральная амброзія знамянітай тутэйшай фірмы — а ля самагонка, дастаўленая мне з вінных складаў «Піліп і К°».

ГАНУЛЯ (да дамы). Панечка... Мадама музей! Калі ласка, вось гэты далікатны кусочак яшчэ!..

ДАМА. Мэрсі, мэрсі, мадам!

МІКІТА (да Ганулі, набок). Меджду протчым, мамаша, не мадам музей, а мадам-сіньёра... Ці ж гэта так цяжка? Ды ў нос, у нос! (Да гасцей.) А цяпер, высокашанаваныя госці, падымем тост за нашых наймілейшых мадамаў і мамзэляў.

ГАЛАСЫ. Хай жывуць! Хай цвітуць нашы кветкі, наша асалода! Віват! Ура!

ПОП. Разверзіся врата адовы і сам анціхрыст со своім сонмом святой Русью завладоша, ежэлі созерцать всё творымое ныне.

СПРАЎНІК. Ні поліцыі, ні поліцмэйстраў!..

ПАН. Ні маёнткаў, ні бравароў!

ДАМА. Ні раутаў, ні журфіксаў!

МІКІТА. Ні рангаў, ні клясаў, меджду протчым!

НАСТА. А, па-мойму, што-небудзь ды ёсць. Ёсць, напрыклад, свабода: што хачу, тое раблю. Узяць хоць бы тое: хто калі да рэволюцыі ў Менску лузаў семечкі? — ніхто! А цяпер усе і ўсюды — і дома, і на вуліцы, і нават у тэатры лузай сабе ды лузай, шапку на вушы нацягнуўшы.

ГАНУЛЯ (да папа). Бацюшка духавы, святы ўгоднік! Калі ласка, яшчэ вось гэты таўсцейшы кусочак.

ПОП. Благодарствую, матушка, благодарствую!

МІКІТА (да Ганулі, набок). Меджду протчым, мамаша, не святы ўгоднік, а ацец духоўны... (Да гасцей.) Цяпер я, высокія госці мае, прапаную тоста...

НАСТА. Не, не! Я цяпер тоста прапаную. За немцаў. Хай жывуць немцы!

ГАЛАСЫ. Хай жывуць! Віват! Ура!

Непрыемная паўза. Усе пераглядаюцца паміж сабой.

ДАМА. Можа, дарагія гаспадары дазволяць нам устаць?

ГАНУЛЯ. Калі ласка! Выбачайце толькі за недахватку ў ядзе.

ГАЛАСЫ. Сыты!.. вельмі сыты!.. дзякуем!.. дзякуем!..

Выходзяць з-за стала і рассядаюцца.

ПОП. Не врэмя лі подумаць нам і о ложэ в очаге домашнем?

МІКІТА. I зусім яшчэ не час, меджду протчым, найяснейшыя госці, вось адсунем стол і...

ДАМА....Патанцуем, мусье Зносілов?

МІКІТА. Мадам-сіньёра, вы згадалі.

ДАМА. А вы, мусье рэгістратар, мае слабасці адгадалі. Я ўміраю без танцаў.

МІКІТА. Ах, як я рад! Мусьі, згодны на гэта?

ГАЛАСЫ. Згодны! Згодны!

ДАМА. А як з музыкай?

НАСТА. А грамафон нашто?

МІКІТА. О, не, не! Толькі не грамафон. Вельмі ён крычыць, а я чалавек асцярожны, меджду протчым.

ГАНУЛЯ. Дык на балалайцы, сынок, сыграй: голас у ёй ціхі.

МІКІТА. Калі ж я сам хачу патанцаваць. Можа, папрасіць каго?

ГАНУЛЯ. Я папрашу нашага дзядзьку беларуса — ён умее.

НАСТА. Не, мадам, я лепей папрашу, і ён не адкажа. Я з пэўных крыніц ведаю, што беларусы падатлівы народ. (Бярэ балалайку і падходзіць да Янкі.) Сябра беларус, пайграйце нам.

ЯНКА. 3 ахвотай. Хоць раз паскачаце і вы пад маю дудку.

Грае вальца. Пачынаецца танец: Мікіта з Дамай, Спраўнік — з Настай, Пан — з Гануляй, Поп, Гарошка і Аленка не танцуюць. Вальц з фігурамі, без шаржу, крыху пануры.

ДАМА (як скончылі танец, да Мікіты). Вы, мусье рэгістратар, праўдзівы артысты ў вальцы. Я ачаравана вашымі віртуознымі па.

МІКІТА. Мадам-сіньёра, вы цераз лад ка мне міласцівы. Калі і выходзіць у мяне такое-сякое, меджду протчым, па, то мушу быць удзячным нашаму з Юраўскай вуліцы танц-клясісту Грачаніну. У яго я скончыў курс гэтых навук.

ДАМА. Я заўважыла адразу, што вы прайшлі добрую адукацыю.

Паўза.

СПРАЎНІК. Выражаючыся на сучасны лад, бяру сабе слова і ўношу пропозыцыю пакінуць спрэчкі і без рэзолюцыі пайсці дамоў.

МІКІТА. Я протэстую, меджду протчым!

ДАМА. Мусье Зносілов, наша большасць.

МІКІТА. Паддаюся, толькі ж не большасці, а вашаму аднаму голасу, мадам-сіньёра.

Госці падымаюцца, адвітваюцца і апранаюцца ў прынесеныя Мікітам вопраткі. Поп ізноў падтыкае полы, каб выглядаць па-цывільнаму.

МІКІТА (перад выходам гасцей). Мадамы і мусьі! мы з мамашай, меджду протчым, вас нямножка правядзём. (Выйшлі.)

З'ява XIV

Янка, Аленка, Гарошка.

АЛЕНКА (пырснуўшы смехам). Ха-ха-ха! Ну і панскае ігрышча дык ігрышча! Ха-ха-ха!

ГАРОШКА (выняўшы люльку з зубоў). Цьфу! Няма на іх доўгай пугі.

ЯНКА. Але дзядзька густа іх сваёй піпкай падкурваў. Бачыў, як насамі круцілі ды кіхалі.

ГАРОШКА. А як іначай з гэткімі? — куралём іх, куралём! Шкада толькі, што маці гэтага імянінніка ў гэтакую кампанію ўпуталася.

АЛЕНКА (з удаваным смуткам). Не ляжыць у таткі сэрца да іх, ой не ляжыць!

ЯНКА. Цікава, да каго ж у цябе, Аленка, сэрца ляжыць?

АЛЕНКА. Вы ўжо аб гэтым павінны ведаць з майго лісту.

ЯНКА. А так: да навукі і навучання.

АЛЕНКА. Але ж! Вучыцца і навучаць, навучаць і вучыцца. Вось да чаго маё сэрца ляжыць.

ЯНКА. Не была б то мая найздальнейшая вучаніца.

АЛЕНКА. Ды яшчэ, як вы казалі,— беларускага роду. Ха-ха-ха! Перахваліце, пане настаўнік. Але ведаеце, што... як...

ЯНКА. Не, не ведаю.

АЛЕНКА. Няможна перабіваць, пане настаўнік, калі іншы хто гавора.

ЯНКА. Ого! Мы нават сур'ёзнымі зрабіліся.

АЛЕНКА. Дык вось што. Як выехалі вы з Дуброўкі, я ў шапку не спала і паехала ў Вільню!

ЯНКА. Аж у Вільню!

ГАРОШКА. А так, аж у Вільню, пане настаўнік.

АЛЕНКА. Там праслухала настаўніцкія курсы, і цяпер я — ваш таварыш: я таксама настаўнік!

ЯНКА (жартаўліва). Вельмі прыемна пазнаёміцца з новым канкурэнтам у маёй профэсіі.

АЛЕНКА. А цяпер я хачу вучыцца на курсістку, потым на доктара...

ЯНКА. А далей?

АЛЕНКА. Далей... не ведаю. Але дзеля гэтай мэты мяне татка і ў Менск да вас прытарабаніў.

ЯНКА. Адно трохі не ў час.

АЛЕНКА. Не ў час?

ЯНКА. Так! Гэтыя новыя акупанты ды іншыя згрызоты не даюць табе спакойна працаваць у Менску. На маю думку, найлепей пакуль што ехаць на вёску і там прывучаць да навукі людзей і самой ад іх вучыцца. Бо я таксама выязджаю па вёску.

АЛЕНКА. I вы? Ну што ж? на вёску дык на вёску! Нават хоць у пекла, калі вы параіце...

ЯНКА. О, там вельмі горача! Значыцца, згода?

АЛЕНКА (падаючы руку). Згода!

ЯНКА. Не адкладаючы справы ў доўгі мех, лахі пад пахі ды яшчэ заўтра — марш на свежае паветра!

АЛЕНКА. Але і кніжак з сабой набяром?

ЯНКА. Абавязкова!

АЛЕНКА (як бы саромеючыся, спускаючы вочы, сціха). Але толькі — беларускіх, дзядзька настаўнік!

ЯНКА. Аб іншых і рэчы быць не можа.

Кароткая паўза.

ГАРОШКА (да Аленкі). А ты, сарока, калі ўжо адсакатала сваё, аддала б настаўніку тое, што прывезла.

АЛЕНКА. Калі я саромлюся.

ЯНКА. Мабыць, нешта надта брыдкое.

АЛЕНКА. I зусім не брыдкое, а нават, як цётка Агата казала, дужа прыгожае. Самі гэта скажаце. (Дастае з торбы прыгожа вышытую кашулю і саматканы ўзорысты пояс і падае Янку, сур'ёзна кажучы.) Прымеце, калі ласка, дзядзька настаўнік, гэту драбніцу ад сваёй шчыра вам удзячнай і адданай вучаніцы. 3 нашага лёну гэта кашуля і з нашай воўны гэты пояс. А сама я ўласнымі рукамі ад шчырага сэрца для вас выткала і вышыла.

ГАРОШКА (падаючы новую, дзераўляную, па-мастацку зробленую лыжку). А ад мяне прымеце вось гэта... 3 сваёй яблыні й сваімі рукамі зрабіў.

ЯНКА (расчулены). Дзякую, ад усёй душы дзякую! Не ведаю, чым і заслужыў на гэткую ласку?

Уваходзяць Мікіта і Гануля.

З'ява XV

Тыя ж, Мікіта, Гануля.

МІКІТА (вясёлы, пасвіствае і напявае). Радуйся, вселенная! Абвяшчаю ўсім, усім, усім: немцы акупавалі, меджду протчым, Менск!..

ЯНКА. Ну і чорт з імі!

МІКІТА. I зусім не чорт, пане, хэ-хэ-хэ! беларус. (Напявае.)

Немцы едуць, нашы йдуць,

Немцы нашых падвязуць.

(Убачыўшы Янкавы падарункі.) Меджду протчым, што гэта ў вас, пане профэсар?

ЯНКА. Праўдзівая кашуля, праўдзівы пояс і праўдзівая лыжка.

ГАНУЛЯ. Якія ж прыгожыя!

МІКІТА. Як уважаю, то і вы сягоння імяніннік.

ЯНКА. А праўда, імяніннік, толькі з іншай плянэты.

Званок. ГАНУЛЯ выходзіць і варочаецца, а з ёю СПІЧЫНІ.

З'ява XVI

Тыя ж, СПІЧЫНІ.

МІКІТА (уніжліва вітаючыся). Маё найніжэйшае ўшанаванне, мусье прафэсару! А я думаў, што сягоння ўжо не прыйдзеце.

СПІЧЫНІ. Справы затрымалі. Але мы затое пазней пазаймаемся.

ЯНКА (да Ганулі, набок). А гэта што яшчэ за такі позны госць?

ГАНУЛЯ. Гэта не госць, а нейкі важны дырэктар. Вучыць Мікітку па-нямецку гергетаць. Хто ён родам — напэўна не ведаю. Але сам ён кажа, што ён немец, людзі кажуць, што італьянец, мне здаецца, што ён проста, як і мы, тутэйшы.

МІКІТА (да Ганулі). Меджду протчым, мамаша, апаражнеце стол, бо нам трэба хутчэй вучыцца «ўрокаў».

Гануля прыбірае стол, пасля ладзіць для Гарошкаў пасцель на падлозе. Ходзіць у іншыя пакоі.

ЯНКА (да Аленкі і Гарошкі). А мы, пакуль яны будуць вучыцца сваіх «урокаў», пойдзем у мой пакой.

Выходзяць.

З'ява XVII

Мікіта, Спічыні, Гануля.

МІКІТА (паклаўшы на стол некалькі тоўстых слоўнікаў). Меджду протчым, я гатоў, мусье профэсар.

СПІЧЫНІ. Можам прыступіць, мусье рэгістратар. Учора мы збольшага прайшлі аддзел прывітанняў, сягоння павінны іх паўтарыць болей стала. Як вы прывітаеце, спаткаўшы немца?

МІКІТА. Гута моргэн, гэр гэрманіш!

СПІЧЫНІ. Добра! А цяпер, як вы прывітаеце, спаткаўшы немку?

МІКІТА. Гута тахт, балабоста прусіш!

СПІЧЫНІ. I зусім не балабоста, а фрау... Паўтарэце: фрау, фрау, фрау!

МІКІТА. Фраву, фраву, фру, фруву... Фраву-ву...

СПІЧЫНІ. Добра! А як вы прывітаеце, спаткаўшы вось такое... (паказвае) малое немчанё?

МІКІТА. Шабас гут, гэр кіндар фатэрлянд, меджду протчым!

СПІЧЫНІ. Ой, куды вы заехалі, куды вы заехалі? Толькі не шабас, а... (Далёкі стук у дзверы злева. Спічыні, ускочыўшы.) Нехта ці нешта, здаецца, як бы недзе стукае?

МІКІТА. А праўда, меджду протчым, стукае. Можа, ужо гэр гэрманіш?

СПІЧЫНІ. Усякі стук мяне нэрвуе: не магу спакойна выкладаць лекцый. Пакуль што маю гонар выйсці. Заўтра пачнем прывітанні навыварат. (Хапае шапку і знікае ў дзвярох справа.)

МІКІТА (услед Спічыні). Да мілага спаткання. (Да Ганулі.) Меджду протчым, мамаша, мабыць, напраўдзе немец стукае, бо далікатна. Ідзеце адчынеце дзверы і крыху прытрымайце яго, пакуль я пераадзенуся, бо, чаго добрага, прыйшоў на работу хапаць.

Выходзяць абое, паўза.

(Варочаецца пераадзеты па-пажарніцку з каскай на галаве, з тапаром пры поясе і з жалязякамі, што лазіць па слупох, пры нагах. Становіцца ў позу і напявае.)

Гусар, на саблю опіраясь,

В глубокой горэсці стаял...

Уваходзяць ГАНУЛЯ І НЕМЕЦ у вайсковай форме.

З'ява XVIII

Мікіта, Немец, Гануля.

МІКІТА (беручы «пад казырок» і нізка кланяючыся). Гута моргэн, гэр гэрманіш. (Набок.) Абач, абач, і немцы адзяюцца ў форму а-ля-кум пажарны, гэта — каб не хапалі, мабыць, іх саміх на работу.

НЕМЕЦ. Ці няможна ў вас папрасіць у гэту манерку трохі вады?

МІКІТА (набок). На якую ж халеру пацеў я столькі над шпрэхендэйчам, калі яны па-нашаму лепей ад нас саміх шпрэхаюць? Але, мабыць, гэта мне здаецца, або ён удае, што ўмее па-тутэйшаму. (Да немца.) Зіхэнзіш... Заразіш... (Набок.) Зірну ў слоўнікі, як яму адказаць. (Шастае слоўнікамі.) Можна... можна... колькі... колькі... хочаце... хочаце... вады... вады... Няма гэтага. Каб іх пярун спаліў, такія слоўнікі! (Да немца.) Кіндэр фравуну, меджду протчым, фатэрлянд, гэр гэрманіш... (Падказвае на мігі, што ўлле яму вады.)

НЕМЕЦ (падышоўшы блізка да Мікіты і прыглядаючыся да формы). О-о! Што я бачу? Рыхтык рускі генэрал. (Набок.) Але хоча дурня клеіць, каб выкруціцца ад палону. (Беручы «пад казырок».) Ваша прэвасхадзіцельства! Я вас павінен, як верны нямецкі салдат, забраць у палон, бо вы рускі генэрал.

МІКІТА (перапужаны). Аяяй! Оеей! Куды ж я падзенуся? Во, меджду протчым, папаўся, як мурза ў студню. Оеей! Оеей! Як жа яму вытлумачыць, што я не генэрал, а калежскі рэгістратар? Пашукаю яшчэ ратунку ў слоўніках. (Шастае слоўнікам.) Генэрал... генэрал... пажарная каманда... Оеей! Оеей! Мая ты босая каманда. Няма ў слоўніку. Дзе той Спічыні? Які яго нячысцік выкруціў у гэтую небяспечную для меня хвіліну? Оеей! Оеей! Што ён нарабіў мне, гэты гэр профэсар з сваёй навукай! Оеей! Оеей!

НЕМЕЦ. Я чакаю, ваша прэвасхадзіцельства!

МІКІТА. Рыхтык, рэхт, меджду протчым, шабас гут, фрау... фатэрлянд... Зараз, зараз! Аяяй! Аяяй! А ратунку аднекуль, а збаўлення аднекуль. Забярэ ў палон, у нямецкі палон, і жыві там як хочаш.

ГАНУЛЯ (ломячы рукі, да Немца). А мой жа паночак, а мой жа немчык! Не бяры ў мяне апошняга Мікітку.

МІКІТА. Оей! Оей! Што будзе, то будзе, папрабую загаварыць з ім па-нашаму, можа, зразумее. Мусье немец. Ясны пане немец! Я не генэрал, а толькі пажарная каманда... Пажарнік менскай, меджду протчым, пажарнай дружыны, — дакумант маю на гэта з пячаццю. Бачыце, я толькі кум пажарны. Каб я з гэтага месца не зышоў, калі я генэрал!

НЕМЕЦ. Не магу паверыць, ваша прэвасхадзіцельства! Заўсёды генэралы кажуць, што яны не генэралы, калі іхнае генэральства пачынае ім самім бокам вылазіць. А дзеля гэтага — прашу ў палон!

МІКІТА. Оей! Оей! I зразумеў і не паверыў. Гвалтам робяць генэралам. Чаму ж ты скрозь дна не правалілася, мая ты пажарная каманда! Аяей! Аяей!

ГАНУЛЯ (ходзячы па хаце і ломячы рукі). Матачкі мае родныя, бацечкі мае хрышчоныя! Што гэта робіцца? Садом і Гамора! (Стукае ў Янкавы дзверы.) Пане настаўнік! Дзядзька беларус! Ратуйце! Немец Мікітку ў палон цягне!

Уваходзяць Янка, Аленка, Гарошка.

З'ява XIX

Тыя ж, Янка, Аленка, Гарошка.

МІКІТА (стаўшы перад Немцам на калені). Оей! гэр гэрманіш, кіндар фатэрлянд! балабостачка мой ненаглядны! Не губі маёй маладосці — не бяры ў палон! Больш ніколі не буду генэралам.

ЯНКА (чуўшы гэту гутарку). У чым справа?

МІКІТА. Оей! Оей! Мусье немец зрабіў мяне, меджду протчым, генэралам і хоча ў палон цягнуць, а я не хачу быць генэралам і не хачу ў палон цягнуцца. Оей! Оей! Пане настаўнік, бацька беларус! выбаўляй з ягіпецкай няволі!

ЯНКА (адвёўшы набок Мікіту). Дайце яму тры рублі, і адчэпіцца.

МІКІТА. Дам дзесяць, а толькі ратуйце, меджду протчым! (Мацае па кішэні.) Ой, грошы засталіся ў рэгістратарскіх «меджду протчым». Пазычце мне да заўтра.

Янка дае яму грошы, Мікіта падыходзіць да Немца, становіцца на адно калена і падае грошы.

Вось вам, ясне мусье немец, гэр гэрманіш, пакуль што контрыбуцыя, заўтра дам энэксыю, а там, калі не хопіць, жонак, дзяцей залажу, меджду протчым, мамашу, толькі дайце перадышку, не цягнеце ў палон!

Немец (хаваючы грошы). Загаварылі б адразу гэткім языком, ваша прэвасхадзіцельства... (Бярэ «пад казырок» і выходзіць.)

З'ява XX

Тыя ж без Немца.

МІКІТА (зрываючы з сябе і кідаючы па чарзе аб зямлю часткі пажарніцкага ўбору). К чорту пажарніцкую каманду! К чорту пажарніцкую кар'еру! (Пускаючы аб зямлю кнігамі.) I нямецкае шпрэхэн к чорту! I нямецкая губарнатарская канцэлярыя к чорту! Ад заўтрашняга дня займуся свабоднай профэсыяй — буду на Койданаўскай вуліцы гандляваць нямецкімі рублямі.

Гануля падбірае параскіданае, Аленка штохвіля пырскае смехам, Янка насмешліва ківае галавой, Гарошка пыхкае мацней люлькай і плюе.

3аслона