Усміхнуўся месяц ясны

ВУСЫ

Іван Сяргеевіч аж заходзіўся ад рогату. Насмяяўшыся да колікаў пад грудзямі, да слёз, крануў жонку за руку.

— Здорава, ой як здорава сцебанулііспажыўсаюз, ма-лай-цы!

Вакол таксама смяяліся. На сцэне паявіўся канферансье. Яму давялося чакаць, пакуль схлынула бурлівая хваля смеху.

— Ну і Мікола,, ну і сынок! Мы з табою гадавалі і не заўважалі за ім такіх здольнасцей, — сказаў Іван Сяргеевіч жонцы, крыху супакоіўшыся. Па-заліхвацку крутнуў у пальцах кончык свайго пышнага, доўгага, акурат як у запарожскага казака, вуса.

— Прапануем вашай увазе песню. Якую — гэта вы пачуеце, а хто будзе выконваць — пабачыце, — абвясціў канферансье.

3-за куліс павольна выйшаў высокі чалавек. Іван Сяргеевіч здрыгануўся, усім корпусам падаўся наперад, углядаючыся шырока расплюшчанымі вачамі. Крутнуў галавой, быццам вытрасаючы з яе нейкую намарач. Не, усё па-ранейшаму бачылася ясна. Той жа самы з гарбінкаю нос, чорныя з сівою пасмаю наперадзе валасы, пакручастыя вусы... І нават паходка — хісткая, з боку на бок, як качыная...

Паглядзіце, выліты Іван Сяргеевіч, начальнік дарожнага рамонтна-будаўнічага ўчастка, — пайшло пошугам па радах. Вакол захіхікалі.

А калі загучаў моцны басавіты голас, Івану Сяргеевічу на момант аж дыханне заняло.

Эх, дарогі, пыл ды туман,

Дзе масты стаялі, там парос бур’ян…

— Мікола, шэльма, — прахрыпеў Іван Сяргеевіч. Крэсла пад ім прарэзліва віскнула.

Вас, дарогі, размыла вадой,

А канавы збоку занясло зямлёй…

— разносілася па зале.

«Ну, паэт, ну, кампазітар, пачакай, дома ты ў мяне не так заспяваеш!»

А Мікола спяваў… I раптам зала грымнула рогатам. Калі б у тую мінуту снарад разарваўся перад носам у Івана Сяргеевіча, гэта не ўразіла б яго так, як высокі пранізліны рогат побач. Жонка яго таксама смяялася. «У хаўрусе, згаварыліся». Думка гэтая разанула як вострым лязом. Ён зірнуў лютымі вачамі. Думаў, што спапяліць жонку поглядам, яна замрэ. А тая яшчэ гучней зайшлася.

Дадому яны ішлі адзін за адным: ён уперадзе, яна след у след. I ўсё тараторыла:

— Папомні маё слова, Іван, другі раз я сама з сынам выступаць буду, калі яшчэ пачую, што цябе за дарогі лаюць. Пракляне цябе шафярня. Чуў, якія рэплікі адпускаюць? Вушы твае не звялі яшчэ ад тых душэўных слоў?

— Ад тваіх вунь вянуць ужо, — агрызнуўся Іван Сяргеевіч.— Артыстка з пагарэлага тэатра. Ды я вас абаіх — у рог бараноў!.. Я за вас вазьмуся!

Усю ноч Іван Сяргеевіч варочаўся ў ложку, не мог заснуць. Заплюшчыў вочы перад самым досвіткам. Але як толькі першыя промні зірнулі ў акно, ён адразу прахапіўся. За расчыненымі дзвярамі ў другім пакоі ціха, салодка пасапваў у сне сын. «Во так… Яму што, абняславіў бацьку перад народам, паэт-кампазітар, і спакойна дрыхне, — горка падумаў Іван Сяргеевіч. — Во якія дзеці пайшлі цянерашнім часам! Ці гэта іх там у інстытутах вучаць такому?.. А яна, артыстка тая, што робіць?» Прыслухаўся — жонка бразгала посудам на кухні.

Пайшоў на кухню. Перад тым, як плёхнуць на твар халоднай вады, ён, нагнуўшыся над ракавінай, едка кінуў з-пад локця:

— Я думаў, што ты, артыстка, рэпеціруеш ужо, а ты такой празаічнай справай займаешся! — Зафыркаў у далоні, не слухаючы, што жонка адкажа яму.

Таропка памыўся, паснедаў, выходзячы, сказаў:

— Паехаў на Сталбунку, там новы мост будуем. А вы можаце песенькі развучваць. Чым жа вам яшчэ займацца?

Дзвярамі ляпнуць не паспеў, услед пачуў:

— Дык спачатку што, за масты і за дарогі, а не за нас?

Увечары вярнуўся ён дадому загарэлы і ўзбуджаны.

— Во развярнуліся на Сталбунцы, — загрымеў сакавітым басам,— во шумела-гуло там сёння! Мост закончылі.

Мікола, які сядзеў за сталом, адарваўшыся ад кніжкі, раптам выпрастаўся ўвесь, вырачыў вочы:

— Мама, зірні на бацьку!

Жонка ці не мінуту наўмысна не глядзела на мужа, потым павольна падняла галаву.

— Вой… — яна аж падскочыла на канапе, упусціла на калені сваё вязанне. Пляснула далонямі: — Іванка, дзе ж твае вусы! Такая краса была!..

Вусамі яго — Іван Сяргеевіч ведаў — яна сапраўды захаплялася. Ён малайцавата выпнуў грудзі, паглядзеў на жонку, перавёў вочы на сына:

— Ну, дык што?.. Як ты цяпер, паэт-кампазітар, бацьку будзеш капіраваць?

АБУРЫЎСЯ

Мне было млосна: вядома — хворы. У паліклініцы я чакаў сваёй чаргі на прыём да тэрапеўта. Сядзеў, чытаў. Раптам побач, цяжка сапучы, нехта грузна шлёпнуўся на крэсла.

— Значыць, я апошняя? — пачуўся маладжавы жаночы голас.

— Ну што ж, хоць тут во ціха пасядзім, адпачнем. А то носяцца людзі нямаведама чаго ў гэтым тлумным свеце, як ашалелыя, — во і сэрцы пападрывалі.

На гэтыя словы ніхто не азваўся. 3 мінуту было ціха. Мая суседка, схіліўшы набок галаву са стажком-шыньенам, любавалася фотаздымкам прыгожага маладога хлопца ў часопісе, які я чытаў. Навалілася на мяне плячом і быццам скамянела. Я хацеў асцярожна зрабшь ёй заувагу, каб адсунулася, ды перадумаў: патрываю, абы не бубніла пад вухам.

— У нашым жыцці заўсёды так: што маем — не цэнім, што страцім — шкадуем, — жанчына ўздыхнула. Нібы падслухаўшы мае думкі, яна раптам тузанулася ўся, павярнулася да мяне. Я адчуў на сабе яе працяглы позірк. Суседка яўна разлічвала на тое, каб завязаць размову. Але ў мяне зусім не было ахвоты пераліваць з пустога ў парожняе, і я толькі хмура кіўнуў.

— Што ні кажыце, а наша медыцына хілая вельмі… Вы не згодны? — лескатала яна.

Я працадзіў праз зубы штосьці няўцямнае. Яна паглядзела на мяне, як на недарэку якога, незадаволена чмыхнула носам і адвярнулася. Пазірала на свае рукі з залатымі пярсцёнкамі на пульхных пальцах, потым стала ўважліва разглядаць на сцяне стэнд «Як правільна харчавацца». Неўзабаве ёй надакучыў гэты занятак.

— Я ўжо не кажу пра той… Даруйце, страшна вымавіць гэтае слова. 3 тым увесь свет не можа справіцца. Дык жа нашы медыкі нават з нейкім нікчэмным грыпам не саўладаюць,— зноў сыпанула яна скорагаворкаю. — Суседа майго, здаравілу, фізкультурніка, ледзь уратавалі — так скруціла гэтая пошасць.

Я падняў галаву.

— Чаго вы скрывіліся, малады чалавек?

— Ведаеце, так… так у носе заказытала…

— Ой, які далікатны! — На гэты раз жанчына ўспрывеціла мяне паблажлівай усмешкай. — У носе заказытала — дык пабялеў. А калі б што, не пры мне кажучы, сур’ёзнае?

Рукі ў мяне задрыжалі, на лбе выступіў халодны пот.

— Даруйце, зараз во… От жа ліха, зараз во чхну на вас… грыпам...

Цяжка, нібы застагнала, зарыпела побач са мною крэсла, я зажмурыўся і…

Калі я, гучна чхнуўшы, расплюшчыў вочы, жанчыны побач не было: стажок-шыньён тырчаў ужо каля дзвярэй урачэбнага кабінета. Адтуль чуліся з’едлівыя словы:

— У-у, вірус нікчэмны, яшчэ гізікі вырачыў. Нідзе ад вас, бескультурных хамаў, спакою няма!.. Чхне на мяне!.. Я табе так чхну, што ніякія дактары не дапамогуць.

Я кіпеў ад гневу і абурэння. Мне хацелася прыпляскаць гэтую нахабніцу да ганебнага слупа, каб ніколі больш не парупілася ёй такое нахабства. Але, каб не зняважыць сябе ўласнай непрыстойнао і пазбегнуць грубай лаянкі, я доўга выбіраў са свайго лексікона патрэбныя словы і нарэшце вымавіў:

— Даруйце, калі ласка.

СЕЙБІТ КУЛЬТУРЫ

Яўсей Кірылавіч паглядзеў на самапіску.

— От я вам, бюракраты няшчасныя, задам ўараз,— прабурчаў сябе пад нос.— Во дзе вы ў мяне — на канцы пяра.

Пяро торкнулася ў паперу, дыва пабегла па снежна-беламу аркушу.

«Паважаны таварыш рэдактар! Мяне зняважылі, я абураюся. Не, мала таго, — гневаюся, — пісаў Яўсей Кірылавіч. — Але спачатку — яб сябе, кяб ведалі, з кім маеце справу. Я — клубны работнік, як кажуць, сейбіт культуры.

Цяпер па сутнасці. Да скаргаў працоўных, як я разумею, трэба ўважліва адносіцца. А што ў некаторых бюракратаў атрымліваецца? Сёння пазваніў я да вас у рэдакцыю, і кажу: патрабую, каб у дом адпачынку прыехаў карэспандэнт. Суб'ект, які мне адгукнуўся, назваў сябе літаратурным работнікам. Чуеце? Літаратурным!.. Ганарыста іак адрэкамендаваўся і пытае: «Што яму там рабіць, карэспандэнту?» Як што? Фельетон пісаць, каду. Куды ні зірні — беспарадкі. На дарожках, у альтанках брудна, смецце, акуркі валяюцца. А я, можа, у гэтай альтанцы культурна адпачываю? I яшчэ — сабака... Тут думаць трэба, а ён, воўк яго рэж, гаўкне — шлунне ябываецца. От і адпачывай тут, дамагайся абхазскага даўгалецця...

Ведаею: параіце звярнуцца да дырэктара дома адпачынку. Скардзіўся! Як гарохам аб сцяну. Яму абы дзень да вечара. Прычачэніцца і пахаджвае сабе па двары ды «футбол» свой пад кашуляй пагладжвае. Адгадаваў, бюракрат тоўстаскуры. Але ж яму што! Харчуецца без адрыву ад вытворчасці, спажывае на грамадскай кухні — што душа прымае. От, знаныць, паскардзіўся я яму — смяецца: «Сабака першы сябар чалавека».

Пра ўсё гэта я, таварыш рэдактар, расказаў таму вашаму літаратурнаму работніку. Хлусіць не буду, выслухаў ён мяне да канца. А потым — як аглушыў: «Карэспандэнта высылаць немэтазгодна».

«Як гэта — немэтазгодна! Вам што, да жывога чалавека ноль увагі?» — пытаю. Хлусіць не буду, мне падумалася: прыкрывае. Можа, сабе думаю, ён з дырэктарам дома адпачынку — адна хэўра: па вечарах разам у праферанс рэжуцца, алкагольнымі напіткамі чэрствыя душы свае апалоскваюць. Тут я не вытрымаў, са злосці… Даруйце, паўтарыць не магу, не тая сітуацыя.

Ну, вы толькі падумайце, таварыш рэдактар! Адкуль яно, такое нахабства? Ці то даюць аб сабе ведаць хібы па лініі выхавання, ці мо, даруйце за грубасць, ад разумовай слабасці яно? Многа ёсць у нас яшчэ розных бескультурных хамаў і нахабнікаў. Дык іх жа выхоўваць трэба. Усім, вядома, свой розум не ўкладзеш, але ўкладваць неабходна. Мы ж — сейбіты культуры. Так што — карэспаддэнта высылайце, будзем разам наводзіць парадак. А не — вышэй сігналізую. Я чалавек з пазіцыяй, за сваё пастаяць магу».

Яўсей Кірылавіч пашкроб канцом самапіскі брыво, падумаў і таропка закончыў допіс: «Толькі няхай прыязджае паміж пятнаццаццю і шаснаццаццю гадзінамі. Мае партнёры ў гэты час спяць, і я вольны ад культурнага занятку».

Колькі хвілін Яўсей Кірылавіч цешыўся ўсведамленнем сумленна выкананага абавязку. 3 асалодай зацягваўся дымам. Раптам спахапіўся, зірнуў на гадзіннік. Грукнуў кулаком у тонкую перагародку да суседзяў:

— Эй вы, бегемоты! Хопіць дрыхнуць, карты заплеснеюць? У альтанку!

І энергічна тыцнуў цыгарэтай у стол.

НА ПАЛЯВАННІ

Стаяў ціхі жнівеньскі нядвячорак. Даўно пачынаючы паэт Цімох Узвейка і крытык Мікола Барок пасля нялёгкай сваёй працы вырашылі папаляваць на качак. Для разнастайнасці, як сказаў Узвейка. Былі яны дружбакамі і вялікімі аматарамі прыроды. Па дарозе да плёса сябры ўсмак паспрачаліся па вострых пытаннях аховы флоры і фаўны. А што больш рабіць было? Трэба ж неяк бавіць час.

Але ж паспрабуй адразу адключыцца ад прадмета спрэчкі, калі ты заклапочаны праблемамі, якія цікавяць усё чалавецтва!

Стомленыя, са срэльбамі напагатове, яны ўкрадліва сунуліся па прыбярэжным зарасніку. Ціха шамацеў чарот, і ў Цімоха ў галаве, здавалася яму, таксама нешта шамацела. Ён не адразу зразумеў, што гэта надакучліва пляліся новыя сатырычныя рыфмы пра браканьераў. «Во прычапіліся, не раўнуючы, як гэтыя назолы — камары, — сярдзіта падумаў ён. — Дык жа ад камароў хоць адмахнуцца можна. А тут — і на паляванні няма ўгамону беднай галаве».

Крытыку ў сваю чаргу дакучалі нейкія няпэўныя трывожныя прадчуванні, і ён, каб вызваліць душу ад гэтага цяжару, у філасофскім роздуме забубнеў басам:

— Клопат, браце, наш вечны спадарожнік. Ён і рухае нас наперад у жыцці і сілы адбірае. Але дзе ж тыя нягодніцы-качкі папрытойваліся?

Узвейка толькі хацеў павесіць на плячо стрэльбу і выцягнуць з кішэні блакнот, каб нешта запісаць, як нечакана, напалоханы голасам Барка, над плёсам узвіўся адзінокі чырок.

— Ба-бах! — пекануў Цімох дуплетам.

Качка кульнулася ў паветры, а Узвейка раптам кінуў стрэльбу, схапіўся за галаву.

— Ай-я-яй! Што ж нарабіў!

— Чырка пашкадаваў? — Доўгі твар Міколы, здавалася, яшчэ больш выцягнуўся ў здзіўленні.

Цімоха калаціла быццам у ліхаманцы.

— Хай ён гарам гарыць, чырок гэты, — закрычаў як не ў памяці ён.— Верш сажраў, драпежнік пракляты!

— Ты што? — Барок пакруціў пальцам ля скроні.

— Што, што... Памятаеш, надоечы я атрымаў ганарар за верш, які ты так расхваліў учора ў газеце? Дык схаваў яго ад жонкі ў рулю стрэльбы, і во мазгі высахлі ад гэтай паэзіі…

Барок таксама тузануўся ўвесь, роспачна і з’едліаа ўсміхнуўся:

— Дык навошта хаваеш? Ці ў цябе сяброў няма?

Узвейку падмывала нейкім чынам спагнаць сааю злосць. Яму страшэнна захацелася абязвечыць дружбака якім-небудзь крыўдлівым словам, але ён не мог дазволіць сабе такой раскошы — інтэлігентны чалавек. I ён, падрабляючыся пад басісты голас, перадражніў Міколу:

— «Клопат — наш вечны спадарожнік…» Знайшоў час філасофію разаодзіць. Каб не забухаў, як у бочку, дык мізэрны той чырок так і сядзеў бы ў чароце.

Потым Цімох адшукаў чырка, грэбліва, двума пальцамі ўзяў яго за шыю і прывязаў да рэменя.

3 неба не падаў, не сеяўся, а як бы туманам асядаў драбнюткі дождж. Паляўнічыя не звярталі на яго ўвагі, моўчкі тэпалі наўкруг плёса. Каля чэзлай бярозкі, пад якой урос у зямлю лабаты валун, яны спыніліся адпачыць. Ды тут паляўнічы лёс зноў паслаў ім удачу.

3 блізкага заліўчыка з вясёлым краканнем узняўся крыжак. Шпарка трапечучы крыламі, ён нізка ляцеў над плёсам. Барок ускінуў бярданку, паймаў яго на мушку. Цімоху ўжо бачылася, як зараз качка пачне падаць, але Мікола раптам шалёна апусціў стрэльбу, стаў ліхаманкава зазіраць у рулю. А ў наступны момант далёка над плёсам паляцеў яго бядотны лямант:

— Ай-я-яй!

— Ты што? — здзіўлена выпучыў вочы Узвейка.

— Ганарар!.. Ды што гэта такое? Вар’яцтва нейкае находзіць! Я ж яго за той артыкул, у якім пахваліў твой верш, яшчэ не атрымаў! А што памроілася! — Барок павесіў стрэльбу на плячо, зноў зняў. — От так яно: забіваеш, тлуміш галаву, каб перакананым крытычным словам хоць крыху адбяліць нейкай зашмальцаванае, рыфмаванае шмоцце, а потым — бачыш? Потым сам як не ў памяці ходзіш, — прабубнеў не дужа ветла. — Такога крыжака ўпусціў!..

Сэнс з’едлівых Міколавых слоў толькі слізгануў дзесьці ва ўсведамленні Узвейкі: «Намякае, шмоцце — гэта, значыцца, мае вершы». Больш ён не звяртаў увагі на зазлаваўшага сябра, вадзіў рукой па слізкім халаднаватым пер’і чырка і думаў пра сваё: «Не, трэба мяняць схованку. Дык жа паспрабуй знайсці яе, новую ды надзейную, калі ўжо самыя патаемныя раскрыла пільнае жончына вока! Хіба што ў пыласос? Не затаўхаеш жа грошы ў пральную машыну альбо ў выхлапную трубу «Запарожца».

Думка гэтая неяк дзіўна, не раўнуючы, бы той клоун у цырку, крутанулася і неспадзявана — зарыфмавалася. Узвейка выцягнуў доўгую шыю, як бы прыслухоўваўся да сваёй ідэі. Адчуў таксама — падалося, што і Барок у гэты момант вырашае штосьці дужа патрэбнае яму. Можа, нават, яны думаюць пра адно? Ён абрадавана схапіў Міколу за руку — паслухай, калі так! Бліснуў вачамі і прадэкламаваў:

Пральная машына размочыць, зжуе.

«Заларожац» чмыхне, выхлапам садзьме.

Барок пакруціў галавой, быццам штосьці муляла яму тоўсты карак.

— Што ж, можна сказаць, трапна, думка ёсць. — Паблажліва паляпаў Цімоха па плячы. — Адчуваецца — з падтэкстам радкі. У паэму лягуць? — Мікола паскроб за вухам. Ён ужо ўзяў сябе ў рукі і стараўся гаварыць упэўнена, з падкрэсленай годнасцю. — От 6ачыш, у цябе паэма, як той казаў, нараджаецца, а ў мяне ўжо, можна сказаць, гатоаы пачатак ліцэнзіі. Цьфу ты, што гэта я— рэцэнзіі на тваю новую паэму. Калі паэзія таленавітая, ано, каб ты ведаў, і нашаму брату, крытыку, лёгка пераконваць у гэтым чытача.

На Кучаравую гару, у свае ўтульныя дачы, яны вярталіся задумліва маўклівыя. Барок, высокі, мажны, сунуўся, як глыба, уставіўшыся нерухомымі вачамі ў сіні прыцемак. Шчуплы Узвейка, шпарка тэпаючы кяроткімі нагамі побач, раз-пораз паварочваўся да яго, стараўся зазірнуць у твар. Раптам ён цяжка уздыхнуў, з адчаем зноў схапіў Барка за руку:

— Можа ты, Мікола, знайшоў якую новую схованку, а? Дык будзь сябрам — падзяліся сакрэтам.

ПАРАЗУМЕЛІСЯ

У нядзелю раніцай мы з жонкай паспрачаліся. Ну дзе тут сцерпіш? Напярэдадні цвёрда дамовіліся, я намазаў лыжы, падрыхтаваў рукзак, а яна — адбой. Нешта, кажа, паясніцу ламанула, каб горай не было.

— Не прыслухоўвайся вельмі, на свежым паветры адпусціць, — спакойна пачаў я пераконваць яе, а ў самаго тым часам быццам сапраўды нешта ламанула ў сярэдяне. У каторы раз ужо так: прыдумае што-небудзь, і хоць ты вару тады пад яе падлі. — Зноў жа — прыгажосць якая, — працягваў я. — Памятаеш, як у Пушкіна: «Под голубыми небесами…»

— Паслухай, лірык, от прастудзішся альбо скруціш галаву — ці ўспомніш ты тады пра «голубые небеса», — перапыніла яна мяне насмешліва.

— Лежань, — кінуў я ёй сцішана. Схапіў лыжы і бразнуў дзвярамі.

Вярнуўся дадому пад вечар.

— Хараство якое! Снег, Анютка, як дробнымі зорачкамі пасыпан. А паветра — бальзам. I без падзей не абышлося.

— Жонку адну на цэлы дзень пакінуў, а сам дзіцячымі забавамі цешыцца, — абарвала яна маю гяворку.

— Паслухай, Анютка, што далей было. На першым жа кіламетры пакаўзнуўся ў выбоіне і чую — трэсь! Канец лыжы адкалоў.

— Ой і добра! — Жонка задаволена расцягнула напамаджаныя вусны. — Шкада толькі, што не напалам трэснула.

Словы яе ў адно вуха ўляцелі мне, з другога вылецелі.

— Потым з гары мчаўся, ды так рэзнуўся — аж іскры з вачэй пасыпаліся.

— Так табе і трэба, бесталковаму. Можа, паразумнееш.

— Толькі от рукавіцы згубіў, што ты звязала. Ну, ды ладна — такая страта…

— Няхай бы ўжо і новая шапка ў снег звалілася.

Я сеў побач з жонкай на канапе.

— Далей было яшчэ цікавейшае. 3 жанчынай адной пазнаёміўся. 3 гары з’язджалі і сутыкнуліся. Ды так лоўка кульнуліся ў снег! А смех у яе — як званочак.

— Не надаражайся, мяне гэтыя кепікі зусім не кранаюць, — прытворна абыякава адказала жонка.

А я працягваў:

— У наступны выхадны зноў, казала, выйдзе на лыжню. Хоць завея, хоць мароз будзе — ні на што не паглядзіць.

Анюта ўстала з канапы, пайшла на кухню.

Увесь тыдзень яна потым пілавала мяне за рукавічкі. У нядзелю, калі я моўчкі пачаў апранаць лыжны касцюм, жонка, таксама моўчкі, прынесла з кладоўкі свае лыжы.

— Што, любая, рукавічкі шукаць збіраешся? — не стрываў я і кальнуў яе.

Яна адказала мне ў тон:

— Не, даражэнькі, пайду пагляджу на тое месца, дзе ў цябе іскры з вачэй пасыпаліся. А заадно і званочак паслухаю…

КАБ СПАЛАСЯ

У магазіне было тлумна. Муж і жонка Падалецкія павольна прасоўваліся ўздоўж прылаўка, прыглядваліся да стракатых статуэтак. Яны збіраліся на імяніны да сваёй прыяцелькі Алы Марцынюк — касіркі швейнага атэлье.

— Можа, вось гэтую модніцу? — Маргарыта Віктараўна паказала на гуллівае, у кароценькае спаднічцы фарфоравае дзяўчо. — Алачцы спадабаецца.

— Што ж, бадай, падыходзіць. Галоўка ў гэтай прыгажуні сучасная, — прафесіянальна зазначыў Аляксей Паўлавіч. — Бач, які дагледжаны стажок!

— Паглянь — і аплікацыя на блузцы, быццам у нашым атэлье зробленая. — У захапленні Маргарыта Віктараўна сагнала з твару напускную велічнасць.

— Бяром модніцу. — Аляксей Паўлавіч заліхвацкі крутнуў тонкі наструнены вус. — Ну і нешта трэба такое арыгінальнае, ведаеш, каб ажно душа затрымцела ад захаплення. Пачакай-пачакай… Латарэйны білет! Пакладзем яго зверху пакунка… Сучасна, модна. Упэўнен, імянінніца наша будзе задаволена.

Раптам зеленаватыя іскрынкі ўмомант патухлі ў яго вачах, позірк заскакаў па сувенірах.

— Ты што? — насцярожылася жонка.

Муж таямніча маўчаў.

— Ты што, Алёша?

— Сёння ў мяне галіўся адзін салідны кліент. Намыльваю я яго, а ён і гаворыць: надоечы па латарэйным білеце «Масквіча» выйграў.

— Праўда? Вось каб Алачцы так пашанцавала! — пляснула далонямі Маргарыта Віктараўна. — Уяўляю, як яна, прыгажуня наша, на поўдзень імчыць, да Чорнага мора. Хай ёй толькі ўсё добра будзе, хай яе кожны аўтаінспектар мінае… — Маргарыта Віктараўна таямніча прыжмурылася. — Зрэшты — не кожны…

Аляксей Паўлавіч не слухаў яе.

— Падайце мне вунь таго выкручастага, — паказаў ён пальцам з вялікім залатым пярсцёнкам на козліка, які выгнуў шыю, наважыўшы бадацца. I да жонкі: — Цана адна.

— Дык то ж, Алёша, за трыццаць капеек — «Масквіч».

— Вот іменна, «Масквіч» — шматзначна заўважыў Аляксей Паўлавіч, не зірнуўшы нават на яе. — Загарніце, дзевушка.

Маргарыта Віктараўна памкнулася інтэлігентна растлумачыць, што непрыстойна дарыць мілай Алачцы нейкага козліка. Ды падумала: навошта доўга рассусольваць? Рашучасць і націск — вось што патрэбна ў такіх выпадках. Што, яна, як тая лазіна пад вераб’ём, будзе гнуцца пад кожным яго словам?

— Латарэйны білет, — запярэчыла цвёрда.

— А мяне ж, Маргарыта Віктараўна, нават пры самай хілай разважлівасці можна зразумець, — сказаў Аляксей Паўлавіч з сіпаватым прыдыхам. — Як думаеш, ці будзе нам спацца, калі варэпаўка тая на наш білет «Масквіча» выйграе? — і ўсміхнуўся чароўнай усмешкай.

Ва ўяўленні Маргарыты Віктараўны ліхаманкава замільгалі спакуслівыя карціны. Вось вярціхвостка Алачка пад’язджае да залітых сонцам сочаў. Едзе ў рэстаран «Стары млын», коціць на возера Рыца, красуецца на сваім «Масквічы» на гары Ахун… I ўсё гэта з іхняе ласкі, а самі яны тым часам аўтобусам за горад…

Маргарыта Віктараўна аж перасмыкнулася — так жыганула яе раптоўная думка. «Ах жа ты, жаба шыракаротая, бач, чаго захацела! На Рыцу ды на вадаспады Каўказскія — на «Масквічы» з чужога набытку захацела. А на карачках, развядзёнка няшчасная, па тых гарах поўзаць не хочаш?..» Парасільваючы гняткое маўчанне, яна зноў пляснула далонямі:

— Ах, як я не падумала, даруй мне, Алёша. Гэта ж сапраўды, ці ж нам спалася б? Спрэс трывогі, кашмары мучылі б. Там жа, на тым Каўказе, дарогі — сам д’ябал галаву скруціць. А калі, барані божа, сапсуецца руль, ці кола трэсне… — I да прадаўшчыцы: — Падай, мілая, нам таго козліка, ён такі паглядны!..

ПРАЯЗНЫ

Раніца была — як усмешка дзіцяці: сонечная і светлая. Васіль Дудзянок стаяў на тралейбусным прыпынку, з асалодай падстаўляў твар пад цёплыя ласкавыя праменні. Цешыўся ўспамінам: аж да поўначы ўчора рэзаўся ў даміно на высадку і ніхто яго не высадзіў. Вось што значыць трэніроўка.

Хтосьці паклаў яму руку на плячо. Ён нетаропка, грузна павярнуўся, убачыў свайго даўняга дружбака Мікалая Падбярэзнага.

— Прывітанне, асілак! — бадзёра ўсклікнуў Падбярэзны. — Глядзі, як ты ўшыркі раздаўся! Пры здароўі, відаць, калі разбух так.

— Кінь, якое там здароўе. Ледзь дыхаю. А ты, братачка, як гурочак той, як жаніх.

— Таксама, скажаш — як жаніх. Нездаровіцца штосьці апошнім часам. Страўнік…

— А ў мяне — сэрца. Во з-за гэтага праклятага бурдзюка. — Дудзянок паклаў руку на жывот, уздыхнуў. — Ды і работа такая ў тым домакіраўніцтве, што ніхто не пазайздросціць. Таму даведку выдай, таму пячатку пастаў… Цэлымі днямі не вылазіш з памяшкання. Доктар гаворыць, на прастору трэба, на ўлонне прыроды. Хадзіць, рухацца трэба…

— Але ж, праўду гаворыш: у лес, на прыроду — вельмі патрэбна чалавеку. I часта ты, Васіль, уцякаеш туды з гарадскога тлуму?

— Калі мне ўцякаць! Штодня галавы не падняць з-за спраў. А дачакаешся выхадных — так адпачыць хочацца! На канапе з газетаю пабавіш час, потым з хлопцамі ў альтанцы ў даміно казла паганяеш. А там па тэлевізары паглядзіш «Клуб падарожнікаў» альбо «Следства вядуць знатакі» — от і няма выхадных.

— Ну вось, рухацца чалавеку трэба, а ён, не раўнуючы, як тая калода ляжыць цэлымі днямі. Цяпер во таксама: два кварталы прайсці, дык навошта той тралейбус табе?

— А што ты думаеш? Твая, браце Мікалай, праўда, — ахвотна згадзіўся Дудзянок. — Памалу, паціхеньку патупаем, спяшацца няма куды.

Яны рушылі, прайшлі некалькі крокаў.

— Прайсціся — яно… — Дудзянок раптам абарваў гаворку, спыніўся, быццам прырос да зямлі.

— Што з табою — сэрца?

— Сэрца, канешне, трэба берагчы. I ногі таксама. — Твар Дудзянка быў засяроджаны. — Навошта мне гэта: грошы заплаціў — і бі ногі. У мяне ж праязны.

ІНІЦЫЯТЫВА

Яны сядзелі адзін насупраць аднаго. Барыс Барысавіч за сваім рабочым сталом сачыняў, як ён казаў, дзелавую паперу ў інстанцыю. Сяргей Сяргеевіч, які прыбег з суседняга пакоя, чакаў моманту «язык памасажыраваць». «Ну і губа! — Ён ціхенька хіхікнуў сам сабе. — Як цадзілка. Гэта яна заўсёды так адвісае, калі ён сачыняе дзелавыя паперы?»

— Што ты так пільна пазіраеш на мяне? — Барыс Барысавіч не сказаў — праклекатаў, нібы перакочваў што ў роце. Вейкі яго не варухнуліся.

— Вывучаю цябе.

— Ну і што вывучыў?

— Падумаў: які б ты быў, Барыс Барысавіч, каб стаў дырэктарам?

— А што, і сапраўды пара мяне ў дырэктарскае крэсла. Столькі год укалваю, хопіць. Дырэктар райзаготканторы… Гучыць! — Самапіска спынілася. — Чаго ты такі хмурны? Мы і тады будзем сустракацца. Ну, дык які я, значыцца, буду?

— Як табе сказаць… Такі, ведаеш, як індык. — Сяргей Сяргеевіч сказаў і прыкрыў рот далоняй. Вочы яго палезлі на лоб: во ляпнуў! Што цяпер будзе? Вунь Іван Іванавіч з Іванам Нікіфаравічам за гусака… Ён не адважыўся дадумаць гэтую думку да канца — жах! «От недарэка! Баран няшчасны, неандэрталец! — лаяў сябе на чым свет стаіць. — А што калі ён зараз урэжа па кумпалу, што ні адзін інжынер па чарцяжах не збярэ потым? Кулачышчы ж вунь — пудовыя!..»

Барыс Барысавіч павольна паклаў самапіску, набычана паглядзеў на Сяргея Сяргеевіча.

Ляпнулі дзверы.

— Што за нарада ў рабочы час? — Пакой запоўніла мажная постаць дырэктара. У апошні, і нават перадапошні час ён і раней заходзіў сюды.— Начальству косці пераціраеце?

Абодва ўсхапіліся.

— Як можна, Сямён Сямёнавіч! Начальства мы шануем. — Барыс Барысавіч бліснуў у бок Сяргея Сяргеевіча чорнымі, шпаркімі, як жучкі, вочкамі. — Мы тут вось раіліся…

— Ага, мяркуем выступіць з ініцыятывай…

— 3 якой, бясцэнныя мае? — Сямён Сямёнавіч уклаў у сваю інтанацыю ладную дозу дырэктарскага сарказма.

— Яшчэ не прыдумалі. Але абавязкова прыдумаем, мы не падвядзем.

Далоні дырэктара выкрасалі іскры.

— Малайцы. На ініцыятывы ў нас апошнім часам нешта беднавата. Нідзе нас не чуваць. Дзейнічайце!

Так жа шырока зеўранулі дзверы, і дырэктар знік, як прывід.

— Гусак, — напаўголаса атэставаў яго ўслед Барыс Барысавіч,— ге-ге-ге… Адгегекаў, лічы.

Раптам вочы яго бліснулі, ён выпнуў грудзі.

— Дык кажаш, як індык? Та-ак, браце, індык — не якісьці там гусак, паважная птушка. Ходзіць, значыцца, па двары сярод курэй ды качак… А то і гуску ўшчыкне. Гаспадар!.. Дык ты от што: не цягні, прыдумвай ініцыятыву. Зразумеў?

— Ага, бо той студэнт пакуль цераз губу пераплюне… А тым часам наша прагрэсіўка…

— Які студэнт? Што ты вярзеш?

— Як які? Ты не чуў хіба? Усе збіраюцца выбіраць новым дырэктарам тавараведа Дземідзенку. Малады, талковы, з дыпломам.

Барыс Барысавіч раптам сігануў да дзвярэй.

— Пачакай, куды ты? — Сяргей Сяргеевіч ступіў услед за ім. Але той крутнуўся, наставіў яму да грудзей далоні:

— Не, я першы павіншую таварыша Дземідзенку, я першы!..

УЗБАГАЦІЎСЯ

Мастак Ігар Корчык ехаў у любімы горад ва ўзнёслым настроі. А чаму б не быць яму ў гуморы? Жыццё яго цякло як тая светлая ручаіна паміж алешын і лазняку, якую ён нядаўна так натуральна проста намаляваў алеем на палатне, — скакойна і роўна.

Дзесці апоўначы Ігар Альбертавіч падышоў да бакавушкі ў вестыбюлі вялізнай гасцініцы.

~ Таварыш адміністратар, пасяліце мяне, калі ласка, — гукнуў у акенца, нічога там не бачачы ў паўзмроку.

— У нашай гасцініцы кладуць на ложак па аднаму чалавек. А цяпер на ўсіх ложках спяць, — пачуўся з кутка незадаволены жаночы голас. I там на канапе паварушылася коўдра.

Корчык абурыўся такой няўважлівасцю, але прымірэнча падумаў, што, можа, у чалавека нервы не ў парадку, і сказаў прыцішана:

— Дык, можа б, таварыш адміністратар, раскладушку дзе-небудзь паставіць?

Жанчына не адказала. А неўзабаве з бакавушкі пачулася спакойнае соннае сапенне. «Вось дык праява, — разгублена падумаў Ігар Альбертавіч. — Дрыхне ці што?»

Ён нерашуча патаптаўся на месцы, падышоў да швейцара, які цягуча пазяхаў каля акна.

— Можа, дзе ў калідоры канапа пустуе? — спытаў, спадзеючыся на яго спагаду. На ўсякі выпадак ніжэй нахіліў галаву, каб паказаць сваю ветлівасць.

— Я туды не хаджу, — хрыпла адказаў швейцар. — Мая справа — пры дзвярах.

— Але, можа, зрабілі б ласку, зірнулі…

3 бакавушкі данёсся гаротны ўздых:

— О, насланнё… Грамадзянін, што вы тут распараджаецеся? Чаму спаць людзям перашкаджаеце? Я зараз папрашу…

Ігар Альбертавіч апасліва паглядзеў на акно, па шыбах якога забарабанілі цяжкія кроплі дажджу, прыгнечана змоўк. Роспачна падумаў: «Ну, што ты цяпер зробіш з ёю? Бач, распатворала! Нічога, раніцай яна ў мяне інакш загаворыць».

Астатак ночы ён прамарнеў на расхістаным рыпучым крэсле.

Ужо рэпрадуктар на сцяне запрашаў на фіззарадку, калі Корчыка аж напалохаў вокрык з акенца:

— Давайце ваш пашпарт, грамадзянін.

У бакавушцы сядзела элегантная жанчына ў акулярах, з капой мядзяна блішчастых валасоў. Пафарбаваныя вусны яе смыкалі цыгарэту.

— Ну, вось і ўсё у парадку, — пыхкнула яна дымам Корчыку ў твар, падаючы пропуск. — А вы шум падымалі. На трэці паверх…

У пакоі, у якім адміністратар вызначыла Ігару Альбертавічу месца, малады хлопец у спартыўным касцюме ўсклікнуў:

— Во добра! Удвух весялей будзе. А то цэлы вечар учора не было з кім і словам перакінуцца.

Корчык, які трыбушыў каля шафы свой партфель, выпрастаўся, зірнуў на спартсмена і раптам кінуўся ўніз. Сігаючы праз дзве прыступкі па шырокай лесвіцы, засланай мяккім дываном, ён аж заходзіўся гнеўнымі думкамі: «Ды я цябе ў пух разнясу, бюракратка пагарджаная! Зараз я табе пакажу, як нікчэмныя фанабэрыі свае строіць!» Ігар Альбертавіч уяўляў, як спалохаецца яна, як будзе прасіць у яго прабачэння. Але ён не даруе ёй. Не таму, што мастак Корчык такі жорсткі чалавек. Бюракраты слязу пускаюць, калі ім трымаць адказ трэба. Небяспека мінула — яны зноў за сваё. 3 імі трэба рашуча.

— Валянціна Іванаўна, тое месца, якое вы мне вызначылі, з учарашняга дня пуставала, — крыкнуў Корчык, уціснуўшыся ў акенца бакавушкі шырокімі плячамі.

— Вы ўжо ведаеце, як і завуць мяне?

— Каб вас ды не ведаць? Завочна, з дапамогай пакаёўкі, пазнаёміўся,— кінуў Ігар Аль6ертавіч з выклікам, учапіўшыся пальцамі за свой круглы падбародак. — Знаёмствы ж заўсёды чым-небудзь уз6агачаюць чалавека. Мяне таксама…

Яна не дала яму дагаварыць.

— Ох, гэтыя мужчыны!.. — Сказала і паківала пальцам з пярсцёнкам, на якім зіхотка пераліваўся вялікі александрыт. — Не паспее каторы ад жонкі адвярнуцца, а ўжо знаёмствы заводзіць.

Вусны яе ўсміхаліся, а вочы за шклом акуляраў былі як снежныя камякі — празрыста-шэрыя і халодныя. «Цяпер і яна іншым галасам загаварыла, паджартоўвае. Канечне, выспаўшыся, можна і пажартаваць», — саркастычна падумаў Корчык.

— Дык чаму ж, Валянціна Іванаўна, я з вашае ласкі на рыпучым крэсле паўночы гібеў? — зноў павярнуў ён на сваё. — Дайце мне, калі ласка, кнігу скаргаў.

На падфарбаваных вуснах па-ранейшаму іграла ўсмешка, толькі ў глыбіні зрэнкаў успыхнуў і прытаіўся жорсткі бляск.

— Вы чаго, грамадзянін, чэпіцеся? Будзеце прыставаць — я напішу. Уварваўся п’яны сярод ночы ў гасцініцу, а цяпер яшчэ чэпіцца!

— Я п’яны быў?! Ды вас жа за паклёп — да адказнасці! Пад суд!

Валянціна Іванаўна зларадна ўсміхнулася.

— А што на судзе сведка скажа — швейцар? Хто прыставаў да яго, каб канапу шукаў? Ад каго перагарам несла?

Корчык як стаяў, апусіцўшы рукі, так і знерухомеў. Толькі лыпаў вачамі, як ачмурэлы. Уміг яго быццам варам абдало. Але ж сапраўды... Учора ў вагоне ён сапраўды выпіў бутэльку піва. Горача было, смага мучыла — дык ён і выпіў за ўсё лета ўпершыню. I собіла ж якраз! Швейцар пацвердзіць, і даказвай потым…

Валянціна Іванаўна яшчэ нешта гаварыла, але Корчык ужо не прыслухоўваўся да яе слоў. Бездапаможна зірнуўшы на жанчыну, ён павярнуўся і — шмыгнуў за дзверы.

На вуліцы, заспакойваючы сябе, падумаў: «Ат, ліха з ёю. Інтэлігентны чалавек павінен умець узняцца над асабістай крыўдаю». I адчуў — узбагаціўся.

БОЦІКІ «КАЗАЧОК»

I трэба ж здарыцца так! Зінаіда Панцялееўна, стоячы ў чарзе за вельветавымі джынсамі, упусціла з рукі дваццацікапеечную манету. Пачала шукаць, ды замест яе знайшла пяцёрку — нейкая разява згубіла.

Назаўтра яна зноў завітала ў магазін, сама не ведаючы, а дакладней, не прызнаючыся сабе, — чаго. Пераступіла парог і ахнула: давалі боцікі фасона «казачок». Жаночая чарга гула ўзбуджаным рознагалоссем. Боцікі — цуд; каблук прамы, нос востры, халявы гармонікам! Але ж, прыкінула Зінаіда Панцялееўна, калі станавіцца ў хвост, не меней як гадзіну прастаіш, ды ці не разбяруць яшчэ, пакуль твая чарга дойдзе!.. I яна прыняла рашэнне: папрацаваць локцямі. Хіба гэтая размаляваная пісклявая драбяза ўстаіць супраць, як кажа муж, танканага націску!

Яна рушыла. Тая ўправа адлятала ад яе, тая ўлева… Усчаўся вэрхал, гвалт: нахабства, вераломства! Аднак Зінаіда Панцялееўна хутка ўсіх супакоіла.

— Чаго заекаталі? Я маю права без чаргі! — грымнула яна так, што бліжніх аж ударыла паветранай хваляй, як ад выбуху.

— Чаму, на якой падставе?

— Што, можа дакументы паказаць? От людзі пасталі!.. Ды і не вашы ж я вазьму! Мне саракавы памер трэба. А ну сціхніце!

Запанавала такая цішыня, што чуваць было, як, разгублена і вінавата міргаючы, зашамацелі панаклейваныя вейкі.

Калі Зінаіда Панцялееўна, прымераўшы боты, збіралася ісці ў касу, каб выбіць чэк, яе раптам асяніла: не можа быць, каб у такой таўкатні хто-небудзь з гэтага варання грошы не згубіў! Рашэнне прыйшло само сабою: важкая манета шлёпнулася каля яе ног.

— Бабанькі, капітал выпаў. Не штурхайцеся так, я пашукаю, — з паблажлівай жартаўлівасцю, разлічанай на прымірэнчы эфект, праракатала яна.

Жанчыны крыху расступіліся, але, занятыя сваім клопатам, не звярталі на Зінаіду Панцялееўну ўвагі. Яна таропка шнырыла рукамі з залатымі пярсцёнкамі на пальцах па падлозе, ды ні скамечанай купюры, ні сваёй манеты так і не знайшла. Пальцы раптам намацалі шчыліну ў падлозе, і яна ўсё зразумела. У душу кіпенем хлынулі роспач і злосць.

Плацячы грошы за боцікі, Зінаіда Панцялееўна аж калацілася ўся. Медзякі, калі адлічвала іх, дробненька бразгаталі ў яе руках. Можа, яна і супакоілася б неўзабаве, каб яе не абурыла яшчэ адна ганебная акалічнасць. Вярнуўшыся ў аддзел, яна пачула, як прадаўшчыца, чарнявая дзяўчына з белай ружай у валасах, кінула маладой пакупніцы:

— Не падабаецца — можаце не купляць, ніхто вам іх не навязвае.

— Гэта вы так з пакупнікамі размаўляеце? — выдыхнула Зінаіда Панцяяееўна тонам, які не прадказваў прадаўшчыцы нічога добрага. — Такой культураю вы прывячаеце нашага брата? Кнігу скаргаў мне!

— Дык я ж... Даруйце, калі ласка, — узмалілася белая ружа.

— Вам даруй, дык вы на галаву сядзеце! Бач, расперазаліся! Хто для каго: мы для вас ці вы для нас? Ну, каму сказала — кнігу схаргаў! I самапіску!

— Але ж у нас кніга не «скаргаў», а «прапаноў». Скаргаў на нас не бывае.

— Усё роўна давай! Зараз я вам прапанову дык прапанову напішу!

Праз мінуту, адышоўшы да акна, Зінаіда Панцялееўна ў кнізе нрапавоў запісала: «У магазіне няма элементарнага парадку…»

— Падыдзіце заўтра, я вам знайду яшчэ пару югаслаўскіх,— шапарнула ёй пад вуха белая ружа.

Зінаіда Панцялееўна і брывом не павяла, быццам не чула. 3-пад самапіскі, якую яна старанна вадзіла, каліграфічным почыркам вымалёўваліся словы: «Не, вярней — не было парадку. Цяпер ёсць, цяпер поўны парадак. Што і сведчым: больш за сотню ўдзячных жанчын, што ціха і мірна стаім у чарзе за цудоўнымі боцікамі «казачок».

Элегантныя рукі белай ружы ўзялі кнігу, моцна ашчаперылі, і з пышных грудзей вырваўся гаротны ўздых:

— Загадчыцы прадуктовай базы — не адмовіш, білетнай касірцы на чыгуначнай станцыі — таксама трэба ўдружыць, загадчыца парфумернай секцыі — парфуму модную абяцала…

— У пачатку дня падысці? — далікатна перапыніла яе Зінаіда Панцялееўна.

Белая ружа чароўна ўсміхнулася падрумяненым тварам з сімпатычнымі ямачкамі на шчоках:

— Не, у пачатку наступнага года.

ЛЯЧЭБНЫЯ ЗАХАПЛЕННІ

Санаторны ўрач Марына Панцеляймонаўна, маладая жанчына з пабеленымі валасамі і залатымі пярсцёнкамі на пульхных пальцах, бадзёра запэўніла бухгалтара Атрошчанку:

— Вылечым мы ваш гіперацыдны гастрыт, не сумнявайцеся, малады чалавек. За гадзіну-паўтары да яды будзеце піць па шклянцы лячэбнай вады «Друскінінкай». На нашым курорце розныя хваробы лечаць. Напрыклад, у другім бювеце — вада «Дзукія». Тая — ад анацыднага гастрыта. А ў вас — гіперацыдны. Дні са тры адапціруйцеся, потым пап’яце «Друскінінкай»…

— I ўсё лячэнне? — здзіўлена запытаў Атрошчанка. Да слоў урача ён паставіўся з недаверам: якая можа быць карысць ад вады?

— Не ўсё, не. Пабольш хадзіце, захапляйцеся, малады чалавек, прыродай. Захапленне таксама, калі хочаце ведаць, лячэбная працэдура. Яно выклікае прыемныя эмоцыі, а яны дабратворна ўплываюць на нервовую сістэму. Так што — піце ваду і весела баўце час. А захапляцца на нашым курорце ёсць чым.

У галаве ў Атрошчанкі мільганула саркастычная думка: «Ад вады павесялішся! Самае пітво для весялосці». Але ён сярдзіта абарваў сябе: «Выкінь гэта з галавы! Даў сабе слова, дык трымайся — лячыцца ж прыехаў».

Марына Панцеляймонаўна паглядзела на яго так уважліва і добразычліва, што ён зразумеў: цяпер ён — выратаваны, цяпер — канец яго пакутам.

Па першым часе нішто не прыцягвала Атрошчанкаву ўвагу. Хадзіў ён маркотны і замкнёны. Ёў усё, што ставілі на стол. Афіцыянткі адразу зауважылі гэта і сталі прыносіць яму дабаўку.

Але пакрысе ён пачаў захапляцца. Спачатку — магутнымі соснамі па-над Нёманам. Якія яны прыгожыя і ўрачыста-велічныя! Загадкава шэпчуць штосьці таямніча-ўзрушлівае, здаўна знаёмае Атрошчанку.

Потым — салаўямі. Як зацёхкаюць у прыбярэжнай гушчэчы, як зойдуцца — душу пераварочваюць! Атрошчанку ўжо не рупіў паўгадавы баланс, які трэба будзе яму складаць неўзабаве. Аднойчы яму падумалася: «Мне б цяпер вершы пісаць, каб умеў… А можа, паспрабаваць? Што я, горшы за грыба таго старога, паштальёна Старасотнікава? Той жа амаль кожны месяц у раённай газеце ганарары мае…»

Іншы раз Атрошчанку карцела: пужнуў бы тых салаўёў — кыш, спакуснікі, усё падбіваеце. Добра б — на вершы толькі. Ды дзе там!.. Слухаеш вас, кустоўных салістаў, а самому і думаецца, і мроіцца, мроіцца салодка-узрушлівае…

Сонечным нядзельным ранкам Атрошчанка, падбадзёраны салаўямі, борзда пашыбаваў да збудавання з рознакаляровымі шыбамі ў вокнах, што гасцінна гаспадарыла на беразе Нёмана. Чамусьці вельмі спяшаўся, усё роўна як прадчуваў нешта незвычайнае. А там ужо людзей было — як насення ў сасновай шышцы. Ціснуліся да вялізнага грыба пасярод бювета, локці ў ход пускалі. Вядома ж — па здароўе лезлі, не абы якую — лячэбную ваду піць.

Атрошчанка, не надта задумваючыся, да якога крана яму кіравацца, таксама ўшчаміўся ў натоўп. I раптам зусім побач убачыў гулліва-ўсмешлівы твар. Адвярнуўся, але адразу вочы яго пацягнула ў той бок як магнітам. Крадком прыгледзеўся. Твар належаў зграбнай маладзіцы гадоў пад трыццаць.

Потым яны недалёка адзін ад аднаго стаялі каля сценкі бювета, пілі ваду з невялічкіх адмысловых фарфоравых чайнічкаў. Жанчына дробненька глытала і бліскала з-пад пушыстых веек сінімі маланкамі.

Атрошчанка не заўважыў, як яго чайнічак апусцеў. Здавалася, толькі два-тры разы глытнуў, і ўжо дно — вышай барады. Нейкая невядомая сіла трымала яго ў бювеце, але ж не будзеш так проста стаяць слупам, вочы мазоліць чалавеку. Ён зноў пасунуўся да грыба, падставіў чайнічак пад бойкі цурок.

Так вось, неўпрыкмет, пакрысе пачаў ён піць штораз па дзве-тры порцыі лячэбнай вады. I падужэў. Бадзёры стаў. Куды і падзелася яго ранейшая санлівасць! На досвітку прахопіцца, сядзе каля акна і глядзіць, як разгараецца зара. А салаўі тым часам — аж шалеюць.

Крадком ад самога сябе Атрошчанка пазіраў на свае вялікія чырвоныя рукі, парослыя рудымі валасамі. Выцягваў з кішэні люстэрка, вывучаў твар. Бровы яго ссоўваліся: каб не нос бульбінай і не прыкрыя маршчыны каля рота, дык быў бы ён, думалася яму, вельмі прыгожы мужчына. I рост у яго што трэба, і вочы сакаліныя. Варта было толькі нешта рабіць з тымі разорамі каля рота, неяк замаскіраваць іх.

Мудрыя рашэнні — самыя простыя, і прыходзяць яны неспадзявана. Вусы!.. Трэба адгадаваць вусы. Тут табе і маскіроўка, і прыгажосць, і мода…

Праз тыдзень яго твар упрыгожвалі пекныя, хоць і рудаватыя, вусікі, якія, як ён адзначыў, прыцягвалі ўвагу маладзічкі. Ён усё даўжэй прастойваў у бювеце побач з ёю, каўтаючы лячэбную ваду чайнічак за чайнічкам.

Аднаго разу і маладзічка даўжэй, чым звычайна, затрымала на Атрошчанку прыязны позірк і чароўна ўсміхнулася малінавымі вуснамі. У яго раптам аж вада лінулася з наска чайнічка — так скаланулася рука чамусьці.

— За ваша здароўечка, — нечакана выпаліў ён.

Жанчына засмяялася. Яе смех прагучаў для яго сярэбраным званочкам.

Увечары яны разам прагульваліся па беразе Нёмана. Доўга, як ні да самага адбою. А хіба ён горшы за іншых? Не сядзець жа яму крыцаю ў пакоі. На курорце ж, кажуць, усе так. Тым больш, што курортныя захапленні — лячэбныя.

3 таго часу сярэбраны званочак званіў Атрошчанку і наяву, і ў сне. Яны хадзілі ў кіно, на танцы, на вячэрнія прагулкі. Захапленняў было!.. Словам, усё, як Марына Панцеляўмонаўна яму наказвала.

Але курорт — не родны дом. Пажыў чатыры тыдні — і збірай манаткі. Напярэдадні ад’езду дадому Атрошчанка з маладзічкай пайшоў па знаёмых сцежках у сасновай гасподзе па-над Нёманам. Так прыемна яму было, так хораша! Ды там і падсцерагло яго ліха. У той момант, як ён, спыніўшыся пад таямніча-маўклівай сасной, узяў маладзічку за трапяткія пальцы, яму аж у вачах пацямнела — так разанула ў жываце. Трэба было спешна развітвацца. А як?

— Ой, я ж забыўся, тэлефонная размова ў мяне заказана, — схлусіў ён.

Боль, хаця і паменшаў, але не сціхаў усю ноч. «Нічога, часовае абвастрэнне, — супакойваў сябе Атрошчанка. — Марына ж Панцеляймонаўна папярэджвала, што ў працэсе лячэння бывае такое. Ці, можа, гэтай гаючай вадзіцы «Друскінінкай» мала жлукціў? Заўтра ўжо нап’юся дык нап’юся — хоць напаследак.

Раніцай ён як ні трушком пашыбаваў да бювета. У бювеце зіркнуў туды-сюды. I пачуў салодкі голас:

— Зараз, любы, я нап’юся і прагуляемся перад снеданнем у благадатнай лясной гасподзе.

КВАТЭРА ДЗЕДА

Андрэй Максімавіч Дзед пісаў раман. Думкі яго цяклі складна, радкі клаліся на паперу роўна, вобраз галоўнага героя вымалёўваўся выразна.

Раптам творчую цішыню кабінета парушыў тэлефонны званок. Андрэй Максімавіч зняў трубку і пачуў звонкі дзявочы голас:

— Алё! Гэта кватэра Дзеда? Паклічце Вадзіка.

Бровы Андрэя Максімавіча незадаволена ўскінуліся ўгору, але ён стрымаўся і спакойна прамовіў:

— Ніякага Вадзіка тут няма, вы памыліліся, даражэнькая.

Ці не мінуту Андрэй Максімавіч сядзеў нерухома. Званок перабіў думку, трэба было засяродзіцца. А калі ён, нарэшце, узяў самапіску, зноў азваўся тэлефон.

— Алё! Гэта кватэра Дзеда? — бадзёра пачулася ў трубцы.

Андрэя Максімавіча быццам ударыла токам. Але ён зноў пераадолеў сябе і, нечакана ўсміхнуўшыся, адказаў:

— Гэта кватэра ўнука.

— А-а, Вадзік! Гэта ты? Я цябе пазнала, хоць ты і змяніў голас,— зашчабятала трубка.— Дзе сустрэнемся? Каля кінатэатра? Як заўсёды ў восем? Ну, чаго ты маўчыш? Маўчанне — знак згоды, так?

Ён ужо шкадаваў, што пажартаваў, але як нейкі чорт цягнуў яго за язык — Андрэй Максімавіч паволі, нібы падымаючы штангу, сіпеў:

— Не Вадзік я — Андрэй. Ты чуеш — Андрэй. Але я згодзен: у восем гадзін каля кінатэатра. Толькі ты не звані мне больш, дай магчымасць папрацаваць. Чуеш?..

Дзяўчына ўздыхнула, нейкую секунду памаўчала, потым зноў заверашчала:

— Алё! Што вы, жартуеце? Паклічце Вадзіка!

На большае Андрэя Максімавіча не хапіла — ён рэзка кінуў трубку на рычагі.

Рэдкія буйныя сцяжынкі біліся ў шыбы. Ён зняможана адкінуўся на спінку крэсла і, нерухомымі вачамі пазіраючы ў акно, пачаў шнарыць у кішэнях, шукаючы валідолу.

Наступны званок перашкодзіў Андрэю Максімавічу палячыцца. Таблетка валідолу выслізнула з пальцаў у той момант, калі ён падносіў яе да роту.

— Алё! Колькі вас прасіць — паклічце Вадзіка!

— Паслухайце, вы нармальны чалавек ці не? — вырвалася ў Андрэя Максімавіча.

— А вы? — адгукнулася трубка.

Яму нясцерпна захацелася аблаяць яе, але сілы на гэта не было і ён адно разгублена сказаў:

— Я нармальны.

— Тады паклічце Вадзіка.

— Не-не, я ненармальны! — не сваім голасам, танклява заверашчаў Андрэй Максімавіч.— Ненармальны я

— Яно і відаць! — пачулася ў трубцы. — Але хопіць дурыць, мне ўжо набрыдла. Дайце трубку Вадзіку.

— Дык яго ж дома няма! Ён у замежнай камандзіроўцы. Вернецца праа год! — як бы ратуючыся ад нечага, закрычаў Андрэй Максімавіч.

— То навошта было мне галаву тлуміць? 3 вамі пагаварыўшы, сапраўды ненармалыіым станеш.— Дзяўчына ўздыхнула і прымірэнча дадала: — Ну, добра, я буду пазвоньваць, можа, джынсы мне прывязе…

У Андрэя Максімавіча дробна заклацалі зубы. Ён схапіў самапіску і на аркушы, на якім была пазначана трынаццатая старонка рукапісу рамана, напісаў: «Аб’ява! Мяняю трохпакаёвую кватэру. Можна ў любым раёне, на любым паверсе. Можна з вокнамі на вуліцу. Толькі без тэлефона».

МАРГАРЫТКА-КВЕТАЧКА

Іван Сідаравіч, разамлелы, расслаблены, увайшоў у вестыбюль санаторыя. Ён толькі што прыняў мацэсцінскую ванну, яму патрэбен быў спакой. Але яго вельмі пацягнула да століка каля акна.

I прадчунанне спраўдзілася: на століку ляжала доўгачаканае пісьмо. Іван Сідаравіч таропка надарваў канверт, разгарнуў бялюткі аркуш і пабег вачамі па ломкіх радках.

«Шлю сардэчнае прывітанне і з нецярпеннем чакаю дамоў,— шапталі яго вусны. Ён задаволена ўсміхнуўся і чытаў далей: — А пакуль ты там, даю табе, любы, наказ: не шкадуй грошай, купляй і еж усё, што душа пажадае. Ты ж — на курорце. За мяне, Іванка, не турбуйся. У мяне ўсё ёсць, мне нічога не трэба. А калі ўжо… Дык хіба толькі шапачку. Беленькую, варсістую. Ну, можа, яшчэ складны японскі парасон. А болей… Хоць — не, калі хустка пуховая трапіцца, дык ты ўжо не паскупіся, абрадуй сваю верную жонку…

Я от пішу і тут жа падумала: што табе там, на курорце, рабіць? Не за чарцёжнай дошкай гарбееш з ранку да вечара. У магазіны часцей заглядвай, магчыма, натрапіш на што цікавае. Толькі будзь кемлівы, з густам выбірай. А то прывязеш не сукенку, а балахон які зрэбны… Пастарайся для сваёй Маргарыткі кветачкі. Ага, ледзь не забылася: пад крымпленавы касцюм блузка мне патрэбна. Колеру марской хвалі. Як мае вочы. Нашы бабы пазелянелі б ад зайздрасці.

Ну, хопіць пра гэта. Адпачывай весела, шануй сябе. Ні аб чым не турбуйся. Не куры: курыва і для здароўя шкоднае, і для кішэні. Палашчы горла марской вадой. Будзь, Іван, заўсёды ў людзей на вачах. Не ацірайся абы-дзе. Гэта я табе кажу, твая верная палавінка».

Іван Сідаравіч уздыхнуў, сцепануў плячамі.

«Вось і ўсё збольшага,— шэптам дачытваў ён пісьмо. — Ну і суседзям нешта трэба ж прывезці. Ддя прыстойнасці. Прывязі паштовак з пейзажамі Каўказа, марскіх каменьчыкаў — яны такія прыгожыя бываюць. Не палянуйся, пашукай. А мне яшчэ прывязі махеравы джэмпер і лайкавыя пальчаткі, калі будуць, купі. Там гэта ўсё бывае.

Ну, да сустрэчы. Твая Маргарытка-кветачка».

— А скулу ты, Маргарытка-кветачка, не хочаш? — сіпла, з прыдыхам, вырвалася ў Івана Сідаравіча.— Такую зеленаватую, пад колер тваіх вачэй.

Ён утаропіўся нерухомым і халодным позіркам у сцяну. 3 хвіліну сядзеў як адзервянелы. Потым, нешта ўспомніўшы, таропка крануўся рукою кучаравай чупрыны. У галаве прамільгнула думка: «магазіны, цікава, ужо адчынены ці не?»

3 таго часу Іван Сідаравіч цэлымі днямі прападаў у горадзе. Вечарамі ён бавіў час на лаўцы пад разгалістай чынарай у ціхай скрушлівай самоце. 3 танцавальнай пляцоўкі плыла мяккая чароўная музыка. За паркам велічна, спакойна шумеў марскі прыбой. Іван Сідаравіч у адказ на нейкія свае цяжкія змрочныя думкі гаварыў сабе: «Нічога, нічога, будзе і на маёй вуліцы свята».

Дадому Іван Сідаравіч прыехаў не дужа загарэлы, але бадзёры і вясёлы. Жонка сустрэла яго абдымкамі. Ад дзвярэй да канапы паднесла чамадан.

— I чым ты так напакаваў яго? Ледзь руку не адарваў. — Уважліва зірнула на мужа.— А сам ты дужа радасны нейкі. Можа, там як той певень, крылом чырыў?

— У жыцці ўсё бывае,— усміхнуўся Іван Сідаравіч, а сам падумаў: «Пачакай, галубка, зараз пагляджу, як ты са злосці пасінееш, як пакажу ўсё гэта!»

Адкрыўшы чамадан, Іван Сідаравіч пачаў выкладваць на канапу рэчы: пуховую хустку, крымпленавую сукенку, кофту — зеленаватую, колеру марской хвалі… Жонка схапіла кофту, прыклала да грудзей.

— Вой, якая прыгожая! — усклікнула.— Акурат, Іванка, пад колер маіх вачэй!

— Але ж гэта не табе.— Іван Сідаравіч выпнуў грудзі.— Гэта свякрусе тваёй, а маёй маці, значыцца.

— Што?! — Жонка звузіла вочы, як рысь перад скачком.— Ты ўпэўнены, Іван, што здаровы? Дык глядзі, каб табе ў гэтых сценах чадна не стала.

Іван Сідаравіч дакрануўся пальцамі да лоба — ён стаў гарачы, як прас. У галаве бліснула маланкай: «Не здамся, не».

— Ад чароўнага водару Маргарыткі-кветачкі? — Ён зашамацеў нечым у чамадане.— А гэта, мая жонка, табе!

На туалетны столік пасыпаліся пярэстыя, адшліфаваныя прыбоем каменьчыкі.

Усё, што здарылася далей, было для Івана Сідаравіча нібыта у казцы. Жонка горача абхапіла яго за шыю і цмокнула ў вусны. Ды так, што ажно рэхам азвалася ва ўсіх кутках. Потым адхінулася, глянула ў вочы:

— Люблю сапраўдных мужчын. А ты, Іванка, аказваецца, сапраўдны мужчына! 3 характарам!

Ён як стаяў, так і плюхнуўся на канапу. 3 разяўленым ротам, быццам яму не хапала паветра.

— Ну во, нарэшце ты зразумела мяне… Даруй, Маргарытка. Бяры ўсё… Хай усё будзе табе, калі ты такая…

НА ЛЫЖНІ

Калі б не сусед, не спазнаць бы Барысу Мітрафанавічу таго ні з чым непараўнанага хараства і салодкага «буянства пачуццяў».

— От пацешымся ўволю на прыродзе — такую ўзнёсласць адчуеш, такі бадзёры станеш! — даводзіў сусед.— А то паглядзі, які ты ў свае трыццаць пяць!.. Як тумба, на якой афішы наклейваюць. На прыродзе, братка, і здорава, і хораша.

— Ага, па тэлевізару вунь паказвалі — прыгожа! — пагадзіўся Барыс Мітрафанавіч.— Так і быць, паедзем.

Такім чынам сябры зрабілі вылазку «на прыроду».

Лыжня праходзіла па ўзлеску. Снег блішчэў на сонцы безліччу зыркіх іскраў. Паветра было — што той лячэбны бальзам: пі — не нап’ешся… Сусед ужо дзесьці за пагоркам схаваўся — быццам ветрам яго падхапіла,— а Барыс Мітрафанавіч не спяшаўся. Хіба, несучыся як на скрут галавы, нацешышся гэтым казачным дзівам? Вунь як лагодненька, рамантычна рыпіць пад лыжамі снег!..

На павароце яго абагнаў таўстун у пыжыкавай шапцы з апушчанымі вушамі. «От гэта ўхабака, баіцца, што змерзне,— пакпіў з яго Барыс Мітрафанавіч.— Бяжы, выжыльвайся, а я так: цішэй едзеш — далей будзеш».

Праз колькі метраў другі лыжнік пырскнуў на яго снегам. Потым яшчэ і яшчэ… «Дык гэта што ж, я апошні буду?» Барыс Мітрафанавіч адчуў, як штосьці тоненька ўкалола яго ўсярэдзіне.

Калі зноў пачуў за спіной звон лыжаў, прышпарыў хаду. Не рвануў, а так, спакваля. Падумаў: «Хай толькі пачне абганяць, тады можна будзе і напружыцца, і сігануць, каб ажно вецер у вушах засвістаў».

Пасля першага курса Барыс Мітрафанавіч вырашыў, як гэта многія рабілі, адпачыць. Спыніўся пад каржакаватым дубам, глыбока ўдыхнуў носам марознае паветра. I толькі памкнуўся быў азірнуцца, ці далёка адарваўся ад таго, хто ішоў следам, як міма яго жанчына ў блакітнай куртачцы — шась!

— Малады чалавек, даганяйце!

«Гэта яна мне?» — бліскавіцай зіхнула ў Барыса Мітрафанавіча ў галаве. А ногі тым часам, нібы ў іх допінг які ўпырснулі, напружыліся, сіганулі ўслед за кабетай. Нават асцярога, якая затым пеканула ў душы — «А што як Рыгораўна мая даведаецца?», — не стрымала іх. «Бач — малады чалавек!..»

Свістаў у вушах вецер, мільгалі, прытанцоўвалі па баках дрэвы, а Барыс Мітрафанавіч усё набіраў хуткасць — яго ўсё больш ахопліваў спартыўны азарт. «Не, дарагуша, ад мяне не ўцячэш, не такіх даганяў»,— паўтараў ён ў думках, не адрываючы позірку ад блакітнай куртачкі.

Нарэшце ён спыніўся. Непаслухмянай ад стомы рукою зняў шапку. 3 узмакрэлай галавы, як дым з коміна ў бязветранае надвор’е, стаўбунком заклубілася пара.

— Ну, заяц, пачакай! — усклікнуў Барыс Мітрафанавіч з роспаччу ў голасе, гледзячы на блакітную куртачку, якая знікала ў зіхоткай далечыні.— Усё роўна даганю, от толькі патрэніруюся!

НАТХНЕННЕ

Рэжысёр Алалонаў-Громаў, мажны грывасты мацак з чатырохвугольным падбародкам, гневаўся.

— Ну, што вы сабе думаеце, Мацейкін? — гуў ён глухаватым барытонам.— Перад вамі ваш антыпод, бюракрат Гарбылюк. Вось ён, даруйце, на адлегласці пляўка. А як вы размаўляеце з ім? «Сю-сю-сю!» — перадражніў ён Мацейкіна, скрывіўшы вусны.— Дзе ваша ваяўнічая непрымірымасць, пытаю я ў вас? Дзе агонь высакароднай пагарды ў вострых пагардлівых вачах? Даруйце, няўклюда вы, Мацейкін. Паўтарыць! Усё спачатку!

Мацейкіну захацелася заплакаць ад крыўды. Але ён рашуча наважыўся не паддавацца роспачы. Падбадзёрыўся, выпнуў грудзі.

Апалонаў-Громаў падаў каманду:

— Матор!

— Ты, Гарбылюк, плесень у нашым грамадстве, ты накіп…

— Ой-ой-ой! — схапіўся за галаву Апалонаў-Громаў.— Зноў пайшло-паехала. Голас! Такім жа голасам толькі на хаўтурах спачуванні выказваць. Перад вамі біч нашага абноўленага грамадства — плод старой бюракратычнай сістэмы. Ён жа нахабнік, грубіян, хам… Хіба з ім так трэба размаўляць? Яго трэба ашарашыць, аглушыць магутным словам, каб аж тыя пукатыя вочы на лоб палезлі. Пераўвасабляйцеся, Мацейкін, ужывайцеся ў вобраз. I як мне вас натхніць на гарачы парыў?

У Мацейкіна тарганулася галава, быццам ён хацеў некага баднуць.

— Ты… ты плесень, Гарбылюк, у нашым грамадстве, ты накіп… — выпаліў ён адным духам.

— Хопіць! Сіл маіх больш нестае… — Апалонаў-Громаў люта перайшоў на «ты».— Доўга ты яшчэ будзеш псаваць мне гемаглабін, бездар?

Мацейкін тузануўся ўсёй сваёй доўгай постаццю, узмахнуў рукой, як нябачнай шабляй секануў паветра.

— Матор! — сам падаў каманду. Потым грымнуў свой маналог.— Ты плесень у нашым грамадстве, ты накіп… ты… Доўга ты, хам, нахабнік, будзеш мне гемаглабін псаваць? Доўга будзеш жылы цягнуць, грубіян ты гэткі?

Апалонаў-Громаў расцвіў: за адзін момант пераўвасобіцца так — ну, талент!:. Але ж яго трэба было ўмела стымуляваць! Натхніць!

Гнеўныя словы Мацейкіна груканулі перуном, вочы гарэлі знішчальным агнем.

— Цяпер здорава. Маладзец, Мацейкін! Так яго, басурмана! у хвост і ў грыву, у пячонку і ў селязёнку!.. Але… — Раптам Апалонаў-Громаў спалатнеў, як стаяў, так і плюхнуўся ўсёй сваёй масіўнай глыбай на партатыўнае крэсельца.— Але чаму вы, Мацейкін?.. Чаму на мяне пазіраеце? — Ён махнуў рукой і ўпалым голасам сам сабе адказаў: — Натхніў…

СМЕШНАЯ КІНАКАМЕДЫЯ

Апанас Мартынавіч быў не ў настроі: бухгалтар Ціхан Храмянкоў, папяровая яго душа, абрэзаў у шахматы, настукаў яму матаў. А тут, ліха на яго, жонка прыстае: поўдзем у кіно. Ды якраз трэба ж — па тэлевізары футбол. Вось што глядзець! Але паспрабуй адмовіць ёй… Сказала — як па душы кіпцюрамі прайшлася:

— Можа 6 ужо і абначыўся на сваёй рабоце?.. А людзі ў кіно жонак запрашаюць, камедыю глядзець.

«Во каб яшчэ ведала, што ў шахматы рэзаўся!» — жахліва думаў Апанас Мартынавіч і наўзахапкі бараніўся: гадавы ж баланс з Ціханам састаўлялі… Я, як эканаміст, кансультаваў яго.

Потым, павязваючы перад люстэркам новы гальштук, ён пераконваў сябе: «Можа, яно якраз і добра, што ў кіно пойдзем. Што калі «Спартаку» будзе, як мне сёння ў шахматы? Душа сатлее. А камедыю пагляджу — пасмяюся, сум адвяду».

Але ў кіно Апанасу Мартынавічу яшчэ больш моташна стала. Галоўны герой аж выпінаўся, каб смешна было, а ў зале — нуда-нудота. Сумна, як было на мінулым прафсаюзным сходзе, на якім Ціхан Храмянкоў у прэзідыуме задрамаў.

«Чаго ён крыўляецца? — аж скрыгатаў зубамі Апанас Мартынавіч. — Недзе там «Спартак» галы забівае, а ты тут кісні, гледзячы гэтую лухту…»

— Дык чаго не рагочаш? — з’едліва шапнуў ён жонцы. — Камедыю ж глядзіш.

Жонка зірнула на яго, усміхнулася — відаць, падумала: дзяцінее сівы дурань.

А ён ужо не ведаў сутрыму: гэта ж так уляцець у дурноту! Во яна, камедыя…

Кацярына Мікалаеўна, мусіць, нейкім падсвядомым чуццём улавіла яго настрой. Калі камедыянт, каб абсушыцца, пусціўся ў скокі вакол кастра і запэцкаўся сажай, яна пляснула далонямі:

— Паглянь, Апанаска, як арыгінальна, паглянь! — I закацілася прытворным рогатам.

«Няўжо ёй і сапраўды смешна з гэтых прымітыўных выхадак? — збянтэжыўся Апанас Мартынавіч.

— Ты, Кацярына, — як у тым анекдоце…

— О, яны анекдоты шпараць! — крутнуўся да іх Ціхан Храмянкоў, які сядзеў паперадзе. — А мяне як прымарозіла.

— Дык ты варушы ноздрамі на вецер, — параіў яму сусед.

— От я і кажу, — забухаў, нібы ў бочку, Ціхан. — Паслухай, братка, свежанькі — хо-хо-хо… Развешвае Ігнат партрэты дзяржаўных кіраўнікоў перад святам, да яго падыходзіць Кірыла і пытае: «А гэтага дурня навошта ты павесіў?» «Каторага?» — перапытвае Ігнат…

— Ха-ха-ха! — закацілася рогатам Кацярына Мікалаеўна.

— Кхе-кхе-кхе! — закудахтаў Апанас Мартынавіч.

Ціханаў сусед тым часам расказаў анекдот далей, і па блізкіх радах хвалямі пакаціўся смяшок. А неўзабаве Апанас Мартынавіч ужо не чуў, што даносілася з экрана.

— Ціха! — грымнуў раптам на ўсю залу Ціхан Храмянкоў. — Разрагаталіся!

Зала прыціхла.

— А-а… А што? — спалохана пачаў азірацца Апанас Мартынавіч.

— Столь абваліцца. Бачыў, як яе падкідвала? Грошы заплацілі — дык камедыю глядзіце. А скончыцца — я вам не такі анекдот раскажу.

ГАРТАВАННЕ

Яны забівалі «казла». Азартна, натхнёна і кваліфікавана. Марскога. Пад навагодняй ёлкай. Тым часам Дзед Мароз, каб не паляцець потырч ад галавакружэння, раз за разам хапаўся спацелай рукою за іглістую галінку, а другой цёр пачырванелыя вочы. Каб іх не выядаў тытунёвы дым. Ад удушша кашляў, усё роўна як біу у бубен, — бух, бух, бух…

— Мароз, а прастудзіўся, — пасміхаліся даміношнікі. — I ён, выходзіць, грыпу баіцца. Яшчэ вірусаў тут напусціць нам.

Яны ўжо горача пагаварылі пра тое, што на мінулым тыдні на іхняй вуліцы «Масквіч» не паспеў размінуцца з «Жыгулямі»; паабураліся моладдзю, што яна цяпер такая кудлатая і свавольная; падрабязна разабралі новую замежную кінакамедыю пра каханне пажарніка з прадаўшчыцай галантарэйнага магазіна. Потым нечакана нехта ўспомніў нядаўні артыкул у газеце пра даўгалецце. I яны ўглыбіліся ў гэтую важную сацыяльную праблему.

— Добра наясіся, дык і доўга жыць будзеш, — сіпла праказаў Іван Іванавіч, крутнуўшы стончанай шыяй. — Калі табе ўежна, тады і ўлежна, спакойна, значыцца. Праўда, Сямён Сямёнавіч? — Маленькімі, глыбока пасаджанымі вочкамі ён хітра глянуў на свайго партнёра.

Сямён Сямёнавіч спакойна, неяк асцярожна паставіў карту-касцяшку ў край «рабай», вострым вуглом загнутай дарожкі.

— А я так скажу: наадварот, калі улежна, яно тады і ўежна, — павярнуў па-свойму і раздзьмуў пухлыя шчокі. — Той доўга жыве, хто ў работу не дужа кідаецца.

— Во-во, правільна, — падхапіў цельпушок з чырвона-сінім тоўстым носам, якога ўсе паважліва звалі Андрэй Андрэевіч.

Ён падтрымаў Сямёна Сямёнавіча, але крыху ўдакладніў яго думку:

— Калі на пуп не бярэш ды галаву нічым не тлуміш — тады і спіш і, узяўшы чарку, ясі добра. Тады і жыць будзеш, пакуль не здаволішся.

Утрох разам, як згаварыўшыся, паглядзелі на прыгорбленага, з рудой шчотачкай вусоў над кірпатай губой Рыгора Рыгоравіча.

— А ты, маўчун, што наконт гэтай праблемы думаеш? — запыталі ў адзін голас.

Рыгор Рыгоравіч павярнуў жаўтлявымі бялкамі вачэй на аднаго, на другога, выпусціў з носа, як з коміну, густы струмень дыму.

— Не згодзен я з вамі. Па-мойму, той будзе доўга жыць, каму нязлую жонку лёс паслаў. От як папілуе злюка кожны дзень, дык будзе табе і ўежна, і ўлежна… — Ён размахнуўся з-за вуха, гакнуў па стале дупелем шасцёркі і аб’явіў: — Казлы!

У вокны зазірнуў скупы досвітак.

Андрэй Андрэевіч пазяхнуў, пацягнуўся, ускінуўшы рукі ўгору.

— Ты што, здаешся? — У голасе Івана Іванавіча пачуліся дакор і пагарда.

— От гэта зрэзаліся, гэта пагулялі! — Андрэй Андрэевіч праігнараваў яго рэпліку. Ухапіў у зубы цыгарэту, жвава прыкурыў і з асалодаю глытнуў дым. — Жонкі, мусіць, па трэцяму сну ўжо бачаць.

— Ну і хай сабе на добрае здароўе паабдымаюцца з марфеем, а мы давайце — таго… асвяжымся саракаградуснай ды яшчэ пазабаўляемся, — хуценька адгукнуўся Сямён Сямёнавіч. — Свята ж!

Ён наліў па чарцы. Усе дружна выпілі і задымілі цыгарэтамі.

Дзед Мароз як стаяў, так і грымнуўся на блішчасты паркет. На чэраве пасунуўся да дзвярэй, вырачыўшы асалавелыя вочы.

— Мы п’ём, а яму ў галаве закружыла. — Сямён Сямёнавіч тоненька рагатнуў. — Ну і слабакі маразы пайшлі цяперашнім часам. Нездарма ўзімку замест мяцеліц і завірух дажджы ліманяць. Ды ліха з ім, няхай праспіцца стары. То праўда, давайце яшчэ заб’ём, га? Удзень выспімся. Новы ж год, свята!

— Правільна, хлопцы-малойцы, чаго там, — ажывіўся Рыгор Рыгоравіч. — Святкаваць дык святкаваць!

На двары загурчала машына. Іван Іванавіч зірнуў у акно, але нічога не пабачыў. Скінуў з сябе пінжак, памахаў ім —разагнаў дым.

— «Хуткая дапамога». Глядзі ты — Дзеда Мароза на насілках выносяць! Стрэс, мусіць, нейкі ў старога. Інфаркт, мусіць. Ну і маразы цяпер пайшлі… Не разумеюць, дзівакі, у які век жывуць. Загартоўвацца трэба. Во — як мы!

ПЯТАК

У санаторыі Валянціну Сямёнаўну адразу прыкмецілі. Кожны дзень, а то і на дні па некалькі разоў — у новых уборах, галава з хлапечай прычоскай горда ўзнятая: «Вартасць сваю, людзі я добра ведаю!» А за ёю, як цень яе, соўгаўся муж. Пры ім заўсёды экзатычна размаляваная, разбухлая ад паклажы сумка.

На пляжы, дзе Валянціна Сямёнаўна ў сонечнае надвор’е цэлымі днямі дамагалася бронзавага загару, яна ўсім, хто меў ахвоту слухаць, расказвала пра свае ўборы. Якія яны ў яе прыгожыя і колькі іх многа!..

— Уладзік для мяне нічога не шкадуе. I я для яго таксама, — гаварыла яна важнай, распаранай ад гарачыні бландзінцы. — Жыць і за капейку трэсціся? Мы не крахаборы. Праўда ж, мужанёк?

— Угу, — паныла кінуў Уладзік і шпурнуў каменьчык у ваду.

— От вярнуся з курорта і куплю Уладзіку модныя туфлі. Колькі б яны ні каштавалі. А што, ён горшы за іншых? Хай і ён у модным пакрасуецца.

Пад вечар, сабраўшыся з пляжа, Вялянціна Сямёнаўна горда, як артыстка Ярмолава на знакамітым партрэце, стаяла на крайку хвалестрымальнай сценкі і шырока расплюшчанымі вачамі пазірала на чароўнае блакітна-зеленаватае мора. Назапашвала эстэтычных уражанняў да заўтрашняга дня. Ад сузірання адарваў яе звонкі вокліч.

— О, пятак! — выгукнула дзяўчына з распушчанымі аўсянымі валасамі, якая ішла па пляжы ў купцы сябровак-сакатух. Яна падняла новенькую манету, якая блішчэла на дробнай цёмна-шэрай гальцы. — Давайце кінем яго ў мора, на шчасце.

— Не-не! — Пранізліва тонкім голасам крыкнула Валянціна Сямёнаўна і, пратэстуючы, падняла руку. — Пятак вываліўся з кішэні піжамы майго мужа. Мы тут загаралі. Уладзік, бяры нашы грошы.

Манета дзынкнула каля Уладзікавых ног. Ён здрыгануўся, перахапіў з адной рукі ў другую экзатычна размаляваную курортную сумку такім рухам, быццам хацеў размахнуцца.

— Што, гэтага пятака не хапае табе, каб купіць мне модныя туфлі? — праказаў з’едліва, але не павышаючы голасу.

У Валянціны Сямёнаўны бліснулі вочы:

— Што?!

Уладзік падняў манету, падкінуў на далоні.

— Так, значыцца, пачнём з пятака, — сказаў поўныя вялікага сэнсу словы. I шпурнуў яго ў мора. — На шчасце!

БАЛЕЛЬШЧЫК

Кіно пачалося ўжо, калі ён прыйшоў у летні кінатэатр.

— Які гэта рад? — Голас яго быў цягучы, усё роўна як адсырэў.

— Трынаццаты.

— А дзе чатырнаццаты?

— Вы што?.. Ды вунь жа, наступны!

Ён прайшоў да наступнага рада.

— Якое гэта месца?

— Першае.

— А дзе чацвёртае?

— Праз два. Праходзьце вы хутчэй, садзіцеся.

Ён сеў.

— У цябе шклянка ёсць? — забубнеў да суседа спрана.

— Якая шклянка? Вы што?

— А ў жонкі тваёй няма шклянкі?

— Вы чаго чапляецеся, грамадзянін! Супакойцеся.

Рыпнула крэсла, ён павярнуўся да суседа злева:

— Шклянка ў цябе ёсць?

— Па дарозе разбіў. Сядзіце вы ціха, прашу вас.

— А жонка твая, папытай, не разбіла?

— Сціхніце! Як вам не сорамна турбаваць людзей глупствам!

— Раскрычаўся. Ну добра, сціхну, калі табе так хочацца.

I змоўк.

Аднак праз колькі секунд — зноў да суседа справа:

— 3 бутэлькі п’еш?

— Яшчэ чаго не хапала. От жа прывязаўся, назола!

— Ну, ты як хочаш. А яна як, жонка твая?

— Так, як і я. Цяпер усё?

— Усё будзе тады, як дно пакажацца. — Ён пагардліва махнуў рукою, нечага пашоргаў нагамі па падлозе. — Ліха з ёю, са шклянкаю, — зноў загаварыў да суседа злева. — 3 бутэлькі пацягнеш?

— Вы нарэшце супакоіцеся ці вас папрасіць адсюль?

— Не гарачыся, ніводнага ж гола яшчэ не забілі. Можа, жонка твая каўтане з бутэлькі?

— Таварышы, што тут адбываецца? — пачулася з усіх бакоў. — Няўжо вы там, бліжэйшыя, не знойдзеце на яго ўправу?

— Ага, сапраўды, што ідзе? — учапіўся ён за локаць суседа справа. — А то мы тут загаманіліся…

— «Спартак» ідзе, «Спартак». Няўжо не бачыце?

— А Гаўрылаў іграе?

— Пры чым тут Гаўрылаў? Які Гаўрылаў?

— Ну той, што замест Хусаінава. Ён іграе сёння?

— Фільм «Спартак», разумееце? Фільм. I ніякага ў ім Гаўрылава няма.

— То чаго вы тут сядзіце, калі Гаўрылаў не іграе? — Ён устаў, безнадзейна махнуў рукой. — Запусціць бутэльку на поле ці што?.. Эх вы, бегемоты вы, не балельшчыкі!

Ён уздыхнуў і пайшоў, пакрыўджаны і зняважаны. Каля апошняга рада азірнуўся.

— Дык застаецеся? Ага, бадай і правільна. А раптам трэнер выведзе на поле Гаўрылава?.. То пабуду і я. Дзе тут чатырнаццаты рад?

Сярод гледачоў запанавала аднагалосная цішыня.

ІНТУІЦЫЯ

Настрой у Даўгаручанкі быў, як маЙская раніца. Дзіва што: такія сёння шчупакі трапляліся! Ну, і ён не падкачаў!..

Звычайных кліентаў Даўгаручанка не крыўдзіў: прыйшла твая чарга — атрымай. А вось лаўкачоў, якія з-за спіны, цераз галаву!.. Не, тым не глядзеў у зубы. Пакладзі на лапу — тады… Праўда, ён не казаў ім так, разумеў: і без таго добра ведаюць, шэльмы. Па-ро-ода! Тады ён толькі ссоўваў бровы над пераноссем: ты што гэта!.. Затым разводзіў рукамі — ну ладна, толькі для цябе.

Даўгаручанка нетаропка перабіраў кароткімі нагамі, міжвольна з цікавасцю разглядваў твары сустрэчных. «Таўсматы гэты, мусіць, шкляны посуд прымае. Бач, хі-хі, раскарміўся на шкляных харчах!

А то ж — столькі «жыгулёў» развялося. Падкацілі, без чаргі разгрузіліся са службовага ўваходу — яму барыш… Гэты будзе маім кліентам, бу-удзе. Цэгла, цэмент, шыфер — яны ўсім цяпер патрэбны. Да-ачы… А той вунь даўталыгі? Глядзі, сігае, як ганчак! Можа, механік які на аўтасервісе ці прадавец у магазіне запчастак. Бяжы, бяжы, але ўсё роўна не мінеш мяне…

Раптам Даўгаручанка скалануўся: за яго быццам учапіўся вачамі лейтэнант міліцыі. Вунь чаканіць крок… Яны сустрэліся позіркамі. «Ат, д’ябал з ім, хай вытрэшчваецца. Ён што, за руку мяне схапіў? — Даўгаручанка хацеў адвярнуцца, але заўпарціўся. — Ці ў мяне на складзе неапрыходаваная цэгла ляжыць? Цэглы той ужо і след прастыў».

Крок, другі… Лейтэнант і вокам не міргнуў. Шыракаплечы, не зломак які — што той Шурык са «знатакоў». Любога бандзюгу — у рог бараноў. Яшчэ крок… Даўгаручанка бачыць вялікія зрэнкі. «Колкія, як шыла». Спіну яго лапнуў холад, ногі нібы хто спутаў. Паўкрока… Можа, у магазін скокнуць? За цыгарэтамі. Цыгарэты ж, як і сухары, дазваляецца…

Лейтэнант параўняўся. Зараз казырне для ветлівасці і… Пальцы Даўгаручанкі, здрадлівыя пальцы, самі сашчапіліся за спіной. Інтуіцыя.

Раптам… У вачах лейтэнанта нібы сінія агеньчыкі ўспыхнулі. Белыя, як цукар, зубы бліснулі. Усміхнуўся.

Крок, другі, трэці… Даўгаручанка недаверліва павярнуўся: лейтэнант ужо згубіўся ў людской таўкатні. «А каб табе!..» Даўгаручанку нясцерпна захацелася паслаць услед міламу таму лейтэнанту самае шчырае — ну як самому б сабе — пажаданне. Заслугоўвае: усмешка ж — як сонца. А што пажадаць яму? Здароўя? Дык куды яшчэ такому лашаку! Поспехаў у службе?.. Ад гэтай думкі Даўгаручанку перасмыкнула: «Каб яго поспехі табе, Іван Спірыдонавіч, вомегам не вылезлі». Але ж — як самому б сабе!.. I тут бліснула: «Няхай цябе, дружа, начальнікава жонка пакахае, хі-хі…»

Дома Даўгаручанка зняможана плюхнуўся ў сваё любімае мяккае крэсла. От зараз яму стане зусім добра, зараз пачнуць закалыхваць яго прыгожыя салодкія мары. Яны заўсёды апаноўвалі душу, калі сядзеў у гэтым крэсле. Двухмеснае купэ ў мяккім вагоне, сонечны пляж на беразе цёплага мора…

Да яго, пафарбаваная, надушаная, лёгкакрылай птушкай падляцела ад люстэрка жонка.

— Іванка, я ва ўпраўленне, — весела зашчабятала. — Выклікае мяне шэфка… Дарэчы, цябе таксама выклікаюць. Вунь позва на стале ляжыць.

— У ваенкамат?

— Не, у міліцыю.

Мяккае крэсла рыпнула спружынамі — як войкнула. «Позва?! А так белазуба ўсміхаюцца!..»

ЭЎРЫКА

Жылі яны, як сказаў Мікіта Уласавіч, сціпла. Ніякай раскошы не дазвалялі сабе. У кіно і тэатр не хадзілі, моднага адзення не куплялі. Таксама ў водпуск нікуды не ездзілі, сядзелі дома. Словам, «адкладвалі». Аднаго разу, праўда, Антаніна Сілівестраўна заікнулася была, ці не памяняць ім ложкі, ды Мікіта Уласавіч, разважыўшы, неабвержаным довадам скасаваў яе намер:

— Драўляныя шашаль ушчэнт паточыць… А жалезныя нашы — де ўгрызе, не-е.

I вось яны сабралі кругленькую суму. За вячэраю Мікіта Уласавіч урачыста аб’явіў жонцы:

— Цяпер, Антаніна Сілівестраўна, і мы будзем як людзі. У лес па ягадкі, па грыбочкі, таксама яблычак, бульбачкі прыдбаць увосень — на сваім транспарце… Купляем «Жыгулі».

Антаніна Сілівестраўна лыпнула доўгімі пушыстымі вейкамі, нібы ёй запарушыла вочы, прыклала далонь да лоба мужа: ці не ў гарачцы ён?

— А як у слуп дзе ўрэжашся альбо з МАЗам якім пацалуешся? Плакалі тады нашы грошыкі.

Ад жончыных слоў Мікіта Уласавіч аж здрыгануўся. Усю ноч ён не спаў. Варочаўся, крактаў, уздыхаў. Досвіткам, расплюшчыўшы вочы, хвілін на дзесяць напружана сцішыўся, потым кулём кінуўся да жонкі на кухню.

— Эўрыка! — віскнуў прарэзлівым тэнарам, якім калісьці ў самадзейнасці спяваў «Пасею гурочкі нізка над вадою». — Купім дачу. Гародніна, садавіна… I сабе хопіць, і на Камароўку. Зноў жа, трусоў завядзём, таксама свежая капейка будзе. Выдатна!

Жонка паказала яму на дзверы ў бакавушку:

— Ты б спачатку схадзіў і добранька пад халодным душам асвяжыуся. Дачу яму засвярбела! А калі пярун у тваю дачу смальне? Ці замыканне якое?

Мікіта Уласавіч скрушліва пашкроб патыліцу і патупаў пад халодны душ.

Праз мінуту ён гукнуў з ваннага пакоя:

— Асвяжаюся-астуджаюся, а думкі, шаноўная Антаніна Сілівестраўна, у мяне ўсё роўна тыя самыя. Што нам нейкі пярун? А сацстрах навошта? — I пад шум тугіх струменяў зацягнуў: «Нам не страшны шэры воўк, шэры воўк, шэры воўк…»

Калі ён зноў з’явіўся на кухні, жонка нібы цэбар кіпеню на галаву яму абярнула:

— Страхоўку выплаціш, і тады ён грымне, пярун. Толькі не ў тваю — у суседаву дачу.

У Мікіты Уласавіча ледзь не вырвалася: «Дык я не пабягу тушыць, ад яе і наша загарыцца». Але ён падумаў і сказаў:

— Тады пакладзём у ашчадную касу. Яшчэ і працэнты набягуць.

— Эх Мікіта, Мікіта… — Антаніна Сілівестраўна зрабіла красамоўны жэст — пакруціла пальцам каля скроні. — А калі тая каса згарыць разам з дакументамі? А ты сваю кніжку выпадкова пасееш?

— Тады-ы-ы… — Мікіта Уласавіч роспачна развёў рукамі. — Тады няхай паляжыць наш капітал у тваёй панчосе. 3 цягам часу, можа, што і прыдумаем.

— А зладзеі, бесталковая твая галава? Прыду-умаем! — скрывіўшыся, перадражніла жонка.

Яго тузанула крыкнуць: «Хопіць! Што ў тваёй галаве ўсё нейкая змрочная фантазія бушуе?» Аднак ён і сам улоўліваў у сабе якоесьці таемна-страхавітае пачуццё. I сам не памятаў, як неспадзявана крыкнуў:

— Эўрыка!

На рабоце Мікіта Уласавіч папрасіў у саслужыўца Аляксея Панцюшкі пазычыць тысячу рублёў.

— Навошта табе? — пацікавіўся той.

«Прызнайся яму, дык яшчэ перахопіць, — пеканула Мікіту Уласавіча трывожная думка. — Там жа, можа, — апошні...»

— У аднаго добрага сябра майго дзень нараджэння, дык вырашылі з жонкай купіць яму шыкоўны падарунак, а тысячы рублёў не хапае, — схлусіў ён.

— Ну, на такую справу хто ж адмовіць, — задаволена крактануў Панцюшка.

Увечары, пераступіўшы парог сваёй кватэры, Мікіта Уласавіч радасна гукнуў жонцы:

— Зірні ў акно!

Каля пад’езда з паўтузіна асілкаў-грузчыкаў згружалі вялізны незгаральны сейф.

ВЫХАВАЦЕЛІ

Брыгадзір муляраў Андруховіч быў чалавек строгі. Калі здымаў, як кажуць, стружку з каго — дык ажно іскры сыпаліся.

— Козуб, ты чаго сёння на працу спазніўся? Вунь паглядзі — у суседзяў ніводнага парушэння няма.

— Ведаеце, Мікалай Кандратавіч, аж пяць тралейбусаў прапусціў. Народу было — палец не ўшчаміць.

— Ведаю: пяць… «тралейбусаў»… Не сёння, а ўчора звечара будзеш па столькі прапускаць — мазгі згараць.

Прайшло два дні.

— Козуб, ты як муруеш? Чаго ў цябе рукі дрыжаць? Зноў «тралейбусы» звечара «прапускаў»?

— Не, Мікалай Кандратавіч, прастудзіўся, відаць.

— То чаго да ўрача не пайшоў? Глядзі ў мяне — прастудзіўся!..

Мінуў яшчэ дзень.

— Козуб, ты чаму ўчора на паўгадзіны раней з работы змыўся? Колькі буду я выхоўваць цябе?

— Даруйце, Мікалай Кандратавіч, па пільнай патрэбе. Прыёмны пункт за кіламетр, а «Жыгулёў» у мяне няма, каб цэлы мяшок бутэлек адтарабаніць…

— Не, Козуб, я цябе выхаваю. Цяпер такая барацьба вядзецца з гэтым праклятым злом...

— Мікалай Кандратавіч, зайдзі ў прарабскі ўчастак! — паклікаў брыгадзіра майстар.

У прарабскім участку — канторка такая — яны былі сам-насам, і майстар сурова запатрабаваў:

— Пішы тлумачэнне, чаму на рабоце — пад градусамі. Цяпер такая барацьба з гэтым злом вядзецца, а ты…

— Прашу прабачыць, Алег Канстанцінавіч, непаразуменне атрымалася. Захапіўся выхаваннем аднаго маральна няўстойлівага суб’екта, а сябе асабіста ўпусціў з-пад увагі. — Брыгадзір спачатку збянтэжыўся, а потым раптам выпрастаўся і цікаўна пачаў пазіраць на майстра: той неўпрыкметку прыкрываў рот далонню і прытрымліваў выдых…

ДАНОС

Марцін Блізнюк лічыў сябе чалавекам вельмі ідэйным, але не лічыў, што прыносіць грамадству вялікую карысць, праседжваючы штаны ў заводскай касе. Вечарамі ён мыў рукі, садзіўся за кубак чаю і ў глыбокім одуме разважаў, як уняць разгул так званай дэмакратыі, што ўсчаўся ў грамадстве.

Праўда, вядомы ўказ пра ананімкі падсек яго дзейнасць пад корань. Але не мог утаймаваць гадамі сфарміраваную падазронасць. Цяпер усёй сваёй сышчыцкай істотай Блізнюк падбіраўся да майстра з інструментальнага цэха Рогача. Нутром, вантробамі адчуваў: Рогач — нефармал! Ды каб жа хоць — проста нефармал! Правы нефармал!.. У курылцы вядзе ўсялякія падазроныя гаворкі, на сходах супраць начальства выступае з рознымі закавырыстымі прэтэнзіямі.

Халодным і дажджлівым вечарам Блізнюк, утапіўшыся носам у скураны плашч, віжаваў каля пад’езда дома, у якім жыў Рогач. Сачыў: хто да яго прыдзе, з кім знаецца гэты разумнік. Ён ужо добра-такі акалеў і збіраўся ісці дадому, але ў тую мінуту пабачыў: Рогач праслізнуў у пад’езд разам з нейкай невялічкай постаццю ў жаночым палітоне.

— Вось-вось, — сярдзіта забурчаў Блізнюк і пацёр рукі ці то ад холаду, ці ад задавальнення. — Заўком і адміністрацыя выдзелілі яму кватэру, а ён замест таго, каб жыць як усе прыстойныя людзі,— у распусту. Ды яшчэ — з палітычным ухілам!.. Але ж і хітрэц: піяніна завёў для маскіровачкі — до, рэ, мі, фа, соль… Не, піянінам мяне не абдурыш. А ў наступны раз я абавязкова высачу гэты залётны палітончык, голубе шызакрылы…

Назаўтра Блізнюк стаяў перад старшынёй цэхкома Мармуленкам.

— Чытаеш газеты, Пракоп Ягоравіч? — сыпануў ён словамі, як гарохам. — Рогач — наватар, Рогач — рацыяналізатар. А ён?.. 3 нефармалкамі гэтымі ў распусту ўдарыўся. Дык куды ты глядзіш? — Сухі голас добраахвотніка-асведамляльнка выдзіраўся з грудзей, як кошка вышкрэбваецца з вадасцёкавай трубы.

Старшыня цэхкома зморшчыў лоб у тугія зморшчынкі:

— А канкрэтныя факты?

— Што яны твораць там, канкрэтна сказаць не магу, — заклапочана звёў бровы Блізнюк. — У іх глыбокая канспірацыя: заўсёды ў дзвярах, на вокнах фіранкі…

— Пачакай, Марцін Гаўрылавіч, а пры чым тут ключ і фіранкі?

— Не разумееш? — непадробна здзівіўся Блізнюк. — Як жа інфармацыю здабыць? Думаеш — расчыняць насцеж дзверы і на табе…

«Гнюсата», — падумаў Мармуленка, але сам схіліўся да Блізнюка і шапнуў:

— Паведамі ў вышэйшыя інстанцыі…

— А я хачу, каб цэхком не ўхіляўся, не заігрываў з рознымі…

— Дык што ты канкрэнта прапануеш?

— Рэйд ад цэхкома на кватэру да Рогача па маім сігнале… Бо звядуць яго нефармалы… і нефармалкі.

— То напішы…

— Напішы і падпішы?.. Не-е-е! Ты мяне не ўблытвай, што я ініцыятар…

— Шукай тады ініцыятара…

Пасля «задушэўнай» размовы з Мармуленкам Блізнюк увесь дзень злаваўся: «Разумнік — шукай ініцыятара!.. Быццам гэта напарніка «казла забіваць»… Але ўвечары ён усё ж не ўтрымаўся, настрачыў ананімную заяву на Рогача.

У былыя часы пісаў ён даносы на першагатунковай, а то, калі дзе раздабудзе, і на мелаванай паперы, бо лічыў гэта дзяржаўнай справай: сігналізуе!.. Іншы раз, праўда, пырскаў у канверт з пульверызатара маленькі струменьчык тонкіх духоў. Тактыка: жанчына пісала. А жанчына — значыць не ён, хе-хе…

Ананімку на Рогача ён напісаў на снежна-белай мелаванцы. Пырснуў у канверт духоў і толькі хацеў сунуць яе туды, як праз расчыненую фортку ў яго пакой уварвалася вясёлая гамонка мужчыны і жанчыны. Ён аслупянеў: пазнаў галасы Рогача і сваёй дарагой пляменніцы Тацянкі, вядомай і любімай у рэспубліцы спявачкі народных песен.

«Ус-сё пераблыталася! Во жыццё пайшло!..» Блізнюк баўтануу галавой, быццам вытрасаў з яе нейкія пакутлівыя думкі, і аслупянеў: па снежна-белай мелаванцы, як вокам міргнуць, слізгануў прусак. У галаву нібы токам ударыла: «У шавялюры завяліся? Ах поган, кухні ім мала!.. То-та ў мяне ўвесь час быццам штосьці поўзала па патыліцы!..»

СКАРГА

— Выклікалі, Павел Паўлавіч? — спынілася ў парозе медыцынская сястра.

— Выклікаў, выклікаў, Зінаіда Пятроўна.— Галоўны ўрач дастаў з шуфлндкі стала невялічкі аркуш паперы.— Ведаеце, што гэта? Скарга. Між іншым, ад хворага, Зінаіда Пятроўна, ад таго самага, якога вы перавялі з чатырыста восьмай палаты ў чатырыста другую.— І ён памахаў у паветры паперкай.

— Я перавяла? — перапытала Зінаіда Пятроўна.— Дык жа па нашаму загаду, Павел Паўлавіч. Я сказала хвораму, што ў чатырыста восьмай не працуе вентыляцыя. А пакуль яе адрамантуюць, давядзецца паляжаць у чатырыста другой. Праўда, там няма тэлевізара, халадзільніка, і ложкаў аж пяць, а не два. Сказала, што часова… Хворы і пагадзіўся. А ў чатырыста восьмую я пасяліла загадчыка базы. Як вы і сказалі.

— Мяне не цікавіць, як і каго вы перасялялі,— пачаў строга галоўны ўрач, перахапіўшы паўзу ў медыцынскай сястры.— Мяне цікавіць: як магла наогул з’явіцца гэтая скарга? Яшчэ добра, што яна трапіла мне, а не вышэй куды.— Галоўны пачціва тыцнуў пальцам уверх.— Вы паслухайце, што напісана: «Выходзіць, у нас хворыя не аднолькавыя. Адны лепшыя, другія горшыя». Вы разумееце, што напісана? Як вы пасмелі?!

— Я ж кажу: зрабіла, як загадалі вы,— разгубілася медыцынская сястра.

— Што я? Што я? — яшчэ больш усхадзіўся галоўны ўрач.— У мяне свае абавязкі, у вас свае. Не трэба валіць з хворай галавы на здаровую. 3 людзьмі працаваць трэба! Больш увагі ім, больш клопату. Каб не пісалі…— Ён шпурнуў палерку.— Пакуль абмяжуюся вымовай, а далей — глядзіце, каб такое ў апошні раз! Вось так, Зінаіда Пятроўна…— I больш памяркоўна дадаў: — Мне званілі з прыёмнага пакоя, што прывезлі хворага. Знайдзіце яму месца.

— Дык жа ніхто не выпісваецца?

— Пагаварыце з тым, што скардзіцца, растлумачце…

— Яму лечачы ўрач казаў, яшчэ з тыдзень паляжаць трэба. Курс лячэння…

— Але ж прывезлі, Зінаіда Пятроўна, хворага,— стальным голасам націснуў галоўны.— Вы мяне зразумелі?.. Жорсткае сэрца ў вас, Зінаіда Пятроўна…

КАЛЕГІ

Цвёрдай паходкаю Барыс Канстанцінавіч зайшоў у прасторны, светлы вестыбюль. Апрануты ён быў у шыкоўны чорны касцюм, на якім дзівосна пераліваліся тонкія бліскучыя ўзоры. На белай кашулі кантрастна выдзяляўся чорны гальштук «бабачка», а злева на пінжаку — ражок насоўкі, які вытыркаўся з верхняй кішэні.

Каля дзвярэй Барысу Канстанцінавічу сустрэлася прыгожая дзяўчына, мусіць, абітурыентка. Светла-ружовая лёгкая сукенка зграбна аблягала тонкую гнуткую постаць. Яны даўжэй, чым трэба, паглядзелі адзін на аднаго. Дзяўчына прыязна ўсміхнулася, ветліва павіталася:

— Добры дзень.

Барыс Канстанцінавіч схіліў галаву ў інтэлігентным паклоне, адказаў стрымана, з падкрэсленай годнасцю. Адступіў убок, і яна хуценька пераступіла парог.

Здавалася, зусім нядаўна ён, як тая светла-ружовая краля, упершыню адчыніў дзверы ў гэтае мастацкае вучылішча. Тады на прыёмных экзаменах лысагаловы, з адтапыранай ніжняй губою выкладчык, лагодна ўсміхаючыся, сказаў:

— Пакажыце мне які-небудзь свой твор.— Лысагаловы пазіраў так, быццам прасіў у яго прабачэння. Гэта падбадзёрыла Барыса. Ён смела падаў яму самы лепшы малюнак, які дужа падабаўся бацьку і яго сябру, папулярнаму кампазітару.

— Цудоўна, малады чалавек! — усклікнуў выкладчык высокім тэнарам, папраўляючы акуляры з тоўстым шклом у масіўнай аправе.— Ваша работа сведчыць аб добрым мастацкім гусце. Гэтая вось тэлевізійная антэна на даху камяніцы пацвярджае, што ў вас пільнае мастакоўскае вока, што вы добра адчуваеце подых эпохі. Цудоўна, малады чалавек, таленавіта!

Барыса прынялі. Пачалася ўпартая карпатлівая вучоба. Ён шмат маляваў. 3-пад яго пэндзля выходзілі дрэвы, дамы, выкатвалі аўтобусы, выплывалі рэчкі. I вось нарэшце — выпускныя экзамены.

Калі Барыс паклаў на стол экзаменацыйнай камісіі сваю дыпломную карціну, на якой быў намаляваны завод, усім адразу кінулася ў вочы, што над вытворчымі карпусамі не вісіць воблака дыму. Навінка вельмі ўзрушыла членаў камісіі. Асабліва захапляўся лысагаловы. Якое вялізнае выхаваўчае значэнне маюць такія творы мастацтва! Глядзіце, якія трэба будаваць заводы, каб не забруджвалася паветра, каб аберагаць чалавека, нашу флору і фаўну! I зноў жа, ад такога твора — велізарная эстэтычная асалода. Вісела б дымнае воблака ў блакітным небе — як бы яно вока мазоліла!.. Не, карціна — шэдэўр, мастак — разумны талент!..

Усё гэта Барыс Канстанцінавіч успомніў, пакуль важна ступаў па бліскучай падлозе вестыбюля, падымаўся па шырокай лесвіцы на другі паверх і крочыў па доўгім калідоры. Перад дзвярамі выкладчыцкай ён прыасаніўся: выкладчык! Прыжмурыў цёмныя вострыя вочы, быццам выглядваў штосьці, аднаму яму бачнае, абедзвюма рукамі далікатна правёў ад ілба да плячэй па хвалістых доўгіх валасах. Рашуча адчыніў дзверы. Лысагаловы за сталом чытаў газету.

— Прывітанне, калега! — бадзёра гукнуў Барыс Канстанцінавіч і наважыўся ляпнуць яго па плячы, але той тузануўся, як апечаны.

— Папрашу-у!..

— Вы што гэта, шаноўны! — Барыс Канстанцінавіч заклаў рукі за спіну, гайдануўся на насках модных, з тоўстай падэшваю чаравікаў.— Папярэджваю: яшчэ раз такое — і я вымушан буду перагледзець свае адносіны да вас.

— А ваш бацька — цю-цю!..— У выцвілых вачах за акулярамі успыхнулі петушына-задзірыстыя агеньчыкі.

— Гэта што яшчэ за «цю-цю»?!

— 3 міністэрскага крэсла загрымеў. Толькі што па радыё перадалі. Прывітанне, калега!..

ЯК ТОЙ РАЗ…

У сельпо сустрэлі Антона Рыгоравіча як ні з абдымкамі. Такое цаніць трэба: чалавек добраахвотна пакінуў пасаду рэвізора райспажыўсаюза, каб наладзіць узорны сельпоўскі гандаль.

— Кіруйце намі, дарагі таварыш Бародаўка, як таго вымагае, так сказаць, нялёгкая справа перабудовы,— горача выгукнуў Уюнок, даўні сельповец.— I не саромейцеся, і не сумнявайцеся.

Антон Рыгоравіч засяроджана зморшчыў лоб:

— Так і быць.— Ён зацягнуўся цыгарэтай, думкай зазірнуў у сваё незасмужанае будучае і… рушыў у цэнтральны магазін. Там паглядзеў выкладку тавараў, далікатна пажурыў прадаўцоў, што не адчуваецца ў магазіне сучаснай гандлёвай эстэтыкі, і лагодна, хіба што з нейкім ледзь улоўным таямнічым прыціскам, спытаў у загадчыка магазіна:

— Дзе, шаноўны, захоўваеш паявыя, што днямі назбіраў?

Загадчык магазіна, лысагаловы мацак з прозвішчам, якое цяжка вымаўляецца, бліснуў залатымі каронкамі:

— Вам, Антон Рыгоравіч, лешп пяцёркамі ці дзесяткамі?

Бародаўка зашамацеў купюрамі: грошы, як вядома, любяць, каб іх лічылі. I пяцёркі, і гэтыя во чырвоненькія.

Потым ён у парадку знаёмства з кадрамі завітаў ва ўсе магазіны. Здароўкаўся, моцна паціскаючы рукі сваім новым падначаленым, і паблажліва жартаваў:

— У народзе кажуць: з прадаўцоў па нітцы — старшыні касцюм. Хе-хе…

Праз тыдзень у сяброўскім застоллі ён прыязней, чым заўсёды, усміхаўся свайму намесніку Уюнку:

— Як думаеш, калега, жыўнасць у вясковай гаспадарцы — лішняя ці не?

— Лішняя толькі скула ў баку,— падміргнуў маленькім вокам Уюнок.

— Трапны адказ! — пахваліў Антон Рыгоравіч кемлівага намесніка.

На другі дзень Бародаўка, падпісаўшы паперы, якія паднёс галоўны бухгалтар Паўзунок, дружалюбна ўзяў яго за локаць.

— 3 дакументацыяй, пільны страж уліку, як у нас — парадак?

Паўзунок пачцівым паклонам схіліў галаву:

— Поўны. Парсюк, якога адкармілі ў падсобнай гаспадарды, гэтае самае, загнууся. Акт я падшыў ужо куды трэба.

у душэўных размовах Антон Рыгоравіч хаўруснікаў «браткамі».

Быў час, калі Бародаўка спытаў у сябе: «Ці правільна ты, Антон Рыгоравіч, жывеш?». Прыслухаўся — сумленне маўчала. I ён весела загаварыў да намесніка:

— Цябе, дарагі Уюнок, не цягне на якую-небудзь культурную размову? — Тузануў пярэсты шырокі гальштук.— Што мы ўсё то пра свіней, то пра камбікорм… Давай лепш пра «Жыгулі» пагаворым.

— Можна і пра гараж заадно,— з гатоўнасцю адгукнуўся Уюнок.

— Пра гараж потым, не ўсё адразу.

Іхнюю даверлівую гаворку перапынілі крокі ў калідоры. У пакой ускочыў натапыраны, нефармальнага выгляду юнак з чамаданчыкам-«дыпламатам». I ад парога:

— Рэвізія!

«Ну што, хлапец, улезе ў твой «дыпламат»? — пасміхнуўся сам сабе Бародаўка.— Ладна, знойдзем табе якую кайстру».

Пашамацеўшы дзень пры дні бухгалтарскімі паперамі, рэвізор глыбокадумна спытаў у Антона Рыгоравіча:

— Колькі, грамадзянін Бародаўка, трэба мець чалавеку грошай, каб зразумець, што не ў грашах шчасце? — I раптам раўнуў на Уюнка, Паўзунка і загадчыка магазіна з прозвішчам, якое цяжка вымаўляецца:

— А вы, саўдзельнікі!.. Ды я вас усіх у каталажку!

Ад яго грамавога голасу тоненька зазвінелі крышталікі на люстры.

— Ага, саўдзельнікі,— плаксіва заенчылі «браткі».— Дык ён жа!..

— Паспрабаваў бы не даць табе,— віскліва накінуўся на Бародаўку Уюнок, — калаіцў бы, хапуга, як тую грушу!

— Душу выкалаціў бы,— ціснучыся да Уюнка бліжэй, засіпеў Паўзунок.

— Разбойнік з вялікай дарогі! — пагрозліва набычыўся загадчык магазіна з прозвішчам, якое цяжка вымаўляецца.— У каталажку цябе!

— Што-о?! Ды я вас, шакалаў, усіх зараз!..— ускінуў угору магутныя кулакі Бародаўка.

Рэвізор зайцам сігануў да дзвярэй.

У наступны момант усе замерлі. Пад акном спынілася машына — з сіняй паласой на дзверцах кабіны. 3 яе выйшлі… чацвёра.

— Каюк,— безнадзейна махнуў рукой Бародаўка.— Раптам ён глыбокім уздыхам глынуў паветра і прачула сыпануў: — Браткі, каяцца трэба! Дружна, усім разам. Правільна, злачынцы мы, перавыхоўваць нас, нягоднікаў, трэба!..

— То-та ж!..— задаволена азваўся ад дзвярэй рэвізор.

Чацвёра з машыны, высокія, дужыя, ужо ўваходзілі ў пакой.

— Не-не, мы не нефармалы! — з перапуду збіўся з панталыку Уюнок. — Мы цывілізаваныя кааператары!

— Цыц, шалапут! — гаркнуў на яго Бародаўка і кінуў рукі да грудзей.— Вінаватыя, каемся! Перадайце нас, як той раз, на пера…

— Ага, як той раз! — горача, наперабой залямантавалі «браткі».— На перавыхаванне калектыву!

— Успомнілі, на перавыхаванне… Гэта вам не застойныя часы! — строга асадзіў іх рэвізор.— На перабудаванне!

— На перабудаванне! — дружна згадзіліся «браткі».

Чацвёра з машыны, два старшыя лейтэнанты і два старшыя сяржанты, пераглянуліся і чула задумаліся. Як той раз.

ПРАЯВІЦЕЛЬ

У фоталабараторыю да Кірылы Чарнушчыка цяжка, нібы выпражаны з воза, уваліўся яго сябар Максім Казанец.

— Ратуй, браце, канаю. Учора адкрывалі адзін салідны кааператыў, дык я ўдзельнічаў там ад прэсы. Галава-а!.. А тут — купоны, талоны…

Чарнушчыку не трэба было многа тлумачыць.

— Момант! — Ён выхапіў з-пад стала бутэльку.

Ашчаперыўшы яе, як каханку, Максім закінуў галаву і — без перадыху да кроплі.

~ Хо-о, адпускае… Але лоб штосьці!..

Кірыла зірнуў на лоб Казанца і ледзь не самлеў: на ім усё выразней выступалі напісаныя дробным крывым почыркам словы. «Чарнушчык называў Леаніда Ільіча маразматыкам…» «Чарнушчык атэставаў архітэктара перабудовы таварыша Гарбачова і яго кліку — прабачце, паплечнікаў каварнымі авантурыстамі…»

— Дык вось хто пісаў на мяне даносы ў пільны клапатлівы орган! — Кірыла ўзняў кулак, каб апусціць яго на хворую галаву сябра, і раптам рука як абарвалася, бездапаможна павісла: гэта ж ён даў Максіму не гарэлкі, а праявіцель — бутэлькі пад сталом побач стаялі. Сканае — турма!..

Тым часам Казанец, тручы далоняй лоб, адступіў задам да дзвярэй. «Уцячэ нягоднік! — з адчаем падумаў Кірыла.— А праз паўгадзіны лоб яго будзе чысценькі, як у анёла. Не, цяпер няхай замацавальнік вып’е, раз жывы застаўся. Тады на ўсё жыццё будзе мечаны».

— Максім, дружа, я пажартаваў! — Чарнушчык кінуўся Казанцу напярэймы.— Ды я табе, як і ты мне,— найлепшы сябар. Усім сэрцам да цябе. Давай вып’ем на брудэршафт!

— Д-давай.

Кірыла пачаў шнарыць рукою пад сталом, і на лобе ў яго раптам выступіў халодны пот — не знаходзіў замацавальніка. Пахмяліўся ім? «Няўжо і ў мяне вылазіць?!» — апякла яго страшная здагадка. Пальцы шалёна сталі драпаць лоб.

— Што ты выдурняешся? — засердаваў Казанец.— Шкада смалы гэтай стала? Дык, можа, талоны ды купоны даць табе?.. А я ж яшчэ згадаіўся з табою, брыдотай, на брудэршафт.

З адчаю сэрца ў Чарнушчыка як агнём хапілася, і ён прачнуўся. «Фу, дурніца! — аблаяў сябе.— Замацавальнік жа не праяўляе». Памкнуўся ўхмыльнуцца, але ўсмешкі не атрымалася, пакутлівая грымаса скрывіла твар. А пальцы тым часам самі, паміма яго волі, усё драпалі спатнелы лоб, нібы здзіралі там нейкія плямы.

ПАД ЗНАКАМ СКАРПІЁНА

За акном грукатала навальніца. Касаручанка скасіў позірк на акно. «А што, калі б неба раскалолася?» — стукнула яму ў галаву недарэчная думка.

3 дзяцінства ў душы Касаручанкі жыў паталагічны страх перад навальніцай. 3 таго дня, калі на Цішкаву ігрушыну залез. I свае ж былі грушы — не, карцела чужых налаташыць… Успамінаць пра тое Касаручанку не хацелася, аднак нахабны ўспамін сам палез у галаву.

Набіў ён тады пазуху Цішкавымі дулямі і толькі наважыуся быў яшчэ адну сарваць, а тут над галавой у ясным небе як лясне! Ён — «Ай!» І вобземлю. Косці, праўда, уцалелі, але запэцкаўся як ні да вушэй — пераспелыя грушы за пазухай у цеста змясіліся. Ачомаўшыся ад перапуду, ён у сваім агародзе за плотам стаў абчышчацца ад таго цеста, ды тут яго — ну трэба ж так! — падсцерагала іншае насланнё. Цішкава ігруша нібыта гукнула яму рьшучым голасам старчыхі Аўдоцці, якая зрэдчас з торбаю хадзіла па хатах: «Сквапнасць, малец, караецца нябёсамі».

3 таго часу, калі Касаручанка злаваўся на каго, ён зычыў таму: «Каб цябе пярун на Цішкавай ігрушыне застаў!»

Цяпер таксама, адмахнуўшыся ад успаміну, пажадаў сваім злоснікам той трасцы. Агрызнуўся ім: падумаеш — ветэраны, Гітлера знішчылі!.. Ён і сам быў акалеў. Вечна ніхто не жыве… Але ж і накі-інуліся! I з крытыкай, і з дакорамі, і пад дзевятую рабрыну паддзяюць! «Што ты, таварыш Касаручанка, будзеш рабіць цяпер са сваім ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга?..» А нічога, заслужыў.

Сам Міхаіл Андрэевіч Суслаў ацаніў мае навуковыя працы — казалі, у нейкім дакладзе памянуў!.. Цяпер таксама ацэняць. Дзякуй Богу, міхаілы андрэевічы не перавяліся. I ўказанне дадуць, і накіруюць, і заахвоцяць…

Неба грукатала, зіхала змяістымі маланкамі. Касаручанка хвіліну корпаўся ў думках, бадзёрачыся, патэтычна прадэкламаваў:

— «Пусть сильнее грянет буря!» — I дадаў: — Толькі не на маю галаву. Не пад тым я знакам нарадзіўся, каб яны сцапалі мяне голымі рукамі! — Падсунуў на стале газету, прачытаў, што раніцай абвёў чырвоным фламастэрам: «Калі Скарпіён выкарыстае свае здольнасці празарліўца, то разгледзіць будучую ўдачу за частаколам мітусні і руціны».

Тоненькай струной скрыпкі віскнулі за спіной дзверы. «Віталь! — сханянуўся Касаручанка. — Як коцік!» — Ён ведаў звычку любімага сына заходзіць да яго ў пакой, дэманструючы сваю далікатнасць і ветлівасць.

— Не чытаў, Віталік, што пра твайго бацьку заімшэлыя ў газеце пішуць? — кінуў сыну цераз плячо.— «Адступнік…» «Рэнегат…» «Кан’юнтуршчык…» Во як!.. Дык што скажаш, сынок?

Віталь сціпла сеў на канапу.

— Тут так з ходу, тата, не адкажаш.— Лёгенька пакратаў белы крыжык на расхрыстаных грудзях.— Трэба падумаць.

— Аб чым? — Касаручанка захваляваўся, але ўзяў сябе ў рукі.

— Ну, што больш падыходзіць.

— Што-о?! — Пранізлівы голас узвіўся і трэснуў, як сухая галіна.— Ах ты сукін сын!

Бліскавіца секанула неба. Касаручанка зажмурыўся і хістануўся назад, быццам яму плёснула гарачым у твар.

— Та-ата! Ты што?.. Мы ж заўсёды разумелі адзін аднаго. Я лічу гэтыя словы не абразай, а пахвалой. Ад чаго адступіўся? Ад памылковых шкодных поглядаў, навязаных утапічнай камуністычнай ідэяй. Правільна ж?

Рэзка, як спалоханая варона, каркнулі дзверы. Касаручанка страсянуў галавой, нібы вытрасаў адтуль рэшткі нейкага кашмарнага сну, расплюшчыў вочы: так і ёсць, Станіслаў… Гэты — не па-кацінаму, урываецца нібы вецер.

— Ты паслухай, Стасік, як твой брат бацьку атэстуе! — Ён, як з гарачкі, затупаў пад сталом пантофлямі, быццам хацеў пераканацца, што пад мяккім дываном ёсць надзейная падлога.— Дык гавары, дарагі Віталька, скланяй бацьку ў падгалосак тым заімшэлым.

— Супакойся, тата.— Станіслаў чула прыклаў руку да грудзей.— Табе нельга хвалявацца. А ты, Віталь…— Ён плюхнуўся на канапу, якая войкнула спружынамі пад яго грузным, камлюкаватым целам.— Ты што сабе думаеш? — Наблізіўся да Віталя, зашаптаў, прыкрыўшы рот рукою: — Ты не ведаеш яго? Яшчэ заўпарціцца, хорч стары.

Пярун у небе на хвіліну ўгаманіўся. Касаручанка наставіў вуха да сыноў.

— Што вы там шушукаецеся? I ты, Стась, супраць мяне?

— Не выдумляй, тата, супакойся. Нельга, кажу, табе хвалявацца.— Тоўстыя пальцы магутнай баксёрскай рукі Станіслава расслабілі вузел пярэстага гальштука.— I нам з Віталем яно лішняе, мы таксама не жалезныя.

За спіной Касаручанкі мякка праспявалі дзверы. Ён абрадавана ўздыхнуў. «Жонку бог прынес».

— Паглядзі, Серафіма Кандратаўна, на нашых дарагіх-залатых сыночкаў! Пра бацьку шушукаюцца. А таго не ведаюць, шчанюкі, што ў цяперашні час лягчэй выйсці з вады сухім, чым чыстым. Правільна я кажу, маці?

Серафіма Кандратаўна бліснула вачамі на сыноў.

— Правільна, бацька, правільна,— таропка згадзілася з мужам і дадала: — А дзяцей, бацька, у народзе кажуць, трэба пачынаць выхоўваць з дзяцінства іх бацькоў.

— Ты на што намякаеш? — натапырыўся Касаручанка. Ён хацеў ляпнуць далоняй па стале, ды ўспомніў, што здольнасць усміхацца ўратавала чалавецтва, і ўсміхнуўся.— Не варта мне, інтэлігенту, зневажаць і цябе, і заадно сябе брыдкімі словамі, а то я б табе выдаў, старая ты карчажына.— Раптам ён упаў грудзямі на стол.— Во гакнуў! Быццам неба раскалоў.

Станіслаў упаў з канапы, пацягнуўся.

— Нічога, зрасцецца… Паслухай, тата, мы з Віталем прыйшлі да цябе па прынцыпова важнай справе.

Касаручанка наструніўся: зноў грошай прасіць?

— Мы маем гонар сказаць, што ты хораша напісаў у сваіх апошніх артыкулах пра сённяшнюю нашу свабоду без берагоў. Цяпер табе трэба, часова, можа, перайсці са сферы навукі ў мастацкую творчасць.— Станіслаў зрабіў шматзначную паўзу.— Пішы дэтэктывы, фантастыку. Кажуць, за іх будуць плаціць звонкай валютай — доларамі, фунтамі, маркамі. Мы з Віталем купім табе тады імпартныя валёнкі, шапку-вушанку…

— А што заімшэлыя плявузгаюць — дык не бяры да галавы. Ад зайздрасці,— з сардэчнай інтанацыяй уставіў Віталь.

— Вы так думаеце?

— Папраўдзе, тата! — у адзін голас усклікнулі браты.

Касаручанка паглядзеў на сыноў з замілаваннем:

— Пазнаю сваю маладосць, пазнаю!

Віталевы пальцы крануліся крыжыка на грудзях:

— Дзейнічай, тата, паэт сказаў: «Калі чалавек нарадзіўся пад шчаслівай зоркай — гэта надоўга».

Вочы Касаручанкі зіркнулі ў газету. «Скарпіён уступае ў спрыяльны перыяд для пачатку ўласнай справы». Раптам паўнашчокі твар яго патух. Пальцы шуснулі ў рэдзенькую чупрыну і ліхаманкава закапашыліся, нібы масажавалі які гузак.

— Дык што, зноў на чужую ігрушыну лезці?

За акном грукатала, шалела навальніца.

НА КАНІ

Журботна-сатырычны малюнак «ДВА БАКІ АДНАГО МЕДАЛЯ»

Дзейнічаюць:

Калерыя Панцеляймонаўна, дырэктар магазіна

Анастасія Уладзіміраўна, старшыня прафкома

Іван Іванавіч, па ўсім відаць — вялікі гандлёвы начальнік

Карціна Васняцова «Волаты»

Дошка гонару

Бок першы

Кабінет дырэктара магазіна. На пісьмовым стале — ваза з ружамі.

Калерыя Панцеляймонаўна. Нам з вамі, Анастасія Уладзіміраўна, зараз калектыўна трэба вырашыць, што ў нашай згуртаванай хеўры (я, канешне,— у добрым сэнсе гэтага слова) лепшы з лепшых. Варты Дошкі гонару. Вам першае слова, прадстаўніку грамадскасці, так сказаць. (Капа светла-фіялетавых кудзерак Калерыі Панцеляймонаўны лёгенька страсянулася ў галантным паклоне ў знак павагі да старшыні прафкома). Першае і рашаючае.

Анастасія Уладзіміраўна (усцешаная давер’ем — з месца ў кар’ер). Я б назвала загадчыцу аддзела верхняга жаночага адзення Клару Арцюшкову. Аддзел перадавы, план выконвае.

Калерыя Панцеляймонаўна (мякка). Аднак не перавыконвае… А Клара, дарэчы, любіць нос сунуць куды не трэба.

Анастасія Уладзіміраўна. Праўда, не перавыконвае… (Доугія наклееныя вейкі вінавата запырхалі і раптам застылі). Дык жа паглядзіце на паліцы ў іх!..

Калерыя Панцеляймонаўна. Анастасія Уладзіміраўна!!! Не намякайце, Анастасія Уладзіміраўна, на склад. Іван Іванавіч што сказаў?.. «Мала каму што трэба будзе!..» Забываеце?..

Анастасія Уладзіміраўна. Ага, праўда ваша (таропка павініўшыся, на хвіліну задумалася). То, можа, Людмілу Карніцкую з аддзела мужчынскага абутку? Энергічная, зноў жа…

Калерыя Панцеляймонаўна. Анастасі-ія Уладзіміраўна, дарага-ая!.. Памятаеце — у кнізе прапаноў: «Звяртаюся да яе — сцяна сцяной, як глухая. Гавару ёй: «Хоць бы ў такі год мы добразычлівыя былі адзін да аднаго — год жа ласкавай Змяі пачаўся!» А яна ў адказ: «Дык што вы хочаце, каб я вам засіпела?» Якое нахабства!» (Дырэктарка паблажліва ўсміхнулася). Гумары-ыстка!..

Анастасія Уладзіміраўна. Так-так, было, Калерыя Панцеляймонаўна, было, даруйце… Дык што? Здымем, можа, Дошку гонару?.. Не вісець жа ёй увесь час пустой.

Калерыя Панцеляймонаўна. Таварыш старшыня прафкома (Капа светла-фіялетавых кудзерак зноў страсянулася, але на гэты раз — не так далікатна)!!! Мы горшыя за людзей?.. Зноў жа і Іванавічу трэба будзе рабіць справаздачу (пухнаты, з вялікім залатым пярсцёнкам палец ускінуўся ўгору) аб нашых дасягненнях, дык пераканаўчыя наглядныя прыклады патрэбны будуць. Ясна?

Анастасія Уладзіміраўна. Што ж рабіць?.. Абалдзець можна (цяжка ўздыхнула)… Ды балдзей не балдзей, а ўсё роўна, як бабуля мая ў вёсцы казала,— ні божа мой.

Калерыя Панцеляймонаўна. Дарагі мой старшыня прафкома, забывайце цытаты нашых бабуль (таксама ўздыхнула). Цытаваць трэба Івана Іванавіча: «Няма (а калі на мове продкаў — «ні божа мой») — гэта не для нас»… Так што будзем працягваць балдзець. Іван Іванавіч сказаў бы: «Не трэба, таварышы, драматызаваць сітуацыю. Яна не характэрная для нашай перабудовы». (Дырэктарка крутнула галавой і раптам тоненька хіхікнула). Ну і зух наш Іван Іванавіч! Столькі выпалалі ўжо такіх, а ён — як пырнік той!

Анастасія Уладзіміраўна. Кале-ерыя Панцеляймонаўна (горача пляснула далонямі), успомніла! А Тамару Груздову, з аддзела жаночага абутку?.. I скаргаў на яе няма, і нос не суне куды не трэба, і не гумарыстка!

Калерыя Панцеляймонаўна. Груздова, Груздова… Так, бадай, заслугоўвае. (Твар дырэктарскі пасвятлеў, аднак адразу на яго зноў лёг клопатны цень). Груздову — і ўсё? Вось гэта, Іван Іванавіч скажа, калектыўчык — усяго адзін перадавік!

Усталявалася хвілінная паўза. Яна была — як у чаканні прысуду Івана Іванавіча.

Калерыя Панцеляймонаўна. Канешне, і Клара, і Людміла… Але яны ўсё ж не раўня Груздовай. А ўраўнілаўкі тут мы, Анастасія Уладзіміраўна, дапусціць не можам.

Нейкі час дырэктарка і старшыня прафкома пазіраюць вочы ў вочы.

Калерыя Панцеляймонаўна. Мы ні на хвіліну не маем права забываць, у які супярэчлівы і пераломны час жывем. Так што, акрамя ўсяго іншага, паказ нашых перадавікоў паспрыяе, каб у калектыве і надалей мацнеў здаровы дух садружнасці і супрацоўніцтва (нахіляецца, нюхае ружы, глыбока ўцягваючы паветра). Ясна вам, дарагуша?

Анастасія Уладзіміраўна. Вой, Калерыя Панцеляймонаўна, здаецца (шчасліва ўсміхаецца)… Здаецца — эўрыка! Яно і не будзе ўраўнілаўкі! Усё ў нас будзе о’кэй, як у людзей!

Калерыя Панцеляймонаўна. Аднак жа — праўда, па неправераных чутках, Клара і Людміла часам за хлопцаў «драпаюцца».

Анастасія Уладзіміраўна. Дык гата калі яны разам і побач адна з адной.

Дырэктарка лагодна пазірае на старшыню прафкома і міласціва прыкрывае вочы вейкамі: о’кэй.

Бок другі

Пакой адпачынку магазіна. На абклеенай ружова-залацістымі шпалерамі сцяне — рэпрадукцыя карціны Васняцова «Волаты» ў прыгожай пазалочанай раме. Ілья Мурамец з-пад рукі пільна узіраецца ў Дошку гонару. Яна, такая ж велічная і ўнушальная, як і рама карціны, гаспадарліва займае пачэснае месца на суседняй сцяне. 3 фотаздымкаў, што чынна месцяцца там, аднаго вялікага і двух меншых абапал яго, весела пазіраюць на трох волатаў Клара Арцюшкова, Тамара Груздова і Людміла Карніцкая.

Анастасія Уладзіміраўна. Чым не о’кэй, Калерыя Панцеляймонаўна (весела смяецца)? Перадавыя сучасныя дзяўчаты ахмураюць сур’ёзных гістарычных хлопцаў.

Калерыя Панцеляймонаўна (з пафасам). Сімвалічна, золатка (зіркае на карціну і Дошку гонару)! Традыцыйнае народнае высакародства мінулага і сучаснасці.

Анастасія Уладзіміраўна. Ай-яй (ляпае далоняй па ілбе), не дапетрыла!.. Што каб дзяўчат на коней перасадзіць? Арыгінальна!.. I яно ж зусім проста: усунуў галаву ў дзюрку палотнішча, на якім намаляваны конь з тулавам чалавека ў сядле, і — ты наезнік… Арыгінальна і пераканаўча: не сядзяць нашы гераіні, склаўшы рукі ў арэоле славы, здабытай у год Змяі, а імчаць заваёўваць новыя дасягненні. У год Каня гэта глыбока сімвалічна! Праўда ж?..

Калерыя Панцеляймонаўна (натхнёна). Я заўсёды казала: голас грамадскасці — голас божы. Па-мойму, думка ваша, друг мой неацэнны, вельмі слушная. I Іван Іванавіч яе ўхваліць. Прыклад для іншых будзе. Уяўляеце — ва ўсіх магазінах на Дошках гонару, калі мы пераходзім на новыя формы гандлю, конніца скача!..

ГЭЙ, НАПЕРАД! ГЭЙ, НАЗАД!

Шумеў-грымеў аб’яднаны кангрэс дэмакратаў і плутакратаў, народнага фронту і партыі камуністаў. Абмяркоўвалі эканамічна-культурную дактрыну рэгіёна: «Гэй, наперад!» нам свеціць альбо «Гэй, назад?» Штармавое мора так не бурліць, як бурліў высокі сход.

— Гэй, наперад!

— Гэй, назад!

Зала ўзрывалася то шалёнымі воплескамі, то ўтрапёным тупатам імпартных чаравікаў па блішчаста-люстраным паркеце.

— Сёння, шаноўныя дэлегаты, нам неабходна прыйсці да кансенсусу. Тады наша рашэнне будзе вечнай каштоўнасцю, і мы назаўсёды застанёмся ў гісторыі! — ахрыплым, як у драча на балоце, голасам заклінаў плюгавы, нібы прыхоплены спякотаю струк перцу, старшыня кангрэса.

Дэмакрат з галавой рэдзькай угору і плутакрат з галавой рэдзькай уніз сядзелі побач.

— Ты за што?

— А ты за што?

— За справядлівасць і прагрэс.

— I я за тое ж.

— Прымем дактрыну і — гуртам, з песнямі — у вялікі паход, — ледзь хаўкаў за кіраўнічым сталом перасохлы струк. — Памятаеце, як у класіка? «Луг заліўся галасамі. На яго ва ўсе канцы выййшлі стройнымі радамі загарэлыя касцы». Хто за «Гэй, наперад!» — прашу галасаваць!

Абедзве рэдзькі паднялі рукі.

— Хто за «Гэй, назад!»?

Белыя пляскатыя далоні іхнія зноў ускінуліся над галовамі.

— Ты што? — усміхнулася рэдзька ўніз.

— А ты што? — бліскотна міргнула круглым вокам рэдзька ўгору.

— Гэтую руку бачыш? Левая. Яна бліжэй да сэрца. Ёю я — за «Гэй, наперад!»

— А навошта праваю за «Гэй, назад!»?

— Апанентам лапшу павесіў.

— Дык і я ж… Ты — мне, я — табе. Хі-хі…

— То, значыцца, падвядзём рысу.

Як выштурхнутыя катапультай, рэдзькі адначасова ўсхапіліся з мяккіх крэслаў.

— Увага! — раўнулі грымотнымі, нібы з гармат стрэлілі, галасамі.

Зала знямела. Уміг адчула: зараз пачуе нешта велічна-глыбакадумнае, калі не геніяльнае.

— Значыцца, так: «Гэй, наперад цераз назад!» Цьфу, пераблыталі… «Гэй назад цераз наперад!».

Перасохлы перац каўтануў з крыштальнай шклянкі.

— Уф-ф! Мудра, без лапшы! Прымаецца, шаноўныя дэлегаты, цалкам!

— Уф-ф! — уздыхнула з палёгкай зала.

3 расчырванелых лысін, як дым з комінаў у марознае надвор’е, слупамі валіла пара.

МОМАНТ ЭФЕКТУ

Сцяпан Калістратавіч любіў пахваляцца, што дэвіз яго творчасці — «Смело мы в бой пойдём!». Ён, маўляў, не пісаў, а высякаў свае публіцыстычныя творы на жалезе і камені зубілам і малатком. Канцоўкі ж заўсёды знаходзіў такія, каб чытач, вобразна кажучы, перажыў ашаламляльны момант эфекту.

I ўсё было б добра ў яго жыцці, каб з ператомленасці не навалілася нейкая містыка, не ўварвалася ў душу дзікая д’ябальшчына. А разгарэлася яна падчас сустрэчы з той чароўнай бландзінкай, каб ёй рагатыя чэрці з вечара да раніцы сніліся.

Радасны крочыў ён маляўнічай лясной дарожкай: лісічак жа ў кошыку — ажно з верхам было! I тут яна — не раўнуючы, як Саўка з канапель: «Пі-і!». Ён скочыў убок, нібы ўджалены, а яна сонечна так яму блісь залатымі зубамі! 3-за галавы вялізнай аўчаркі, што на сядзенні побач з ёю высалапіла доўгі чырвоны язык. «Каралева!» — палыхнула ў яго галаве і абдало жарам твар. Блакітныя «Жыгулі» мякка пракацілі міма. «Ну, во!.. Магла б і падвезці», — пакрыўджана папракнуў ён каралеву. Ды адразу і знайшоў ён апраўданне: пабаялася, мусіць, каб не ўтварыў чаго… Раптам — о божухна! — стукнула-грукнула ў галаве: гэта ж аўчарка чароўна бліснула яму залатымі зубамі ад руля, а бландзінка з высалапленым доўгім чырвоным языком паласнула яго сінім позіркам, як лязом. Па спіне пабеглі мурашкі. Ён крутнуў галавой: ап’янеў ад кіслароду?… «Во цырк! Даю ўстаноўку: згінь, нячыстая сіла!». Уклаў два пальцы ў рот ды на ўсю моц услед «Жыгулям»: «Фіў-ў». I зарагатаў. Ён заўсёды смяяўся, калі не плакаў.

У наступную суботу Сцяпан Калістратавіч зноў наведаўся ў лес. Прайшлі цёплыя грыбасеі, дык лісічак было — хоць касой касі. Ён ажно два кошыкі налаташыў.

Дадому кіраваўся па знаемай дарожцы. Ішоў, мурлыкаў сабе пад нос: «А свежая юшачка — акунёк, а свежая юшачка — акунёк, прыйдзі ка мне ў госцейкі, мой кумок…» 3 вершаліны агромністай сасны ўзляцелі тры вароны. Парывіста, імкліва, і яму здалося, што гэта рванула ў нябесны шлях-дарогу ліхая тройка вараных. «Паэт!» — з гордасцю падумаў ён пра сябе і зухавата галёкнуў:

— Алюра, залётныя!

Але чым бліжэй падыходзіў ён да таго месца, дзе спаткаўся з бландзінкай, тым гучней шапталі яму ў вушы то злева, то справа нейкія хрыпатыя, сіпатыя галасы: «Глядзі, пільна глядзі наперад!» Ён агрызаўся ім: «Адчаліся, нячыстая сіла, у мяне свая не лысая галава на плячах!».

А тым часам наперадзе з ціхай лясной гасподы сталі адна за адной выходзіць на дарогу людскія калоны. У першых шэрагах былі самыя прыгожыя і дужыя. «Усё правільна, так і павінна быць», — адобрыў Сцяпан Калістратавіч. Калоны тупацелі, іх кідала з боку ў бок, як на калдобінах. Раптам у лесе ўсчаўся гул, трэск, над вяршынямі соснаў ускінулася полымя. Людзі нешта крычалі жалезнымі галасамі, размахвалі рознакаляровымі сцягамі, кулакамі. Нейкі сівы граміла схапіў загрудкі лысага крыкуна. Некаторыя страшна шчэрыліся, з ратоў у іх тырчалі вялікія іклы. Сцяпан Калістратавіч здзівіўся: не было ў іх іклаў, знаёмыя ж людзі!.. Пакорпаўся ў думках: ці, можа, хавалі? Аблашчаныя былі ўладарнай рукою, а перад ласкай і воўк іклы хавае… Лысы і сівы ўжо трэслі адзін аднаго, як ігрушы.

I ў Сцяпана Кашстратавіча штосьці затрэслася ўсярэдзіне.

— Так яго, так! — гукнуў ён, сам не ведаючы, каго падбадзёрваў. — Ха-ха-ха! Момант эфекту!

3-за куста цераз дарогу сігануў вялікі, як лашак, заяц. Сцяпан Калістратавіч тузануўся, быццам памкнуўся кінуцца ўслед за ім.

— Куды ты, друг! А я?.. — схапіўся за грудзі, як за прастрэленыя.

Заяц па-конску заржаў яму з лесу:

«Вихри враждебные веют над нами!..»

У вецці кучаравай бярозы над галавой у Сцяпана Калістратавіча бадзёра прашчабятала нейкая птушка:

— Усё ўладзіцца, усё ўладзіцца…

— Чуеш, баязлівец нікчэмны? Будзе ў нас о’кэй, як у людзей!

Сцяпан Калістратавіч асцярожна паставіў на траву кошык з лісічкамі і пагразіў некуды ў лес кулаком:

— Ну, заяц, пачакай!.. — Засмяяўся з зайца, а з вачэй у яго выкаціліся дзве буйныя слязы.

ПАЛІТЫКІ

Служачы Дзяржстраха Гаўрыла Давыдзюк гаварыў суседу па кватэры Станіславу Радчанку, вадзіцелю тралейбуса:

— От мы з табою столькі гадоў у адзін пад’езд боты топчам, а ці ведаеш ты маю душу? То ж і яно… А чаму? Бо жылі ў такі час, калі хавалі свае душы. Ні пікні, ні шыкні. Цяпер — калі ласка! Раскрывайся наросхрыст. — Давыдзюк ікнуў.— Фу, у горле штосьці дзярэ. Хоць бы не ахрыпнуць у адказны момант. У час перабудовы і дэмакратыі, скажу я табе, як ніколі палітыкам голас патрэбны.