Віхор

Частка першая

Яны ішлі на шашу.

Дарогу нечакана перабег табун дзікоў. Спружынаю закруціўшы хвост, бокам, бліскаючы дробненькім, масляна-рудым, бы казельчык, вокам, першы перамахнуў сякач, услед пасыпаліся рабенькія, гнуткія, бы ўюны, парасяты; падштурхоўваючы іх пад азадкі і рохкаючы, перавалілася праз каляіны віслапузая, худая, як дошка, свіння, і на пясчаным гарбяку засталіся глыбокія канаўкі ад цяжкіх, набрынялых саскоў.

«Цыц!..» — Грышка аж папяросу выпусціў. Лісаветка спалохана і неяк па-дзявочы прытворна ўчапілася за яго руку. «Колькі іх!..» — сказала шэптам. Грышка прыслухоўваўся, як храбусцелі пад капытамі дзікоў сушняк, яловыя і сасновыя шышкі.

На шашы гулі-стагналі машыны. Стомлены гарачынёю, ціха стаяў абапал дарогі спелы, сівы ў камлях і бледна-зялёны ўверсе, сасоннік — увесь разам трохі вялы, як чалавек пасля хваробы. І неба над ім было як выцвілае, дзіўнае нейкае, светлаватае, аж празрыстае, радаснае, і той жа час са схаванай, быццам патаемна-глыбокаю журбою.

Людзі ў гэтай навакольнай акрасе не былі яркія, яны як бы раствараліся ў ёй. Грышка быў апрануты ў новы цёмны касцюм з цененькай жоўтаю прадольнаю ніткаю; на нагах яшчэ не старыя чаравікі, перад дарогаю начышчаныя, і на іх добра відаць пыл. Лісаветка, можа б, была ярчэйшая, калі б у апошнюю хвіліну не змяніла жоўтай блузкі, у якой не аказалася гузіка, на карычневую з матузкамі; туфлі, як і Грышкавы чаравікі, былі густа запудраны пылам.

Лісаветка глядзела ўперад, на шашу, а Грышка круціў галавою на бакі, акурат дапаў да грыбоў.

Не, яны, Лісаветка з Грышкам, не пасварыліся, і гаварыць пра што ім было не на адзін кош. Так яны хавалі сваё хваляванне.

Асфальт быў чорны, над ім кружыліся шэрыя сухія стракозы. Удалечыні, можа, пад самаю Дабранкаю, шаша збягалася на шыла, самы кончык якога патанаў у ліловай смузе. Парэнчы моста на фоне алешніку былі ярка-белыя, і здавалася, што гэта не мост цераз канаву, а сядзіць гіганцкая мятлушка-капусніца. Сонца пераваліла на правы бок шашы і сачылася, як пыл, скрозь худую ігліцу высокіх, суровых сосен.

Неўзабаве там, дзе шаша сыходзілася на шыла, зачарнела кропка — быццам на шыла гэтае нанізалі муху ці мураша, які ўсё яшчэ змагаўся за жыццё. Потым заблішчала белае ў тоненькім чырвоным вяночку, як мухамор: набліжаўся «Ікарус».

Грышка сядзеў на камені. Лісаветка стаяла, прыхінуўшыся плячом да абгарэлай знізу сасны. Грышка ўстаў, і яны ўзышлі з-пад лізерта на асфальт. Грышка прыпадняў картуз і зноў ёмка насадзіў яго на макаўку, акурат думаў, што «Ікарус», прамчаўшыся, узвіруе вецер і сарве картуз з галавы.

«Ікарус» і праўда пёр, бы і не думаў спыняцца. Во і мосцік застаўся ззаду, павіслі на парэнчах касмылі сіняга дыму. Але метраў за пяцьдзесят ад прыпынку ён раптам як падавіўся: кэрхнуў, стаў рэзка тармазіць — запахла паленаю гумаю. Грышкавы і Лісаветчыны вочы разбягаліся, шныпарылі па вокнах...

Аўтобус спыніўся тады, калі сэрцы ў абаіх ужо ледзь не апалі. Можа б, яны ў такім здранцвенні не змаглі і з месца скрануцца, калі б не былі бацькамі. Лісаветка мітнулася бегчы, а Грышка, прысядаючы, пайшоў хуткаю хадою. Дзверы ў аўтобусе расчыніліся, і з іх выскачыў Міша, загарэлы, аж смуглы, паставіў на пясчаную броўку шашы чамаданчык — маленькі, як дзве цагліны, з акутымі па ражках, бліскучымі, як чайная лыжка, каўпачкамі.

Лісаветка павісла ў Мішы на шыі: «Сыночак мой любенькі, даражэнькі!..» — ён стаяў, апусціўшы рукі, як бы даваў маці выліць з сябе ўсю ласку. Лісаветка цалавала Мішу ў твар, шыю, валасы за вухам і не адчувала, што шчокі ў сына калючыя, бы яловыя шышкі.

Грышка падышоў і неяк здалёку падаў сыну руку, адчуў: сынава рука касцістая і такая ж цвёрдая, як яго.

«Ну што, пойдзем?» — Міша махнуў чамаданчыкам. У другой руцэ ён трымаў вязаны светла-шэры джэмпер, і Лісаветка ўзяла яго і павесіла сабе на сугіб локця.

Міша ішоў апусціўшы галаву, спустошаныя кароткаю ды мітусліваю сустрэчаю, не знаходзілі слоў і Грышка з Лісаветкаю. Лісаветка ішла паперадзе, тады Міша, крыху ззаду тупаў Грышка. Міша быў коратка падстрыжаны, на шыі пасля брытвы бялелася скура, як надрэзаная на барвічку мясціна; кашуля на плячах напіналася, і пад ёю хадзіла гнуткае, мускулістае, натрэніраванае цела. Міша быў вышэйшы за маці галавы на паўтары.

«Як там Ленка? Даўно не пісала мне...» — сказаў Міша. «Калі-та? На тым тыдні, у чацвер, нам пісьмо было ад яе. Ну, піша, працуе, многа палучаюць. Жыве ў бараку, печачка ў пакоі...» — Лісаветка спяшалася нагаварыць як болей Мішу, акурат не хацела, каб ён шмат распытваў пра Ленку.

Між імі была тая няёмкасць, што зазвычай бывае між роднымі людзьмі, якія даўно не бачыліся і адзін з якіх правініўся, на сорам астатнім, але ад гэтага не стаў чужэйшы, а наўпярок, выклікаў яшчэ большую шкадобу.

Гравійка, што дэушнікі пачалі насыпаць з боку шашы, кончылася, ногі ступілі на пясок.

«Во бачыш, дзікі прабеглі»,— паказаў трохі спагадзя Грышка сляды на пяску. «Многа дзікоў?» — спытаў Міша, прыпыняючыся і разглядаючы сляды дзікоў. «Хапае. Хоць і б’юць іх. Нават мы з маткаю ўзімку папробвалі дзічыны. Смачная, ліха яе! Толькі для маіх зубоў цвердаватая».— «А дзе ўзялі? Ці ты ўжо браканьерам стаў?» — усміхнуўся Міша. «Ды не! У глінішча забухаўся і звіхнуў сабе пазванок. Занесла яміну снегам, а яны ішлі цераз поле калгасны сад шарудзіць, і адзін падсвінак... Дзеці ў шышкі хадзілі і агледзелі. Сабраліся мужчыны — Ляксей Чубатчышын, я... Выцягнулі на вяроўках. Пазванілі ў міліцыю, там спыталі, ці вялікі, і кажуць, іспользуйця самі. Во што...»

Абмінулі магільнік; засталіся ззаду канчанскія хаты. Міша баяўся глянуць на вокны: з кожнага, здавалася, за ім сочаць позіркі — і цікаўныя, і дакорлівыя адначасна. Што скажаш, не са славаю вяртаецца ў родную хату, а з няславаю, якую людзі заўсягды асуджалі. Думаў ён, як шмат перадумаў за апошні год, звіхнуцца можна.

Грэблі новай Міша не бачыў: яна была цяпер высокая, роўная, чыстая, як бубен; абапал не стаялі, як раней улетку, зялёныя тугія лужыны, вада мела прамы ход у балотца праз бетонную трубу.

Ад хаты сваёй, якая адкрылася вачам зразу, калі павярнулі на грэблю, разанула незнаёмаю сонечнай светласцю. Ажно разгубіўся Міша: «Што такое?..» Ды тут жа ўсё разгадаў: на гародзе, пад ліпамі, у лісце якіх ужо густа ўплялася жаўцізна, стаяў высокі новы зруб, ён свяціўся, блішчаў, бы велікоднае яйка; а кроквы, з прыбітым на іх жардзём, вельмі ўжо нагадвалі хоць і старэчую, шчарбатую, але вясёлую, прыветлівую ўсмешку.

Грышка пераняў сынаў позірк, сказаў дужым голасам, проці якога не запярэчыць нават сам бог: «Да восені накрыць і зафрантоніць трэба. Шыферу сабес выпісаў...»

Старая хата побач з новым зрубам таксама журыцца не хацела: Грышка падмаладзіў яе, прыбіў новыя разьбяныя ліштвы, якія сам выпілаваў, пафарбаваў у белы колер; паднавіў франтон; ашаляваў вуглы; палісаднік абгарадзіў штыкетнікам, у шчыліны якога павыткнуліся жоўтыя галоўкі вяргіняў, сагнуліся, як у паклоне.

Тры гады Міша не быў дома. Цэлы свет змяніўся за гэты час. Толькі маці і бацька, здаецца, ранейшыя, можа, трохі паспакайнелі і вочы як быццам не такія вясёлыя і бойкія.

У дзірцы каля вушака Лісаветка ўзяла ключ, адамкнула дзверы. У сенцах на запыленым акне зашумелі мухі. «А каб вас пранцы!..— махнула Лісаветка дзвюма рукамі.— Толечкі ж труціла. Халеру нічым не вытруціш».

У хаце было змрачнавата: пад вокнамі ў палісадніку стаялі ядраныя кусты бэзу — разрасліся. Мішу зразу як бы скавала цесната хаты, так і глядзі, плячом разваліш вугал печы ці зрушыш нагою стол.

«Есці будзеш?» — спытала Лісаветка ў Мішы, адно дзеля таго каб папярэдзіць, што яна пойдзе на кухню і будзе накрываць стол. «Канечне, будзе!» — сказаў Грышка не то з радасцю, не то злуючыся на жонку за бязглуздае пытанне, а то і зусім, мабыць, з ліслівым жаданнем дагадзіць сыну.

Міша сеў за стол у чыстай палове хаты; перакідваў з месца на месца газеты, разгортваў, пустым позіркам вадзіў па старонках. Грышка павесіў на ласіны рог картуз, прычасаўся перад трумо; уздыхнуў, сеў на крэсла да стала, выпрастаў ногі і затрос імі — так заўсягды рабіў, калі хваляваўся ды збіраўся сказаць нешта важнае, можа, нават непрыемнае сумоўніку і доўга выбіраў словы, з якіх пачаць.

Міша сабраў газеты ў стос, памацаў кішэні штаноў і папрасіў попелку. Грышка схадзіў у веранду і прынёс літую медную талерачку з выпуклым дзіком на дне, яе ўважылі Грышку на дзень ангела яшчэ ў «Сельгастэхніцы», сам над ёю дыміў калі, а часцей ставіў гасцям. Міша вытрас з пачкі дзве папяросіны, Грышка ўзяў адну і стаў церушыць яе, адчуваючы, што пальцы яго нягнуткія, як бы драўляныя: нервы, нервачкі здаюць...

Сын і бацька прыкурылі ад адной запалкі. І раптам пасля першай глыбокай зацяжкі, як бывала ў маладосці пасля першай чаркі, ад Грышкі адкацілася здранцвеласць, і радасць ад сустрэчы з сынам дала нарэшце сабе волю, акурат увайшла з вуліцы разам з сонцам, што павярнула на акно і рассеяла змрок хаты і няпэўнасць між дзвюма блізкімі душамі.

«Бачыў, адгрукаў даміну?» — «З кім рубіў?» — стрымана спытаў Міша: яму было, канечне, усё роўна — з кім, але не хацеў крыўдзіць бацьку няўвагаю і на яго словы адказваць зняважлівым маўчаннем. «То з Ляксеем тым жа, то сам болей цюкаў. Я тады неўзабаве як ад цябе прыехаў і ўзяўся. Ета такое дзела, што чалавеку заўсягды трэба свой куток мець. Цяпер многія хлопцы дык харошыя кватэры ў райцэнтры папалучалі. А Валодзька Шапялёў, той у Мінску, хваліўся, кватэру палучыў...» — «Як ён там?» — раптам ні з таго ні з сяго пацікавіўся Міша. «Ат! — сказаў Грышка чамусьці з нутраною радасцю.— Мабыць, не вельмі яму тама... Нешта ён ні рыба ні мяса, як я паглядзеў... Тлее, бы кнот».

Міша смачна зацягнуўся, і Грышка ўбачыў, як каля вачэй у яго дробнымі маршчынкамі пасеклася скура, а ўжо праз імгненне адчуў, быццам кожная маршчынка, як той дроцік, стала калоць у сэрца: шчымлівы, нейкі пусты халадок запоўніў грудзі, і забалелі знутры вочы, акурат іх засыпаў пяском вецер.

Міша маўчаў. Бачыў Грышка, сыну ёсцека што сказаць, але, мабыць, не хоча пакуль выстаўляцца ці не мае жадання зноў «брацца за сваё», і гэтая кароткая стрыманасць як мёдам памазала Грышку на душы; гэта была новая ў сына струнка, якая прымусіла здрыгануцца зняверанае Грышкава сэрца, напоўніла яго хоць і маленькай, ды ўсё-такі надзеяй.

Кухню на лета абсталявалі там, дзе раней была кладоўка: Грышка прарэзаў у сцяне на гарод акно; паставілі газпліту, стол, мяшкі з мукою, бочкі, кадушку з салам, іншае лам’ё перанеслі ў адрынку, якую Грышка таксама падладзіў, замасціў, нарабіў у кутах паліц.

Міша сеў на крэсла, што стаяла каля балеі з вадою, апынуўся як бы ў нішы, якая халадзіла яму спіну. Ад пахаў, што падымаліся ад талерак і місак, у яго закружылася галава і падкаціўся пад грудзі даўкі камяк, ледзь пракаўтнуў сліну. Маці паставіла каля Мішы сподак і чарку. Палажыла на талерку бліны: Міша іх любіў змалку.

«Хлеба няма,— сказаў Грышка,— даўно не завозілі ў краму... Звонім-звонім — кажуць, неперспекціўная дзярэўня, Малінаўка ваша... Добра, хоць прыпынак зрабілі, а то раней не было — свішчы аўтобусу ўслед. Адмучыўся і я, калі ў горадзе рабіў... Але дос пра беды! — Грышка наліў у чаркі малінавай настойкі.— Ну, давайце за прыезд, за сустрэчу!..» — Грышка сказаў, аж прыкра стала, чуллівым голасам, які гатовы быў сарвацца на плач.

Міша адным рыўком кульнуў чарку ў рот, прытуліў да носа кулак, быццам не сабе, а каму чужому даваў панюхаць, які ён цяжкі і цвёрды і чым пахне. Але, мабыць, адсоваў кулакі — хопіць.

«Ды не крывіся ты! — пажартаваў Грышка.— Адны вітаміны!»

Міша трымаў у руцэ відэлец і не ведаў, у што яго ўдзяўбнуць. У вялікай белай талерцы ляжалі брусочкі кумпяка, звёнцы самаробнай каўбасы; у шкляным слоіку паблісквала тлушчам свіная тушонка. З паліванай глінянай міскі пнулі жоўтыя галоўкі марынаваныя барвічкі, наверсе плаваў алей з цёмным і даўгенькім, як чоўнік, лаўровым лістом. Міша быў пацягнуўся відэльцам да іх, але ўбачыў яшчэ талерку з салёнымі грыбамі і накалоў таўсты, круглы, як колца, груздзік. Груздзік захрумсцеў на зубах. «Смачныя! — пахваліў Міша грыбы.— Тваё старанне? — глянуў на бацьку, падчапіў яшчэ адзін груздзік, беленькі, чысты, атулены празрыстаю студзяністасцю.— Як сёлета грыбы?» — «Ды сёлета няўрод».— «Во летась было грыбоў дык грыбоў! — сказала Лісаветка; яна нароўні з мужчынамі выпіла, і вочы яе блішчалі не толькі ад радасці.— Бацька ў перадавікі выбіўся...» — «А кінь ты!» — Грышка незалюбіў, што Лісаветка рвецца выткнуць яго. Дурное дзела пахвала: нішто не псуе так чалавека, не завязвае яму вочы, як гэта «во ён», «во ён». Робіш — табе добра, і ўся пахвала.

Лісаветка асеклася, але па агеньчыках у вачах было відаць: яна край хоча пахваліцца, што Грышку «заснялі на самую вялікую Дошку».

Міша еў, аж нос угінаўся, на скронях варушыліся кароткія валасы і дробна, як сняжынкі, бліскалі. Грышка трохі ўкусіў і ўжо наеўся, нехаця, марудна жаваў кавалачак цвёрдае каўбасы. Гаворка разладзілася, вялася з тою несвабодаю і стрыманасцю, якія быццам і цікаўнасці не замінаюць, і дазваляюць апускаць непрыемныя падрабязнасці. І ўсё-ткі Лісаветцы цюкнула, што іменна цяпер, захмялелай, ёй самая латва сказаць Мішу пра Ленку; і яна не задумваючыся расказала, што Ленка нешта круціла-муціла там і замуж збіралася, а «палучыла хвіндос пад нос — панесла ад некага». Па гэтым «ад некага» Міша зразумеў, што сястра нагуляла дзіця, і аж зубамі скрыпнуў: чорт, няхай бы ўжо ён адзін быў такі нягеглы, а то і сястра ў гарачай вадзе купаная. І той жа, крыўдзіцель, шустрачок нейкі. Залавіў бы яго Міша ў лапы — запомніў бы навекі, круцель!

«А-а, як цяперашнія мужыкі — п’яніцы, дык хай лепш без яго,— сказала Лісаветка без ноткі журбы ў голасе.— Народзіцца, выгадуем. Прывязе нам...» — «Выгадуем-то выгадуем...— Грышка ўздыхнуў: слабы зусім стаў, ад настойкі ап’янеў, водзіць галаву, усяродку пячэ, быццам там агонь гарыць. Ён папрасіў у Лісаветкі чаго-небудзь кіслага. Яна падала кампоту.— Ну, а як жа ты, што думаеш рабіць?» — нарэшце спытаў, зачапіў набалелае Грышка, мляваю рукою ловячы на талерцы слізкі груздзік.

Лісаветка, якая пачала ўжо прыбіраць са стала посуд, раптам крутнулася да Грышкі, нахілілася: «Ты ўжо зразу... «што рабіць»! Дай ты чалавеку апомніцца. Не воўк твая работа — не збяжыць у лес. Хай пагуляе чалавек».— «На гулях далёка не заедзеш».— Грышка баяўся, каб і Міша не накінуўся на яго, не стаў яму пярэчыць. Не, Міша маўчаў. «Малайцом! Дзяржыцца...» — пахваліў яго Грышка, адчуваючы на душы радасць.

На вуліцы сцямнела. Уключылі святло. Знадворку на акно лягла цёмная сінь, пералівалася, блішчала; у ёй мярэжыліся твары людзей, посуд на стале; маленькай, чахлай цыбулінаю рдзела лямпачка.

«Што, пойдзем на двор пакурым?» —сказаў Міша і ўстаў з-за стала. Маці за вячэру не падзякаваў, не было прывычкі з маленства.

На двары пад хатаю ляжалі складзеныя калодкі — на шалёўку; трэба адвезці ў Дабранку на пілараму і папіліць. Цягнуць няма як, хутка дажджы прарвуць неба, і калодкі разбрыняюць. Яны селі на калодкі. Закурылі. З будкі вылез Босы, глядзеў на Мішу і віляў хвастом. Няўжо пазнаў, халера?

«Мабыць, у райцэнтр паеду шукаць работу...» — сказаў няўпэўнена Міша, помнячы, што бацька чакае адказу на сваё пытанне. «А чаму ў раён? Цяпер да нас у калгас добры старшыня прыбіўся. Ягорыч, во што...» — «Сам жа казаў, хлопцы добра ўладкоўваюцца...» — «Я казаў пра другое. Пра кватэры я казаў. А ў цябе хата ёсць».

Міша засмяяўся, адхіліўся, каб убачыць з-за пуні зруб. Убачыў адно вугал і крайнюю крокву: на ёй ад святла месіка і зорак бліскалі кропелькі смалы, як іней усё роўна.

«Я што, ваўкоў у ёй ганяць буду?» — спытаў.

Грышка ледзь не выпаліў, што трэба жаніцца ды сям’ю ладзіць, але стрываў і ў думках пахваліў сябе: Міша мог бы псіхануць, пачуўшы пра сям’ю. «Лепш дзяцей»,— усміхнуўся Грышка. «Ай, бацька!..— ужо з адчаем сказаў Міша.— Абрыдлі мне гэтыя натацыі, у пячонках сядзяць. Давай лепей заўтра на рыбу адскочым, а там будзе відаць...» — «Не, ліха матары!..— затраслося ў Грышкі ў грудзях.— Пупавінаю не змог, дык дзягаю прывяжу да зямлі, стрыгунка такога! Быць не можа».

Тонкі, зеленаваты, як скібачка аблупленага казляка, выткнуўся краем з-за вільчыка пуні месік, і крытая шыферам страха пабялела, бы яе акрылі скацеркаю. Цемра на дварэ пабегла хавацца ў закуткі, шмыгнула пад веранду, у пустую сабачую будку. А ў самой верандзе тым часам Лісаветка, прыцінаючы ў душы дрыготку, даўно забытую радасць, сцяліла сыну пасцель. На стары сяннік палажыла матрац, акрыла новаю прасціною, дастала з куфра пуховую падушку і коўдру, якія берагла Ленцы на пасаг — цяпер не трэба ўжо. Няхай павылежваецца хлопчык — так іншы раз расчуленая Лісаветка называла Мішу.

Грышка лёг спаць у хаце, на ложку, што каля печы, Лісаветка — на тым, што пры акне, якраз напроці. Здавалася б, гаварыць ім не нагаварыцца, але — не: перакінуліся словам-двума, і маўчок. Грышка, праўда, яшчэ выкурыў папяросу, павярнуўся спінаю да печы і роўненька, ціха засоп. Знаць, супакоілася ягонае сэрца; можа, маленькая трывога яшчэ і жыла ў ім, але Грышка справіўся, зладзіў з ёю хутка, не даў разрасціся.

Ад пеўневага крыку звычайна прачынаюцца людзі выпадковыя ў вёсцы, а сталых вяскоўцаў гэты пярэгалас не кранае; затое калі вясковы дзядзька або цётка паедзе да сваіх дзяцей у горад, то праз усю ноч будзе пакутаваць ад стукату таварных вагонаў на станцыі або злякацца на кожную сірэну легкавіка.

Грышка ніколі ў жыцці не купляў будзільнікаў; навошта яны, калі ў ягонай галаве свой адмысловы будзільнічак працуе: трэба прачнуцца ў тры гадзіны ночы, звечара падумаў, а роўна ў тры гадзіны — лып вачыма і прачнуўся. Грышка спярша аж баяўся гэтае свае дзіўнасці, але аднаго разу спытаў у доктара, дык ён як пачаў распавядаць пра ўсякія «старажавыя цэнтры», нервы, псіхіку, што затлуміў Грышку галаву яшчэ болей.

...Грышка прахапіўся. Глянуў на акно: шэрае ўжо, недзе далёка, яшчэ пад зямлёю, устае сонца, спяшаецца ў помач людзям. Лісаветка спіць. Хвіліны дзве Грышка паляжаў з адкрытымі вачыма, адхінуў коўдру. Выйшаў у прыдзелак; выключальнік шчоўкнуў у цішыні дужа звонка. Ходзікі на сцяне-перабіўцы паказвалі блізка на чацвёртую. Акурат. Грышка пазяхнуў. І кот, саскочыўшы з печы і выгнуўшы спіну, выскаліў дробныя вострыя зубы, глядзеў на гаспадара з чалавечаю ўважлівасцю, як хацеў пра нешта запытацца ці аб нечым папрасіць.

Зашамацела ў верандзе, дзугнулі на падлогу ногі. «Міша...» Так і ёсць: адчыняюцца дзверы, заходзіць Міша. Жмурыцца ад святла, вочы ў яго падпухлі, але бліскучыя, ажно свецяцца бялкі, і твар не свежы, сонны. «Блага спаў,— кажа Міша,— на мяккім не прывык...» — «На новым месцы заўсёды...— Грышка абуваў боты.— Ну, што, трэба чарвей капаць?» — «Цёмна ж».— «У мяне ліхтарык ёсць. Можа, выпаўзняў знойдзем, яны толькі ў цемнаце вылазяць...»

«Лажыцеся вы ды спіце, рыбакі! — сонным голасам, у якім чулася і абурэнне, сказала Лісаветка і без злосці зацягнула: Во-о-оечкі, бязлюддзе і бязлюддзе!..»

Грышка кіўнуў на спальню галавою: глядзіце, не разумее баба, што з ахвотаю, а не прымусам яны ўсталі так рана.

На дварэ было свежа. Ядраны халадок зразу ахапіў Мішу з галавы да пятак; але не ядавіты ён, адчуў Міша, гэты халадок, а мятны, прыемны, свойскі, як летная вадзічка ў Сажы. І пахне хораша — яблыкамі і яшчэ нечым тугім і духмяным.

Грышка ўзяў у куце каля пуні лапату, зняў з частаколіны шырокую, як патэльня, бляшанку з-пад салакі. «Пойдзем на пагон, тама ў трэсках заадно і гнаевікоў накапаем». Выйшлі на гарод. Першы мяжою бег сабака, чмыхаў носам і бойка віляў хвастом-мяцёлкаю. Панураны, счарнелы, ужо асуджаны пад касу, стаяў бульбоўнік. Міша плікаў сабе пад ногі ліхтарыкам: на мокрыя мысы кірзавых ботаў наліплі жоўтыя крупкі пырніку.

Тугі, духмяны пах пагусцеў, стаў патыхаць у нос, як з бочкі. «Во! — здагадаўся Міша.— Зруб пахне...» Зруб стаяў у паўзмроку сіняватым ікластым прывідам, быццам дагістарычны дыназаўр вылез і зрывае з ліпы лісце. Міша зябка перасмыкнуў плячыма: ці ад таго, што недарэчна падумалася пра дыназаўра, ці, можа, ад халадку, што смялей браўся за шчокі, шыю, вушы. Заказытаў у носе дым: за спінаю ў Мішы закурыў бацька. Рэдзенькі дымок паплыў над бульбоўнікам лёгкай, празрыстай стужачкаю; а на пагоне каля балотца ляжаў цэлы пласт белага, шчытнага, бы лямец, туману: здаецца, зачапі яго нагою, і ён увесь затузаецца.

На кароценькай пажухлай сашчыпанай гусямі і качкамі траве ляжалі расінкі — сухія, цьмяныя, бы кропелькі парафіну. «Во туды,— паказаў Грышка на цёмны астравок — бадзяк быў высокі, стаяў сцяною, на верхавінках пазавязваліся ў клубочкі сухія кветкі.— Цішэй толькі, не ўкаліся.— Грышка прысеў на дыбкі.— Свяці...» — Лапатаю, нагамі Грышка расхінаў пруткія, цвёрдыя сцябліны, да болю ў вачах углядаўся на зямлю.

«Во ён!..» — не ўтрываў, аж крыкнуў Міша. Бліскучы таўсты, бы аловак, выпаўзень шыўся ў траву. Міша спрытна падчапіў яго пальцам, скінуў у бляшанку, падсыпаў зямлі. «Адзін вокунь ёсць!» — загарэўся і Грышка. «А донкі цэлыя?» — «Цэлыя. Ператрасаў нядаўна...» Іменна перад Мішавым вяртаннем, іменна дзеля яго, Мішы, Грышка пераглядаў рыбацкае прычындалле, але цяпер чамусьці не хацелася гэтым хваліцца.

«І велік мой на хаду?» — «А як жа. Ніхто не чапаў. Я толькі разы два ланцуг салідолам змазваў...»

Выпаўзні круціліся ў бляшанцы, плаўна падымаліся ўгору, лезлі на сценкі — шукалі выйсця. Міша сухой бадылінаю перакрываў ім ход. «Хопіць,— сказаў Грышка.— Цяпер чарвякоў...» Непадалёку ляжалі трэскі: летась па восені Грышка тут карыў, часаў хлысты, высякаў у бёрнах чашкі. «Дай я»,— Міша ўзяў у бацькі лапату. Адгарнуў з краю трэскі. Грышка свяціў. На свежай чорнай зямлі заварушыліся, выцягваючыся ў нітку, рудыя чарвякі-гнаевікі, падобныя на выпаўзняў, але маленькія, дробныя, акурат іх дзеткі. «Ну дос, пайшлі... А то на ранішні жор спознімся»,— сказаў Грышка: задубела спіна, ледзь разагнуўся.

Яны ішлі мяжою, і за імі, апусціўшы хвост, нехаця плёўся Босы: не ўдалося яму пагойсаць уволю, трэба вяртацца дахаты; а туды, куды збіраюцца гаспадар з сынам, яго не возьмуць: там заказнік, што на сабачай мове азначае «нельга!». Босы, канечне, да пары да часу церпіць здзек, от калі-небудзь сарвецца з ланцуга, махне на ўсе гаспадаровы забароны хвастом і прарвецца ў той таямнічы, недаступны заказнік: тады будзе тарараму ды страху зайцам і дзікам.

Сумку з ядою сабралі вобміг. Грышка адрэзаў брусок сала, паклалі з пяток салёных гуркоў, пару цыбулін, круцялёк каўбасы, хлеба. На беразе, як і ў лузе на касьбе, есца добра, гэта Грышка ведае, а цяпер вось, у такую рань, есці зусім не хочацца, колам не ўваб’еш. Але ж рукам ды нагам падмацунак патрэбен, і Грышка ў такіх выпадках (кароў на ранкі трэба гнаць ці ў грыбы ісці) выпівае сырое яйка. Латва: сябе мучыць не трэба — глык, і гатова, і «калёрый» тых, што рукі-ногі просяць, хапае. Міша, праўда, на булку з малаком насеў: Лісаветка вячэрынку знарок пакінула на стале ў гарлачы. «Міша малады,— падумаў Грышка.— Яму давай і давай у нутро, як той вутцы».

Босага Грышка навязаў на ланцуг, пакруціў за вуха, але той, пакрыўджаны, палез пад веранду і лапы схаваў: усе, ідзіце, зладзеі,— вартаўніка няма.

Круцілі педалямі без супынку: сцежка паўз дарогу была гладкая, адно там-сям лучалі пад колы карані ды палкі. «Глядзі, тут будзе пень,— папярэдзіў Грышка: ехаў першы.— І знаю ж, а ўсё роўна не-не дый скаблянуся аб яго».

Вароты ў Дом рыбака былі расчыненыя, і туды вялі дзве белыя вузкія, як вяроўкі, палосы. «Нехта ўжо прыскакаў»,— сказаў Грышка з рэўнасцю ў голасе: што яны не першыя. Каля ганка стаялі два веласіпеды, на іх цьмяна блішчала раса. «Няхай і нашы тута стаяць, адмыкаць хату не будзем,— сказаў Грышка.— Сумку возьмем з сабою... Бяры. Пайду вудзільны з-пад даху дастану».

На беразе Сажа гарэла цяпельца. Каля яго варушыліся дзве постаці: агонь асвятляў іх то спераду, то са спіны, але здалёк не пазнаць было — што за людзі. Дый, зрэшты, якая розніца — хто, факт (і гэта сапсавала Грышку настрой ушчэнт), што рыбакі атабарыліся каля Арэхавага Куста, куды меціў і Грышка: абрывы, кусты, асака... Рыба такія месцы любіць.

«Хто там?» — спытаў у бацькі Міша, зыбаючы вудзільнамі. «Зараз пабачым...»

І каля цяпла, мабыць, ужо згледзелі іх, бо перасталі варушыцца: прысеўшы, застылі нерухома, як валуны. «Го-о-о!.. Во тута хто разбойнічае»,— засмяяўся Грышка метраў за дзесяць ад цяпла: пазнаў Марчанка і яго сына. «А што б ты думаў? Каля бабы, як ты, спіну грэць буду,— Марчанок быў у фуфайцы, у шэрым брылі, вочы ў яго гарэлі, як два жаркія вуглі.— Пару вакушкоў ужо хапанулі! Пакажы, Стась...»

Хлопец адкінуў хапак альховага вецця, і на траве чырвоныя, як медныя пласціны, заблішчалі два вялікія, па лапцю, акуні.

«Добрыя,— пахваліў Грышка.— Зараз і мы расставім донкі...» — «На што спаймалі?» — спытаў Міша ў хлопца, які старанна ўкрываў рыбу веццем. «На сіклу адзін, а длугі на піськіжа».— «У нас выпаўзні...» — «Наўлад ці возьмецца што, малеча абскубае выпаўзня».— «Паспрабуем!» — Міша крэкнуў і сагнуўся разбіраць снасці.

«Няхай тама хлопцы ставяць вудкі, а мы пакуль...» — Марчанок выцягнуў з арэхавага куста паўлітровы слоік, у якім нешта мутнаватае боўталася. «Учора мы вячэралі, так сказаць...— Грышка адвярнуў нос.— З сынам».— «А-а, ета твой той!..» — здагадаўся Марчанок, гэтым той укалоўшы Грышку ў самае сэрца: усе ведаюць пра Мішу. Марчанок зняў са слоіка капронавае вечка. «Атруту ету піць... Ну яе!» — са злосцю сказаў Грышка. «А вось і не атрута! Ета ў мяне лякарства, горла прамочваць... бярозавік. Ячменем заквасіў, чэснае слова! — засмяяўся Марчанок, і было не зразумела, жартуе ён ці праўду гаворыць.— Не дзяцінься, Грыша, ты ж не на рабоце!..» — «Чаму так? — не згадзіўся Грышка.— Дом жа рыбака па-ранейшаму на мне, і ключы ў кішэні...» — «Ну, глядзі! Я ўжо знаю, цябе не перапрэш,— нечакана хутка адступіўся Марчанок.— Калі будзе добра кляваць, дык я заначую...» — Ён наліў у маленькую блакітную, бліскучую кружачку, выпіў. Грышка дастаў з сумкі салёныя гуркі; запахла кропам.

«Бяры кісленькае. Начуй, мне што... Ключы няхай потым хлопец прывязе».— «А можа, смагу прагоніш? — Марчанок страсянуў слоікам. Грышка закруціў галавою.— Я на цябе крыўды не нашу,— з нейкаю апраметнаю шчырасцю сказаў Марчанок,— я не злапомны, як другія. Ну, не пусціў дык не пусціў. Ты-та ўсё па правілах рабіў...»

Грышка тады, як не пусціў Марчанка ў Дом рыбака, хоць і апраўдваў сябе, сваю цвёрдасць, але яшчэ доўга насіў у душы нейкую брыдкую каламуць: вось быццам узяў ён ды напаскудзіў чалавеку — ні за што. На чалавечую душу, думаў ён не адзін раз, і так хапае ўсякай атруты, хвароб, дык навошта яшчэ і сваёй мярзоты падліваць. Тым болей што месяцы праз два ўсё змянілася, як кажуць, стала на сваё месца. А як і чаму, няхай распавядае сам Марчанок:

«Правілы правіламі, але крыўда мяне заела. Не злосць, Мацвеевіч, а крыўда...— Марчанок ледзь не плакаў.— Чалавек я граматны... сем класаў у мяне цвёрдых. Любыя задачкі ў школе як арэхі во,— паказаў пальцам угору, на арэхавы куст,— шчоўкаў. Падумаў: ета я так не спушчу... на злосць чалавек не мае права, а на крыўду мае. Паеду ў раён, ядроны корань, і раскажу! Зайшоў у райвыканком. Прыняў мяне чалавек... такі прадставіцельны, пад гальштукам. «Што ў вас?» Я і расказаў, як ты мяне загрудкі браў, ну й астатняе... Мне было ўсё адно, ты там быў ці хто іншы. Я і не называў цябе,— гаварыў стораж. Дзве гадзіны... можа, трохі меней, пасядзелі мы з ім у кабінеце. «Добра,— кажа ў канцы,— разбярэмся і рэзультат вам паведамім». Я, папраўдзе, струхнуў, думаю, можа, наламаў дроў, што цяпер за жыццё не расхлябаюся... страх за жыццё ў нас са сталінскіх часоў сядзіць. Не-а! Праз месяц недзе вызываюць і кажуць... асабіста мне: «Ідзіце, Пётр Данілавіч, у Дом рыбака і лавіце рыбу». Я чалавек граматны, мяне за рубель дваццаць не возьмеш!..— Гонар, да якога падмешвалася і пыха, зноў, як і тады, каля Дома рыбака, пачаў распіраць Марчанка.— Я табе скажу, на сваім трэба настойваць... да канца! Іначай толькі аплявухі і будзеш хапаць».

Грышка моўчкі слухаў Марчанка, раз-пораз ківаў галавою: не таму, што ва ўсім згаджаўся з Марчанком, а таму, каб засяродзіцца на сваіх думках. Ён, Грышка, зразу ўведаў пра вэрхал, які падняў Марчанок. Выклікалі яго ў раён, не ўшчувалі, не лаялі, не папракалі, а толькі сказалі, каб у Дом рыбака «пускаў усіх, хто туды захоча». Грышка спярша здзівіўся, канечне, адале зразумеў, што нейкі там «упраўляючы з вобласці злоўжываў службовым становішчам». Потым дачуўся Грышка, што і Міротнікаву далі трохі па шапцы — аб’явілі вымову... Дзіва што, круцель такі!

Грышка перш трохі пабойваўся, што клопату яму прыбавіцца, трэба будзе ноч і дзень тырчаць у тым доме, аж не: раз гараджане-грыбнікі папрасіліся, другі раз маладая парачка пад выглядам рыбакоў на двое сутак зашылася, ды Марчанок во самы часты госць. Аднаго і боязна, што калі-небудзь папяросу незатушаную кіне на дыван, і тады ўжо яму, Грышку, нездабраваць, гэта — факт.

«Эх, зараз бы пляшачку!» — стукнуў далонямі Марчанок, паварушыў палкаю дровы ў цяпельцы — іскры падняліся ўгору звілістымі аранжавымі шнуркамі. «Часта ж ты на рыбу ходзіш»,— сказаў Грышка так, каб расцвяліць Марчанка і паслухаць, што ён скажа. «Хвароба мая, разумееш? І часу ў мяне цяпер во пасюлечка»,— паказаў на горла. «А ты што?» — «З трактара мяне папёрлі... Ускорасці пасля таго як скардзіцца ездзіў. Сам я вінаваты: абярнуўся ў кювет, ледзь не раздушыла...— Марчанок нечакана асекся: мабыць, жаль да самога сябе сціснуў яму сэрца.— А мо і адпомсцілі — хто знае?»

Каля Сажа пад абрывам бліскаў ліхтарык: Міша са Стасем ставілі донкі. Плюхала пад нагамі вада. Хлопцы глуха, як пад зямлёю, гаманілі. Кацілася над цемнавата-шкляною паверхняю Сажа пара, хавала далёкі бераг. За Лысай гарою светлаю гіганцкаю сыраежкаю азарылася неба, дыхала, сачылася ружовым колерам. Счахала цяпельца, хутка на змену яго кволай ірванай зыркасці прыйдзе роўнае, шырокае і вечнае святло ад сонца. Няма чалавека на зямлі, у якога б не заныла сэрца ад сустрэчы з гэтымі цнатлівымі, раннімі промнямі, якія мякка, пяшчотна кладуцца, дробяцца ў расу, на зямлю, усю такую даверлівую, шчырую і мірную, як далонь маці пад шчакою соннага дзіця.

Мужчыны нейкі час маўчалі. Марчанок, хоць і балбатун, ведаў у гаворцы лад і чакаў цяпер, калі Грышка пачне ў яго пытаць, а Грышка думаў, ці варта наогул лезці да Марчанка, сыпаць на рану соль. І Грышка не спытаў, ці працуе цяпер Марчанок, а той — во! — аж пакрыўдзіўся, што Грышка такі абыякавы, бо ледзь трываў, каб не рассыпацца пахвальбою.

«Я, брат, цяпер начальнік! — сказаў нарэшце Марчанок, калі адчуў, што маўчанне здоўжылася, а Грышка сядзіць скамянелы і не рыпаецца.— Большы, чым ты... Да мяне ўсе, як адзін: «Данілавіч, Данілавіч...» Во дажыўся Марчанок! На пілараме я!..— ледзь не крыкнуў Марчанок, каб уразіць Грышку. А Грышку і праўда аж цяплом пракаціла паміж лапатак: апошнія дні адно і думаў, як завезці ды папіліць калодкі. Калі трохі астыў, падумаў: «На лаўца і звер бяжыць». «Хо-о! — узрадаваўся ён.— Дык я жыву!.. Мне якраз дошкі на франтон трэба».

Марчанок закапыліў нос, пахмыкаў: моў, не так усё проста, думаеш, я кінуся зразу табе насустрач, да начальніка падходчык трэба, патанцаваць каля яго, унізіцца, і то не ўсягды дабром канчаецца... Сам жа, Грышка, дарагі, муштраваў мяне. Праўду казалі нашы дзяды: не плюй у калодзеж... «Ну. прывозь, будзем глядзець»,— ужо без пыхі сказаў Марчанок, і Грышка падумаў, што пашэнціла, без валакіты папілуе яму калодкі Марчанок: папілуе-то папілуе, але і няпэўнасць нейкая, макулінка неспакою засталіся ў душы, з якіх уначы няйначай вырасце аж чарада трывог.

Міша караскаўся на абрыў, хапаючыся рукамі за цвёрдыя, сухія камякі глею, тонкія жоўтыя каліўцы лазы. На беразе на траве дрыгаўся акунь. Міша падняў яго, прынёс да цяпельца. «Во!» — кінуў пад ногі бацьку акуня. «Пайшло дзела! — засмяяўся Марчанок.— Паплюй на яго». Міша нечакана і праўда ўзяў у рукі акуня і тры разы фукнуў на яго, ды яшчэ і слоўцамі абагрэў: «Лавіся, рыбка, вялікая і малая!»

Ужо свяціла сонца, рассеялася над Сажом пара. Падняліся з дубоў, закружылі над лугам чароды шпакоў, узляталі так высока ў неба, што здавалася, быццам гэта не чарада птушак, а нехта сыпнуў жменю маку. У лазовым кусце вяла гуў-дундзеў вялізны паласаты шэршань: то садзіўся на лісціну, то поўз па жоўтым атожылку і ўсё чыкаў сваімі сківіцамі-клюшнямі — збіраў «зязюліны слінкі». На мелкаводдзі ўсхадзіліся, плёскалі яльцы і верхаводка.

Грышку ўжо было не да рыбы. Сядзеў на беразе, сусліў папяросу, тады-сяды паглядваў на Мішу, які, бы зацугляны, бегаў каля донак, але пакуль, акрамя акуня, болей нічога не спаймаў. Так і абеду прычакалі. Сонца стаяла яркае, высокае, чыстае, і Сож ажно зіхацеў ад бліскавак; хваль не было, бо не было ветру, а знаць, і клёў будзе паршывы: не любіць рыба ціхай спякотнай пагоды, забіваецца пад карчы, у ямы і ляжыць там нерухома, размораная; ёй ці дожджычак падавай, як тым грыбам, ці то вецер, ледзь не шквальны, калі вудачку закінуць цяжка: заносіць кручок на бераг. Усё жывое звязана нябачнымі ніцямі, думаў Грышка, урастае адно ў адно, раствараецца, як малако ў вадзе.

Марчанок з сынам пакінулі свае донкі і пайшлі дахаты абедаць, а калі напраўду — Марчанок проста захацеў «атаварыцца»; надвячоркам, сказалі, вернуцца і «з кожнай донкі здымуць па шчупаку». Цяпельца патухла, вецер раздзімаў попел — і вуголле ярылася, мяняла колер.

«А гары яна гарам, рыба!» — падумаў Грышка і загадаў Мішу, каб зматваў вудкі: няма часу сядзець бесталку, трэба дзела дзелаць. Міша згадзіўся з бацькам, здаецца, неахвотна, бо, мабыць, не адвёў яшчэ душы, і моўчкі стаў выцягваць донкі; з адною прыйшоў ёрш-насар — даўгарылы, зеленавата-светлы, як гурок, а вочы вялікія, матава-сінія, бы чарнічыны.

* * *

Два дні Міша не знаходзіў сабе месца, брындаў па гародзе, схадзіў на пагон, да сажалкі, у балотца — як у Малінаўцы кажуць, туляўся, бы сабака ад мух. Бацька з маці нічога яму не гаварылі: мабыць, ім хапіла той размовы ў першы вечар, як прыехаў. На трэці дзень Міша заявіў, што паедзе ў раён брацца на ваенны ўлік, а заадно і работы пашукае, у «Сельгастэхніцы» якой ці пээмка. Зноў жа, ні бацькі, ні маці і словам не абмовіліся, каб стаць пярок сыну, памяняць яго намысел. Маці адно сказала: «Хлеба купі там свежага. Што ета стала з нашаю крамай?» Тут і бацька разышоўся: «І праўда. Я ўжо казаў магазіншчыцы, Райцы, што ета не дзела, дык яна толькі лыбіцца: пры чым тута я? А пры тым, галубка, што званіць трэба, рупіцца. «Не, я за яе вазьмуся! — зняцяйкі ўзвіўся бацькаў голас: можа, у бацькі ўжо так накапілася злосці, што ён захацеў вымесціць яе на магазіншчыцы, хоць на яе і было за што абурацца, і людзі абураліся: скаліць зубы дырэктару райпа, і ўся яе заслуга.— Марчанок вунь ні на што не паглядзеў! А тут... Касцам, трактарыстам-матарыстам трэба на луг, у поле ехаць, а ў магазіне хоць шаром пакаці! Дажылася вёсачка!..»

Міша ўзяў капронавую сетку. Быў у новых джынсах, сіняй прыталенай кашулі з пагончыкамі і накладнымі нагруднымі кішэнямі; абуў вастраносыя туфлі з высокім жоўтым, бы мыла, абцасам.

Пагоду перавярнула: як назло, стала рыбалоўнаю — неба заслалася шызай каламуццю, а над лесам ляжала таўстым звіткам, пагрозліва налівалася тугою сінню хмара — нешта яе прывязала, не давала зрушыцца. Можа, чакала, пакуль Міша ўправіцца, з’ездзіць у раён.

Міша ішоў на шашу той жа дарогаю, па якой некалькі дзён таму вярнуўся дахаты; ён доўга быў у разлуцы і цяпер адчуваў, што ні сёння, ні заўтра не зможа куды-небудзь далёка збегчы, уцячы, проста ў яго пакуль не хопіць сілы; а пачні яго жывасілам, прымусам цягнуць, ён будзе рвацца, рыдаць, стагнаць, грызці зубамі зямлю, але не паддасца. Нішто не скарае так чалавека, як туга па тым святым і кроўным, на чым вырас, што ўвабраў у сябе з дзіцячых гадоў. Дзе ўжо думаць пра гонар нейкі, самалюбства ці тое прыгожае, рамантычнае жыццё, і Міша нават дзівіўся цяпер, што некалі рваўся на геолага, у далёкі свет, у тайгу, стэп, горы... Ой, пустая, ветраная галава, што ты думала і куды глядзелі твае вочы?

Мішу падабрала бартавая машына. У кузаве сядзелі мужчыны і жанчыны — гандляры, лесарубы ці касцы. Міша не стаў углядацца, прытуліўся да задняга борта, так і даехаў да горада, праўдзівей, да гары, за якою ўжо віднеліся забудовы. І тут машына нечакана затармазіла. Ляпнулі дзверы — вылез шафёр. Міша ўстаў: што такое? Каля машыны стаялі два міліцыянеры, адзетыя ў скураныя курткі і сінія галіфэ, на галовах жоўтыя шлемы; крыху воддаль, пад раскірэчанаю дуплістаю вярбою, стаяў жоўты матацыкл з каляскаю. Даішнікі!

«Чаму возіце людзей у кузаве?» — пачуў Міша як бы знаёмы голас. Шафёр — малады яшчэ хлопец з рыжымі валасамі і белымі рэдзенькімі вусікамі — стаў апраўдвацца, тараторыць, што вязе сваіх людзей, калгаснікаў, папрасіліся хто на базар купляць парасё, хто ў бальніцу. Міліцыянеры не хацелі слухаць, гразілі штрафам, дзіркаю ў талоне, і чымся болей яны гаварылі, тым шчырэй прыслухоўваўся да іх галасоў Міша: адзін з іх быў надта ж знаёмы, рэзаў вушы. «Ха! Васіль Муранкоў!..— Міша саскочыў на зямлю.— Во раз’еўся — не пазнаць!» Міша падышоў да міліцыянераў і з усяго маху стукнуў Васіля па плячы. Той аж пахіснуўся, уставіў вочы, а яго сябар кінуўся да Мішы, сцяў за рукі, аж тыя затрашчалі: няйнакш палічыў, што Міша напаў на іх. Шафёр таксама няўцямна, як прыгаломшаны, плюскаў вачыма і глядзеў то на Мішу, то на міліцыянераў.

Васіль нарэшце расшалопаў: «Во дык сустрэча! Ну здароў, друг!..— расчулена абняў Мішу і крутнуўся з ім два разы.— Мне бацька твой неяк гаварыў, што хутка прыйдзеш. Не чакаў, друг, не чакаў...— Васіль ледзь не плакаў ад радасці, глядзеў на Мішу, як на дзіва, мабыць, хацеў параўнаць яго цяперашняга з тым, што навечна ўпісаўся ў яго памяць басаногім хлапчуком.— Я, друг, без цябе страдаў увесь час...»

Васілёў сябар, міліцыянер, зноў павярнуўся да шафёра, расшпіліў руды бліскучы планшэт. «Адпусці ты яго,— папрасіў Міша.— І мяне ж ён вёз...» — «Не-не,— закруціў галавою Васіль.— Карай, Паша, па ўсіх стаццях. Парадак ёсць парадак. Як кажуць, ты мне друг, а ісціна даражэй. Ты куды зараз?» — «У ваенкамат. І работу шукаць...» — «Да нас не хочаш?» — «Пакуль не»,— Міша кісла, сумна пасміхнуўся. «Ну тады едзь, спраўляй свае дзялы, а пасля падыдзі да мяне ў кабінет, пагаворым. На дзвярах убачыш: «Начальнік ДАІ». Туды і стукайся».

Будынак ваенкамата быў старадаўні, цагляны, з вузкімі цьмянымі вокнамі, стаяў у зарасніку бэзу, язміну і белых ружаў. Ад весніц да самых дзвярэй абапал цэментовай дарожкі стаялі шчыты — воіны ў касках, выпіскі са статутаў; каля ганка ярка цвілі клумбы, падобныя на вялізныя святочныя пірагі.

За акенцам, выразаным у таўстым шкле, сядзеў прапаршчык. Узяў у Мішы ваенны білет, разгарнуў, лёгенька свіснуў; паставіў штампік, спытаў, дзе Міша будзе працаваць. «І гэты як бацька»,— незадаволена падумаў Міша, але сказаў стрымана, што яшчэ «не прыстроіўся». «Уладкуешся — паведамі»,— папярэдзіў прапаршчык і аддаў ваенны білет.

У горадзе не было аўтобусаў, і Міша пайшоў да «Сельгастэхнікі» пехатою, лічы, на самы канец горада; там і пээмка. Міша ішоў няспешна і бачыў, што горад разбудаваўся, пасвятлеў ад высокіх шматпавярховых дамоў; пашырэла цэнтральная плошча, каля помніка Леніну рдзелі ў лёгкіх плеценых кашах свежыя кветкі.

Спыніўся каля прахадной «Сельгастэхнікі» — белай цаглянай будачкі з вялікім закратаваным акном. Адчыніў дзверы. На крэсле ў куце сядзеў стары ў зімовай шапцы і чытаў газету. «Мне трэба галоўны інжынер ці хто з начальнікаў»,— сказаў Міша. «А вы з рэдакцыі?» — «Не. На працу».— «Усе на савяшчанні. Будуць пасля абеду».

Міша не вельмі засмуціўся: ужо прывучыў сябе, што любая дробязь — не такая простая штука, мае свае зашчапкі і замочкі, да якіх трэба падбіраць ключыкі. Што рабіць? Пацёгся зноў на цэнтр горада: пабудзе на старых, знаёмых мясцінах, загляне ва універмаг. А можа, зразу шпарыць да Васіля? Не, паадно, яго не будзе яшчэ, а па-другое, усё-ткі трэба праясніць з работаю.

Міша ішоў цэнтральнаю вуліцаю, і позірк яго перакідваўся то на адзін бок, дзе стаялі ў густой зелені драўляныя будыніны, то на другі, дзе выстраіліся ў шчытны рад магазіны, аптэка, Дом быту, пошта... І раптам Міша ўбачыў партрэт... бацькаў партрэт і яшчэ многа-многа партрэтаў, аж два рады на высокай мураванай белай сцяне. Міша падышоў бліжэй: бацькаў партрэт быў вялікі і, здаецца, навейшы за астатнія; сам бацька нейкі дзіўны на гэтым здымку — быццам смяротная туга засела ў вачах, а твар чысты, белы, як з гіпсу, і кашуля белая, гальштук звісае чорнай палосачкаю. Мабыць, у не надта вясёлы момант шчоўкнуў фатограф бацьку. Сум, туга ў вачах... А можа, і не толькі туга? Міша ўглядаўся ў вочы бацьку: здаецца, і дакорам колюць... Яго, Мішу. А быў бы зараз побач бацька, яшчэ і галавою паківаў бы. У Мішы скура зашэрхла: быццам і праўда стаяў ззаду бацька і глядзеў на яго, сына. Міша аглянуўся, але нікога за спінаю не было, адно па тратуары ішлі-спяшаліся людзі, яны былі занятыя сабою і блізка не зважалі на Мішу: у кожнага свой рупесак, свая радасць, свая маленькая трагедыя.

Мішу стала цяжка на душы, і на вочы быццам наплыў змрок. Дрэвы, яшчэ свежыя, зялёныя ў лісці, здаліся яму чорнымі, акурат абсмажаныя. Неба ў прасветліны між дамамі было прыкра-жаўтаватым, быццам ён глядзеў на яго праз шкельца з разбітай бутэлькі. Паднялася вышэй, адарвалася ад лесу чорная вузкая, бы вяроўка, хмара, усё роўна як накручвалася на шыю і душыла. Міша ўздыхнуў: здаецца, такі адчай яшчэ ніколі не браў. А было ж усякай усячыны: другі на яго месцы, можа б, ужо здурнеў бы ад перажыванняў. А Міша ніколі не шманаў, яго і не радавалі поспехі, і не засмучалі няўдачы, «праколы», як ён іх пазней стаў называць. Са школы ён такі, помніцца, Шапялёў Іван Лукіч гаварыў: «Пруцікаву ці двойка, ці пяцёрка — яму ўсё роўна». Дык адкуль тады адчай? Няўжо ён, Міша, так рана апынуўся ў тупіку? ЦІ, можа, гэта хвілінная слабасць? Слабасць, душэўная, яна ў кожнага бывае... І яго ўжо аднаго разу абяззбройвала, брала пад абладу. З паўгода назад. Ён хацеў нават кінуцца з шостага паверха, дзе яны, дысцыплінарнікі, нарошчвалі сцены. Дурань, канечне, ён, але што зробіш. Чалавек не халодная цагліна, а жывая, крохкая душа. А калі жывая, то і павінна не толькі смяяцца, але і плакаць, пакутаваць. Плакацца, вядома, трэба як менш, не да твару гэта мужчыну, але не заўсёды можна ўзяць сябе ў рукі. Розум часам бывае бяссільны перад душою, розум загадвае, а душа сваё робіць — і хоць страляй яе! І вось цяпер, здаецца, яна зноў паказвала сваю настырнасць, якую Міша не мог скруціць, закілзаць.

Ён глянуў апошні раз на бацькаў партрэт, і той холадна бліснуў шклом, як слязою, і Міша ледзь не ўпаў — самлелі ногі,— акурат ступіў на слабенькі лядок-верхаводку. Дзіўна, але Міша не ішоў, а сунуўся, быццам і праўда чуў пад сабою лёд. Што з ім? Ён заскрыпеў зубамі — ад злосці за сваю бездапаможнасць. Адчай заўсёды абрушваецца на чалавека, калі ён зняцяйкі адкрывае ў сабе новую загану, якая дабавіць пакут.

З левага боку, крыху воддаль ад тратуара, у кустах бэзу стаяў шкляны павільёнчык, у ім прадавалі піва. Міша звярнуў туды. У расчыненыя напята дзверы ўбачыў, што каля прылаўка таўкуцца мужчыны. Прадаўшчыца была тая ж самая, што і тры гады назад, паўнатварая, чарнявая, з залатымі завушніцамі і ярка напамаджанымі вуснамі, якія то збіраліся ў трубачку, то расцягваліся нібыта ва ўсмешцы.

Піва было нясвежае, кіславатае, на дне калыхаліся не то крошкі хлеба, не то муць, але яно расслабіла Мішу галаву, яна лёгка закружылася і акурат перавярнула свет з ценявога боку на светлы. Кудысьці сплыла чорная вузкая, бы вяроўка, хмара, неба заіскрылася кароценькімі зыркімі, як іголачкі, сонечнымі промнямі, і лісце на таполях зальснілася тонкаю чыстаю слюдою. Ад ног адкацілася млявасць, і яны цвёрда ступалі па тратуары.

Хлебны магазін быў у «падвальчыку» — нізкім цагляным будыначку, у якім раней, помніць Міша, дзве таўстыя цёткі ў белых халатах прадавалі вэнджаную рыбу — тараны — і чорныя бліскучыя кольцы тоненькіх, як палец, каўбасак. Міша купіў чатыры булкі чорнага хлеба, ён быў мяккі, аж дыхаў і цяплом, і пахам. І гэты пах быў не такі, да якога прывык Мішаў нос і сам Міша за час адлучкі, а нейкі шчымлівы, свойскі, ці што, так пахла і поле, і дарога ад шашы, і бацькава дворышча, і балотца — уся малінаўская зямля...

Падышоў да аўтастанцыі, яе называлі «шпакоўняю», бо ў франтоне была дзірка, куды ляталі ластаўкі. Міша сеў на лаўку; задуменна і зацята, бы статуя, глядзеў на аўтобусы, на людзей, што мітусіліся ў сваім як быццам самым галоўным у жыцці клопаце. Успомнілася школа, тыя два апошнія гады, як ездзіў у райцэнтр — у дзевяты і дзесяты класы. Пасля ўрокаў вясёлым цыганскім табарам яны, вясковыя, ішлі да аўтастанцыі, лавілі спадарожныя машыны, прасіліся ў аўтобусы. Дзіўная пара, усё з яе помніцца: і прыцемкі, якімі бег на шашу і якія, здавалася, ціснулі на павекі, і тыя ж уцёкі ў «партызаны», якія пахлі дымам вогнішча і тугою бацькаваю дзягаю, і халодным піражком, купленым у станцыйным буфеце... І канечне ж, каханне, першае, школьнае, яно ва ўсіх бывае, і ў Мішы было, толькі бесталковае і маларадаснае, як і ўсё ў ім. У дзевятым класе ён закахаўся ў старэйшую за сябе дзяўчыну з Дабранкі, імя ў яе было Марыя, Маруся, але яе ўсе звалі Муся. Яна другі год хадзіла ў дзесяты клас, вучылася слаба, часта прапускала ўрокі, нават Мішу было няёмка за яе. Муся была вельмі зграбная, з роўнымі таўставатымі нагамі нейкай чыстай, смятанкавай жаўцізны; у яе быў востры роўненькі носік, усыпаны дробнымі вяснушкамі (толькі вясною), карыя, як у Ленкі, вочы, але нежывыя, з пастаянным сумам ці пустатою. Муся садзілася на лаўку, закідвала нагу на нагу, і тады на лытцы быў добра відаць чорненькі пушок; гэты пушок цёплаю лёгкасцю напаўняў Мішаву душу, і яна рвалася некуды ўвысь. У такія хвіліны Міша не мог глядзець на Мусю, хоць іншыя хлопцы, і Васіль Муранкоў, не саромеліся падлазіць да яе і шчыпаць за бок. У Мішы ад рэўнасці і злосці сціскаліся зубы, але, баючыся выдаць сябе, не чапаў хлопцаў; толькі дзе-небудзь на выгане, калі бораліся, лаўчыў заламаць руку ці нагу таму, хто вельмі ўжо дапякаў Мусі. Муся, здаецца, была абыякавая да Мішы, толькі аднаго разу, калі ён падсобіў ёй несці з цэнтра горада пакунак з мыцельным парашком, сказала, што ў яго, Мішы, «красівыя вочы». Міша так і не зразумеў, што гэта было: насмешка, падзяка або Муся хацела паказаць, што і ёй у ім нешта падабаецца?

Неўзабаве Муся зацяжарала, ад каго, ніхто не ведаў, і зусім кінула школу. Болей Міша яе не бачыў, хоць і насіўся колькі разоў на кані ў тую Дабранку: мабыць, з’ехала ў свет, далей ад ганьбы.

Гэтыя сцэны з мінулага яркаю, выразнаю плёнкаю перакруціліся ў памяці, і Міша адчуў сябе зусім бадзёрым, бесклапотным, гатовым на «вялікія подзвігі». Ён папляваў на недакурак і кінуў яго ў сметніцу; размахваючы сеткаю з хлебам, пайшоў у міліцыю.

На ганку стаялі два мужчыны з бледнымі зморшчанымі тварамі і нешта ўголас даказвалі адзін аднаму. Міша прайшоў па калідоры, чытаючы на дзвярах шыльдачкі. Звярнуў улева, у неглыбокі цесны калідорчык, і прама перад сабою ўбачыў на абабітых дэрмацінам дзвярах рудую шыльдачку, на якой жоўтымі літарамі было напісана: «Начальнік ДАІ Муранкоў В. А.» Міша грабянуў рукою валасы і пастукаў у дзверы, але дэрмацін заглушыў гукі.

Васіль сядзеў за сталом, пісаў. Кабінет быў прасторны, светлы, шырокія вокны з жоўтымі шторамі; у куце стаяў сейф, каля дзвярэй скураная канапа і за ёю некалькі крэслаў у рад. На стале ў круглай і празрыстай, як медуза, крышталёвай попелцы дымілася цыгарэта.

Васіль кіўнуў Мішу, каб садзіўся, а сам, не адрываючы вачэй ад паперы, пісаў. Міша сеў на канапу, адваліўся на спінку. Васіль коса зіркнуў на яго: маўляў, пачакай, я зараз. Націснуў кнопку на падобным да магнітафона апараце, які стаяў на тумбачцы пад правую руку, і сказаў: «Лейтэнант Аўраменка!»

Адчыніліся дзверы, і страявым крокам зайшоў ужо знаёмы Мішу міліцыянер-даішнік. Васіль аддаў яму паперу, той выйшаў, і Васіль зашчоўкнуў за ім дзверы. «Зараз кавы пап’ём...» — Васіль падышоў да сейфа, а Міша ўстаў і з нейкаю сухою ўтрапёнасцю пачаў разглядаць на сцяне карту дарог раёна, стэнды з фатаграфіямі аварый: скурожаныя машыны, зваленыя слупы з абрыўкамі правадоў, праломы ў парэнчах мастоў, накрытыя прасцінамі трупы людзей...

Калі Міша, можа, хвіліны праз дзве, скасіў вочы на стол, то ўбачыў на ім маленькую жоўценькую, бы груша, кававарку і здзівіўся, што Васіль не паставіў бутэлькі: за такую сустрэчу нейкаю каваю адбаярваецца. Васіль як прачытаў усё роўна Мішавы думкі: «Другім разам чаго-небудзь мацнейшага возьмем, а цяпер кавы: работа ёсць работа, і наогул я... Сяджу да паўночы, носам кляваць пачну — вып’ю кавы, і ў галаве пасвятлее... Імпартная кававарка! У разетку ўключыў — за мінуту і гатова. У ГДР купіў, як з жонкаю на экскурсію ездзілі...» — Васіль наразаў таўстую бледна-ружовую вільготную каўбасу, намазваў на хлеб масла і клаў наверх па два скрылікі — рабіў бутэрброды. Васіль увіхаўся жвава, па-заліхвацку бойка, рухі ў яго былі рэзкія, дакладныя — факт, дасканалая вайсковая вывучка. Наогул Васіль быў чалавекам з тых, што задаволены і жыццём, і работаю — не толькі ў сэнсе грошай, якія нярэдка таксама прымушаюць людзей трымацца свайго месца, а і ў маральным сэнсе: работа не вісела над ім абузаю, не псавала яму настрою, ён не ішоў, а бег на яе раніцаю, з нецярплівасцю, нават з дрыжліваю бадзёрасцю чакаючы, як пачне аддаваць загады, штрафаваць вінаватых. А калі ўлічыць яшчэ, што Васіль меў адменнае здароўе, сям’ю — жонку, якая ганарылася мужам, што ён у яе міліцыянер, не толькі на людзях, каб надаць сабе аўтарытэту, але і ў душы, што не так ужо часта бывае ў сучасных сем’ях,— і двое маленькіх дзетак, то наогул Васіля з поўным правам можна было аднесці да рэспектабельных людзей нашага даволі сумбурнага часу.

Ставячыся з грэблівасцю да п’яніц, лайдакоў, ветрагонаў, усіх няўдачнікаў, Васіль, аднак, ліслівіў перад Мішам, шануючы і з расчуленасцю ўспамінаючы дзяцінства і сваё з Мішам дружбацтва, таму ў душы яго не было і кроплі якой-небудзь пагарды. «Ну, што з работаю?» — спытаў Васіль, адпіўшы маленькі глыток кавы. «Ды нідзе я не быў!» — сказаў Міша з раздражненнем, але не таму, што не трапіў да начальства «Сельгастэхнікі», а таму, што сам цяпер ужо быў у няпэўнасці і не ведаў, што рабіць. «Я ж прапаноўваю: ідзі да нас...»

Міша зноў кісла ўсміхнуўся, і тужлівасцю абвалакло душу, стала шкада самога сябе: няўдалы ён нейкі, нідзе не хапаюць яго з рукамі і нагамі. «Не возьмуць...» — «Гледзячы кім»,— Васіль, адкусваючы бутэрброд, замармытаў, як кот. «На пасаду «куды пашлюць»?» — «А што? Пакуль. А там... Трэба на любой рабоце самаадданасць. Каб яе ўбачыла начальства, і ты пайшоў...»

Не, Міша прыніжацца не прывык, не ўмеў: не было ў яго душы ні выхаванасці, каб перанесці незаслужаную крыўду, ні дальнабачнасці і ўмення закілзаць свой нораў дзеля таго, каб захаваць на будучыя вялікія справы. Міша жыў імгненнем, быў з тых людзей, у якіх валуны думак-перажыванняў, жыццёвых варыянтаў былі ўсе ззаду і не заміналі свабодна ісці ўперад. Бо звычайна людзі, якія глядзяць далей свайго носа, дзеля нейкай дробязнай выгады, столькі наварочаюць перад сабою ўсякіх валуноў-перашкод, што толькі ногі ламаюць ды неўрозы нажываюць, а як акажацца, выгада і сотай долі намаганняў не вартая была.

У кабінеце на падаконніку расла пакаёвая пальма; лісце яе тонкімі стрэлкамі веерам разбягалася ад асновы чаранка, і Міша, гледзячы на яе прыжмуранымі вачыма, падумаў, што і перад ім цяпер ляжыць столькі ж дарог-сцежак, і ўсе з адной кропкі (ад яго) у розныя канцы. Калі б не гэтае нутраное пярэчанне, бяспомачнасць, што зарадзілася перад бацькавым партрэтам, ён безаглядна і нават з радасцю ўжо абабег бы палову гэтых сцежак-дарожак.

«Бацька настойвае, каб я там... у калгасе. Старшыня, кажа, харошы».— «Тож дзела! Ягорыч і праўда ў нас каціруецца. Якая розніца, з чаго пачынаць? Галоўнае: трудзіцца ў поце ліца, як гаворыць мой начальнік...» — «Ты, Васіль, канечне, мяне здзівіў»,— раптам ні з таго ні з сяго сказаў Міша, і ў голасе ў яго чулася колкасць. Не, Міша не хацеў дапячы Васіля іменна за тое, што не прывеціў як след ды яшчэ павучае, проста з ім у хвіліны слабасці бываюць такія моманты, што ад злосці на сябе хочацца іншым гаварыць коллкасці, словы, якія прыніжаюць. Гэта не прыносіла яму асалоды, наўпярок, раздражняла і самога, але ён дабіваўся з дурною ўпартасцю, каб яго неўзлюбілі, а то і ўзненавідзелі — і не спачувалі. На чорта яму гэтае спачуванне! Не мамчын ён сынок.

Васіль, хоць і ведаў Мішу, яго звіхі, расцаніў ягоны выпад як крыўду перш за ўсё і зразумеў, што размову трэба завязваць, інакш яна выкіруе на спрэчку, пасля якой настрой надоўга будзе сапсаваны, а знаць, і работа не будзе клеіцца. А каб Міша часам не падумаў, што ён, Васіль, заганарыўся і не разнёс па Малінаўцы, што Васіль Муранкоў надта «ставіцца», задзірае нос, сказаў Мішу, што дасць каманду падкінуць яго дахаты. Гэта была не толькі сяброўская прыязнасць, але і шыкаванне — часцінка той душэўнай асалоды, якую прыносіла яму работа.

Міша згадзіўся: няхай вязуць. Паціснуў Васілю руку, без каліва запабягання перад ім і тым болей вінаватасці; ён развітваўся з сябрам, пачуцці да якога мелі тую выразную і шчырую акрасу, якая выяўляецца ўсімі сваімі адценнямі толькі пры поўным даверы і з вока на вока.

Васіль правёў Мішу да ганка. Лейтэнацт Аўраменка сядзеў на матацыкле і чакаў; з выхлапной трубы пульсаваў рудаваты дымок. Міша сеў на задняе сядзенне, сетку з хлебам паставіў на калені. «Інтэлігент!» — хмыкнуў Міша, глянуўшы ўслед Васілю, які павярнуўся ўжо спінаю.

Аўраменка гнаў матацыкл хутка. Вецер свістаў так, быццам за вухам цягнулі тоненькія звінючыя правадкі; на спіне ў Мішы ўставала дыбаром, аж напіналася пад пахамі, кашуля — як не раз’язджалася па швах.

«Стой-ка!» — крыкнуў Міша, калі параўняліся з маленькім магазінчыкам, які стаяў на гары і чамусьці называўся «Блакітны Дунай», хоць вокнамі глядзеў на Сож, а да Дуная было нашмат далей, чымся да Кіева. Аўраменка рэзка затармазіў. Міша пакараскаўся па гары. Магазін быў адчынены. За прылаўкам стаяла маладзенькая тоненькая дзяўчынка з чорнымі сумнымі, як у Мусі, вачыма; Міша ўжо прымеціў, што чорныя вочы заўсягды ці то калючыя, ці то сумныя. Міша купіў «бомбу» — семісотграмовую бутэльку партвейна і пачак пячэння; успомніў пра маці і папрасіў яшчэ шакаладку.

Зноў Аўраменка гнаў матацыкл на шалёнай скорасці. Каля будачкі, што стаяла збоч шашы ў рэдкім высокім бярэзніку, у які колісь Міша з бацькам хадзіў рэзаць абабкі, Міша папрасіў спыніцца: «Перадыхнём трохі...» Звярнулі да будачкі; пад стрэшкаю стаяў маленькі круглы, падрапаны нажамі столік і вакол яго вузенькія, на адну дошку, лаўкі. «Будзеш? — Міша трымаў адкрытую бутэльку. Аўраменка сутаргава закруціў галавою.— А я вып’ю, назло ворагам, як кажуць... Расстроіўся я вельмі. Ні ў дугу не варты». Аўраменка ўсміхнуўся і панурыў вочы, калі Міша паднёс рыльца бутэлькі да губ. Трохі спагадзя Аўраменка сказаў: «Навошта ты гадасць гэту?» І ў голасе, здалося, было шчырае спачуванне.

...Такога пераляку ў Пруцікавай хаце, мабыць, не было ад той пары, калі прыйшло пісьмо з часці. Лісаветка, якая палівала вазоны з кветкамі, убачыла ў акно, як да хаты падкаціў міліцэйскі матацыкл, і Міша сядзеў на ім хоць і з сеткаю хлеба, але ці не падпіты: твар чырвоны, валасы раскудлачаныя. Лісаветка кінулася да Грышкі — ён драмаў у верандзе,— затармасіла яго: «А божачка!..» Грышка падхапіўся і, як звар’яцелы, тупа глядзеў на жонку: «Што?..» — «Зноў!.. Во-о-ой, галованька мая!..» — Апусцілася перад ложкам на калені і ўткнулася тварам у матрац. Грышка сядзеў бледны, як мыла, і лыпаў вачыма, вусны яго дрыжалі.

На двары затупалі нагамі. Грышка адхінуў жонку і выбег з веранды. Міша быў вясёлы, смяяўся і гаварыў як з меха сыпаў, а нехта яму адказваў стрыманым мужчынскім баском. У Грышкі сэрца адарвалася, калі адчыніў дзверы і ўбачыў у сенцах міліцыянера. «З дастаўкаю надам! — Міша ўсміхаўся, зіркаў на бацьку, і ніводнай колькі-небудзь трывожнай кропачкі не было ў ягоных вачах.— Во дажыўся! Ха!..» — Паставіў сетку з хлебам на стол. «Сядайце...» — Грышка зразу паказаў міліцыянеру на табурэт; не, гэта не было падлашчванне, а проста звычайная гасціннасць да чалавека (няхай міністр, няхай смаркаты неслух), які зайшоў у хату. «Ды не ж, ацец! Я сваю місію ісполніў. Да пабачэння!..» — І пайшоў з хаты.

Лісаветка стаяла на парозе, яе чорныя, як слівы, вочы былі нерухомыя і круглыя і ад заселага ў іх страху ўжо не калючыя, а тупыя і злосныя. І толькі праз мінуту-дзве ў хаце ўжо ўсе смяяліся, хоць і не было ў смеху звычайнай раскаванасці: надта вялікі быў перапалох, каб ад яго так хутка атрэсціся. «Добра, што хлеба не забыў купіць»,— пахваліла сына Лісаветка і памацала пальцамі скарынку. Міша аддаў маці шакаладку. «А табе, бацька, ніякага гасцінца»,— сказаў непасрэдным голасам.

Грышка, бачачы, што сын на падпітку, ахвочы на словы, з тайным спадзяваннем чакаў, калі той пачне гаварыць «дзела». Ужо такі закон, што для чалавека, які вырас на зямлі і які ад роду не ведаў іншых клопатаў і дбання, чым зямля, чым карпець на ёй да поту і крыві, адзінаю меркаю дабрачыннасці, чалавечай годнасці была праца, яе вялікасць Праца. Шкада, канечне, што дваццаты век многія каштоўнасці памяняў, а праўдзівей, памяняў саміх людзей, якія бачаць іншы раз латву ў тым, што раней асуджалася: нічога не рабіць і многа зарабляць.

Міша быў далёкі ад бацькавых думак, ён смяяўся, як дзіця, нават браўся расказваць анекдот, і Грышка зразумеў, што Міша добра выпіў, і гэта раззлавала ўшчэнт, замуціла вочы: апошнім часам ён блага пачуваўся, мабыць, яго знясілілі клопаты, нагрузка на галаву і нервы.

«Што ў цябе з работаю?» — спытаў ён як мага мякчэй, але Міша не быў бы Мішам, калі б не адчуў бацькавай настырнасці. «Бацька, адстань! — раптам сказаў ён скрозь сцятыя зубы.— Не лезь мне ў душу, ты мяне знаеш...»

«Ах ты, шчанюк!..— у Грышкі закіпела ўсяродку.— Яшчэ мне гразіцца будзе!..— Грышка ажно затросся ад злосці, залапаў рукамі каля пояса — хацеў выцягнуць дзягу, ды ўспомніў, што яна засталася ў новых штанах, якія надзяваў сустракаць Мішу.— Ды я цябе!..» — кінуўся з кулакамі на Мішу, падступіўся, збялелы, задыхаў яму ў твар. Міша стаяў нерухома і думаў: ударыць бацька ці не ўдарыць. Лепей бы не біў, іначай Міша не ручаецца за сябе, можа здарыцца страшнае, непапраўнае: не саўладае і ўдарыць бацьку ў адказ. Падыме руку на святое, тады ўсё — гамон, смерць. Ніякай літасці яму не будзе. Люстэрка можна выцерці, няможна выцерці ад бруду душу.

Падбегла Лісаветка, стала між Грышкам і сынам, развяла іх рукамі: «Акыш, пеўні!..— і адзін і другі лёгка падаліся. Грышка сеў на табурэт, абхапіў галаву рукамі — між пальцаў павылезлі сівыя касмылі. Горка было на душы, хоць атручвай ёю мух замест мухамора: зразумеў, можа, упершыню, што зломлены, здаўся, гэты яго падскок да сына — ад бяссілля.

«І я добранькі...» — падумаў Міша, раз на бацьку руку мог падняць (ад аўтара: як у бацькі не павінна быць да сына зайздрасці, так у сына да бацькі — нянавісці).

* * *

Планы свае на дзень вясковыя людзі намячаюць увечары, а даюць ім рух з самага рання, жывучы па адвечным сялянскім законе: хто рана ўстаў, той не празяваў.

Грышка выбраўся да Ляксея Чубатчышына, як кажуць, на цёмнай зары. Яшчэ не выганялі кароў. У канцы вёскі над вуліцаю вісеў ліловы туман: яго прасвечвалі першыя промні сонца, якое ўставала з-за алешніку. На асверы калодзежа, адзінага ў Малінаўцы, блішчаў мокры цэбар. У дрэвах, у траве, у прыцішаных хатах — ва ўсім адчувалася мяккасць, лагода, заспакоенасць, і толькі ў Грышкавай душы была вольная воля турбоце: такая натура ў яго — думаць над кожнаю макулінкаю. Ці будзе дома Ляксей, можа, на нарад ужо засвістаў, а то зусім укусіць яго камар і не захоча везці калодкі на пілараму.

Мінаючы, глянуў на Чубатчышыну хату: стаіць асунутая, паніклая, як стары абабак, і ў вокнах няма жывога бляску — без чалавека і хата памірае. Узімку, акурат лютаўскімі маразамі, не стала Чубатчыхі; рассеяла па зямлі сваіх дачок і памерла. Грышка хадзіў капаць ёй магілу. Зямля была цвёрдая, што камень, дзяўбеш ломам — іскры ляцяць. Даўно не было такіх марозных снежных — сумёты ўроўні з частаколам — зім, можа, ад той пары, калі Грышка ездзіў на Палессе паводку ўціхамірваць.

Шкадаваў Грышка Чубатчыху... Яно ўвогуле шкада любога чалавека, які памірае, але разам з Чубатчыхаю, адчуваў Грышка, адыходзіла нешта балючае і важнае, без чаго іх Малінаўка станавілася бяднейшаю, сцірала сваё аблічча.

Ляксея, хоць ён і не сын быў, а толькі зяць Чубатчыхі, усе звалі Ляксей Чубатчышын; і жыў ён на адным двары з Чубатчыхаю, толькі хаты, канечне, не параўнаеш.

Ляксей быў дома. Снедаў: мачаў у патэльню скручаным у трубку дранікам. Пахла цыбуляю і падпаленым тлушчам. Грышка павітаўся, Ляксей затрос непрычасанаю галавою. Мар’я, жонка Ляксеева, высокая сутулая кабета, увішна арудавала ў печы вілкамі: водбліскі полымя скакалі па яе твары, і рысы яго станавіліся яшчэ болей сухімі, жорсткімі, забранзавелымі. Мар’я, аднак, як і Ляксей, была лёгкая не толькі на ногі, але і на язык.

«Рана ж ты прыйшоў, мілёнак,— засмяялася яна.— Бачыш, мой жа дома яшчэ...» — «Дык я магу пайсці,— Ляксей адсунуў патэльню: зразумеў жончын жарт.— Дзесяць, дзевяць, восем, сем... пяць... два, адзін — і на вуліцы. Любіцеся».— «Старым не да глупства,— сказаў Грышка ходкае ў Малінаўцы выслоўе.— У мяне сур’ёзнае дзела».— «Выкручвайся, выкручвайся»,— пасмейваўся Ляксей. «Не, праўда, Ляксей»,— Грышку сёння, хоць забі, не хацелася жартаваць, бо думалася: жартачкамі і Ляксея настроіць так, што той несур’ёзна паставіцца да просьбы. З Ляксеем Чубатчышыным заўсягды дамаўляцца і проста, і нялёгка. Проста, бо ён ужо калі паабяцаў, сваё слова шануе. Нялёгка, бо Ляксей амаль не піў гарэлкі, а браць грошы ў сваіх людзей не вельмі добра гэта; і бясплатна не хочацца ж рабіць, бензін паліць і ўсё такое: недахват будзе — старшыня вылічыць грошы, і атрымаецца, што зрабіў людзям ласку ды ўдабавак і паплаціўся, капейку сваю ўнёс. Але малінаўцы прызвычаіліся да Ляксея: хто пяцёрку суване проста ў кішэнь, і Ляксей тады яе ўжо не вымае, хто наогул Мар’і аддае плату, маўляў, усё роўна ж Ляксей не п’е і навошта яму грошы.

«Звазі, звазі»,— падказала Мар’я, калі Ляксей задумаўся, зноў павесіў нос над патэльняю. «Во, палюбоўніку, дык зразу і едзь! — Жарт ніколі не пакідаў Ляксея — шчаслівы чалавек! — Добра, дзесяць, дзевяць, восем, сем... пяць... два, адзін — гадзіны ў чатыры буду каля цябе».

Ляксей, як і сказаў, роўна ў чатыры пад’ехаў да Грышкавай хаты. Грышка шырока расчыніў вароты, і Ляксей загнаў прычэп на двор, нідзе не чырхануў нават па частаколіне. Міша стаяў каля пуні, баяўся глянуць у вочы бацьку, але з зайздрасцю глядзеў на трактар — на высокую шкляную кабіну, бліскучы прамакутны перадок з дзвюма ўтопленымі фарамі, чорныя тугія колы з тонкімі, як запалкі, саскамі на бакавіне; выскачыў з кабіны Ляксей, піхнуў дзверцы, і яны мякка шчоўкнулі, бы ў легкавіку.

«Ну што? Дзесяць, дзевяць, восем, сем... пяць... два, адзін — грузіць будзем!» — Ляксей адлічваў ад дзесяці спярша па парадку, потым па аднаму яму вядомай логіцы пераскокваў.

Адчынілі бакавы борт. Міша стаў пад камлі, Грышка на танейшыя канцы, а Ляксей падхопліваў калодкі на сярэдзіне.

«Дзесяць, дзевяць... узялі!..» — чырванеў ад натугі Ляксей і моршчыў лоб.

Пагрузілі хутка — упарыліся. У Грышкі на скронях узмакрэлі валасы, у Мішы выступіў пот на верхняй губе.

Грышка сеў у кабіну. Міша ехаў на прычэпе, на калодках — уссеў вярхом, як на каня. Задняе шкло ў кабіне было запыленае, нехта намаляваў на ім бусла — даўгая дзюба і даўгія, як палкі, ногі,— але Міша ўсё роўна бачыў, як рулюе Ляксей, лёгка, лічы, адным пальцам. Ехалі шашою, абапал стаялі сосны, з густымі сінімі галінамі, і Мішу здавалася, што ён не на калодках сядзіць, а ляціць на крылах, бы тая птушка бусел, намаляваная на шкле. Калі марыш, дык заўсёды здаецца, што некуды ляціш. Міша ўяўляў сябе за рулём, і такім прыемным, пранізлівым, тугім цяплом захліствала яму грудзі... Што за рамантыка недзе ў далёкім краі, сярод чужых яму камянёў ці пяску? Дурата нейкая, глытнуў ён ужо такой рамантыкі. Во яна тут, рамантыка, свая, блізкая, зразумелая, сярод гэтых дзябёлых сосен, пад блакітным, такім высокім, недасяжным небам. І бацька, бацька, факт, ад радасці заскача! Няхай хоць пад старасць парадуецца сыну, а то ўсё не тое, дык другое. Во і тыдзень назад — скандал, успамінаць сорамна...

«Чорт з ім, пайду да старшыні прасіцца на трактар!..»

Кіламетраў праз пяць звярнулі з шашы — на пясчаную дарогу. На сінім указальніку з белым канцом-стрэлкаю было напісана: «Дабранка — 1 км». Натужна завыў матор, з трубы папёр ужо не сіні, а чорны дым. «О конік! — падумаў Міша.— Гэта не Белазоры...» — Успомніў Глубку і спахмурнеў: няма Белазорага, як і няма, лічы, ужо коней у Малінаўцы. А раней быў цэлы табун, і канюшня была, і яе таемнае пахкае нутро, куды цягнула Мішу як магнітам. Эха-хо, лепей не ўспамінаць: столькі прыгод-злыгод было з тою канюшняю. Праз дзверы, вокны, дах — куды толькі не ўлазіў Міша. Сорамна цяпер за тыя несур’ёзныя, блазенскія вывіхі, але што зробіш: аж дасюль вее ад іх незразумелаю хвалюючаю, салодкаю радасцю і тугою...

Трактар траскатаў на ўсё наваколле, ажно страляла ў вушах, і Міша не чуў, што і на пілараме звініць-спявае цыркулярка. Пілараму Міша бачыў упершыню, хоць і гойсаў колісь па Дабранцы, з Мусяю сустрэчы шукаў,— дашчаны высокі будынак, падобны на збожжаток у іх калгасе. Вакол горы апілак, па іх парасла зялёная ў пояс лебяда і драсён з вузенькім чырвоным, як перац, лісцем. У апілках грэбліся рудыя куры, і сярод іх чырвоны, як агонь, певень, а ногі ў іх, і кіпці на нагах, і апілкі былі жоўтыя. Пахла смалою і нечым вострым, як воцатам, ці што.

З будынка выскачыў Марчанок — у фуфайцы, белай ад пылу, і белым саламяным брылі — начальнік! І вейкі ў яго белыя, як у муцэ. Замахаў рукамі — засакаталі, разляцеліся, напалохаўшыся, куры. З кабіны вылез бацька, падаў Марчанку руку. Не чуваць было, пра што яны гаварылі. Ляксей аб’ехаў будынак, спыніў трактар перад расчыненымі дзвярыма. «Скідайце!» — даў каманду Марчанок.

Скідаць — не грузіць; скінулі калодкі мінут якіх за «дзесяць, дзевяць...». Міша заглянуў у сярэдзіну будынка: дзве рэйкі, колы з захватамі-зубцамі і роўненька пастаўленыя адна каля адной круглыя чорныя пілы, нечым падобныя на спелы сланечнік. Калодка кладзецца між колаў, яны памалу коцяцца — калодка ўпіраецца ў пілы, што звіняць, як прапелеры, і каля іх закручваецца тоненькая спружынка. Міша помніць, як яны будавалі хату, ужо гадоў пятнаццаць таму, а можа, і болей. Тады піларамы яшчэ не было, і мужчыны пілавалі дошкі ўручную. Ставілі высокую, гарбатую, бы вярблюд, сталюгу, на яе клалі калодку; адзін мужчына залазіў наверх, другі стаяў унізе, пад сталюгаю, і цягалі даўжэзную з крывымі зуб’ямі пілу. Пілу заціскала, пасоўвалася яна марудна і гнала толькі адзін след; а тут зразу ўся калодка распілоўваецца на дошкі.

«Ну што, расчот цяпер ці як парэжаш?» — спытаў Грышка ў Марчанка. Той ад здзіўлення падняў свае чорныя, бы абпаленыя каласы, бровы. І Міша з Ляксеем пераглянуліся: Марчанок, падобна, чагосьці не разумеў ці нечым быў незадаволены.

«Плата само сабой,— сказаў Марчанок, сагнуўся і стаў вадзіць пальцамі па рудаватых кольцах на зрэзе калодкі.— Не пашкодзіла б і горла прапаласкаць... ад пылу горка, пастой у гэтым пекле».— «Во ты чорт! — Грышка ажно вылаяўся.— Саўсім здурэла башка... Забыў хоць квасу якога!» — «То-та ж! — цмокнуў языком Марчанок, зняў капялюш і строс з яго пыл; валасы на галаве былі рабыя, акурат нехта сыпнуў на іх жменю проса.— Не падмажаш — не паедзеш. Я трактарыстам быў, дык чарка штодня перападала, а цяпер...— Марчанок заважнічаў і цыркнуў слінаю.— Трактарыстаў многа, а я адзін... на ўсю акругу цар, бог і воінскі начальнік! І ўсе ідуць да мяне на паклон: Данілавіч, Данілавіч...»

Грышка задумаўся. Нямала пажыў ён на свеце, і дзіўная карусель круцілася ў яго перад вачыма. Раней, помніць, людзі праглі нейкай далёкай, высокай мяжы, якую не толькі пераступіць, але і пабачыць нельга было, жылі светлымі, чыстымі памкненнямі, а цяпер у іх сталі ўжо такія цвярозыя галовы, што кроку не зробяць без выгады. І паважаюць таго, ад каго можна нешта мець: трактарыста, шафёра, лесніка... Як паважаюць? Паказваюць, што паважаюць, а зачы бэсцяць: хапуга, скнара. А колісь, даўным-даўно, у іх Малінаўцы настаўнік быў, Карнееў... Ідзе па вуліцы — за кіламетр шапку здымалі: «Добры дзень!» Цёмныя, непісьменныя людзі да навукі цягнуліся. Цяпер адукаваны свет — карусель перавярнулася. Гавораць адно, а робяць другое. Калі ўжо ў вочы праўду пачнуць рэзаць, нечысць усякую вымятаць без аглядкі?

Грышка выняў з кішэні грошы: «Адскоч, сын, у краму, вазьмі там што...» — «А калі ўжо не браў з сабою, то не трэба,— сказаў Марчанок.— Што ганяць хлопца, я ж не алкаголік. Табе і так парэжу. Заўтра адвечара прыязджай».— «Ета як я пагляджу яшчэ,— сказаў нібыта пакрыўджаным голасам Ляксей.— Як прывёз, дык ужо не патрэбен, на задні план адышоў, так?» — «Ну, вы прама ўсе такія ганаровыя, што не ўладзіш вам: аднаму то, другому ета! Пазахапілі ўладу!» — Грышка сказаў без падкусу, са смяшком: чамусьці быў упэўнены, што нікога сваім ушчуваннем не зачэпіць. А там хто яго ведае: сёння чалавек адзін, а заўтра не з той нагі ўстаў, і ўжо да яго не падладзішся. «А што ж ты хацеў? Мы — гаспадары!» — Ляксея распірала ад прытворнай пыхі, а Марчанок, здаецца, ці не ўсур’ёз паківаў Грышку пальцам: «Глядзі другі раз у мяне, такую тваю качалку!..»

Міша моўчкі глядзеў на мужчын, і тое, што яны строілі з сябе бог ведае каго, зусім яго не злавала, ён пасміхаўся ў душы, і, можа, нават задаволенасць тузалася ў яго бліскучых прыжмураных і трохі сумнаватых вачах. Малінавае, садзілася ў цёмна-сінюю, як не чорную імглу сонца. Спакой і лагода, якія бываюць толькі пасля ціхага дня ўвечары, сыходзілі на зямлю. Адтуль, дзе бялеліся шыфернымі дахамі кароўнікі, далятала песня — спявала жанчына: мабыць, збіраліся на вячэрнюю дойку даяркі; а неўзабаве загула апаратура — па шкляных сасудах пайшло малако, пабегла, як ручаінка, што заўсёды шукае вялікую раку...

І песню, і гэты знаблівы гул расшкуматала траскатанне трактара — Ляксей завёў матор. Абманлівым, на імгненне і толькі ў нейкай маленькай мясцінцы бывае спакой на зямлі, а наяве дзень і ноч яна дрыжыць ад грукату, стукату і вібрацыі жалезных мускулаў.

* * *

Кантора калгаса была ў суседняй вёсцы, за чатыры кіламетры, і Міша паехаў туды на веласіпедзе. Ведаў, што кантора каля клуба, і здзівіўся, калі ўбачыў, як шмат што змянілася: кантора — ужо не старая хата, а фінскі домік. Яны, гэтыя фінскія домікі, увайшлі цяпер у моду: іх будуюць пад усякія канторы і людзям на жыллё. Яны, мабыць, зручныя, утульныя, бо чуў Міша не раз, што некаторыя кідаюць гарады і просяцца ў вёску дзеля жылля, дзеля гэтых домікаў. Так ці не так, не Мішу ламаць галаву, і без гэтага трашчыць ад думак.

Каля канторы, укругавую, раслі чэзлыя ліпы і клёнікі — яшчэ не ўвабраліся ў сілу. Міша ўбачыў іх, калі ішоў па шырокай цэментовай дарожцы да ганка. Адчыніў дзверы і апынуўся ў невялікай прадаўгаватай зале — прыёмнай: яна была пустая. І ў кабінеце нікога не было, абапал стала шмат крэслаў і ніводнага чалавека. Міша хацеў ужо зачыніць дзверы, як нечакана пачуў храпенне. Здаецца, тут, у кабінеце. І праўда, нехта хроп: дужа цягнуў у сябе паветра, а выпускаў з бульканнем, акурат выліваў з бутэлькі ваду.

На канапе — убачыў Міша — спаў мужчына. Пад галавою ляжалі таўстыя папкі, ногі ў шкарпэтках пакладзены на пярочную спінку канапы. Старшыня? Прыгадалася — бацька апавядаў: круглы твар з даўгім носам, лысаваты, і жывот тырчыць, «бытта пад кашулю засунулі мяшок зерня». Міша пастаяў у парозе трохі, паскроб патыліцу: мабыць, не трэба будзіць старшыні, усё роўна няўдала прыйшоў; але толькі ён павярнуўся, як пачуў: «Хто там? Заходзьце...— Мужчына падняўся, крэхнуў, апусціў долкі ногі, стаў шукаць імі туфлі (яны стаялі пад канапаю).— Да мяне? Э-эх!..— Смачна пазяхнуў, развёў рукамі, яшчэ болей вылузнуўшы жывот.— Што хочам? Смялей, смялей, салдат!..»

Міша зняцяйкі ажно здрыгануўся, пачуўшы «салдат». Старшыня быццам ведаў, хто перад ім, і пасміхаўся; і Міша зразу адчуў, як на лбе пачалі вырастаць рожкі, гатовыя даць бой самаму агрэсіўнаму праціўніку. Але наяршыўся ён дарма: старшыня — новы чалавек — не ведаў зусім Мішы і чаго ён прыйшоў, проста ў яго была прывычка ўсіх маладых хлопцаў называць салдатамі. Міша гэта хутка зразумеў. Старшыня падаў яму пухлую руку: «Ягорыч»; пасадзіў каля стала на крэсла і распытаў, хто ды што; абрадаваўся, пачуўшы ад Мішы, што ён, Міша, сын Грышкі Пруцікава. «Пра вас тут легенды ходзяць»,— засмяяўся Ягорыч, але не з’едліва, а так, быццам ставіў бацьку і сына ў рад калі не герояў, то людзей, цікавасць да якіх вырасла не на голым месцы. Ягорыч Мішу спадабаўся, у ягоных вачах была мяккасць, паблажлівасць, а ў тонкіх вуснах, якія час ад часу ўпарта, аж бялелі, падціналіся, не было і макулінкі наўмыснай начальніцкай непрыступнасці. Ягорыч, мабыць, з учарашняга не галіўся, і па ўсім падбароддзі ў яго бліскала, бы металёвыя апілкі, шчаціна.

«Рэсурсы нам патрэбны, салдат! — з нейкаю летуценнаю адлучанасцю прамовіў Ягорыч, гледзячы ў акно.— Цяпер во так! — шарахнуў далонню па таўстой у белых палосках (незагарэла скура) шыі.— Жыта трэба ўхапіць, пакуль дажджы не хлынулі. Бульба сёлета будзе — закачайся!..— Летуценнасць не сыходзіла з Ягорычавага твару, і Мішу трохі прыкра стала, што гэты занядбаны здаравяк мае такую слабую, бабскую душу.— Не тое што ў бацькі твайго — грыбы...— Глянуў на Мішу, ці зачапіў за жывое, і доўга смяяўся: у яго былі жоўтыя моцныя зубы.— Можа, ад восені пойдуць, а цяпер няма.— Голас у Ягорыча дзіўна мяняўся: з вясёлага, як быццам бесклапотнага, рэзка пераходзіў на дзелавы і сур’ёзны.— Стаіць яго апаратура нядзвіжыма...»

Міша ведае, і бацька яму скардзіўся, што агрэгат пакуль толкам не прыдаўся: у яго, каб запусціць, трэба шмат грыбоў засыпаць, а ўхаластую ганяць мала выгады, і псуецца апарат хутка. Во і стаіць, асуджаны, пад паветкаю, акурат грыб раскіслы пад елкаю. Такімі, бачыў Міша, малююць у «Вожыку» закінутыя гультаямі камбайны, сеялкі-веялкі.

«Грыбы грыбамі,— Ягорыч адсунуў ад сябе папку з паперамі, узяўся абедзвюма рукамі за край стала, акурат збіраўся выступаць.— Як кажуць у народзе: калі добры кусман хлеба, дык і грыб патрэба. Нам хлеб... хлеб найперш патрэбен! — Ягорыч сціснуў свой вялікі цёмны, бы чыгун, кулак і варсануў ім у паветра, быццам адным штыхам хацеў расправіцца, струшчыць усё, што замінала яго расціць. Вочкі яго ў друзлых складках скуры глядзелі порстка і з незразумелым Мішу адчаем.— Свой! Каб ні ў якой заморскай сволачы не прасіць, не клянчыць. А то бачыш, салдат, чуць што: яны — эмбарга. У-ух! — Ягорыч зноў варсануў у паветра кулаком, і на няголеных шчоках у яго падняліся тугія хвалькі.— Во і ў нас перабоі ў магазіне з хлебам, хаця тут... абібокі!»

Міша глядзеў на Ягорыча не то са здзіўленнем, не то з захапленнем, за якое было не тое што сорамна, а проста няёмка — не за сябе, якраз за Ягорыча, узбуджанасць якога межавала болей з дзіцячым капрызам, чымся з непасрэднасцю дарослага чалавека. «Ладна! — Міша раптам адчуў сябе зусім вольна з Ягорычам, якога бачыў першы раз, і нават дазволіў сабе стукнуць кулаком па краі стала, каб лепш паказаць сваю рашучасць.— Так і быць! Давайце трактар, буду ўціраць заморскай сволачы нос».

Ягорыч тузануўся ад смеху, аж закалыхаўся, задрыжаў жывот; ціхенька сам сабе пасмяяўся, пакруціў галавою, як бы ўзважваючы кожнае слова; валасы разбэрсаліся, апалі каля вушэй, і на цемі агалілася гладкая бліскучая і жоўтая, як блін, лысіна. «Э, не-е, салдат!.. Трактара я табе не дам».— «Не разумею»,— Міша адчуў, як на лбе ў яго зноў засвярбела: мабыць, пачалі адрастаць рожкі. «Зразу я табе, Пруцікаў, трактар не даверу,— голас у Ягорыча стаў сур’ёзным, ні макулінкі смеху; пухліны павек з ружовымі плямкамі амаль закрылі вочы, толькі падрыгвалі вейкі, быццам нехта раз-пораз паколваў Ягорычу ў спіну іголкаю.— Пабудзь пакуль якім змазчыкам-прывязчыкам, а там будзе відаць, салдат. Трэба зарэкамендаваць сябе».

Міша з’едліва хмыкнуў, думаючы з адчаем, які неймавернаю воляю яму ўдавалася скручваць, што ўсе чамусьці заганяюць яго ў самы зад, тупік, каб адтуль ён выкараскваўся, выграбаўся, як з нары, ды яшчэ па карку атрымліваў. А ў яго змалку дзікі страх перад цеснатою: здаецца, загані ў яе, і ён звар’яцее. Не, каб зразу як чалавека ўважыць, даць яму тое, што душа просіць. Мішу, канечне, падводзіла яго максімалісцкая логіка; ён не хацеў разумець простага жыццёвага правіла — што павага ад людзей, «чэсць і хвала» не даюцца, а заслугоўваюцца. Яму здавалася, што ён можа ўсё, што ён ледзь не пуп зямлі. А які ён пуп, калі нават пупавіну ад зямлі адрэзаў. Але гэтае самаўзвышэнне, якім бы голасам яно ні вымаўлялася, было пустым гукам для астатніх; яно не толькі не падвышала Мішаў аўтарытэт, а наўпярок, падмывала і той, які ў яго быў ад роду (калі ён увогуле быў). Міша гэта зразу адчуў, яго выхадкі, асабліва апошні год, пасеялі ў людзях недавер — малінаўцы ніколі не зводзілі чалавека на нішто.

«Гляджу,— Міша сказаў з прыкраю дрыготкаю ў голасе,— я ўсім вам косткаю ў горле стаў».— «Не ведаю, як усім, а я не хачу ў свой гарод казла пускаць. Казёл капустку любіць: хрумсь-хрумсь»,— Ягорыч засмяяўся, і Міша ўжо не мог трываць. «Ды пайшлі вы ўсе!..» — Міша рэзка ўстаў з-за стала, можа, з хвіліну пастаяў, перабіраючы пальцамі, уздыхнуў і рвануўся на выхад. Калі б Ягорыч не сказаў яму ўслед некалькі слоў, то, факт, Мішу ён бы ў вочы болей не ўбачыў. Але Ягорыч, хоць і чалавек малады яшчэ, але воўк біты, шмат перажыў і шмат пабачыў, нават смерці цэлыя сем гадзін у вочы глядзеў і людзей разумець навучыўся. Ён пэўна не мог сказаць: ці гэта была набытая якасць, ці то ад матухны-прыроды ўзяў ён уменне разумець чалавечую псіхалогію. Іменна гэтае разуменне прымусіла яго забыцца не толькі на амбіцыю начальніка, але і на ўласны гонар саліднага (у параўнанні з Мішам) чалавека і падштурхнула «выстраліць» услед Мішу тыя некалькі слоў: «Падумай толькі, салдат! Не спяшайся. Заўтра-паслязаўтра падумай, і тады мне скажаш». І — пацэліў акурат: Мішу не магло не кальнуць, што сам старшыня не стаў у позу і не махнуў на яго рукою, а як бы нават унізіўся, ці што, пашкадаваў, што не ўдалося ўгаварыць яго, Мішу.

Мабыць, у гэтай слоўнай пачцівасці да Ягорыча чытача зацікавіў найболей штрых: Ягорыч «смерці цэлыя сем гадзін у вочы глядзеў». У вайну Ягорыч быў зусім малое дзіця, мала што помніць. Смерць прыйшла па яго ў мірны час, замахнулася касою над ім, калі краскі яго жыцця былі, як кажуць, у самым цвеце. На марфлоце ён служыў, і аднаго дня (яны выйшлі на заданне) развар’яваўся шторм на дзесяць балаў, і іх вартавы катэр перакуліўся. Ягорыч, тады проста Павел-Паша-Паха, аж сем гадзін прабоўтаўся ў марской вадзе на абломку мачты, пакуль яго, амаль бясцямнага, падабрала выратавальнае судна. Перажытае з ўсёю бязлітаснасцю прайшлося па яго маладым і дужым паляшуцкім арганізме: з галавы пасыпаліся касмыллём валасы, цукровы дыябет пачаў наліваць цела вадою, а надзей на сям’ю і цікавасці да жанчын не засталося аніякіх. І толькі да сэрца, здаецца, ледзяная вада не дабралася, яно не заскарузла ў адчайнай самоце і зняверанасці, жыло па законах дабра і справядлівасці, як на вадзе, так і на сушы шукала выйсця да шчырасці.

Тры гады магнітафона ніхто не ўключаў, прастаяў нерухома. Тады, як ішоў на службу, Міша запакаваў яго ў кардонную скрыню і паставіў на шафу. І маці сказала: «Няхай цябе чакае, чапаць не будзем». І да магнітафона ніхто не дакранаўся пальцам: скрыня ўрасла ў газеты, часопісы, якія закідвалі таксама на шафу. Цяпер, калі вярнуўся засмучаны ад старшыні, Міша ўспомніў пра магнітафон. Зняў яго з шафы. Распакаваў скрыню: магнітафон быў як новенькі, на панелі аніводнай пылінкі. І касеты былі цэлыя, ляжалі ёмкія, як абоймы, у поліэтыленавым пакеце. Міша не забыў, што на якой запісана. Захапленне замежнымі ансамблямі, якое спярша асляпляла, дурманіла, даводзіла да шалу, здаецца, прайшло, абрыдлі ўсе гэтыя «лэд зэпеліны», «пінк флойды», «бі джысы»... Ападаюць пялёсткі, і застаецца насенне — аснова ўсяго. Так і ў захапленнях.

Міша націснуў кнопку, з панелі пстрыкнула стрэшка; Міша ўзяў касету з запісамі «Песняроў», палажыў яе пад стрэшку і зноў утапіў у панель. Ён любіў «Песняроў», хоць ніколі на сцэне іх не бачыў, толькі па тэлевізары ды на карцінках.

Магнітафон зашыпеў; песні яшчэ не было чуваць, адно шорганне касы — звонкае, пругкае, з падсвістам: жых! жых! жых! А потым зразу, на высокім узлёце рвануў голас Мулявіна: «Касіў Ясь канюшыну!..» — і Міша адчыніў акно: заматлялася фіранка, з сухім шэлестам саслізнула са стала газета. Голас вырваўся на вуліцу і разлёгся на ўсе бакі, паляцеў да балотца, на шашу, да фермы, павіс над усёю Малінаўкаю і над зямлёю.

За алешнікам на полі стракатала, бы цвыркун у садзе на ссохлай яблыні, касілка: касілі цімафееўку, звозілі яе да фермы, на ток, дзе пераціралі на муку і гранулявалі.

Стукнулі ў сенцах дзверы: вярнулася з работы маці, прыйшла на абед. Хустка ў яе зялёная ад пылу травяной мукі, і рукі зялёныя па самыя локці, і бялкі вачэй, здаецца, зеленаватыя. Села каля стала, з сумам і любасцю глядзела на сына. Нешта сказала, ды магнітафон заглушыў яе голас. Міша злаваў на самога сябе: «Чорт, павіс у паветры, як падлётак: і лятаць не ўмею, і падаць боязна... Ужо абрыдла ацірацца без дзела. Усе разумныя, а мяне за рубель дваццаць хочуць узяць, крылы за спінаю зноў завязаць. Не на таго нарваліся!..»

Ці ты Ясь, ці ты не-е-е...

Спадабаўся ты мне! —

узвіўся голас Мулявіна пад бойкі стук барабана.

Міша выключыў магнітафон: няёмка было перад маці. «Што, мама?» — спытаў ён. «Стамілася... А ты хадзіў да Ягорыча?» — «Хадзіў, ды што толку».— «А чаму?» — «Не ўзяў».— «Куды не ўзяў?» — «Трактара не даў»,— сказаў Міша, адчуўшы, што, можа, упершыню расчуліўся голас. Перад маці. Але ён даў сабе шпоры, як колісь Белазораму, і стаў дзёрзкім і самаўпэўненым.— Хлапчука знайшлі! Упрошваюць...» — «Паслухай-ка, Міша,— маці звярнулася да яго мякка, ласкава, як да малога дзіця, і душа ў Мішы запрацівілася яшчэ болей.— Мы ўжо два дні без цехніка... Слесара Саньку... ета адзін тута ў зяці да Вольгі Чаранчышынай прыстаў, міліцыя забрала. Кажуць, за самагонку — гнаў...» — «Змазчыкам...» — успомніў Міша Ягорыча і скрывіўся. «Дык, можа, ты на яго месца, га? Палучаў ён добра... Сто пяцьдзесят, сто шэсцьдзесят». У Мішы на шчоках заварушыліся жаўлакі, ён шумна соп носам. «А што, пакуль...— Голас у маці быў нязвыкла пакорны, без пранізлівай задзірыстасці.— І бацька не будзе супраціў...»

Бацька! Міша тузануў плячыма, увесь час, як пасварыліся, ён адчуваў маўклівую бацькаву зацятасць, якая ціснула, прыгнятала і скруціць якую нішто не магло. І не скруціць: Міша зразумеў гэта яшчэ тады, калі бацька прыязджаў у часць на суд. Міша быў упэўнены толькі ў адным, чаго не мог ні адмесці, ні падзяліць напалам,— што бацька хоча, каб у сына было ўсё добра. Чалавек на зямлі не вечны, калісьці і яму сыграе жалобная музыка, і, мабыць, так хочацца, каб у яго быў наступнік, які без крыўды і зла панёс бы далей тое, дзеля чаго біўся, што расціў у сабе, што няньчыў і бярог. Бацька яго, ужо не раз задумваўся Міша, чалавек, канечне, звычайны, як усе, і ўсё-такі ёсць у ім нешта такое закасцянелае, чаго не ўламаеш, не пахіснеш і што іншы раз карціць назваць калі не самадурствам, то незразумелай упартасцю. А там хто яго ведае, можа, Міша і памыляецца? Колькі ўжо такога было: у нечым упэўнены, а праз год які толькі здзіўляешся: як мог не разумець такой простай штукі? Дык, можа, хоць раз у жыцці паслухаць, што хоча бацька, чаго дамагаецца? Рызыкнуць, плюнуць на ўсё, на гонар, на самалюбства, і паслухаць. Не паступацца ледзь-ледзь, у пакутлівым сумненні: «Што я раблю, скараюся?..» — а прыняць параду безаглядна, з радасцю, нават з удзячнасцю. О, як цяжка даецца зусім маленькая здрада сабе, сваёй упартасці і таму, што хоць і злуе, але грэе душу: я — бог.

«Падумаю,— сказаў Міша.— Што бацька скажа...»

Надвечар вярнуўся з раёна бацька — вазіў здаваць грыбы. Мабыць, у яго ўсё зладзілася: быў вясёлы, вачэй не хаваў, глядзеў адкрыта. І Міша падумаў: мусіць, бацька ўжо забыўся на спрэчку. І праўда: колькі можна зацінацца?

Выпалілі лазню, памыліся. Селі вячэраць. Здаецца, такой паразумеласці, лагоды, адкрытых размоў у сям’і Пруцікаў даўно не было: быццам Міша тармазіў усё добрае, а цяпер, згадзіўшыся ісці ў калгас, даў яму волю вольную. На каленях у Грышкі скруціўся кот, ціха вёў курну.

Назаўтра ўранні Міша зноў пайшоў да Ягорыча. Ягорыч быў як сонны, вочы стаялі нерухома. Але сустрэў Мішу з радасцю, пасадзіў за стол, на якім ляжаў аркушык напалову спісанай паперы і стаяў у літровым слоіку букет ліловых астраў. Не даслухаўшы Мішу, Ягорыч падхапіўся і сціснуў руку: «Во гэта голас! Гэта бравы салдат!.. Герой!» Падышоў да шафкі, адсунуў шкло, узяў некалькі кніжак і даў Мішу. Бліснуў чырвонымі, стомленымі вачыма: «Хоць цябе і вучылі ў школе, на, асвяжы ў памяці. Тэхніка, як і чалавек, таксама развіваецца. Праўда, га? — Ягорыч узяў Мішу за плечы і страсянуў: — Памром, а хлеба дадзім!»

Міша зняцяйкі пачырванеў, як школьнік, заціснуў пад пахаю кнігі і выйшаў. А Ягорыч зняў туфлі і лёг на канапу. Да нарады яшчэ дваццаць мінут, і можна перакімарыць.

* * *

...Круціўся барабан і, распалены, здаецца, наматваў на сябе паветра, з натугаю гудзелі электрамахавікі прэса. Міша ўжо абгледзеў увесь агрэгат: шустры, як вавёрка, ён колісь гойсаў-лазіў па дрэвах, пароў сарачыныя гнёзды, а цяпер, з манціроўкаю, ключамі ў кішэні, скакаў са шнэка на транспарцёр, з помпы на драбілку. Жанчыны, што стаялі ўнізе, ківалі галовамі, ушчувалі Лісаветку: «Супакой ты сына!..»

Неба над полем, дзе расла цімафееўка, было сіняе, ледзь прымглёнае малочнаю бледнасцю над алешнікам; там траскатала касілка і раўлі трактары. Ад гэтай траскатні і натужнага гуду барабана звінела ў галаве — з непрывычкі. Міша нічога не чуў, толькі бачыў, як разяўляюць рот жанчыны, як маці ўстрывожана косіцца на яго. Міша падміргнуў ёй; ён сядзіць на мосціку каля дэзатара і адвёрткаю рэгулюе язычок зашчэпкі — сапсаваўся і адскоквае. Міша яго адхіляе ўверх, а ён шчоўк уніз, як той жук-дрывасек, калі пакладзеш яго на спіну. Міша вывінціў шурупчыкі, зверху і знізу: так і ёсць, злізалася пласцінка — на сярэдзіне бліскучая выемка. Міша выграб з кішэні вінцікі-шпунцікі; знайшоў запасную пласцінку, новую, сіняватую, яшчэ літаркі на ёй відаць, уставіў на месца старой; завінціў шурупчыкі; клац уверх — язычок і застаўся тырчаць.

Пад’ехаў на трактары Ляксей Чубатчышын, махнуў Мішу рукою — каб злазіў. Міша саскочыў на зямлю. Яна дрыжыць пад нагамі, быццам Міша стаіць на грохаце веялкі і хоча прасеяць, вытрасці з сябе ўсе свае дурасці. Каля бетонкі трава вялая, жоўта-рыжая: яе падсмаліў барабан,— а далей, дзе не вытаптана, зялёная, але сухая, як з паперы. Ляксей матора не заглушаў, і трава гнецца, белая, як прылізваецца ўсё роўна каровіным языком.

Ляксей чакае, пакуль жанчыны ўскінуць на транспарцёр рэшткі травы, што засталася з мінулага разу; ён адвёў Мішу далёка ўбок, і яны закурылі. Твар у Мішы чырвоны, аж гарыць, вышэй брыва блішчыць плямка салідолу, абрысамі падобная на белае, празрыстае воблака, што павісла ў іх над галавою. «Ну як? — пытае Ляксей і хітра жмурыць вочы.— Не шкадуеш, што пайшоў?» — «Ды ты што?» — з Ляксеем усе былі на «ты»: мабыць, з жартаўнікамі заўсёды проста. «Не думаеш: дзесяць, дзевяць, восем, сем... пяць... два, адзін — і ў кусты?» — «Не. Цвёрда, не. Падабаецца мне. Столькі новага. Мудроная машына»,— Міша з нейкаю апраметнаю зачараванасцю, якую нельга было схаваць у душы, павярнуўся да агрэгата: жалезная махіна, напружваючы жалезныя мускулы, стагнала, гула, жэрла свежую, яшчэ расяную, траву, высушвала яе ў гарачым нутры-страўніку, здрабняла і перацірала на муку; каля адборшчыка стаяла маці з дзвюма жанчынамі; яны падстаўлялі рудыя хрусткія папяровыя мяшкі, у якія сыпаліся цвёрдыя, тугія, як боб, «патрончыкі» — гранулы; мяшкі завязвалі белым бліскучым шпагатам і адносілі ўбок. Мяшкі і сам агрэгат дыхалі цяплом, у холад на іх можна было грэцца, як на печы.

Ляксей кінуў на зямлю недакурак, плюнуў на яго. «Разатры, так не пайдзёць»,— са смяшком сказаў Міша. Ляксей пакруціўся абцасам на недакурку, ляпнуў Мішу па плячы і пайшоў да трактара. Даў задні ход, вывернуў пярэднія колы трактара і падагнаў прычэп пад самы транспарцёр; прычэп стаў павольна хіліцца набок. І зноў, але ўжо на кароценькае-кароценькае імгненне, Мішаву душу абкруціла маркота, блізкая да той, што ціснула тады, як ехалі на пілараму.

Яду Міша браў з сабою; перакусіў што дый, пакуль агрэгат выключаны стаіць, агледзеў яго «суставы», як Міша называе ўсякія каробкі і вузлы; дзе скрыпіць, хрыпіць ды кашляе — масліца, салідольчыку пульсануў. Стамляўся. Увечары гулі рукі-ногі, галава; спаў як забіты, але сны ўсё роўна сніліся, адзін сон — увесь час: нібыта ён, Міша, ляціць на парашуце, дзьме вецер і хітае парашут. Міша глядзіць уверх, а над ім не купал парашута, а верхавіна ліпы, тоненькая, во-во зломіцца, і Міша грымнецца разам з ёю на зямлю... З той пары, як хацеў кінуцца з рыштаванняў, яму надакучае адзін і той жа сон. Раніцаю не мог разляпіць вачэй, але перасільваў сябе, адганяў млявасць, бо, пакуль прыйдуць жанчыны, яму трэба наладзіць, настроіць агрэгат, уверыцца, што спраўна-ўпраўна ўсё. Міша нават злаваў на сябе за сваю зацятасць, бо ўвесь час асуджаў яе ў бацьку. Што бацька... У яго грыбаварня, каля яе з заплюшчанымі вачыма хадзіць можна. Потайкі Міша пасміхаўся з бацькі: скажы таму, што яго «машына-цуд» прымітыў, злаваць пачне, мацюка краянуць можа. Але і радасці было, што нарэшце ён узяў верх над бацькам.

Два разы ўжо Ягорыч прыязджаў; праверкі не ўчыняў, чалавек Ягорыч далікатны, але пытаўся, ці па ім работа, ці спраўляецца, можа, інжынера падаслаць. Міша ўсміхаўся, што сам пакуль разбіраецца. Міша заўсягды быў такі: не любіў, калі яго шкадавалі, яму спачувалі; ён жыў імгненнем, гэтыя імгненні прыносілі радасць; радасць прыходзіць і тады, калі, засмучаны, думаеш, што будзе з табою заўтра і паслязаўтра,— Міша такой радасці ніколі не спытваў, ён быў абдзелены прыродаю, і таму яшчэ болей здзіўляла яго энергія, гэта была энергія шчырасці.

Пачатак восені выдаўся сухім, было цёпла, як у чэрвені. На ліпах пажаўцела толькі некалькі лісцін — здавалася, нейкі штукар павесіў там бліскучыя яблыкі. Уся вёска густа пахла яблыкамі, як трохі пазней яна запахне пранізліва-гаркавым водарам капусты. Вёска болей, чымся горад, жыве аднастайнасцю, яе дні распісаны ўладнаю рукою прыроды. Гараджан, асабліва ўлетку, прырода трывожыць толькі адным: можна загараць ці не.

«Сёлета і восень не дасць улову, не будзе радовак, таўстух і курачак,— засмуціўся Грышка Пруцікаў.— На апенькі ўся спадзёўка, можа, перад замаразкамі адскочуць...» Грышка зажыў цяпер новым жыццём, і ўсё тут па законе, бо і ў хвіліны тугі ён не сумняваўся, што перакруціцца карусель на лепшы бок, быць не можа, і што Міша абразуміцца, і што будуць унукі... Ленка акурат на Дзень шахцёра падарунак паднесла: хлопчыка нарадзіла, мацака, чатыры дзвесце. «Дзед я, законны дзед!..» — куражыўся Грышка і перад Лісаветкаю, і, седзячы на лавачцы, перад мужчынамі.

Грыбоў насілі мала, «машыну-цуд» ела ржа, і яна плакала крывавымі слязамі-кроплямі, асабліва з начы. Грышка бачыў гэта, калі прыходзіў уранні з тапаром у руках да зруба. Калі хтосьці нёс грыбы, ішоў, прымаў, увечары варыў іх на цяпле ў катлах. Міша дняваў і начаваў каля агрэгата, Лісаветка насіла яму «тармазкі» — яду.

З Грышкам так ужо бывала ў маладосці: калі шчасце знаходзіла яго, доўгачаканае, сапраўднае, ім самім выпакутаванае і здабытае, яго ахопліваў раптам ні з таго ні з сяго, абкручваў ледзяною вяроўкаю жах: што нешта перашкодзіць нацешыцца ім, гэтым шчасцем, чорнае крыло роспачы змахне адным разам, як баба фартухом пыл з табурэта. Але ішлі дні, жах развейваўся, забываўся, і шчасце не рэзка, як думалася, а памалу сплывала, станавілася звычайнаю будзённаю радасцю, а то і зусім счахала, як вуголле тое ў цяпельцы. І Грышка адно здзіўляўся, за што было перажываць, а потым зусім са скрухаю думаў: «Мабыць, нервы селі, бы тыя Мішавы цеплавыя рэле, што ездзіў мяняць у раён...» Падумаць, аж не верыцца: Грышка сынавымі словамі загаварыў! А што Міша? Хлопец — хоць куды! І там, на Глубцы, не кожны б кінуўся ратаваць каня...

«...а-а-а!..» — пракалоў Малінаўку сполашны крык. Крычалі каля фермы, на таку. Грышка глянуў з вышыні лёсак і ўбачыў дым — чорны, густы. Так гарэлі ў вайну падбітыя ім нямецкія танкі. Пот праняў вобміг Грышку, і па шчоках з-пад шапкі скаціліся буйныя, бы гарошыны, кроплі, бліснулі зорачкамі на плячах: лейтэнант! Грышка кумельгам зляцеў з лёсак і патрухаў вуліцаю да фермы. Завыў, становячыся на заднія лапы і напінаючы ланцуг, Босы.

Гарэў агрэгат вітаміннай мукі. Там Міша, там Лісаветка, там жанчыны... Дым віраваў і клубіўся пад самае неба, аж туды, дзе ляталі вастракрылыя ластаўкі, і зноў Грышку падумалася пра вайну, і апала нешта ўсяродку, і замуціліся вочы... Хваравітая, стрэсеная нечаканасцю душа зноў малявала яму той чорны ядавіты грыб, што нядаўна бачыў у тэлевізары і колісь у кіно ў клубе. А калі б гэта і праўда быў ён... Што рабіць і куды кінуцца? Крышка! І яму, і Мішу, і Лісаветцы, і ластаўкам... Усю Малінаўку ў бочку — і крышка. Ногі ў Грышкі аслабелі, сталі як лазіны, але ён бег, сэрца ледзь не разрывала грудзей; не заўважаў, што з двароў высыпаюць дзеці і бягуць за ім, як кураняты за квактухаю.

Ластаўкі ў небе рабіліся то чорныя, то белыя— куляліся, і Грышка бачыў то іх спінкі, то крыльцы спадыспаду. Дзіўна проста, чаму ў такую хвіліну позірк яго чапляўся за ластавак.

Агрэгат быў спавіты полымем з аднаго краю; з трубы дымасоса вырываўся то белы, то цёмна-сіні дым. Мітусіліся бабы, крычалі, галасілі, як здурнелыя. Воддаль стаяў трактар з нагружаным прычэпам. Агонь быў чырвоны, а твар у Мішы белы, вочы цёмныя, шырока адкрытыя, як не вылузнуцца з-пад ілба, бы тыя спелыя арэхі з чашачак. Міша, з вогнетушыльнікам у руках, гробся па лесвіцы да барабана. Стаў, раскірэчыўшы ногі, і з вогнетушыльніка, як з аўтамата, белаю спіцаю свістануў у полымя струмень. Заклубілася белая пара, ахутала Мішу, як воўнаю. Полымя не спадала, ірвалася, аж бялела, да Мішы — акурат на яго дзьмуў вецер. Ліць на барабан нельга — ашпарыць параю. Прыгнуўся, стаў падбіваць полымя знізу, адсякаць яго ад трансфарматара.

Прыляцеў на «уазіку» Ягорыч: Ляксей збегаў на ферму ў чырвоны куток, пазваніў у кантору.

«Склады!.. Склады засланяйце!..» — крычаў ён, разводзячы шырока рукі, як займаў усё роўна бычка ў загоне.

Ад фермы беглі даяркі — былі на дзённай дойцы, неслі вёдры, бліскучыя бітоны з вадою.

Міша нічога не чуў і не бачыў: полымя трашчала і гуло, як з фарсункі, пякло рукі і твар, сцягвала скуру, як сшывала іголкаю; і мазгі прапякала, пранізвала адна думка: не даць усхліпнуцца паліўнаму баку. Інакш усё. Канец. Перарваўся струмень у вогнетушыльніку, зашыпелі сінія пырскі. «Амбец!..» — скрыпнуў Міша зубамі і з ярасцю трасянуў вогнетушыльнік: зноў захлястаў струмень.

«Ваду, ваду сюды!..» — Грышка, засланяючыся рукою, стаяў унізе, гатовы ў кожнае імгненне падскочыць і сцягнуць за калышыну сына. Хапіў з рук даяркі вядро і шухнуў яго ўверх, на полымя; другое вядро плескануў на Мішу. Міша аблізнуў вусны. Чырвоны, бы той распалены снарад над акопамі на Вісле, што апёк Грышку грудзі, праляцеў над галавою вогнетушыльнік, і Грышка сцяўся ажно, затуліў далонямі вочы і не бачыў, як вогнетушыльнік пузырыўся на траве белаю пенаю, як храпа ў Белазорага на Глубцы.

«На Мішу, на Мішу ліце!» — крычаў Грышка як звар’яцелы. Міша скінуў з сябе пінжак, махаў ім — збіваў полымя. Прамаслены пінжак зразу зацьмеўся, потым усхліпнуў агнём — сіненькім, празрыстым, як над сухім спіртам. Пот выступіў на твары ў Мішы і вобміг выпарыўся, зашэрхла скура. Міша скочыў, зачапіўся рукамі за востры край транспарцёра. Вісеў, дрыгаючы нагамі, як над безданню,— лопалася на пальцах скура і агаляліся белыя, бы шпагат, сухажыліны.

І раптам па вачах драпнулі вострыя кіпці, услед сыпнула жоўтымі апілкамі, з-пад якіх разляцеліся ва ўсе бакі рудыя куры і чырвоныя пеўні, зрабіліся маленькія і чорныя, бы ластаўкі: разарвала цеплагенератар, і на Мішу хлестанулі вогненныя стужкі бензіну, спавілі па твары, руках і нагах. Міша скаціўся на зямлю, закрычаў як рэзаны. Грышка разгубіўся, а потым упаў на сына, абламваючы аб бетонку ногці, драў і гарнуў пясок. Ляксей выліў на іх вядро вады, хрыпеў: «Дзесяць... сем... пяць... адзін...» З Грышкі ішла пара, а з Мішы — дым; твар у Мішы быў чорны як вугаль, адзенне тлела — Міша стагнаў, курчыўся, як бяроста на агні. Збялелая, упала, не дабегшы да іх, Лісаветка, і бабы лілі ваду ўжо на яе.

Раўла сірэнаю, імчала ад шашы чырвоная, бы груда цэглы, пажарная машына, і белы пыл за ёю падымаўся дугою высока, як дым, асядаў на сосны на магільніку, бяліў вярхушкі.

«Ура-а-а!!!» — як ідыёт, закрычаў Ягорыч; ён стаяў, як і раней, распасцёршы рукі, між агрэгатам і складамі, быццам хацеў пераступіць дарогу полымю.

Пажарныя брандспойты ўдарылі з шалёнаю, цвёрдаю сілаю — чорны дым адарваўся ад агрэгата і паплыў у бок фермы; з агрэгата паваліла густая белая, як пыл, пара.

Падляцела лёгкая, бы чаіца, «хуткая дапамога» — заскрыпелі тармазы. Мішу паклалі на насілкі, аднеслі ў машыну, і «хуткая», бліскаючы сіняю мігалкаю, ірванула з месца. Засталася маладзенькая дзяўчына ў белым халаце і блакітных туфлях-лодачках, мабыць, медсястра; прысела каля Лісаветкі, дрыготкімі рукамі ўстаўляла іголку ў шпрыц. Лісаветка хрыпела, і сінія, мала не чорныя вусны яе дрыжалі. Грышка стаяў над ёю знямелы і аглушаны. Неяк па-жаночы захліпіста войкаў Ягорыч: можа, і яго лізнула полымя, а можа, і так чаго.

Калі трохі суматоха апала, прыехалі на матацыкле Васіль Муранкоў і лейтэнант у ваеннай форме, інспектар Дзяржпажнагляду Самусеў — невысокі таўсты бялявы, бы колас, дзяцюк. Твар у Васіля быў строгі, бровы аселі на вочы. Ён кіўком пальца падазваў да сябе Ляксея, нешта ў яго спытаў; Ляксей закруціў галавою. Потым яны ўдвух пайшлі да трактара.

«Іскрагасільнік стаіць,— сказаў Васіль Самусеву, вярнуўшыся.— Ану дыхні!» —Васіль нахіліўся да Ляксея. «Ды ён не п’е ў нас!» — сказаў Ягорыч і са злосцю штурхануў Васіля. «Ведаю, але закон, закон, Ягорыч! Для акта...— І панюхаў у Ляксея каля рота. Убачыў згорбленага Грышку, падышоў.— Міша моцна абгарэў? Вечна ён улезе! — З надрыўным адчаем выдыхнуў Васіль, падбадзёрыў Грышку: — Не паражывайце, дзядзька, усё будзе добра».

«Лёгка табе...» — падумаў Грышка, гледзячы ўслед жанчынам, якія пад рукі павялі дахаты Лісаветку; у Лісаветкі гнуліся, падломваліся ногі.

«І сетка пнеўматранспартных камунікацый спраўная,— сказаў Самусеў: пакуль Васіль размаўляў з Грышкам, ён «абнюхаў» агрэгат.— Мабыць, травяны пыл загарэўся...» — «А тэмпературнае рэле што паказвае?» — спытаў Васіль. «Норму паказвае — семсот».— «Ну дык пры чым тут пыл? Часткі, якія труцца, добра змазаны?» — «Масла капае...» — «Во!» — «Мо ўсё-ткі іскра з трактара?» — «Ты што? Ідзі сам правер.— Васіль і блізка не дапускаў, што прычынаю пажару мог паслужыць недагляд па ягонай, даішнай, лініі.— Ануча якая ці палка разам з травою трапіла ў барабан...» — «Трэба расследаваць.— І Самусеву не хацелася браць на сябе віну.— Можа, і пад суд каго...»

«Ч-чор-рт!.. Зноў пад суд!..» — абамлеў Грышка. Васіль павярнуўся, узяў Грышку пад локаць. «Я ж зваў яго да сябе ў міліцыю — не захацеў. А думаеце, так проста да нас уладкавацца? Пайшоў бы, і нічога такога не было б»,— гаварыў Васіль, і Грышку гэта яшчэ болей растраўляла: што цяпер рассусольваць...

З-за лесу падымалася чорная, як сажа, хмара, а можа, дым туды сплыў і цяпер кудлаціцца, не хоча раставаць. Не, усё-ткі, відаць, хмара, бо паветра пасвяжэла як быццам. А можа, яно здаецца такім пасля пажару. Як бы ні было, не пашкодзіў бы дождж — жыта зжалі. А траву можна падаваць у агрэгат і мокрую. Вось толькі трэба хутчэй яго наладзіць, але — ужо без Мішы. Будуць шукаць другога рэманцёра.

Міша, мабыць, сваё адрэманцёрыў, самога трэба рамантаваць. Ён усё жыццё быў як агонь, гарэў, во і згарэў. Міша ніколі не мудраваў, ён быў адкрыты, шчыры хлопец; ён ніколі не спатыкаўся, каб спыніцца і падумаць; у яго не было на дарозе тых камоў-валуноў, што сеюць сабе пад ногі хітруны-прайдохі; ён лёгка ішоў па жыцці і лёгка пайшоў на рызыку, нават блізка не думаючы, на што ідзе; ён дыхаў, а значыць, ішоў. Таго, хто часта спатыкаецца, называюць у наш час рацыяналістам — у яго шлях да рызыкі цяжкі і пакутлівы, бо галава шлях прадаўжае нярэдка да бясконцасці, а сэрца скарачае да імгнення. Толькі на імгненнях можна праверыць чалавечую сутнасць — на імгненнях, з якіх складаецца вечнасць. І ніколі не трэба чалавека на сметнік — так яшчэ Грышку думалася, калі ён сядзеў у Оршы на вакзале на лавачцы пад бэзам...

* * *

Як бывае ў цішыні, раптам ні з таго ні з сяго ўсхопіцца вецер, закруціць-завіхурыць, падніме ўвысь апалае сухое лісце і панясе яго з шэлестам і бязвольнаю асуджанасцю над зямлёю. Так і ў бальніцы, дзе з самай раніцы стаяла цішыня, калі не лічыць рэдкага рыпу маснічын пад нагою нянечкі ці медсястры ды нечакана едкага бразгату шпрыца на дно металічнае скрыначкі, раптам перад абедам прашыўся ў палаты шумок. Застукалі дзверы, загаманілі хворыя і дактары, калідор напоўніўся крокамі, шорганнем растоптаных бальнічных тапак.

Нехта сказаў, што прывезлі моцна абгарэлага маладога хлопца. Ліда пачула пра гэта ад прачкі, Сямёнаўны, далёкай сваячкі, якая кожны дзень прыходзіла па некалькі разоў у іх палату, бо ў ёй ляжала і яе родная сястра Люба. Маладзейшая гадоў на пятнаццаць, але змарнелая ад пароку сэрца, яна выглядала калі не старэйшаю, то, ва ўсякім выпадку, равесніцаю Сямёнаўны; ляжала на ложку нерухома, і Сямёнаўна прыходзіла яе павярнуць на другі бок.

Ліда была «хадзячая» хворая, у яе балела галава — спераду, пад ілбом: нахіляешся чытаць ці пісаць, і тады акурат цяжкія гарачыя свінцовыя шарыкі падкочваюцца да вачэй, ціснуць, аж сыплюцца слёзы. «Падазрэнне на двухбаковы востры гаймарыт», — сказаў ёй урач. Хто ведае, можа, дзе і прахапіла скразняком: у друкарні раённай газеты, дзе Ліда працуе наборшчыцаю, фортачкі заўсёды адчыненыя і дзверы ляп ды ляп; стаіць цяжкі дух фарбы, пахне вокісам свінцу, у нос лезе папяровы пыл, круціць, як бураўчыкамі.

Ліда выйшла ў калідор. У самым канцы, каля стала, ужо сабраўся натоўп. Ліда пачула голас Вані, вясёлага хлопца з суседняй палаты, ад якога толькі і чуеш: бу-бу-бу. Ваня ўлучаў момант, каб курнуць, і за гэта на яго сварыліся медсёстры і нянечкі. І цяпер з шырокага рукава ягонай выцвілай сіняй байкавай куртачкі сачыўся дым, падымаўся над галавою і плыў у прачыненую фортачку на двор. За акном імжэў дробны дождж, ліпнуў да шкла, як пыл, і паветра за шклом здавалася густым, шызаватым, як усё роўна бальніца стаяла ў тумане. З гадзіну таму схавалася сонца, і калі б не Ваневы анекдоты, у калідоры, мусіць, было б змрочна.

Як у полі не трэба лавіць ветру, так у бальніцы — шукаць радасці; людзі растрывожаныя, задуменныя, розум іх малюе свет у цёмных фарбах. Сабою валодаць цяжка нават здароваму чалавеку, а ў хворага заўсягды настрой прыгнечаны, і прасвятленне ў ім — як рэдкая ўзнагарода толькі натурам моцным, мужным, валявым ці, наўпярок, як вынік пустой безалабернасці, лёгкага слізгання думак па звілінах мазгоў.

«Гарыць — бяжы! — крычаў Ваня і смяяўся.— А ён...» — Ваня робіць у рамонтна-будаўнічым упраўленні мулярам і яшчэ прыляпіўся інструктарам фізкультуры ў дзіцяча-спартыўнай школе; таму не дзіўна, што ён стараецца ўкруціць у сваю гаворку спартыўныя слоўцы.

Ваню ніхто не падтрымаў — ніхто не смяецца. А таўсты мужчына, які ўвесь час ходзіць у расшпіленай куртцы і мармыча пад нос нейкую песеньку, сказаў з філасофскай шматзначнасцю: «Затое ордэн чалавеку дадуць».— «Дагоняць і перагоняць»,— зноў няпэўна сказаў Ваня. «Яму ўжо не ордэн, а крыж трэба»,— сіплым, нейкім чужым голасам прамовіў высокі сівы стары, са светлымі, як шклянымі, вачыма. Ліда не ведае, з якою хваробаю ляжыць гэты стары, але ходзяць чуткі, што ён варажбіт; і нават тут, у бальніцы, займаецца варажбою, водзіць у ванную бабак на шэпты. І праўда, неяк Ліда паткнулася ў ванную памыць рукі і ўбачыла там старога і жанчыну. Жанчына сядзела на нізенькай шырокай сіняй тахце амаль голая, а стары, схіліўшыся, грэбаў па яе спіне рукамі; спіна ў жанчыны была белая-белая, а рукі старога чорныя, як у вязёнках. Нянечкі і медсёстры ганяюць старога, гразяцца выпісаць яго, і ён хаваецца ад іх, але сваёй варажбы не кідае, кажа: памагае выганяць хваробы. Можа, дні два назад Сямёнаўна цішком падбівала і Ліду схадзіць да старога на шэпты. Ліда хоць і не ўмела настырацца, абсмяяла Сямёнаўну: «Вы што, Сямёнаўна, з глузду з’ехалі?..» Сямёнаўна раззлавалася, сказала сярдзіта: «Замуж табе, дзеўка, трэба — дзе і хваробы твае дзенуцца!»

«Шэсцьдзесят працэнтаў»,— сказаў Ваня. І Ліда чула, што ў хлопца «абгарэла шэсцьдзесят працэнтаў скуры». Лідзе не спадабалася такая вольная гаворка: чалавек, можа, ледзь трывае ці зусім ляжыць без памяці, і яна пайшла да сябе ў палату, міжволі прыслухоўваючыся да тых дзвярэй з драпінаю-стрэлкай у ніжнім левым рагу, за якімі гаманілі ўрачы — ратавалі хлопца.

Ліда села на ложак, глядзела на букет кветак на стале, і ў вачах у яе пачынала трапятаць, разрастацца і шугаць полымя. Яна двойчы ўжо бачыла вялікія пажары: як гарэў лес і дзве хаты ў суседняй вёсцы. Полымя бязлітаснае, злое, яно жарэ жывое і нежывое без разбору і наганяе жудасці сваім выццём.

Зайшла Сямёнаўна і сказала, што хлопец ратаваў «нейкую калхозную цехніку» і абгарэў. «З-за нейкага жалеззя!..» — жахнулася Ліда. Ёй, чыстаму, крохкаму дзіцяці прыроды, было неўпрыцям у гэтую хвіліну, што самым дарагім у свеце — жыццём — чалавек расплачваецца часам дзеля нейкай халоднай крупіцы; і тут цана не ў крупіцы, а ў тым, што яна, гэтая крупіца, можа высвеціць у чалавеку.

Мінула два дні. «Радзіва» — так усе ў палаце празвалі Сямёнаўну — прынесла вестку, што хлопца адратавалі; ён адплюшчыў вочы, папрасіў піць, але, бедны, увесь у бінтах, спавіты, бы тое немаўля, толькі вочы ды рот адкрытыя. Ён адзін у палаце, і каля яго дзень і ноч дзяжураць медсёстры. Ужо прыязджалі бацька і маці, але іх не пусцілі да сына, сказалі, можа, праз тыдзень пусцяць.

У Ліды была дзіўная натура: яна перажывала за ўсіх, не толькі за людзей, але і за кожную кузурку, чарвяка, мураша, і за хлопца цяпер перажывала, можа, не меней, чымся яго бацькі. Ёй хацелася хоць адным вокам глянуць, каб упэўніцца, што ён і праўда жывы, і застаецца адно чакаць, пакуль зажывуць болькі. І яна ўпрасіла Сямёнаўну, каб тая прачыніла дзверы ў палату да хлопца. Сямёнаўна схадзіла ў сваю бакоўку, прынесла чыстыя прасціны і кіўнула Лідзе галавою. Наўмысна шырэй расчыніла дзверы ў палату і павольна іх зачыніла. Ліда паспела ўбачыць ложак і на ім белы таўсты скрутак — у яе захаланула грудзі, ударыла ў скроні кроў, і яна лёцьма кінулася ў сваю палату. Легла на ложак тварам у падушку, і з вачэй у яе цяклі цёплыя слёзы, быццам балела не таму хлопцу, а ёй. Чужы боль успрымаць як свой дадзена не кожнаму, гэта, можа, толькі чалавек-выкапень здольны на такое. Ну, які з яе, Ліды, выкапень? Хіба што і розніць яе ад астатніх, дык гэта тое, што яна вырасла на глухім, дзікім хутары, можа, адзіным у раёне на той час. Цяпер і яго, таго хутара, ужо няма — знеслі, як бацькі пераехалі ў Рэмідоўшчыну — вялікае перспектыўнае сяло; адно засталіся стаяць, як вечныя сведкі памяці, гіганты-клёны ды яшчэ не перасох калодзеж, з якога бралі ваду, пілі самі і палівалі грады.

Можа, праз тыдзень Ліда ўбачыла маці абгарэлага хлопца (яна ўжо ведала, што яго завуць Міша і што ён з Малінаўкі, каторая каля шашы, як ехаць на Крычаў) — здзівілася, што гэта была маладжавая з твару жанчына, падобная на цыганку: чарнявая, твар смуглы, вялікія лупатыя чорныя вочы. І калі б не гумавыя боцікі на нагах ды не хустка на галаве, яна смела сышла б за гарадскую. І скаванасці ў ёй няма, рухі зграбныя, гаворка складная, нават трохі нахабнаватая. Жанчына Лідзе спадабалася, давер зразу пасеяўся да яе ў душы, быццам яны былі родныя з ёю ці, ва ўсякім разе, знаёмыя.

Жанчына прыязджала праз дзень, а то і кожны дзень. Дактары дазвалялі ёй сядзець каля сына моўчкі; ён ляжаў нерухома, час ад часу разам з дыханнем вырываўся стогн: мабыць, хлопец хацеў паварушыцца, і тады боль сцінаў яго.

Аднаго дня надвечар Ліда пайшла ў прыбальнічны саснячок і нарвала кветак. Яна доўга сумнявалася, думала, пакуль асмелілася зайсці з букетам у палату да Мішы. Ён не варухнуўся; яна, асцярожна ступаючы, падышла да стала і паставіла кветкі ў слоік з вадою, які прынесла з дому Сямёнаўна. Толькі пазней, калі трохі ачуўся, Міша сказаў ёй, што бачыў яе з кветкамі, але не мог і слова прамовіць. І яна, Ліда, помніць, як глянула зблізку на Мішу: толькі і ўбачыла ў вузенькае акенца між бінтоў маленькія сінія, бы таблеткі тазепаму, які давалі ёй нанач, мутнаватыя вочы і сухія скусаныя да крыві вусны; яе аж стрэсла зняцяйкі: што вочы ў Мішы сінія, а не чорныя, як у маці. Ліда нават засумнявалася: «Можа, тая рухавая смуглая жанчына не маці, а так хто?..» Не, усё-такі маці, бо ніхто іншы з такім спачуваннем не будзе глядзець на чалавека.

Мішу Ліда прыглянулася зразу, і калі яе доўга не было, хваравітая рэўнасць, ці што, тлуміла яму галаву. Можа, боль, сум, туга, што заўсёды не прымала яго душа, падфарбавалі тое першае ўражанне ад Ліды. Але яе рахманасць, амаль дзіцячая мяккасць, сарамлівая і як бы вінаватая ўсмешка гаючай цеплынёю абвалаклі збалелую душу. Людзям заўсёды імпануе ў іншых тое, што не маюць самі, хоць дай яго ім, і яно не прынясе ім шчасця.

Ліда бачыла, што Міша радуецца ёй, што ў яго мутных спакутаваных вачах наліваюцца, бы ягады сокам, жывыя іскрынкі; яна доўга не магла глядзець на гэтыя іскрынкі: яны былі гарэзлівыя, свавольныя, бы чорцікі. Яна чырванела і не магла падняць вачэй. Гэты хваравіты сорам — яе пакута і бяда; яна ўжо шмат у жыцці страціла з-за гэтага сораму: не паступіла ў інстытут — ведала ж білет, але так расхвалявалася, што двух слоў не магла звязаць; нажыла хваробу — цягне з фортачкі, а яна не асмеліцца яе зачыніць; не пайшла ні на адно са спатканняў, якія прызначалі ёй хлопцы,— думала, гэта жах якая распуста; і колькі яшчэ ўсякіх дробных казусаў з-за гэтае сарамлівасці. Не тупая і не дзікая яна: і вучоба ёй лёгка давалася, і размову з людзьмі завязаць умее, але... Але не можа даць сваёй душы волю — безаглядную, шырокую, каб «аж пела і плясала». А душа ж у яе чуйная, уражлівая, глыбокая, і ўсяму яе багаццю патрэбна нейкае выйсце, «рэалізацыя», як часта гаворыць начальніца — брыгадзір друкарні. Іменна «рэалізацыя» пачуццяў.

Мішу было цяжка, пры ім трэба сядзець, яго трэба даглядаць, і з Лідзінай душы нястрымна палілася дабрата і ласка. Яна самахоць, з нейкай нават дзіўнай смеласцю сядзела каля Мішы, змочвала яму вадою вусны, гладзіла бінт на галаве, грудзях, руках... «Баліць?» — пыталася. Міша ледзь прыкметна качаў па падушцы галавою, варушыліся яго засмяглыя вусны.

Ліда блізка пазнаёмілася і з Мішавай маці, якая сказала ёй на развітанне проста, як сваёй дачцэ: «Ты ўжо глядзі яго, дзевачка любая», і дала ёй шклянку смуроды. Прыязджаў разы два і Мішаў бацька — маўклівы, можа, трохі пануры, але з добрым позіркам вачэй мужчына.

Ласка лечыць не горш за лекі; святлела на дварэ паветра, акурат зусім некуды ўлятучвалася, лісце на дрэвах смялей бралася жаўцізною, яснеў позірк і ў Мішы, святлела яго абпаленая скура: усё меней і меней на яго накручвалі бінтоў, і ўсё болей ды болей жвавеў Міша. Ён быў, як убачыла Ліда, да пары Ваню: не змаўкаў ні на хвіліну. На яго сварыліся ўрачы, ён даваў слова не балбатаць і тут жа забываўся.