Вечар

Дзея другая

Хата Васіля. Звычайная, як і ўсе іншыя хаты. Усё ёсць, што трэба: стол, табурэткі, печ, старэнькі тэлевізар, радыё, фотаздымкі ў рамачках на сцяне. Ганна тупае каля печы. Чырвоныя водсветы полымя скачуць па старэчым твары. Раніца.

Ганна (падышла да акна, кліча). Васіль! Хадзі снедаць… (Дастае з печы патэльню, на якой шквырчыць яешня, і проста на чапяле нясе яе да стала. Паставіла, рэжа хлеб, прыносіць з сенцаў збанок малака, кладзе відэльцы, ставіць кружкі. Чакае. Потым зноў падыходзіць да акна.) Ці чуеш ты там? Сонца не патухне, а яешня прастыне…

Праз хвіліну ўваходзіць Васіль. Распранаецца, нетаропка мые рукі над вядром каля парога.

І з кім сёння размаўляць? Хмары на небе…

Васіль. З хмарамі размаўляў…

Ганна. На дарогу ты глядзеў… Стаяў і глядзеў… Бачыла я…

Васіль (крэкнуў). Мерзне зямля… Калі снегам за гэты тыдзень не прыкрые — вясной не нап'ецца ўдосталь… Па мёрзламу ўся вада ў раўкі сыдзе… Засмягне летам… Слабы колас будзе…

Ганна. Садзіся, еш… Во яешня, дранікі… Гуркі…

Васіль сядае.

Васіль. А ты?

Ганна. А я каля печы нанюхалася… Пагляджу, як ты есці будзеш…

Васіль. Дык ты еш і глядзі.

Ганна. Ай!

Васіль (голасам гаспадара). Сядзь, я табе сказаў!

Ганна сядае. Снедаюць. Ганна раптам ціха засмяялася.

Ганна. Добра замужам усё-ткі…

Васіль. Аёечкі!

Ганна. Ты во крыкнуў — яно і добра… На мяне ж Піліп аніводнага разу голасу не падняў… Да вайны колькі мы там пажылі… А пасля… хварэў, асколкі ў сэрца калолі… Ніводнага разу не крыкнуў. А на бабу іншым разам і трэба… Весялей неяк…

Васіль. Можа, цябе і паганяць калі для весялосці?

Ганна. Не. Ганяць не трэба, а крыкнуць — крыкні іншым разам…

Васіль. Крыкну.

Ганна. Трэба было нам раней сысціся… Чаго не казаў?

Васіль. Саромеўся.

Ганна. А бо-о-о… У нашых гадах саромецца?

Васіль. Ды любіў я цябе трохі маладым…

Ганна. Ідзі ты!

Васіль. Што ідзі ты? Па табе ж увесь сельсавет сох… Каса была — утрох павесіцца можна…

Ганна. Была…

Васіль. Да гэтага часу дзіўлюся: такія хлопцы вакол тапталіся! Я таптаўся… Ніхто не думаў, не гадаў, што Піліп цябе акруціць, усім дарогу перабяжыць… І як ён цябе ахмурыў?

Ганна. Аніяк… Памятаю, на Купалле збіралася, а ён прыйшоў да нас у хату і бразь перада мной на калені! Ды як заплача! Ганна, кажа, ратуй! Не пойдзеш за мяне — сэрца лопне ад болю… І так мне яго шкада стала… так шкада, што тым жа вечарам і пайшла за ім па купальскія кветкі ў Чысты лог… Там ён маю касу і расплёў… Наліць малака?

Васіль. Налі… (Разважліва.) Так яно, мабыць, трэба…

Ганна. Што?

Васіль. Усё…

Снедаюць. Ганна ўстала.

Ганна. Пайду ў сваёй хаце печ прапалю…

Васіль. Нашто?

Ганна. Хата павінна цёплай стаяць. Холад у яе грэх пускаць.

Васіль. Ідзі.

Ганна (падышла да дзвярэй). Васіль…

Васіль. Што?

Ганна. Ты мне ўсё ж праўду скажы: ты тады пісаў радзіву, каб мне гусей праспявалі? Толькі праўду…

Васіль (злосна). Ну што ты з ёй будзеш рабіць! Паўгода я ёй — адно, яна — другое! (Замахаў рукамі.) Ну, я, я! Няхай буду я, калі табе лягчэй жыць ад гэтага! Ідзі!

Ганна. Пазней трохі сена казе падкінь…

Васіль. Ладна…

Ганна выйшла. Васіль пачынае збіраць са стала. Уключыў дынамік. Зараўла музыка. Васіль выключае дынамік. У хату ўрываецца ўзбуджана-нервовы Гастрыт. У руках газета.

Гастрыт. Прывет, жаніх!

Васіль. Здароў…

Гастрыт. А дзе маладуха?

Васіль. Печ пайшла паліць у сваю хату…

Гастрыт. Добра жыве… І дома і замужам… Ну, чаго глядзіш? Усё адно буду хадзіць да цябе… Хадзіў і буду… І што я ў цябе такі ўлюбёны? (Маладым пеўнем пахадзіў па хаце.)

Васіль назірае за ім.

(Спыніўся.) Васіль, хочаш з глузду з'ехаць?

Васіль. Хачу.

Гастрыт (радасна). Я машыну па латарэйцы выйграў! На пошту зараз зазірнуў, праверыў — во! (Паказвае газету, беражліва дастае з кішэні латарэйку.) Аўто! Аблапошыў гасударства!

Васіль. Ну й што?

Гастрыт. Ты рубель выйграваў хоць раз?

Васіль. Не.

Гастрыт. А я — машыну!

Васіль. Ну й што?

Гастрыт. Што ты завёўся: ну й што, ну й што?! Скажы, што зайздросна! Га? Ну, скажы?

Васіль глядзіць на яго. Спакойна і стомлена.

Ладна, стаў яешню — замочым… Машына ўсё-ткі… (Дастаў з кішэні бутэльку віна.) Ну й што, ну й што…

Васіль. Сядай… (Дастаў шклянкі, паставіў закуску.)

Гастрыт адкаркаваў віно, наліў чаркі, задумаўся.

Гастрыт. Васіль…

Васіль. Оў!

Гастрыт. А Бог ёсць?

Васіль. Сонца ёсць…

Гастрыт. Падла! (Рашуча паставіў шклянку.)

Васіль (злосна). Выганю зараз!

Гастрыт. Ды не на Сонца я тваё, супакойся… На Бога, на лёс свой, на жыццё! Усё да мяне бокам, бокам, бокам! Усё жыццё прайшло на пяцьдзесят працэнтаў… Усё напалавіну… Ты во мне скажы: справядлівае жыццё на гэтай зямлі? Га? Хаця што пытацца — ты ж Сонцу молішся… А ці меў ты хоць раз у жыцці тое, чаго вельмі хацелася?

Васіль. Заўсёды…

Гастрыт. А я ні разу… Толькі напалавінку. Во, памятаю, у маленстве… Хадзіў неяк па грыбы… Цалюткі дзень па хмызняку поўзалі… Усе там сыраежак, лісічак збольшага накалупалі, а я во такенны во баравік. Белы, крэпенькі, шапка — дзвюма рукамі не накрыць. Лета тады сухое было. Яшчэ ніхто баравікоў не знаходзіў… Усе ахаюць, зайздросцяць, у кошык зазіраюць. Шчасце! Памятаю, на ўсіх глядзеў як… на мурашак… Дадому прыйшоў, ножычкам чык гэты баравік…

Васіль…а ён чарвівы.

Гастрыт (пасля паўзы). Ага… Ушчэнт сточаны! Во табе і шчасце! Гадоў шэсць мне тады было… І з таго часу… усё напалавіну… (Падняў чарку.) Давай, Васіль…

Васіль. Будзь здароў!

Гастрыт. Ай!

Выпілі.

Ці хаця б жонку маю, нябожчыцу, узяць… Я ж так па ёй сох! Ад кахання плакаў па начах. Ніхто яе так не любіў… А яна… За братам тваім, за Андрэем, бегала…

Васіль. Нядоўга, праўда…

Гастрыт. Што, зноў я вінаваты?! Час быў такі, разумееш, час!!!

Васіль. Я нічога не кажу…

Гастрыт. Ну, забралі Андрэя… Паплакала мая Алёна, паплакала дый пайшла за мяне. Забылася, здаецца, пра ўсё. І вяселле было добрае. І яна вясёлая. Усё добра! Шчасце! Дачакаўся свайго! (Паказаў кукіш.) Во! З маслам, як кажуць! Зноў у мяне гэта палавінка, каб яе агонь спёк! Не, яна ніводнага разу не ўспомніла пра Андрэя. А толькі душой я адчуваў, душой, што клалася яна са мной спаць, як у труну кладуцца. Засне, дык ужо потым абдымае мяне, цалуе, шэпча нешта… Не разумеў, што з бабай робіцца. А яна, аказваецца, яго, Андрэя, у сне бачыла, у сне лашчыла… Перад смерцю прызналася… Сорак гадоў жыла са мной, а па начах яго абдымала! Ведаеш, дзеці, здаецца, на Андрэя падобныя…

Васіль. Што ты пляцеш?

Гастрыт. У старэйшага і нос, і вочы, і чупрына, як у яго… Чарнявы ж… У нашым родзе спакон веку такіх не было…

Васіль. У Алёны бацька цыган быў. Хіба не ведаеш? А Андрэй… Ён жа памёр праз паўгода ў Сібіры…

Гастрыт (нервова). Ды мае гэта дзеці! Мае! Хіба я не ведаю. Толькі мае і як быццам не мае… Напалову. Зноў на праклятую палову! Зубамі, рукамі вырываў шчасце… Што толькі не рабіў… Усё дарэмна!

Васіль. А што рабіў?

Гастрыт (не адразу). Усё… рабіў… І вайна гэтак жа прайшла. Людзі галовы клалі, кроў лілі, калекамі вярталіся, а я ў палоне ўсе гады… І во, як бачыш, не ваяваў, а перажыць такое давялося — успомніць страшна!

Васіль. Сам здаўся?

Гастрыт. Што?

Васіль. Я кажу, у палон…

Гастрыт. Сам і не сам… Напалову. Нас пад Віцебскам раскалашмацілі, усю дывізію… Чалавек пяць сабраліся — выйсця шукаем… Вінтоўкі былі, а патронаў — у мяне адзін. І ўсё. Начамі да сваіх выбіраліся… На трэці, здаецца, дзень на немцаў напароліся… Я бабахнуў са сваёй вінтовачкі — і ўсё: няма чым больш ваяваць. І трэба ж было гэтай праклятай кулі ў немца трапіць… Паставілі яны нас — пытаюцца: хто? Маўчым. Яшчэ раз: хто? Маўчым. Афіцэр аўтамат хапае, замком клац-клац… Ну, думаю, капцы! І раптам адзін маленькі, худзенькі заморак з Полацка, што ад кожнага шораху бялеў і заікаўся, выходзіць. Я, кажа, я страляў… Немец яму чаргу ў жывот. А нас у лагер. (Наліў віна, выпіў, паглядзеў на пустую бутэльку.) Мо яшчэ збегаць?

Васіль. Не трэба…

Гастрыт. Чаго тады вылупіўся?

Васіль. Нічога… Тут ужо не напалову атрымліваецца…

Гастрыт. Я не ўсё расказаў. Той бедны хлопец яшчэ варушыўся на крывавым пяску, калі я апрытомнеў. Кінуўся да гэтага афіцэрыка: пан, крычу, пан, не ён гэта… не ён… Што, не верыш?

Васіль. Чаго ж…

Гастрыт. А яны рагаталі… Паскуды! І не паверылі… што я страляў… Во бачыш як? І тут… Хапіла смеласці толькі напалову. І шчасця напалову. Жыць застаўся, да пенсіі дажыў, а той бледны твар хлопца да гэтага часу сніцца… Твар і крывавы пясок… От так во, Васіль… Усё жыццё так… Лёс. Працаваў заўсёды на нейкай пасадзе… Паважаць павінны ўсе былі… У вочы і паважалі, а за вочы… Як мяне ўсе сорак гадоў клікалі?

Васіль. Гастрытам…

Гастрыт. Ага… Нават пад старасць… Ганну во я ўгаварыў замуж выйсці… Згадзілася і… да цябе пайшла жыць! А цяпер во гэты білет… Нашто ён мне? Маладзейшаму б каму-небудзь… Каму пажыць хочацца. Каму трэба. А мне… У хлеў мне на ёй ездзіць, ці што?

Васіль. Дзеці ж ёсць!

Гастрыт (злосна). Дзеці?! Самі! Самі хай хапаюць сваё шчасце! Дабіваюцца! Ірвуць! Адваёўваюць!

Васіль. Ну, ну… Панятна… Тады давай з'ездзі куды. На мора! Ты ж хацеў на курорт… А чаго? Хоць пад старасць хапанеш на ўсе сто.

Гастрыт (стомлена). Нічога не будзе! Сплыў мой час. Растрасуся па дарозе… Не-е, гнілымі зубамі арэх не раскусіш.

Васіль (узяў білет, агледзеў яго з усіх бакоў). Дык кажаш, што не трэба табе гэтыя грошы?

Гастрыт. Іх жа ў мяне няма. Як быццам ёсць, а няма… Як заўсёды. Палова туды — палова сюды.

Васіль. Ну калі так… (Нечакана скамечыў білет, сунуў яго ў рот.) Няхай грошы ў дзяржавы застануцца… Ёй трэба… (Пажаваў, праглынуў.) Хоць і машына, а ўсё адно нясмачна… Закусіць трэба…

Гастрыт (дзіка). А-а-а!! (Схапіў са стала нож, кінуўся на Васіля.)

Васіль (хапаючы яго за рукі). Ты што, Мікіта? Хіба ж можна? Нажом чалавека? Ты што?

Гастрыт (вырываючыся). Гы… гы… гаад!

Васіль. Во! Во як ты за сваё шчасце б'ешся… Да смерці… Да крыві… Мабыць, і Андрэй тваіх рук дзела…

Гастрыт. Ад… аддай, гад…

Васіль. Ты напісаў тады ў раён, на Андрэя?

Гастрыт. Я!!!

Васіль. Ах ты, слізняк… Палавіннік пракляты… (Адкрыў кулак. Скамечаны латарэйны білет ляжыць на далоні.) На! Во яно, тваё папяровае шчасце… Бяры… Цэлы…

Гастрыт схапіў білет.

І ідзі адсюль… Ідзі, Мікіта… У мяне нешта ў грудзях лопнула… Ідзі… (Хіліцца да падлогі.)

Гастрыт спалохана выбягае.

Што гэта ты, га?.. Здурнела… пад старасць?.. Нам жа да серады дажыць трэба… Да серады… (Кліча.) Ганна! Ганна! Прынясі вады з калодзежа… Аблі мяне… Канцы аддаю…

Зацямненне

Вые за акном вецер. А ў хаце цёпла, а ў хаце ўтульна. Старэнькі дынамік на сцяне іграе сумную-сумную мелодыю. На палку перад печкай ляжыць Васіль. Роўны, выцягнуты, рукі сашчэплены на грудзях. У руках насовачка. Уваходзіць Ганна з вядром. Доўга і спалохана глядзіць.

Ганна (ціха). Васіль, а Васіль…

Цішыня.

(Выпусціла вядро з рук, загаласіла.) А мой жа ты Васі-ілька! А нашто ж я цябе аднаго пакі-і-інула? А табе ж, можа, што-небудзь трэ-ба было, а можа ж, я б табе чым дапамагла-а-а… Анічога ж ты мне не сказаў, не развіта-а-аўся…

Васіль (нечакана расплюшчыў вочы, павярнуў галаву). Ты што, ашалела?

Ганна (спалохана). Ай!

Васіль. Чаго скуголіш?

Ганна (цяжка дыхаючы). Каб ты праваліўся! Чаго ляжыш, як чурбан?! Я думала, што ты ўжо гатоў… І рукі сашчапіў!

Васіль. Трэніроўку рабіў. Прымерваўся, як буду ляжаць на покуці…

Ганна. Ну і як?

Васіль. Паскудства… Асабліва калі галосяць… Адным словам, калі што якое, каб каля мяне ніхто не скавытаў… І ты таксама.

Ганна. От гэта ўжо ў цябе не спытаем… Як захочам…

Васіль. Устану з труны і выганю ўсіх к чортавай матары… Ціха пражыў — ціха і на Сонца пайду. Прыспічыць — бяжы ў хлеў і над казой паплач, а ля мяне каб моўчкі. Без слёз і без слоў. А то яшчэ Гастрыт жалобную прамову засабачыць…

Ганна. Забралі яго…

Васіль. Куды?

Ганна. У бальніцу. Машына прыязджала. І ён занядужаў. Доктарка пытае, дзе баліць, а ён: п'яўка ў грудзях, кажа, сэрца смокча… У цябе дык хоць проста лопнула, а ў яго п'яўка… І што гэта такое? Усе нешта хварэюць у гэтым годзе…

Васіль. Цяжка яму будзе…

Ганна. Што?

Васіль. Нічога… Сонца і сёння няма?

Ганна. Няма. Снег круціць, неба нізкае…

Васіль. І сцяжынку ў Вежкі замяло?

Ганна. Дык а каму ж па ёй хадзіць? Адна я на нагах… Замяло.

Васіль. Не дачакаюся. Каб хоць каліўца Сонца — дальбог, устаў бы з ложка…

Ганна. Каб у бальніцу лёг, дык даўно б ужо ўстаў са сваім інхварктам…

Васіль. Ніякага ў мяне інфаркту няма! Проста сэрца лопнула, і ўсё…

Ганна (бубніць). І прасілі, і малілі — упёрся, як бык, ні ў якую… Пеўня, бачыце, яму ў палату трэба, каб кукарэкаў зранку…

Васіль. Я без пеўня не магу! Баюся… Заснуць засну, а калі раніцой не закукарэкае — магу не прачнуцца…

Ганна. Дык хто ж гэтага пеўня ў палату пусціць?! А калі я захварэю, дык што мне — казу з сабой браць? (Бубніць.) Ляжыць сабе, калодзежную ваду сёрбае… Лечыцца!

Васіль. Хопіць квахтаць! Хадзіла на пошту?

Ганна. Хадзіла… Паслалі ўсё. Хутка знойдуць, казалі… Прывязуць твайго Грышку.

Васіль. Як гэта прывязуць? Што ён, злодзей, ці што, каб яго прывозіць? Сам прыедзе… (Паўза.) І чаго яны так жывуць? Ні ўва што не вераць, ні да чаго сэрцам не прывязаны, смяюцца над усім… Рэдка на Сонца глядзяць…

Ганна. Зноў Сонца!

Васіль. А ты маўчы!

Паўза. Старая тупае каля печы. Дзед слухае завею. Гаворыць радыё.

(Раптам роспачна засмяяўся.) Ну, людзі!

Ганна. Чаго й та ты?

Васіль (паказаў рукой на дынамік). Ваююць!

Старая паслухала.

Ганна. У-у-у, знайшоў, з чаго дзівіцца. Заўжды ваююць. Не там, дык там…

Васіль. Дурні. Як быццам рабіць больш няма чаго…

Ганна. Чаго ты разбубніўся? Сам жа ваяваў.

Васіль. То не раўняй… То трэба было… То за Радзіму…

Ганна. А мо і ім прыспічыла. Сказалі «ваяваць» — і ваююць… (Падышла, прысела каля палка.) Як табе сёння?

Васіль. А нічога… Палягчэла неяк, ды і баліць, здаецца, слабей… (Маўчыць.)

Слухаюць завею.

Ганна. Васіль, а чаго й та мы жылі?

Васіль. А што было рабіць? Нашай згоды бацькі не пыталі… Нарадзілі, і ўсё… Хочаш не хочаш, а жыць трэба… Жыць і чалавекам застацца. Цяжка…

Ганна (уздыхнула). У цябе хоць Грышка недзе ёсць… Ну хай сабе і не піша… Але ж жыве па-людску… А мой Віцёк… І ў каго толькі такі ўрадзіўся? І хто вінаваты? (Паўза.) А якім яму яшчэ радзіцца было? Вунь дактары па радзіву на жанок цяжарных сварацца: піць няможна, курыць няможна, хвалявацца няможна… А то дзіцёнак дрэнны родзіцца… А пад бомбамі ляжаць можна? А жыўцом гарэць у сваёй хаце можна? А сядзець во з такім жыватом у сцюдзёнай балотнай твані можна? А ўвесь час калаціцца ад страху, што цябе во-во схопяць і заб'юць, — можна? А галадаць можна? А самой у людзей страляць можна? (Паўза.) Ён, мой Віцёк, яшчэ там, у мяне пад сэрцам, на ўвесь свет абазліўся. Якім жа яму было яшчэ нарадзіцца? Толькі няўдачным… Бабе трэба ласкавай быць, на Сонца, як ты кажаш, часцей глядзець, тады і дзіцёнак цёплым родзіцца і ласкавым… А я… Толькі ваявала ды вайны баялася… Толькі дзетак нараджала ды хавала… Рабіла, рабіла, рабіла… а на гэтым свеце няма чаго пакінуць… І нашто нарадзілася?

Васіль. Мы з табой нарадзіліся людзей хлебам карміць…

У сенцах нешта ляпнула.

(Падняў галаву з падушкі.) Чуеш? Нехта дзверы адчыніць не можа? Чуеш?

Ганна. Гэта вецер…

Васіль. Не, Ганна, не! Прыйшоў нехта… Я крокі чуў… Ідзі, сустрэнь… Прыйшоў нехта…

Ганна пайшла да дзвярэй, але дзверы ўжо самі адчыняюцца. На парозе Гастрыт. Загорнуты ў бальнічную коўдру. З-пад коўдры бачны белыя ісподнікі. На нагах галёшы.

Гастрыт (запалым голасам). Холадна… Ой, людцы, холадна…

Ганна. О Божухна!

Гастрыт. Дзе Васіль?

Васіль. Тут…

Гастрыт. Хварэеш усё?..

Васіль. Не. Паміраю.

Гастрыт (з адчаем). А я з бальніцы ўцёк… Вазьміце мяне… Коляць, а мне ўсё цяжэй… Парашкамі кормяць, а мне ўсё страшней… Не магу больш… Цяжка… Холадна… Страшна без вас… Я, Васіль… я тваю смерць на сябе вазьму… За дваімі яна не прыйдзе… Толькі не праганяйце мяне… Пашкадуйце… Ведаю, няма за што… Проста так… Вы гэта ўмееце… Я во тут, каля печы, на падлозе прылягу… І маўчаць буду… Не праганяйце мяне… Не праганяйце толькі…

Зацямненне

Хата. Каля печы на палку галава да галавы ляжаць Васіль і Гастрыт. Два старыя чалавекі. На сконе доўгая зімовая ноч. За акном злосна і тужліва вые вецер.

Гастрыт (падняў галаву, трывожна). Ты спіш, Васіль?

Васіль. Не…

Гастрыт. Не спі, ладна?

Васіль. Не буду…

Гастрыт. Баюся…

Васіль. Чаго?

Гастрыт. Баюся, што Бог ёсць ці Сонца тваё… Баюся, што спытае… А што мне сказаць яму?

Васіль бярэ кружку, зачэрпвае ваду.

Васіль. Выпі… Вада душу супакоіць… Выпі…

Гастрыт п'е. Васіль таксама.

Гастрыт. Ты пра мяне, Васіль, яшчэ што-небудзь скажы…

Васіль (уздыхнуў). Што казаць?

Гастрыт. Усё… Самае нядобрае, самае паганае… я цябе слухаю — душа спакайнее…

Васіль. Гэта ад вады…

Гастрыт. Ад цябе… Ну, пагавары… Туды ж нельга з неспакойнай душой ісці… Пагавары… Жыў, як усе… Шчасця хацеў… Чаго ж мне так млосна? Чаму ж цішыні ў душы няма?

Васіль. Ты любіў мала…

Гастрыт. Мала…

Васіль. Шкадаваў мала…

Гастрыт. Мала.

Васіль. Плакаў мала…

Гастрыт. Мала… (Нервова.) Яшчэ! Кажы яшчэ!

Васіль. Усё… Разумней любові, шкадавання і слёз людзі нічога не прыдумалі… І ці прыдумаюць?.. Спі…

Гастрыт. Не магу… Болей скажы… Пасудзі…

Васіль. Я не суддзя, Мікіта… Ды ты і сам усё ведаеш…

Гастрыт (заплакаў). Госпадзі! За што? Я ж чэсна працаваў, падтрымліваў, стараўся… Казалі ісці — ішоў, казалі рабіць — рабіў, гаварыць — гаварыў… Ой, Васіль! Свет, свет такі паганы…

Васіль. Свет добры… Чысты… Гэта мы яшчэ дрэнныя… Нам саміх сябе перарабіць трэба, а мы, дурні, усё свет перарабіць хочам, пад сябе падагнаць…

Гастрыт. На Андрэя вашага тады я… напісаў…

Васіль. Я ведаю…

Гастрыт. Але… Я праўду напісаў… Я не з-за Алёны… а таму, што сабатаж. (Нервова.) Не слухай! Зноў кручуся… З-за Алёны!

Васіль. Я ведаю…

Гастрыт. Дык любіў жа…

Васіль. Любіў…

Гастрыт. Як думаеш, дзеці прыедуць, калі я…

Васіль. Прыедуць…

Гастрыт. Ой, як цяжка…

Васіль. Прыедуць…

Гастрыт. Памажы мне, Васіль…

Васіль. Чым?

Гастрыт. Памаліся… Бога няма, каб быў… ён бы нас не давёў да гэтага… Памаліся свайму Сонцу, каб хоць на магілку маю свяціла…

Васіль. Яно будзе свяціць… Спі…

Гастрыт. Дай вады…

Васіль падае ваду. Гастрыт прагна п'е, ставіць кружку, адварочваецца і заціхае. Увайшла Ганна з вядром у адной руцэ і з дрывамі ў другой. Тупае ля печы.

Ганна. Ці спіце вы там?

Васіль. Не…

Ганна. Што на сняданак рабіць?

Васіль. Што зробіш — тое і ладна…

Ганна. Старшыню ж сустрэла… Перадай, кажа, свайму неўміручаму дзеду, гэта табе значыць, што калі пішуць ананімкі, дык не падпісваюцца і адрас не пакідаюць…

Васіль. А я ведаў?! Першы раз у жыцці ананімку пісаў…

Ганна. А каня, кажа, мы яму і так дадзім… Бясплатна… Аформім як ветэрану. Варта было, кажа, з-за такога глупства шум на ўсю краіну падымаць…

Васіль. Так і сказаў?

Ганна. Ну…

Васіль. Дапякло! (Уздыхнуў.) Што ж рабіць? Я паміраць настроіўся…

Ганна. Кінь такое гаварыць! Не дражні яе!

Васіль. А чаго? Нараджацца ж ні ты, ні я не баяліся… А яе чаго баяцца? Што на дварэ?

Ганна. Развязло… Вецер сыры, са страхі цячэ…

Васіль (зусім іншым голасам). Адліга… Першая…

Ганна. Яшчэ прымарозіць…

Васіль (сам сабе). Усё! (Марудна-марудна пачынае падымацца, трымаючыся рукой за сэрца. Абапёрся на локаць. Паляжаў так, аддыхаўся. Потым яшчэ трохі. Яшчэ! Рука саслізнула — упаў на падушку. Ляжыць нерухома. І зноўку гэтак жа цяжка і марудна падымаецца. Сеў. Дрыжачай рукой узяў кружку, напіўся. Звесіў худыя босыя ногі ў белым.)

Ганна выходзіць з-за печы.

Ганна (уражана). Ці й та ты ашалеў?! Чаго ўскруціўся?!

Васіль. Пайду на вуліцу, ветрам падыхаю…

Ганна. Вядро прынясу — тут дыхай…

Васіль не адказаў. Толькі глядзіць. Па-мужчынску. Як гаспадар.

(Пакорліва і нават паспешліва прыносіць штаны, бубніць.) З парваным сэрцам на вуліцу яму захацелася… Доктарка вунь казала, каб ляжаў і не варушыўся… Давай памагу…

Васіль. Сам. (Адзяваецца, нерашуча злазіць з палка. Выпрамляецца. Пастаяў, аддыхаўся. Зрабіў першы крок. Пайшоў па хаце. Зірнуў у акно.)

Чуваць капёж.

(Расчулена.) Капае… (Падышоў да жонкі.) Накінь мне кажух на плечы… Рукі цяжка падымаць…

Ганна апранае Васіля. Гастрыт падняў галаву, глядзіць.

Ганна. Давай я цябе выведу…

Васіль. Сам… (Выходзіць.)

Гастрыт. Ганна!

Ганна. Га? Што, Мікіта?

Гастрыт. Хадзі сюды.

Ганна падыходзіць.

(Паказвае рукой на дзверы.) Ты яму… яму не давай паміраць… Не пускай яго туды… Што хочаш рабі, сама заместа яго ляж, а не пускай. Ён тут павінен быць… Там яму няма чаго рабіць…

Ганна. Ляжы ты, Мікіта, ляжы…

Гастрыт. Прытуліся да мяне… Калі можаш…

Ганна (сагнулася да яго, прытулілася, пагладзіла па валасах). Мікіта…

Гастрыт. Лягчэй стала… Саўсім лёгка… Памятаеш, ты хадзіла ў Піліпа свайго дазволу прасіць… каб жыць з Васілём?

Ганна. Ага…

Гастрыт. Схадзі і яшчэ раз… На кладзішча… Ва ўсіх, хто там, прабачэння папрасі… За мяне… Сам не паспею… Сходзіш?

Ганна. Добра, Мікіта, добра… Ты не… не трэба.

Гастрыт. А лепей цяпер схадзі… Зараз ідзі… Ідзі, Ганна, а то я раней… Ідзі…

Ганна. Добра, добра…

Гастрыт. І скажы… Васілю скажы… каб… Ён ведае. Усё… Даруй… Ідзі…

Ганна спалохана падыходзіць да дзвярэй, але не выйшла, а толькі сцішылася ля парога. Гастрыт выпаўз з-пад коўдры, стаў на калені.

Дзе ты, хто ты, ці ёсць ты — не ведаю… Калі ёсць, на зямлю гэту ты мяне ўжо не пусціш… Я не слухаў цябе… І не пачуў… Дай здароўя Васілю… Ты на ім тут яшчэ і трымаешся… Калі б можна… Калі б другое жыццё… Я б… У мяне б нічога не было… Я здуру людзей жыць вучыў, а мне б дзяцей няньчыць, хлеб расціць і глядзець на Сонца… Гэта святое… Гэта ўсё… (Падымаецца, узлез на палок, знік за посцілкай.)

Ціхая-ціхая паўза.

Ганна (ледзь чутна). Мікіта… (Зразумела ўсё, усхліпнула.) А-а-а Божачкі-і-і… А Мікітухна-а-а…

Ляпнулі дзверы. Увайшоў Васіль. Ганна хуценька выцерла слёзы.

Васіль. Капае… Ужо не прымарозіць… Цёплы вецер наваліўся… Вясна за дзела ўзялася…

Ганна. Ідзі ляж, Вася… На ложак, каля акна…

Васіль. Няма калі разлежвацца… Гной хутка вывозіць… Каб з цёплым дажджом у зямлю… Развіднее — пайду за сваім канём…

Ганна. Куды? У цябе ж сэрца…

Васіль. Сэрцы ва ўсіх. А зямля не чакае… (Зірнуў на Ганну.) Што?

Ганна. Ты толькі не хвалюйся… Табе нельга… Табе жыць, Вася, трэба… (Заплакала.)

Васіль (ласкава, нават пяшчотна). Чаго ты?

Ганна. Мікіта… памёр, здаецца…

Васіль узлез на палок. Зазірнуў за посцілку.

Васіль. Які сёння дзень?

Ганна. Серада…

Васіль. Што ж гэта ты, Мікіта, мой дзень заняў? Га? Значыць, у аўторак давядзецца… Ганна!

Ганна. Што, Вася?

Васіль (злазячы). За канём я ўсё-ткі пайду… А ты схадзі касцюм яму купі, бялізну, чаравікі, ну і на памінкі. Трэба па-добраму чалавека да Сонца адправіць.

Ганна. Добра…

Васіль. На пошце тэлеграмы дзецям адбі: так і так, бацька памёр… Прыязджайце… Адрасы ў яго кішэні… Ён казаў… Хату прыбяры… І яго, і нашу… І ката яго забяры да нас…

Ганна. Ага…

Васіль. Ну, а пра астатняе я са старшынёй дагаваруся…

Ганна. Вася… Ён цябе памаліцца прасіў…

Васіль. Добра.

Ганна. Мне выйсці?

Васіль. Нашто? Стой побач… Толькі ціха.

Ганна. Добра.

Яны выйшлі ўперад. Спыніліся. Двое старых працаўнікоў зямлі нашай. Глядзяць у той бок, дзе кожную раніцу за іх доўгае жыццё ўзыходзіла сонца, каб асвятліць і сагрэць вечную зямлю.

Васіль (ціха і ўрачыста). Аджыў сваё чалавек… Прыйшла яго ноч… Прыйшоў наш вечар… Дзякуй вам, бацька-маці, што вы нас нарадзілі і вырасцілі… Дзякуй таму, хто дадумаўся Адама з Евай стварыць… Дзякуй, што яны род людскі па свеце пусцілі, ішло-ішло і да нас дайшло… І мы некалі вочы расплюшчылі і Сонца ўбачылі… Ні за адну, нават самую горкую, слязінку не наракаем на жыццё. Дзякуй за тое, што жылі, мучыліся, смяяліся, плакалі… Дай і нашым дзеткам цяпла і святла… Сагрэй іх… І ўратуй ты нас ад нашай чалавечай дурноты. Уратуй ты нас ад гэтага!!! Уратуй!!! Няхай ва ўсіх будзе шмат дзяцей… Можа, і нашы душы прыляцяць з Сонца і ў іх уселяцца… Сонейка, наша Сонейка — прачынайся! (Прыглядаецца, выходзіць уперад.) Ганна! Ідзе нехта! У вёску ідзе…

Ганна падыходзіць да яго. Стаяць, глядзяць. Чакаюць.