Выбраныя творы ў двух тамах. Том І

НАЖДАК МАРУДА

У спартыўную залу, дзе трэніраваліся баксёры, Наждак Маруда трапіў пад вечар. Такая ў яго была хада. Нездарма меў ён прозвішча Маруда. Лічы, што не прозвішча гота, а мянушка. Наждак — таксама мянушка. Але тут ужо Маруда не вінаваты. Наждаком быў кожны, стрыжаны пад нуль, хто яшчэ не правучыўся ў горнапрамысловым вучылішчы і года...

Недарэчнасць нейкая. Наждак — прыстасаванне хвацкае і ў слясарнай справе неабходнае. Ды і не толькі ў слясарнай, на ўсе сто яно. А вось зняславілі, і не зразумееш адразу — каго: ці то рэч, ці то чалавека. Абазвалі чалавека наждаком. Крыўдна за наждак. А Маруда — гэта не крыўдна. Ну... нарадзіўся ён такі. Адразу з прозвішчам і мянушкай, як бычок з плямінкай: маленькі, з плямінкай, але ўсё роўна бычок. Здараецца.

Маруда торкнуў рассохлыя, са шчылінамі па палец, дзверы ў залу, але яны не паддаліся. Тады ён крыху ўзняў іх угору — дзверы лёгка расчыніліся. Спартсмены, падумаў Маруда, морды біць дык хапае і часу, і сілы, а вось дзверы наладзіць — дык тут вы ў кусты. Спартсмены... Ён быў зусім не злосны, гэты Маруда, але пабурчаць любіў, пайка б на вячэры не пашкадаваў, толькі б далі пабурчаць.

Перш чым штосьці ўбачыць, Маруда адчуў пах чалавечага поту і зноў прабурчаў сабе пад нос: глядзі ты, і яны тут рабацягі, адзін я, выходзіць, гультай. I засмуціўся, таму што і сапраўды выходзіла: гультай ён.

Сёння быў дзень практыкі. З майстэрань Маруда выйшаў з усімі. Але гэтыя ўсе паспелі ўжо дабегчы да інтэрната, пераапрануцца, паабедаць і набаксавацца. А Маруда ўсё ідзе і толькі на паўдарозе. Навошта завітаў у спартыўную залу, ён яшчэ не ведае. Але як тут можна сцвярджаць: ці то ведае, ці то не ведае. Раз занеслі ногі, напэўна, ведае. Трэба так. У яго часта так здараецца: ногі ведаюць больш за галаву.

I вось тут, у зале, Маруда ўбачыў работу, цяжкую, злую. Пар каля дзесяці падлеткаў — змакрэлыя, а вочы як у здарожаных валоў — апантана вадзілі карагод, трэсліся, падскоквалі і білі, білі адзін аднаго. I задаволены гэтым карагодам быў толькі. адзін маленькі, хоць ужо і лысаваты чалавечак. Ён вёртка круціўся, узяты ў кола распаранымі хлопцамі, іх чорнымі пальчаткамі. У роце ў чалавечка быў свісток, і ен час ад часу высвістваў:

— Чысцей, чысцей... Куды адкрытай пальчаткай, ніжэй корпуса не дазволена, не дазволена...

Гэта быў фізрук вучылішча, чалавек, улюбёны ў бокс і гімнастыку. Мо таму і ўлюбёны, што ні гімнаста, ні баксёра з яго ў свой час; не атрымалася, хаця нос яму ўсё ж скруцілі :і навучылі рабіць стойку на адной руцэ. Апошняе фізрук не раз дэманстраваў і пры Маруду: калі Маруда скакаў цераз каня і засядаў па ім...

— Глядзі, што чалавек можа!

Маруда спаўзаў з каня і злосна адказваў:

— А мядзведзь можа ўсю зіму праспаць у бярлозе.

— Ну і што? — не разумеў фізрук.

— Анічога,— хуценька гаварыў Маруда,— мядзведзь можа і на вушах стойку...

Калі трэба было, Маруда ўмеў адказаць. I зусім нездарма сёння ён ужо тры бітыя гадзіны ідзе два кіламетры.

Не спяшаўся сёння Маруда таму, што хацеў зразумець сваё новае жыццё ў вучылішчы: ці то ўцякаць тут з урокаў, як у дзетдоме, ці то не. I другое хацеў ён зразумець... Ціха. Нікога побач няма? Ну, тады на вуха, шэптам, толькі вам: электрычнасць хацеў Маруда зразумець, гэты самы шахтавы пускальнік — магнітны, выбухова-бяспечны. А ціха трэба таму, што з яго, Маруды, ужо смяюцца: ну што тут разумець, кнопку націснуў — і спіна мокрая.

Так-то яно так, але не зусім. Уяўляеце сабе: стаіць маленькая такая скрынка, ну, не зусім маленькая, як добры бохан хлеба. Маўчыць, есці не просіць. I ўсё вакол маўчыць. А націснуў ты кнопку — і пайшло-паехала. Адкуль толькі што бярэцца? Гэта, гавораць, электроны там па дроце бегаюць. Адкуль жа ў іх, нябачных, трасца ім у бок, такая моц? Ён вось, Маруда, калі па вуліцы бяжыць, зямля дрыжыць і здалёк яго бачна, не тое што электрон які-небудзь. Але нічога нідзе не адбываецца. А мо і адбываецца, ды ён не прыкмячае? Вось, каб прыкмеціць усё, панаглядаць, што атрымоўваецца, калі чалавек жыве, ходзіць, глядзіць, думае — чалавек, не электрон,— і пайшоў Маруда па горадзе. Нешта павінна ўсё ж адбывацца. Не можа таго быць, каб так вось, нічога — і ўсё на гэтым, кропка. Паціху, пешшу пайшоў Маруда па свае электрычнасць і электрон, якія жывуць не ў дроце, пайшоў шукаць іх па горадзе. А дзе іх яшчэ шукаць, не ў інтэрнаце ж пад ложкам. Як убачыш іх, адчуеш, калі не адчуеш яшчэ як трэба горада, дарогі. Мо і не бачыў, і не адчуваў, таму, што не бачыў яшчэ як след гэтага горада, няма яшчэ ў ім, у Маруду, гэтага горада, і яго, Маруды, зноў яга няма яшчэ ў гэтым горадзе.

Такі ўжо ён, гэты Наждак Маруда, што ўсё яму перш- найперш трэба намацаць уласнымі рукамі, нават электрычнасць і электрон. Вось ён амаль тры гадзіны і мацаў рукамі і нагамі. У глінным кар'еры недалёка ад майстэрань патрапіў на двух шахцёраў. Дзіўных такіх: усё на іх шахцёрскае — боты, каскі, брызентухі, а ў руках пажарныя брандспойты. Шахцёры ледзьве ўтрымлівалі гэтыя брандспойты, з якіх з гусіным шыпам вырывалася а;к ссінелая вада і ела гліну, як аўтаген есць жалеза.

— Гарыць? — маючы на ўвазе пажарныя брапдспойты, спытаў Маруда.

— Яшчэ не гарыць, але можа загарэцца...— Маруду было няўцям, што тут можа загарэцца.— Вугаль, браце, вугаль...

Які ж тут вугаль? Гэта ж гліна.

— А каб вугаль не загарэўся, патрэбна і гліна. Толькі яна пульпай завецца. Пульпа — вада з глінай — сцякае ў шахту. Так мы двух зайцоў забіваем: выпрацаваную прастору буцім і ад самазагарання вугаль захоўваем. Зразумела?

— Не,— пакруціў галавой Маруда,— я ў электрычнасці больш кемлю. Электраслесар я, а пра ваду нічога не ведаю.

— Вось і дрэнна: пра электрычнасць ужо ведаеш, а пра ваду ні бум-бум.

— Што ж пра ваду ведаць? — здзівіўся Маруда.— Халодная яна... мокрая.

— А яшчэ — вось ты сам з вады, а яшчэ — ёсць яна цяжкая і... жывая вада ёсць.

— Я не з вады,— крыху пакрыўдзіўся Маруда,— я з Палесся... А жывая — гэта так гаворыцца.

— А вось не толькі гаворыцца. Усё жывое ад вады ідзе і вадой сплывае. А я не хачу,— заўпарціўся Маруда,— не хачу быць вадой, не жадаю.

— Гэта ўжо ад цябе не залежыць.

— Залежыць,— настойваў Маруда,— я электрычнасцю хачу...

— А ты ўпарты, але і электрычнасць на вадзе.

— Не электрычнасць на вадзе, а вада на электрычнасці,— сказаў Маруда.

— Няхай будзе так,— лёгка пагадзіўся шахцёр.— Калі табе хочацца так — няхай так будзе. А як вугаль гарыць, ведаеш?

— Мы дрывамі абаграваліся, але ведаю, што і вугаль нядрэнна, толькі яго распальваць цяжэй.

Шахцёр усміхнуўся, і твар ягоны, да таго напружаны і нерухомы, ажыў, расквеціўся белай стужкай зубоў, пад чорнай стужкай застарэлага вугальнага пылу на вейках ажылі і вочы, мяккія шчокі, адзначаныя сінімі кропкамі, тым асаблівым шахтавым роспісам бяды і мужнасці, сабраліся ў гармонік. Шахцёр падміргнуў Маруду і спахмурнеў.

— Бывае, што і дзеўка раджае, што і вугаль не трэба падпальваць. Ляжыць, ляжыць ды і загарыцца. Іншы раз і чалавек так, добры, лагодны — і раптам як яго бзык які схапіў...

— Пра чалавечы бзык Маруда штосьці чуў, але каб і з вугалем так...

— Пасміхаецеся,— адказаў ён шахцёру.— А мне яшчэ вучыцца два гады, і прыехаў я ў гэты горад зусім нядаўна.

Сказаў, як і заўсёды, не тое, што хацеў сказаць. Не атрымлівалася ў яго тое, што хацелася. А яно павінна было гучаць прыкладна так: «Хоць я і здаюся сёння крыху прыдуркаватым, але гэта зусім не так, я ж таксама, як і ты, шахцёр, знаю, як у жыцці здараецца, і скора стану з табой побач. Я ведаю работу і здольны да работы, так што ты чакай мяне, чакай».

Вось як гэта было павінна прагучаць. Так яго, відаць, і зразумеў шахцёр і адказаў:

— Нічога, хлопча, нічога. Мы пачакаем і пазмагаемся, пакуль ты праходзіш павуку. Вось гэтая штуковіна — пушка, гідрапушка. I мы, браце, як на вайне. Падмацаванне нам зусім не лішняе будзе.

Апошніх яго слоў Маруда ўжо не чуў.

— Дай! — як які-небудзь пяцігадовы хлапчук цацку, патрабаваў ён у шахцёра даверыць яму пушку. I той даверыў. Маруда прыпаў да пушкі, шахцёр павярнуў рычажок. Зямля, здалося Маруду, скаланулася, здрыганулася і гідранушка, нібыта была яна жывой, канём, і конь гэты не хацеў даверыцца Маруду, імкнуўся скінуць яго з сябе, падкідваў угору зад, правяраў, ці можа ён ездзіць, як сядзіць у сядле, ці можна такому ездаку давяраць сябе. І ўсё гэта таму, што Маруда накіраваў струмень вады ў неба. I вадзе там, у небе, не было на што абаперціся, яна цягнула за сабой гідрапушку і хлапчука. Маруда прынізіў струмень вады і паласнуў ім па рыжай, ужо здранцвелай пад лёгкім марозам гліне.

Гідрапушка супакоілася, падалася крыху назад, як надаецца сапраўдная баявая пушка пасля кожнага стрэлу, Маруда адчуў сябе сапраўдным салдатам, кулямётчыкам. Невядома адкуль і калі, але адчуванне гэтае было ў ім і раней, толькі ён на якісьці час забыў аб гэтым. Маруда зручней уладкаваўся на зямлі, шырока раскінуў ногі, з прыемнасцю адзначыў, што рукі і цела яго набрынялі сілай і адвагай. I ў вушах закалацілася далёкае, мо і не пачутае ім ні разу на поўную моц, але знаёмае яму ад нараджэння «ўра». Гэта ішлі ў атаку партызаны. Ішоў у атаку і ён, Наждак Маруда. Не зусім ён сам, нейкая толькі частка, якая заўсёды жыла на гэтай зямлі, ведала гэтую зямлю, змагалася за яе, палівала яе сваім потам і крывёю, гінула і адраджалася зноў і зноў. Ішоў у атаку разам з партызанамі яго бацька.

Бацька Маруды загінуў, і Маруда ведаў, дзе і калі. Цяпер, праз паўтара дзесятка год, праз тысячы кіламетраў ад таго месца, ён бачыў, як гэта адбылося. Не ўяўляў, а нібыта сам заняў месца бацькі.

Такім жа лістападаўскім поўднем, таксама як і ён, шырока раскінуўшы ногі, бацька яго ляжаў на аснежанай зямлі каля бярозавага пня. Бярозу спілавалі даўно, але яна не памерла, пень выкінуў па вясне вясёлыя парасткі, і на адным з іх цяпер вецер казытаў счарнелы ліст. Бацька кожны раз, калі ляскаў затворам, выкідваючы стрэляную гільзу, наглядаў на гэты ліст, прыпадаў да залацістага ложа вінтоўкі няголенай, задубелай ад марозу шчакой і націскаў на курок, пакуль былі патроны.

А калі патронаў не стала, не спяшаючыся, таму што ён насіў адно з сынам прозвішча — Маруда, падняўся на ўвесь свой немаленькі рост, распраміўся, узяў вінтоўку за рулю і пачаў чакаць. Дачакаўся. Чужыя нецярплівыя рукі ўжо працягваліся, каб схапіць яго за адзенне. Тады ён нібы схамянуўся, наноў вінтоўкай, як доўбняй. Раз, яшчэ раз. Зямля, як снапамі, усцілалася целамі. Па ім не стралялі, яго хацелі ўзяць жывым. Ён ведаў гэта і стрымана ўсміхаўся ўжо амярцвелымі вуснамі.

Жывым яго так і не ўзялі. Абкружылі з усіх чатырох бакоў, узнялі на штыкі і палажылі. I вось цяпер яго сын Наждак Маруда разлічваўся за бацьку, сек з гідрапушкі гліну, і гліна плавілася і аплывала, як жалеза пад аўтагенам, рыжай пульпай бегла да свідравіны, у шахту, каб там, у шахце, не было пажараў.

— Хопіць, хопіць,— крануў яго за плячо шахцёр.

Маруда апусціў пушку, падняўся з зямлі, але сіла і адвага, нададзеныя яму працай, не праходзілі яшчэ доўга. Яны былі ў ім, калі ён ішоў трамвайнай лініяй у інтэрнат, не прапалі і тады, калі ён збочыў і зайшоў у замецены снегам сонны гарадскі парк. У парку на бетонным узвышшы гулялі. ў футбол два бетонныя футбалісты. Гулялі без мячыка, мячык валяўся непадалёку ад іх. Нейкія жартаўнікі збілі яго, мо хацелі ўкрасці, ды перадумалі. Маруда паспачуваў футбалістам, падкаціў і прыладзіў мячык на яго законнае месца, пасадзіў на жаезны прэнт, падпёр снегам, палюбаваўся на сваю работу і рушыў далей.

Тут, у парку, калі Маруда выручыў з бяды футбалістаў, яго і напаткала думка зайсці паглядзець бокс. Ён адчуў, што без гэтага дзень будзе няпоўны, без гэтага не пазнае ён да канца і горада. У захапленні яго таварышаў боксам хавалася нейкая таямніца, як звар'яцелі ўсе, няма з кім па-чалавечы і па вуліцы прайсціся. Адзін зусім. Сумна.

Сумна стала таму, што ён ужо выйшаў з парку і быў цяпер у цэнтры горада, дзе размясціліся магазіны, кіёск, універмаг. А грошай у Маруды не было. Асабліва патрэбы ён у іх і не адчуваў, але ж... Не, няблага, няблага, калі яны ёсць. I Маруда хуценька пакінуў цэнтр. Шмыгануў у першы ж прахадны двор і натрапіў на качагарку. Кача- гар якраз грузіў на каляску вугаль.

— Як вугалёк? — спытаў яго Маруда.

—Свой, мясцовы, не скардзімся. Заходзь, змёрз, відаць.

Не, мне некалі, я на хаду сагрэюся. А вы паліце, паліце добра, каб людзі не мерзлі. Вугалю мы дадзім...

— Дробнага, але шмат,— засмяяўся качагар. Словы гэтыя і смех прыйшліся не даспадобы Маруду, і ён не стаў тут затрымлівацца. Затрымаў яго і надоўга забавіў якісьці дзядок. Дзядок сам падышоў да Маруды, калі той праводзіў на змену шахцёраў. Шахцёры цяклі паўз яго па прабітай вузкай сцяжынцы, як вугаль цячэ па канвееры, пагойдваліся сярод гурбаў снегу іх апранутыя пераважна ў чорныя масквічкі спіны. I такім няспынным быў іх паток, што Маруда пачаў ужо разумець, чаму з іх невялічкай шахты вугаль вывозяць цягнікамі, чаму мясцовы, сізой вугаль самы лепшы, пачаў разумець, як нябачная электрычнасць імкне па медных жылах дроту і ператвараецца ў вугаль. Ён толькі ўявіў сабе гэта, як да яго і прытупаў сівавусы і ружовашчокі дзядок. Спыніўся і абаперся на чорную кавеньку такімі маладымі, вяснова-ракітнага колеру рукамі, што Маруда страпянуўся, падумаў: гэта — не інакш — кавенька ажыла.

— I не з Беларусі ты будзеш часам, хлапчук? — з нечаканым пытаннем звярнуўся да яго дзядок.

— Але ж...— толькі і змог вымавіць збянтэжаны хлопец.— Маруда я. Мо вы ведалі майго бацьку?

— Не, твайго бацьку я не ведаў, а мо і ведаў, ды ўжо забыў. А цябе ведаю.

— Адкуль жа вы мяне ведаеце, мы ж ніколі не сустракаліся?

— Ну як жа адкуль, як жа не сустракаліся. Такія свежыя, як дранікі, толькі на бульбе нараджаюцца.— Дзядок хітра, як канаплянік, якому выпала дзесьці добра падсілкавацца ў самыя што ні ёсць моцныя маразы, стрэліў у яго маленькімі сытымі вочкамі.— Я вось сам на драніках узышоў. Таму і хлопец яшчэ што трэба. Як ты думаеш?

— Як і вы гаворыце,— не вельмі пакрывіў душой Маруда.

— Бачыш, бачыш, і табе загадваю: не цурайся дранікаў і вугалю не паддавайся... Вугаль дранікі таксама любіць. Усё на гэтым свеце на драніках трымаецца.

— I электрычнасць?

— А што ты думаеш? Вугаль па драніках, а электрычнасць — яна ж з вугалю...

— Дзякуй табе, дзядуля,— адказаў Маруда і забыў пра яго, таму што зноў густа пайшлі шахцёры, толькі ўжо не на працу, а з працы. I трэба было прыгледзецца да гэтых новых людзей. А яны ішлі куды весялей, чым на работу. I твары іх былі больш жвавымі, расчырванеліся, распарыліся ад шахцёрскага душу, і вочы іх блішчалі

— Чаму яны радуюцца? — спытаў Маруда ў дзеда.— Працы яны радуюцца ці яе заканчэнню?

— А ўсяму разам,— адказаў дзед,— таму, што бачаць мяне і цябе, таму, што мы іх бачым. Я іх кожны дзень тут сустракаю. I ім радасна, што я яшчэ жывы. Але калі і памру, хутка ўжо, ведаю, нічога не зменіцца, будзе сустракаць іх другі дзед, і другі хлопец будзе назаляць яму пытаннямі... Тут, хлопча, не ў людзях справа нават, а ў шахце, у тым, што яна ёсць.

— А што ў тым, што яна ёсць?

— А гэтага, хлопча, я і сам не ведаю. Таму і прыходжу сюды кожны дзень. I ты вось прыйшоў, яшчэ не ведаеш навошта, а ўжо цягне цябе сюды. Шахта цягне, зямля цягне.

— А бокс цягнс?

— Ну, гэта ты спытай у каго-небудзь маладзейшага.

А не то сам паспрабуй, таму што ўсё роўна не паверыш, пакуль не паспрабуеш. Паспрабуй, хлопча, паспрабуй.

I Маруда пашыбаваў ужо без супынку ў спартыўную залу. Панеслі туды самі ногі, а думкі яго былі заняты зусім не боксам. Ён і сам не ведае, чым яны заняты. I ішоў ён нібыта не па дарозе, і нібыта гэта быў зусім не ён, а тое, што завецца электрычнасцю, што кіруе ўсім гэтым жыццём. Менавіта кіруе і рухае. Недарэмна ён, Наждак Маруда, абраў такую спецыяльнасць — электраслесар. На ўсе сто спецыяльнасць.

Яго хацелі зрабіць сталяром-чырванадрэўшчыкам. Неблагая спецыяльнасць. Яму падабалася асабліва гэта — чырванадрэўшчык. I ён у дзетдоме сам зрабіў сем шпаковень (кожную вясну па шпакоўні), адзін чамадан і паўтары табурэткі. Паўтары таму, што другую табурэтку Маруда адмовіўся заканчваць. Яго накіравалі на медыцынскую камісію, каб потым паслаць вучыцца па чырванадрэўшчыка, і Маруда аб'явіў забастоўку. Адразу аслеп, аглух і псіхічным стаў. Мяркуйце самі, у наш век электрычнасці ці спецыяльнасць гэта — сталяр? Электрычнасць — перспектыўна, а сталяр? I Маруда не ўбачыў ніводнай літары на белым аркушы паперы ў кабінеце акуліста, а калі яму стукнулі малаточкам па калене, нервы правяралі, дык ён так матлянуў нагой, што ў доктаркі аж акуляры з носа зляцелі. З камісіі Маруда выйшаў пераможцам.

Менавіта тады ён і адчуў у сабе першы раз электрычнасць, многа электрычнасці, здавалася: зачапі яго — і

іскры пасыплюцца. I цяпер таксама. Але Маруда яшчэ не ведаў, што яго чакае ў спартыўнай зале, зусім не ведаў. Ён быў электрычнасцю, электронам, спрытным і жвавым, і быў накіраваны ў справу, у работу.

Фізрук спьніўся, паглядзеў на гадзіннік, свіснуў у свой свісток, выпусціў яго з рота і падышоў да Маруды.

— А ты чаго сюды?

— Ды так,— адказаў Маруда,— справамі займаўся, а сюды завітаў адпачыць.

— Бокс, значыць, для цябе не справа?

Маруда паціснуў плячыма.

— А мо паспрабуеш? — падступіў бліжэй фізрук.

Спрабаваць Маруда не хацеў. Не таму, што баяўся, нічога боязнага, як ён бачыў, у боксе не было: махаюць багата, а ладу мала, нават юшкі ніхто нікому не можа пусціць. Не мела сэнсу мазацца. Ды і, трэба сказаць, не ахвотнік ён быў кулакамі махаць, у сваім жыцці біўся толькі раз, хоць выпадкаў для бойкі ў дзетдоме было куды болей.

А той адзіны раз ён сышоўся са сваім лепшым сябрам Лёнем Смыгам.

У дзетдом прывезлі боты, пяць пар. Вядома, боты лепей, чым чаравікі. I кожны імкнуўся атрымаць іх. Выхавацелька пастроіла хлопцаў у калідоры, агледзела іх абутак. У чатырох чаравікі даўно ўжо прасілі кашы. Тут пытанняў не магло быць. На апошнюю, пятую пару ботаў нацэліўся Смыта.

— У цябе ж яшчэ добрыя чаравікі,— здзівілася выхавацелька.

— Гэта яны толькі выглядаюць на добрыя... Сёння звечара добрыя, а заўтра, вось пабачыце, распаўзуцца...

Яны сапраўды назаўтра распаўзліся. А Маруда пусціў Смыгу юшку.

Смыга ў чаравікі па ноч наліў вады і выставіў на мароз на ганак. Але ўзяць іх з марозу раніцай не паспеў, любіў паспаць. На ганку і натрапіў на іх Маруда.

— Ну, дык як, мо не збаішся? — не адступаў фізрук ад Маруды.

— Я не з баязліўцаў.

— Дык вось і пальчаткі ў рукі.

— Не,—закруціў галавой Маруда,— дзіцячая гэта справа.

— А ты паспрабуй, я добрага хлопца супраць цябе пастаўлю. Яшчэ знявечу яго,— ужо гатовы павярнуцца і пайсці адсюль прэч, адказаў Маруда.

— Неквас, Неквас! — закрычаў фізрук.

I Маруда застаўся. Ён зразумеў, чаму ногі неслі яго менавіта сюды. З гэтым Неквасам Маруда сустрэўся, як толькі прыехаў у вучылішча. Гэта ён, Неквас, і ахрысціў яго Наждаком. Неквас быў ужо другагоднікам, не таму, што засеў, як у школе, на другі год, а таму, што перайшоў на другі курс і праз год павінен быў скончыць вучылішча, атрымаць дыплом электраслесара.

Ён прыйшоў у пакой, у якім сядзелі навічкі-першагодкі, наждакі, але тады яны яшчэ не ведалі аб гэтым.

— Здарова, наждакі! — павітаўся.

Неквасу не адказалі. Але той не засмуціўся. Накіраваўся да Маруды і выцягнуў з-пад яго паліто.

— Добрае палітцо, дзякую, што ты мне падарыў яго.

— Я табе не дарыў. Яно мне і самому яшчэ спатрэбіцца.— Маруда выхапіў з рук Некваса сваё паліто.

— Што-што, I Іаждак, супраць старычкоў...— Неквас сцяў кулакі. Сцяў кулакі і Маруда. Але Неквас чамусьці цягнуў, не адважваўся ўдарыць яго. I Маруда не мог першым узняць руку, ён мог толькі адказаць, даць адпор, але не пачаць бойку. Стаяў, чакаў. У адно імгненне збялеў ажно і закалаціўся ўвесь, як у ліхаманцы.

— Ну глядзі, Наждак, мы яшчэ сустрэнемся...

I вось сустрэліся. Фізрук выклікаў супраць яго Некваса. I бойка павінна адбыцца ў адкрытую і на вачах ва ўсіх. Маруда павінен даказаць, што ён не наждак. Не наждак! Вось чаму і не лезе яму ў галаву навука, чаму ён не можа зразумець схему пускальніка, разабрацца ў электрычнасці. Яму стала горача. Л што, калі не дакажа, калі паб'юць яго. У Некваса, ён чуў, ёсць разрад па боксу, другі юнацкі. А ён, Маруда, яшчэ і не нюхаў, што такое сапраўдная бойка, што такое бокс.

Фізрук нёс яму пальчаткі.

— А без гэтых, без пальчатак, нельга?

— Нельга... Здымай бушлат.

Маруда зняў бушлат і нацягнуў пальчаткі. Рукам у іх было цёпла, але нязручна. Ён адчуваў сябе ў гэтых пальчатках, напэўна, не лепш за каня, якому першы раз надзелі хамут і паставілі ў аглоблі.

— Бокс! — свіснуў у свой свісток фізрук. Маруда яшчэ краем вока злавіў яго паблажлівую ўсмешку, пайшоў насустрач Неквасу. Той стаяў на месцы, чакаў яго і таксама паблажліва ўсміхаўся. I тут Маруду так захацелася даць яму па гэтай усмешцы, так захацелася, што аж нос засвярбеў. Даць не пальчаткай, скураной і мяккай, а голым кулаком. I ён падумаў: ці не спыніцца, пакуль не позна, і скінуць пальчаткі? Падумаў так, але не спыніўся, толькі яшчэ больш угнуўся і, як загіпнатызаваны нерухомым позіркам Некваса, навёў з боку ў бок плячыма.

Неквас стаў у стойку: правая нага наперад, рукі на ўзроўні грудзей. А ў Маруды рукі матляліся, нібы ў агароднага пудзіла. I сам ён у вялізных рабочых чаравіках, па якіх перасцерагальна блішчалі нікеляваныя заклёпкі, у доўгай, як спадніца, чорнай і месцамі аблітай змазкай гімнасцёрцы нагадваў пудзіла. Ён ушчыльную падышоў да Некваса, упёрся грудзьмі ў яго пальчаткі і разгубіўся, не ведаў, што рабіць далей.

Неквас коратка і не балюча, але з пагардай тыцнуў яго правай, левай у падбародак.

— Што ж ты, гад, біць не б'еш, а толькі гладзіш... грэбуеш?..

Пасля гэтых слоў Неквас ударыў. Ударыў па носе і дапамог яму раззлавацца, запаліў злосць. I рукі Маруды самі ўзляцелі на грудзі. Ён адскочыў ад Некваса, каб прасторней было замахнуцца, замахнуўся, не па-баксёрску, а па-сялянску, і гахнуў, як дрывакол, уганяючы сякеру ў палена, як касец, што пасылае касу ў траву, замахнуўся скураной нязграбнай рукой, як цэпам. I трапіў у паветра.

Неквас скарыстаў гэта і падзяўбаў яму цэлай серыяй няўлоўных удараў у падбародак. I, пакуль ён дзяўбаў, Маруда зноў паспеў убачыць усё тую ж паблажлівую ўсмешку фізрука і пагарду ў вачах Некваса.

— Давай, давай! — падбадзёрыў фізрук Некваса. Але гэты яго вокліч успрыняў і Маруда. «Давай, давай!» — загуло ў вушах, і ён супакоіўся, адчуў у руках сілу, адчуў, што сёння паб'е Некваса, хаця ў таго і другі юнацкі разрад па боксу. Паб'е таму, што бокс — работа. А работы ён, Маруда, ніякай і ніколі не цураўся. У працы ён заўсёды быў першы, хоць і прозвішча мае Маруда.

— Бокс, бокс, бокс! — зноў, як пугай, засцябаў паветра фізрук.

«Зараз вам будзе бокс, бокс, бокс»,— падумаў Маруда і пайшоў працаваць рукамі. У адным шалёным тэмпе, калі галоўнае — не трапіць у праціўніка, не зваліць яго з ног трапным ударам, не даць яму апамятацца, збіць яго з панталыку, падпарадкаваць яго сваёй волі, напалохаць, а потым ужо віць з яго вяроўкі. Чаму Маруда абраў такую тактыку, ён не ведаў, усё адбылося імгненна. Імгненна Маруда зразумеў, што толькі так можа перамагчы Некваса. Неквас добра валодае тэхнікай, ведае ўсе правілы, ён ужо ўпэўнены ў сваёй перамозе. Нічога, нічога, Маруда не ведае гэтых правіл, але затое ведае іншае. Дзетдом, нястачу, вёску і горад, шахцёраў, як гарыць вугаль, і, каб патушыць яго, патрэбны і гліна і пульпа.

Маруда быў яшчэ наждаком і глінай, але ён ужо адчуваў у сабе і электрычнасць.... I твар Некваса, смуглявы і пляскаты, нагадваў яму крышку пускальнік. Той самы, магнітны выбуховабяспечны, схему якога ён ніяк но мог адолець. I ён цягнуўся да гэтага твару, імкнуўся памацаць яго рукамі і зразумець, адчуць, што ў ім, як толькі што па практыцы цягнуўся да пускальніка. Злаваў на сябе, што не ўдаецца памацаць.

Неквас закрываўся, адступаў, скакаў ад яго ў адзін бок, другі, падскокваў па месцы пеўнікам. Знарок зняможана павісаў на ім, прыліпаў усім целам, захопліваў і не выпускаў рукі. Маруда вырываўся, вылузваўся з яго абдымкаў, адштурхоўваў ад сябе і паступаў, паступаў. Бойка дык бойка. Няма чаго паказуху разводзіць.

Цяпер у яго рухах ужо не было той ранейшай мітусні, хоць старонняму воку цяжка было заўважыць і сістэму, таму што працаваў Маруда ўсё з тым жа напалам, які прыходзіць да кожнага з нас, калі мы паважаем працу, нават і. тую, якая не вельмі нам падабаецца. Падыходзім з павагай і робім самааддана, мо без асаблівага захаплення, але шчыра. Гэтая шчырасць і напал вядомы і селяніпу на таку і ў полі, і шахцёру пад зямлёй. Як шахцёр і селянін, і баксаваў Наждак Маруда. I пальчаткі больш не перашкаджалі яму, хаця без іх, вядома, было б зручней.

Ён шырока размахваўся, але ўжо не так шырока, каб яго мог сустрэчным ударам апярэдзіць Неквас. Біў з-за пляча, з-за вуха, сыпаў і каротка, тычкамі. Ганяў Некваса па зале, як кот ганяе мыш, пакуль яго не аглушыў свісток фізрука.

Маруда спыніўся на паўкроку, як спатыкнуўся, з цяжкасцю, але ўсё ж утрымаў занесеную мо для апошняга, самага моцнага ўдару руку, са здзіўленнем агледзеўся вакол: што гэта ён тут натварыў. I пайшоў да фізрука, працягнуў яму свае спатнелыя, добра стомленыя рукі, той зняў з іх пальчаткі. Я запісваю цябе ў секцыю,— сказаў фізрук.— З цябе выйдзе добры баксёр.

— Я гэта ведаю без запісу.

— Ну вось і дамовіліся...

— Не, паспрабаваў, і хопіць. Я но хачу баксёрам. Не жадаю.

Маруда накінуў па плечы яшчэ цёплы бушлат і пайшоў на вуліцу. А ў вушах яго гучала: бокс, бокс, бокс.

ЛІТАРЫ НА МАРМУРЫ

I.

У горад яны прыспелі надвячоркам. Доўга хадзілі па вуліцах, выпілі па шклянцы газіроўкі, па пляшцы піва, з'елі па порцыі марожанага, аж нарэшце знайшлі, што шукалі — камбінат бытавога абслугоўвання. За варотамі яго ім адразу ;к кінулася ў вочы запусценне, брудны, закіданы пілавіннем і гнілымі дошкамі двор. Толькі што прайшоў вясёлы летні, як кажуць, сляпы дожджык. І зноў прыпарвала. Ад ракі несла прахалодай і водарам скошаных траў, а двор біў у твар смуткам і жалем загубленага ў неахайнасці дрэва, цяжкім пахам мазуту і перагорклага машыннага масла. Ахутаныя гэтым смуткам і пахам, у капцы двара стылі мармуровыя белыя, нібыта крыло лебедзя, помнікі. Помнікі стаялі на ўзгорку, шэрагам, адзін за другім, нібыта збіраліся ўзляцець.

Бацька і два яго сыны прыпынілі крок і змоўклі ў разгубленасці. Сэрца кожнага з іх уздрыгнула і напоўнілася тым чалавечым адчаем і крыху страхам, якія заўсёды прыходзяць да нас, калі мы сутыкаемся са смерцю. А вакол ішла звычайная работа. I рытм яе быў упэўнены, вывераны не адзіным днём. Натужна варочалі тоўстымі бакамі бетонамяшалкі, у паветры мільгацелі рыдлёўкі. У гэтай працы была, напэўна, і радасць, таму што праз расчыненыя дзверы бліжэйшага да трох мужчын доміка даносілася песня. Спявалі жанчыны, нябачныя знадворку, схаваныя паўзмрокам памяшкання. З таго месца, дзе стаялі мужчыны, відаць былі толькі жаночыя рукі, выразна белыя сярод рознакаляровай, хутчэй за ўсё прапарафіненай паперы, што ляжала па стале ля хваёвага зялёнага вецця. Жаночыя рукі плялі вянкі. Здалёк здавалася, што гэта матылькі кружаць, там, над каляровай квеценню вясновага лугу,— такімі спрытнымі былі гэтыя рукі, няўлоўна паслухмянымі пальцы, так біла ў вочы з прыцемку іх бялюткая чысціня.

Стары патупаў на месцы. Сыны глядзелі на яго, але ён так і не адважыўся кудысьці рушыць, панурыўся і як бы паменшаў. А да трох постацей, што застылі ў варотах, ужо шыбаваў маленькі жвавы чалавек, адна рука карацей за другую і нерухомая, нерухомая і шыя, галава ўсё роўна як прыварана электразваркай да тулава. Але чалавечак лагодна ўсміхаўся і весела яшчэ здалёку загукаў:

— Дзень добры, вечар добры! Каго вам трэба?

Стары штосьці буркнуў і пайшоў насустрач чалавечку.

— Нам патрэбен Баглай Іван Ахрэмавіч.

— Цю, Іван Ахрэмавіч, ды гэта ж я.— I падаў старому кароценькую, з усохлымі бліскучымі пальцамі руку: — Іван Ахрэмавіч Баглай, халера ясная!

— Помнік мы тут у вас заказвалі, пісалі вам,— пачаў стары.— Вы адказвалі нам. Жонка ў мяне загінула, жонка і маленькі хлопчык, у сорак чацвёртым. Вось сын ад яго жыве... Ён жывы, а брат яго...

— Памятаю, як жа, памятаю,— перабіў Іван Ахрэмавіч.— Вечка Лукер'я...

— Во-во, Лукер'я і Міхась Вечкі...

— Гатоў помнік. Добры помнік. Ой помнік! Першы такі на Палессі, і ваш. Эксперыментальны, халера ясная. Пашэнціла вам, пашэнціла. Во ён, халера ясная.

I Баглай радасна кінуўся да высокай, яшчэ не зманціраванай пліты, шурпатай пасярэдзіне, дзе павінна была стаць мармуровая дошка з надпісам.

— Дошка яшчэ не гатова... Праўдзівей, дошка гатова, ды надпісу няма... А яшчэ праўдзівей, дык і надпіс ёсць, высечаны і літары, толькі іх фарбай, золатам, пакрыць трэба... Мастак наш будуецца і на работу не кожны дзень выходзіць. Але прымусім, прымусім. Будзе, золатам будзе: Вечка Лукер'я Авяр'янаўна, 1918—1944, Вечка Міхась Рыгоравіч, 1942—1944,— амаль з любоўю прапеў Баглай.— А помнік які, вы толькі паглядзіце на гэты помнік. Карцінка. Першы на Палессі, эксперыментальны...

I Баглай зноў кінуўся абмацваць і гладзіць помнік, песціць, як гаспадар кабанчыка перад пакупніком на базары. I яго сухая, маленькая рука з пакурчанымі бліскучымі пальцамі набыла спрытнасць, як бы ажыла, і амаль лётала па камені. I камень пад яго рукой таксама ажываў.

— Ды паглядзіце вы, толькі паглядзіце. Нідзе вам лепей не зробяць. Лепіць зараз помнікі той-сёй сам. Але што ў яго за работа. Душы няма, абы грошы. Халтура, адным словам. А тут... Вам дык наогул пашэнціла: хутка зрабілі, ані хвілінкі не марудзілі. Эксперыментальны помнік, эксперыментальны...

Баглаю, пэўна, падабалася гэтае «эксперыментальны», і ён усё імкнуўся зазірнуць Вечкам у вочы, убачыць там водгук на гэтае слова, хацелася, каб і Вечкі адчувалі тое ж, што адчувае ён. Але тыя стаялі моўчкі, быццам у рот вады набралі, і позірк іх быў няўлоўны яму, яны не падпускалі яго да сябе...

Стары Вечка толькі палажыў, бы чорны хваёвы асмалак, руку на мармуровую пліту і адхіснуўся назад, нібыта дакрануўся да голых электрычных правадоў. Адхіснуўся, але рукі не адняў. Вялізная, нязграбная, яна ляжала на высечаных у мармуры літарах і амаль непрыкметна ўздрыгвала. Гэта бачыў, нават не бачыў, адчуваў яго старэйшы сын Антон, таму што сам хацеў пакласці па гэтыя літары руку, ды бацька апярэдзіў яго. I цяпер у бацькі непрыкметна ўздрыгвала рука, а ў сына ў лад ёй білася павека.

Антону на якуюсьці хвіліну здалося, што яго рука ўвайшла ў мармур. I праз камень ён зноў адчуў цяпло рукі маці і не ўстояў на месцы, як толькі што бацька. Целу стала горача, у вочы ўсё роўна як сыпнулі дробненькага пяску, той самай белай каменнай мукі, у якую перапэцкаліся бацькавы пальцы. I неба адразу зацягнула хмарамі, на ім засталося толькі адно акенца, праз якое свяціла сонца. I здавалася, што сонца ўсё сваё цяпло, увесь свой жар накіравала на яго, Антона.

На сэрцы стала прыкра і горка. «Ты падманваеш сябе,— падумаў ён,— падманваеш. I ведаеш гэта. Ты не памятаеш цяпла рук маці, ты не ведаеш, што гэта такое. Камень мёртвы. I маці памятаеш ты толькі мёртвую...» Але ён быў удзячны каменю, які даў адчуць яму тое, чаго ён быў пазбаўлены, які захаваў і праз гады данёс да яго тое, чаго не змагла захаваць памяць, і ненавідзеў гэты камень. Да самага апошняга часу ў ім не-не дый успыхвала дзіцячая вера, абуджалася дзіцячае жаданне цуду: не можа быць ён так абдзелены ў жыцці. Ёсць у яго маці, будзе. Яна толькі забавілася дзесьці і зараз прыйдзе да яго. Так, ён верыў гэтаму. З гэтай верай у яго звязаны самыя лепшыя ранкі, самыя лепшыя сны, сны ў сне і наяву. Усё ў яго будзе, як у людзей. Ішоў час. Усё ў яго было, як у людзей, і толькі не было маці. А ён усё верыў, што будзе.

Будзе! I вось... веры гэтай прыйшоў канец. Мёртвы камень паўстаў паміж ім і маці. I ніякая сіла не магла скрануць яго, што-небудзь перамяніць. Гэта Антон зразумеў толькі цяпер, на гэтым двары, дзе рабіліся помнікі і абуджалася неіснуючая памяць: няма маці. Няма і ніколі ўжо не будзе. Калі з таго свету не вяртаюцца, то і з-пад каменя не ўстаюць.

I Антон адчуў, што з гэтага дня жыць яму будзе цяжэй, пашкадаваў бацьку.

А бацька стаяў каля пліты сам як помнік. I меншы яго сын, Алесь, таксама быў нерухомы. Жанчына і хлопчык, аб якіх сумавалі яго бацька і брат, былі невядомы яму. У яго былі маці, і яшчэ адзін брат быў у яго. Але і ён зведаў гора, таму што жыў і рос на такой вуліцы, дзе ўсе зведалі гора, дзе ў кожнага хтосьці загінуў у вайну. Але гэта было так даўно, калі яшчэ яго на свеце не было. Яму было шкада бацьку, і брата, і жанчыну, і хлопчыка, асабліва хлопчыка. Ён пражыў толькі два гады. А жанчына магла быць яго, Алесева, маці, яна таксама з васемнаццатага года. З другога яе боку, застанься ўдавой гэтая забітая жанчына, не было б на свеце яго. Быў бы хтосьці зусім іншы. А добра гэта было б ці не? Хто яго ведае. Але яго не было б, ясна.

А ў клубе сёння тапцы. I ў кішэні Алеся ляжыць асвятляльная ракета, якую так зручна запускаць з танцавальнай пляцоўкі. Сёння ракеце, напэўна, не ўзняцца. Мо гэта і лепш, а мо і не... Дзяўчаты так хораша палохаюцца ракет, так скрозь страх імкнуцца разгледзець, хто гэта там «адмочвае» такое...

Было Алесю крыху не па сабе яшчэ і ад таго, што мёртвая, помнік па якой ён прыехаў забіраць, так кранае яго бацьку, такая дарагая яму. Было сорамна за бацьку, нібыта ён, Алесь, падгледзеў штосьці ў шчылінку, недазволенае, нядобрае. I мёртвая жанчына паўставала паміж ім і бацькам. Таму маці сёння так і сцяла губы, калі бацька наладзіўся ехаць па помнік той, першай жонцы... Шкада бацьку, шкада маці, шкада тую жанчыну з хлопчыкам і сорамна. Сорамна, што ўсё так недарэчна складваецца на белым свеце. Чаго толькі гэтым людзям не хапае. Жылі б сабе ды жылі, дык не... I вось таму Міхасю было толькі два гады... I колькі часу прайшло, а бацька толькі зірнуў на пліту — счарнеў за хвіліну. I сум, сум у вачах, як па нябожчыку.

А Рыгор Вечка, бацька, у гэты час ужо не сумаваў.

Сум-то быў у ім, і сляза, пякучая, горкая, мучылася і не магла прабіцца на волю. Але гэта былі нрыемная сляза і прыемны сум. Рыгор быў зноў малады. I маладая яго рука абдымала не камень, а, здаецца, пяшчотна трымала другую такую ж маладую руку. I пяшчота ўваходзіла ў яго, і разам з ёю ўзнімалася на неба сонца. Надыходзіў час развітання. Рыгор не мог зразумець, навошта гэтае сонца, як перажыць гэты доўгі, доўгі дзень, як год, да новай сустрэчы. А трэба было яшчэ бегчы дванаццаць кіламетраў да сваёй вёскі і брацца за касу...

— Ну дык што будзем рабіць? — пачуўся голас Баглая.

— Забіраем мы помнік,— сказаў стары Вочка.

— Не,— сказаў Баглай,— не аддам я сёння табе помнік. Машыны няма, ды і мастака няма, ды і рабочы дзень заканчваецца... Зранку заўтра, зранку.— I Баглай зноў паспрабаваў заглянуць у вочы Вочку, але той зноў не даўся. Тады Баглай павярнуўся да Аптона.

— Час у вас зараз ёсць? — спытаў яго Антон.

— Час-то ёсць,— зразумеў Баглай.— Але машыны ўсё роўна няма. I без мастака дошку я вам не магу аддаць, сумленне не дазволіць. Ды і верыш, хлопча, ці но, а шкада мне сёння аддаваць вам гэты помнік. Разумею, нядобра гэта, а шкада. Я яго амаль адзін, сам, адной сваёй рукой рабіў... А час ёсць, ёсць...

— Збегай,— падаў Антон пяцёрку Алесю.

— Гэта добра. Гэта трэба, каб пухам ім была зямля! — адобрыў Баглай.

I пакуль Алесь хадзіў у магазін, Баглай прынёс шклянку і напалову ўжо з'едзены гурок.

— Пойдзем вось туды, уніз, за гару. Мы заўсёды туды ходзім, каб вока лішняга не было. I рабочыя, і я. Зараз там нікога няма... Такая ўжо наша работа, мо крыху і зацягнулі, але не думайце, не крыўдуйце, помнік мы вам зрабілі добры,.— Пад гэтую яго гамонку яны спусціліся ў роў, уладкаваліся пад кустом вербалозу. Баглай завалодаў пляшкай і спрытна адкаркаваў яе пакалечанай рукой.

— Толькі на гэта і прыгодна,— сказаў Баглай, прыкмеціўшы позірк Рыгора Вечкі.— Мне б абедзве рукі, дык ці сядзеў бы я тут, хоць і справа наша, скажу я вам, ой як патрэбна людзям... Але робім...

— Дзе? — спытаў Рыгор, нібы і не слухаў Баглая.

— Што дзе? — сумеўся той.

— Руку дзе пакінуў?

— У Югаславіі.

— А я два рабры ў Аўстрыі... А жонка з дзіцем вось тут, дома... I хадзіць далёка не прыйшлося...

— А ў мяне бацька... Помнік яму толькі ніяк не збяруся паставіць, хоць і ўсе ў маёй руцэ.— I ён патрос перад Вечкам сваёй пакалечанай рукой.— Рабіў вось гэты, эксперыментальны, думаў: вазьму яго сабе. Але не выходзіць сабе паспрыяць, некалі ўсё...

— Памаўчым,— сказаў Рыгор Вечка.— Памаўчым. I ім успамінак будзе, і мы адзін другому не схлусім... А помнік не я стаўлю, а сын. I табе, чалавек, як сыну павінна сорамна быць... I мне сорамна. Увесь свой век з мазаля жыву. Мінуткі не маю вольнай, каб азірнуцца. Колькі перароблена гэтымі вось рукамі па гэтай вось зямлі. I ўсё на радасць, на радасць, на радасць, на шчасце, здавалася. А зараз чую: штосьці я прагледзеў за гэтай работай, аслеп і нічога не бачу, акрамя работы. Усё ў мяне ёсць, толькі радасці няма.

— Гэта так,— сказаў Баглай,— гэта бывае, калі на могілкі прыйдзеш. I ў мяне было, ды звыкся ўжо... Не ведаю, не ведаю... Колькі ўжо мы за гэтыя помнікі бяром, а грошы ўсё роўна браць не паспяваем. I часу колькі мінула з той вайны, а ўсё роўна... Раней — труна ды крыж, ды слёз літра. А зараз і не плачуць нібыта, а як бы ў сабе ўсё тояць, зірнеш па яго, а ён як у агні гарыць. Адкуль той агонь? А ці не ўсё роўна — пад помнікам ці пад крыжам ляжаць тым небаракам?.. Так я мяркую... Ці то зноўку якаясьці навала набліжаецца? Дык не сказаў бы... Вось ты, стары чалавек, чаму помнік сёння ўздумаўся ставіць?

— Не чаму, а каму,— сказаў Рыгор,— I не жонцы, і не дзіцяці, а сабе! Таму што жыў такі чалавек на свеце. Рыгор Вечка. I была ў яго жонка Лукср'я. Не з паноў, гарапашнікі. Каб ведалі гэта людзі, шчасцю іх мінуламу і пакутам маім без яе зайздросцілі, я і стаўлю помнік.

— Не-не, не тое ты гаворыш. Шчасце і няшчасце раней на Палессі людзі ў сабе хавалі, на свет не паказвалі. Палешукі — народ сціплы. А ты выхваляешся шчадротай і заможнасцю.

— Не выхваляюся я, а гора сваё над светам узнімаю, хай усе бачаць і пужаюцца. Вось цябе ўжо напалохаў і гэтым рад. Хоць і не разумееш ты яшчэ нічога, а ўжо баішся, то і добра.

Бутэлька апусцела. Па гары ўсе чацвёра, як гусі, нізка прысядаючы і перавальваючыся, палезлі наверх.

— Дык заўтра ў восем раніцы,— сказаў ім на развітанне Баглай.— Глядзіце, чакаць буду. Рабочага, вунь таго, нямога, возьмеце, калі яму што трэба сказаць, пісаць будзеце, ён па пісанаму разумее ўсё. Чарку яму паднесяце, калі скончыце,— добра, не — таксама добра. Як сумленне вам падкажа. Да заўтрага...

I доўга, пакуль не зніклі за горкай, глядзеў ім услед, памахваў рукой.

II.

Ноччу была поўня. Змянялася надвор'е. I стары Вечка, як ні імкнуўся, ніяк не мог заснуць. Усё штосьці муляла над бокам, і рукі, такія патрэбныя раней, былі лішнія, не маглі знайсці сабе месца. Ён клаў іх і за галаву, і пад галаву, і спускаў на падлогу, і ўкрываў коўдрай, але нідзе не было ім месца. «Ды паадрывала б лепей вас»,— раззлаваўся Вечка і не вытрываў, устаў, падышоў да акна, несучы перад сабой свае рукі, нібыта вёслы якія ці то ноч несучы перад сабой на выцягнутых сваіх руках, выставіў іх месяцу і са здзіўленнем пачаў разглядваць, як усё роўна першы раз убачыў. Нічога цікавага, здаецца. Як шапкі перастаялых грыбоў — мазалі; мазалі — грыбы, выпхнутыя карэннем жыл, даўно загоеныя рубцы ад сякеры, касы, бярвення і куль, свежыя парэзы, у якіх шчыміць і бруіцца яшчэ боль... Усё зведалі гэтыя рукі, што даведзена зведаць рукам чалавечым — і гора, і радасць,— яны ўмелі любіць і ненавідзець, умелі прыласкаць жанчыну і забіць ворага. Цёплыя, нават гарачыя, і не такія ўжо вялізныя, як здавалася раней. Набрынялыя стомай, работай і сілай рукі. Не, дарэмна ён гэта на іх. Што ён без іх! Але чаго яны ўсхадзіліся сёння — ці то прагультаявалі дзень, ці то адпачынку раней часу запрасілі. Не, не разумеў Вечка сёння сваіх рук.

— Што вам трэба? — сярдзіта спытаў ён у іх.— Будзе раніца, і будзе работа. А зараз адпачывайце. Хутка, хутка вам будзе доўгі-доўгі адпачынак.

Дзіўна, але рукі адазваліся на гэтыя яго словы болем у плячах.

— Глядзіце вы: і яны не без паняцця,— прамармытаў месяцу Вечка і прыпаў да акна, разглядаў прыціхлыя ўначы, абстаўленыя, як вартай, сумным сонечнікам хаты. I зноў паглядзеў на свае рукі, не верачы, што гэтыя хаты зроблены імі.

— А вы памятаоце іх? — спытаў ён у сваіх рук,— Я вось не памятаю ўжо...— Замоўк, прыслухаўся. Рукі лёгка ўзняліся да грудзей, і не было ўжо ў іх, ні тугі, ні болю, як бы зусім не было ў яго рук. Рыгор Вечка засмяяўся, ціхенька так, сам сабе, быццам баяўся напалохаць сябе гучным смехам. Дакрануўся далонню да фарбаванага падаконніка. Праз фарбу дзе-нідзе прабівалася хваёвая смала — Вечка нядаўна перасыпаў хату, ставіў новыя падаконнікі,— і гэтая смала як бы звязала, з'яднала яго руку з дрэвам, і ў дрэве, і ў яго руцэ, здавалася яму, журчыць струменіць адзіная кроў. Ён асцярожна адняў руку, пазногцем адкалупнуў кавалачак смалы, расцёр яе на далоні і адчуў радасць далоні, якая пахне смалой, здаецца, убачыў дрэва, з якога зрабілі падаконнік, адчуў яго пругкую моц, звонкі смех сякеры і нецярплівы грукат свайго сэрца.

І ўсе зробленыя Рыгорам па свеце хаты паўсталі перад ім. Цэлы горад ці вялікая-вялікая вёска. I ўсе яны ўсміхаліся яму вокнамі, ён бачыў іх усмешку, чуў, як тонка пастрэльвае, сохтте ад сонца бярвенне, адчуваў, як прагна п'е цяпло, месячнае і сонечнае святло мох, і цяпло струменіць, струменіць па бярвенні, ахутвае радасцю сэрца. Ён глядзеў і не мог наглядзецца па свае хаты. Яны стаялі, як намаляваныя, перад ім, ладныя, жоўта-звонкія, і ішоў з комінаў іх дым... I раптам усё знікла. Месяц закрыўся хмарай, і з гэтай хмары адбілася на зямлю ценем маленькая хатка-сцёбачка і паўстала перад акном нядаўна перасыпанага Рыгоравага пяцісценка.

Ён пазнаваў і не пазнаваў гэтую сцёбачку. Яна была як сапраўдная, толькі ад гэтай сапраўднасці не пахла жыллём, чалавекам. Зноў выйшаў месяц, зноў быў перад ім пабудаваны яго рукамі горад ці вялікая-вялікая вёска, але Рыгор глядзеў толькі на сцёбачку, маленькую-маленькую хатку, з якой усё і пачалося, з якой пачаўся і ён сам. I так шкада было яму яе, так хацелася ўвайсці туды, схавацца і не выходзіць, што Рыгор застагнаў і кінуўся прэч ад акна, захутаўся коўдрай і прыціснуўся да жончынага мяккага пляча.

— Чаго? Чаго табе? — мармытнула тая спрасонку і працягвала спаць.

Рыгор адхіснуўся ад яе цёплага цела і зашаптаў:

— Ты прабач, прабач мне, Лукер'я...

А сцёбачка стаяла ўваччу, хоць ты вочы выдзірай. Ён успомніў, як ставіў гэтую сцёбачку. Употайкі ад усяго свету браў на станцыі шпалы, цягаў аполкі. I ў сцёбачцы заўсёды, колькі жыў ён у ёй, як ні мазаў сцены глінай, пахла крэазотам. Рыгор уздыхнуў, і здалося яму, што хапіў не паветра, а крэазоту, крэазотам дыхнула ў яго новай хаце. Рыгор усхапіўся, прыгледзеўся і толькі цяпер пачуў, як цяжка дыхае жонка.

Ты не спіш? — ціха спытаў ён яе, больш за ўсё жадаючы, молячы яе, каб яна не адазвалася, нават калі і не спіць.

І яна не адазвалася, мо і сапраўды спала, а мо разумела яго, не хацела падаваць голасу. І Рыгор тую ж хвіліну забыў аб ёй, быццам ніколі яе і не было, загаварыў з той, мёртвай, для каго мёртвай, а для яго заўсёды жывой:

— Нічога, нічога, Лукер'я, спі, спі, нічога мне не трэба...— І, як бы баючыся парушыць яе сон, сам сабе: «Ты прабач мне, Лукер'я. Лепшай, чым ты, мне жонкі і не трэба было. Але што рабіць... Мо я і вінаваты перад табой, але што рабіць, калі тыдня, тыдня ты не дажыла да вызвалення, і за гэты тыдзень я пакутую ўсё жыццё... Перш думаў, што так адзін ужо і дажыву свой век, але што рабіць, што рабіць. Яна была такая ж, як і я, беспрытульная, знявечаная вайной. Я страціў цябе, яна страціла мужыка. І што нам было рабіць? Мо гэта і лепей, што мы сышліся і я на якісьці час забыў цябе... А я імкнуўся і ў чужой душы знайсці, адкрыць хоць часцінку цябе. А з гэтай жанчынай мы былі роўныя: у яе ад першага мужыка засталася дачка, у мяне — ад нас з табой — сын, я страціў цябе, яна страціла мужа. І абое мы былі страчаныя. А зараз у нас дзеці...»

Рыгор сціх і зноў прыслухаўся да дыхання жонкі. Яно было такім жа цяжкім, і няроўным, і чужым. Чужым чужым. Такім, што ён адразу і не зразумеў, хто гэта ляжыць побач з ім, адкуль узялася гэтая жанчына. Яму стала сорамна і горача, нібыта ён ляжаў з ёю на вачах у Лукер'і. Рыгор ненавідзеў гэтую жанчыну, узненавідзеў за якуюсьці адну хвіліну. Яшчэ крыху — і ён скінуў бы яе з ложка. Ён ненавідзеў яе сапенне, яе цяжкае дыханне, яе любоў да яго і пакуты за яго. Нічога-нічога яму не трэба было ад гэтай жанчыны, абы знікла яна, толькі ніколі не было б яе ў яго жыцці.

I ён быў бы шчаслівы. Гэта яна, тая, што ляжыць разам з ім, цяпер вінавата ва ўсім.

Рыгор адчуў, што несправядлівы да сваёй жонкі, да сваёй другой жонкі, але з прабачэннем ён зноў звярнуўся да Лукер'і: «Дзе той справядлівасці назапасішся, Лукер'ечка...» Яму захацелася згінуць і ніколі-ніколі не бачыць вачэй жанчыны, з якой ён пражыў амаль трыццаць год. Трыццаць год прайшло, а Лукер'я, як жывая, перад вачыма, усё — як сёння...

I Рыгор зноў уголас застагнаў ад пякучага болю.

Другая жонка, якая нарадзіла яму траіх дзяцей, якая была яму цяпер зусім чужая, пачала клапатліва падхінаць над яго збітую коўдру. А яму ад гэтай яе соннай клапатлівасці і пяшчоты было яшчэ ніякавацей, яшчэ цяжэй. Не мог ён у гэтую хвіліну нічога прыняць ад яе, нават такой дробязі, як коўдра, не хапала і сілы, каб адштурхнуць яе руку.

Ён пражыў з ёй каля трыццаці гадоў, але так і не ведаў: кахае яна яго ці не, не ведаў, ці кахае ён яе. Раней Рыгор баяўся такога пытання, а пазней яно стала лішнім. Жылі сабе, ды і ўсё. "I яна, напэўна, маўчала аб гэтым, таму што берагла памяць аб сваім першым мужу і ўсё жыццё саромелася яго, Рыгора, а ён саромеўся яе. Жылі — як быццам укралі шчасце. А разабрацца, дык ці вінаватыя яны ў чым, ці вінаватыя ў тым, што былі шчаслівыя? I колькі такіх, як яны, на свеце?

«Ці гэта ва ўсіх так? — падумаў Рыгор.— Бедныя-бедныя людзі, за што вам такія пакуты? I ці ёсць вінаватыя? Прабач, прабач, Лукер'я, табе там не лягчэй, чым нам тут. I не зайздросць, не зайздросць мне, як не зайздрошчу я табе. Я ехаў дамоў з Германіі і вёз табе падушку з пер'я, добрую падушку. Я вёз яе, хаця ўжо і здагадваўся, што не трэба табе падушка, там, дзе ты, ужо спяць без падушак, але спадзяваўся... вёз. Падушку і стары веласіпед. Веласіпед разбілі браты мужа маёй будучай другой жонкі, напэўна, каб я ніколі больш не прыязджаў да яе.

Я бачыў, як яны ламалі яго. Разганялі і на ўсім хаду білі ў калоды, якія ляжалі пасярод вуліцы. Да крыві паразбіваліся самі, веласіпед хоць і старэнькі, але ўсё ж быў моцны. Я стаяў каля акна і паглядаў, як яны яго даводзілі да ручкі, і мне было зусім не шкада яго. Мне здавалася, што гэта разбіваецца мой успамін, мая памяць аб вайне. Хлопцы былі дужыя і злосныя, яны любілі свайго брата і разбілі мой веласіпед ушчэнт... А я любіў цябе, Лукер'я, я радаваўся, што яны любяць свайго брата, мо мы з ім дзе і сустракаліся на вайне, мо ён мне і выратаваў жыццё ў Аўстрыі... Мо ты там, на тым свеце, сустрэла яго і вы разгаварыліся адно аднаму, успомнілі тых, каго пакінулі, і зрабілі ўсё, каб мы сустрэліся з гэтай жанчынай, яго жонкай, бо трэба ж было гадаваць сірот, трэба ж было камусьці ставіць іх на ногі.

Я выйшаў на ганак, хлопцы ўжо чакалі мяне, яны паднеслі мне па руках тое, што засталося ад веласіпеда.

— Гэта мой вам падарунак, мае даражэнькія,— сказаў я ім.— Больш у мяне нічога няма.

А яны, дурні, нічога не зразумелі. Маладыя. Глядзелі па мянс і радасна, здзекліва пасміхаліся... Калі мне паднеслі веласіпед, я ўжо ведаў, што назаўсёды застануся ў гэтым доме. Калі браты мужа берагуць так нявестку, то яна павінна быць добрым чалавекам. А я шукаў не так жонку, як добрага чалавека, маці нашаму сыну.

Прабач, Лукер'я, што я не спытаў у той час дазволу ў цябе. Але я пытаў яго ў неба і ў ночы. З маёй будучай жонкай мы крыху пазней найшлі па вечарынку ў пустую хату на ўскрайку сяла. Тады яшчэ былі пустыя хаты, хаты, у якіх баяліся жыць, якія чакалі сваіх гаспадароў. У той пустой хаце я разам з іншымі па чарзе крычаў у даўно непрапалены комін і слухаў рэха. Гэта так удовы і ўдаўцы пыталі лёс, што ён ім накануе, каго пашле, чыім імем адзавуцца ноч, комін, хата. Гэта была мая не першая вечарынка. I не першы крык у апаленую цемру. Але да гэтага разу я не чуў, каб мне хто адказаў. Акрамя цябе, Лукер'я, акрамя цябе, мне заўсёды выпадаў твой голас... А тады... Я крыкнуў, кінуў голас у неба і ноч і замёр. I ты, гэта быў твой голас, Лукер'я, ты азвалася ў тую ноч імем маёй будучай жонкі.

I па дарозе дамоў я сказаў ёй:

— У мяне ёсць сын.

Яна адказала:

— А ў мяне расце без бацькі дачка.

Больш мы ні аб чым не гаварылі. Ды і аб чым было гаварыць? Хіба гэтага мала? Усё астатняе за нас сказалі. стрэлы. Адзін па табе, Лукер'я, другі — па яе мужу. Што мы маглі дадаць да гэтых стрэлаў, ці маглі мы іх заглушыць, ці маглі мы адвесці кулі?.. Мы збудавалі новую сям'ю.

Вось і ўсё, Лукер'я, цяпер судзі мяне... Далей была работа, да сённяшняга дня я не разгінаўся. I зараз яе дачка і наш з табой, Лукер'я, сын выйшлі ў людзі, яны пажаніліся — жонка і муж. Жывуць спраўна... Спраўна жыву і я. У мяне ладны дом, карова, парсюк, але... лепей бы я жыў у нашай крэазотавай сцёбачцы... Прабач мне, што я даўно не праведваў цябе. Перш заходзіў часцяком, але потым яксьці стала не па дарозе... Ну, ды нічога, нічога, сёння ўжо сустрэнемся. Дзякуй сыну, што падрыхтаваў гэтую сустрэчу».

Рыгор падняўся і падышоў да сыноў. Тыя спалі на адным ложку, па-дзіцячы абняўшы адзін аднаго. Рыгор пастаяў над імі, хацеў паправіць ім падушку, але перадумаў, пагладзіў па галаве аднаго і другога і пайшоў да свайго ложка. Ужо развіднела, шэры золак ліўся ў акно. I можна было разгледзець твар жонкі, якая ляжала галавой к акенцу. Гэта быў змучаны твар, ля вуснаў, паміж броваў і па скронях стаіўся боль, ён маршчынкамі, як промнямі, рэзаў твар, перакошваў яго і збіваў дыханне і торкаў жанчыне ў павекі. Але зусім іншага шукаў у гэтым твары Рыгор, а чаго — і сам не ведаў. Ведаў толькі, што болю яе палегчыць сёння не зможа. Сёння ён быў жорсткі, як бывае жорсткім чалавек, які парывае са сваім каханнем. А гэты сонны і не сонны твар на світанні быў незнаёмы яму, зусім-зусім чужы. Рыгор раззлаваўся на яго і абурыўся на сябе за гэтую сваю злосць. I яму стала горка, што каля трыццаці гадоў пражыу з жанчынай, выгадаваў траіх дзяцей і не ведае яе, не можа вось цяпер палажыць ёй руку на плячо і расказаць усё-ўсё, мо і паплакаць...

Ад усёй жыткі з ёю толькі таго і ўспаміну: ноч, у якую крычаў у комін.

А што на сэрцы ў гэтай жанчыны, ці ляжыць яе сэрца да яго, ці ляжыць яго сэрца да яе... Горнецца, горнецца яна да яго часам, а ён... I ў яго штосьці адрывалася ад сэрца, калі чуў, як плакала яна іншы раз ноччу. Дык любіць ён яе ці не? Прабач, прабач, Лукер'я... а як бы ты хацела, а чаму ты больш радавалася б... Так вось, Лукер'я, няхай сёння маладыя разбіраюцца: любіць — не любіць. А яму і ёй трэба глядзець адно аднаго, колькі той жыткі засталося...

Вечка яшчэ крыху пастаяў, пастаяў і лёг ціхенька, каб не патрывожыць жонкі. I сэрца яго напоўнілася радасцю, той самай радасцю, якая больш за трыццаць год прыходзіць да яго кожны дзень, калі прыгадае, як вечарам бег дванаццаць кіламетраў ад сваёй вёскі да вёскі Лукер'інай.

У вокны ружова струменілася сонца.

Толькі закрыў вочы, здаецца, і не засынаў, а перад ім Лукер'я маладая, у вясельным адзенні і нейкая зусім засмучаная.

— А навошта ж ты мне, Рыгор, гэты камень ды на грудзі? Цяжка мне, цяжка, Рыгорка...

— Аб чым ты, Лукер'ечка, які камень? Вяселле, вяселле, коні вунь пад дугамі, у стужках, цуглі грызуць, бачыш?

Усхапіліся коні. Панеслі коні маладую ад жаніха.

— Стой, пачакай, Лукер'я, як жа я без цябе?

— Куды там! Толькі конскі храп ды смех маладой і голас яе:

— Ра-а-на, рапа табе яшчэ, Рыгорка, да мяне. Жыві, жыві, Рыгорка...

— Го-о-о-р-ка...

Рыгор падскочыў ад гэтага воклічу...

III.

Яшчэ не было і васьмі гадзін, калі яны зноў прыйшлі на камбінат. У варотах іх стрэў Баглай, падхапіў старога Вечку пад руку і навёў за сабой у хатку, у якой учора спявалі жанчыны, што плялі вянкі, зацягнуў у куток, адгароджаны фанерай, і заўвіхаўся каля стала, хаваючы ад Рыгора вочы Той не ведаў, што і падумаць.

— Ну, дык падабаецца табе помнік? — спытаў нарэшце Баглай Рыгора.

— Помнік як помнік...

— Эксперыментальны, эксперыментальны,— падхапіўся Баглай.— А што ты мне параіш ставіць? Эксперыментальны ці лепш той стары, дзешавейшы?

— Стаў эксперыментальны.

— Во і я так думаю,— з палёгкай уздыхнуў Баглай.— Ну, давай тады вып’ем са мной, добры чалавек, каб зямля была там пухам. Прымі чарку за яго і мой спакой.

Баглай разліў гарэлку па шклянках, і яны выпілі. Памаўчалі.

— Ну як, яшчэ па адной? —спытаў Баглай, гледзячы не на Вечку, а па бутэльку.

— Не, хопіць...

— I я думаю, што зранку хопіць. А зараз я табе пачну мастака даставаць. Зноў не выйшаў на работу, халера ясная.— I ўзяўся за тэлефон.— Не, не магу я цябе за вароты выпусціць з дошкай без надпісу, сумленне не дазваляе. Не... надпіс — гэта ўсё...

— Калі ты такі сумленны, дай мне лепей машыну, з'езджу да швагра па жалеза пад пліту.

— От і добра, от і добра, і табе дзела, і мне справа. Жалеза трэба, трэба,— Баглай з радасцю шпурнуў на апарат маўклівую трубку і выбег на вуліцу.

Наконт жалеза Вечка дамовіўся са шваграм ужо даўно, толькі не выпадаў час забраць гэтае жалеза. А цяпер яму было крыху ніякавата ехаць да швагра, па-першае, таму, што выпіў, на-другое... тое ж, што і па-першае. Швагер пачуе гарэлку і ўвяжацца за ім. А старому Вечку не хацелася, каб нехта са знаёмых ці то родных, акрамя кроўных, ехаў з ім сёння на могілкі.

Але нічога не зробіш. Пад ніз помніка трэба было тоўстае жалеза, на камбінаце такога не было. Швагер паабяцаў нарэзаць на будоўлі, дзе рабіў зваршчыкам.

У швагра быў выхадны, і ён якраз збіраўся ў грыбы. Узрадаваўся Вечку:

— Добра, што ты пад'ехаў, а то і не ведаў, як дзень пражыць. Акурат паспеў, я з хаты яшчэ не сышоў. Праедуся па ветрыку з табой...— I скочыў да Рыгора ў кузаў.

— Зноў учора піў,— зірнуў на яго чырвоныя вочы Рыгор і не вытрываў, упікнуў: — Ох, Адаме, Адаме, нічога цябе не бярэ.

— А што мяне возьме? — узбуджана рагатнуў Адам, прынюхаўся да Рыгора.— Хіцёр Зміцёр, а з Івана дурня робіш. Сам ужо ўрэзаў зранку... Ці не маладую прадаўшчыцу завёў, што да дзесяці табе прадае?

— Ну, брат, не, нічога цябе не бярэ...

— А што мяне возьме? Сам Герынг па маю душу прылятаў і не змог яе ў мяне ўзяць. А гарэлка мне толькі на карысць ды на радасць. Вось мо і ты паднясеш чарку.

— Ды куды ад цябе дзенешся... Хату хоць дарабіў?

— Дарабіў... На які толькі ляд яна мне здалася. Васемнаццаць гадоў будаваўся і збудаваўся. А ў хаце пуста. Сын з'ехаў, дачка замуж выйшла. Я ды жонка засталіся, як сабака з кошкай... Ці то дзіця яшчэ на смех завесці, ці кабанчыка прыдбаць, каб весялей было? — I загрукаў па кабіне, калі машына параўнялася з разбітай, з чырвонай цэглы сцяной,— Стой тут,— загадаў шафёру, а сам саскочыў на зямлю, агледзеўся і знік у дзірцы ў сцяне. Адзін за адным прасунуў Рыгору праз гэтую дзірку чатыры жалезныя абрэзкі і вылез сам.

— Вось такія мне па грудзі,— пагладзіў бэлькі,— і ўжо ніколі галава з пахмелля балець не будзе. Так ці не?

Рыгор не адазваўся. I ўсю дарогу назад маўчаў. Ля помніка яшчэ здалёк ён прыкмеціў Баглая і двух сваіх сыноў...

— Няма мастака,— сказаў Баглай.— Халера ясная, няма, і ўсё. Як скрозь зямлю праваліўся. Усюды абзваніў... Ніхто не ведае, куды чалавек дзеўся...

— Трэба ехаць. Адклад не ў лад.

— Але ж... сумленне не дазваляе. Без подпісу дошка, халера ясная.

— Ідзі ты са сваім сумленнем,— з крыўдай і. жалем у голасе сказаў Вочка.

— Як такіх толькі, на рабоце трымаюць,— абурыўся і. Адам. Але Вечка не падтрымаў яго. Не хацеў ён гэты дзень пачынаць са сваркі, дый шкада яму было Баглая.

— Ды я ж як лепей хачу,— разводзіў той рукамі.— Прыдумаў. Налью вам у шклянку лаку, ваткі дам, на могілках літары самі і нафарбуеце. Мастака цяпер тыдзень не будзе. Такі ўжо гэта чалавек, халера ясная...

Яны ўжо выехалі са двара, як раптам Вечка схамянуўся:

Дошак, дошак не ўзялі. Стой...

— Абыдземся,— паспрабаваў угаварыць яго Адам.— Нельга вяртацца, няшчасце будзе.

— Адчапіся, што мы без дошак...

—Будзе няшчасце,— гаварыў Адам.— Будзе няшчасце, будзе...

I сапраўды. Толькі павярнулі. па мост праз раку — з завулка выскачыў на добрай хуткасці нагружаны МАЗ. Якраз нацэліўся бокам у борт, дзе сядзелі стары Вечка :і Адам. I здавалася, ужо ўсё, нідзе няма паратунку. Адама з Рыгорам асляпіў белы твар шафёра МАЗа, нібыта яго абсыпалі мукой, яны ўчапіліся адзін за аднаго і прыліплі да абабітага жалезам борта машыны.

«За што, Лукер'я?» — толькі і паспеў прамовіць сам сабе Рыгор, а МАЗ, якімсьці цудам не крануўшы іх машыны, прамільгнуў перад вачыма, ахінуў іх густым воблакам дыму і лёгка так пакаціўся з гары.

— Няўжо пранесла? — імкнучыся збіць з сябе страх, пачаў атрасацца Адам.

Рыгор паглядзеў па сыноў, тыя нічога і не зразумелі, напэўна. Сядзелі сабе і глядзелі. на раку.

«Сыноў пашкадавала. Адвяла бяду ад сыноў,— падумаў Вечка.— Вось аб чым ты сёння ў сне папярэджвала мяне. Гэта добра, Лукер'я, і за гэта дзякуй табе. Не хочаш ты мяне бачыць. А што я магу зрабіць? Не толькі дзеля сябе жыву на гэтым свеце. Во як стрэнемся, тады іншая справа. Пачакай ужо, Лукер'я, пачакай. Толькі вось пастаўлю хатку апошняму сыну і тады свабодны я, можаш забіраць мяне да сябе... А цяпер не пужай мяне, не пужай, таму што дарэмна гэта. Усё роўна я сёння буду з табою. Калі я табе такі нямілы, прывязу да цябе тваю маці. Толькі ты прабач: я не ведаю, ці жывая яна, ці ўжо даўно з табой. Разышліся нашы дарогі. Страшна і падумаць, як раз'ядноўваюць людзей ці то жыццё, ці то смерць, чаго сцерагчыся на гэтым свеце трэба. Мо ты мне што-небудзь падказала б? Цяжка мне ехаць да цябе, каб ты толькі ведала, як цяжка. Чаму — і галавы не прыкладу. Не ведаю, дзе, калі і як правініўся я перад табой. Мо тым, што застаўся жыць? Дык ты павінна знаць, што я не бярог сябе, шукаў смерці, а смерць мяне не брала. I з гэтым МАЗам ты добра прыдумала, добра. Толькі пачакай ужо трошкі. Больш як чвэрць веку чакала, ну і яшчэ крышачку, я ад цябе нікуды не дзенуся. Я хачу пабачыць цябе, пакуль яшчэ жывы, пасядзець каля цябе, убачыць цябе маладой, успомніць, як добра ў нас з табой усё пачыналася».

А машына тым часам вырвалася з гарадскога асфальту і затраслася па бруку. Па дне кузава пачалі раз'язджацца жалеза, мармур, пясок. Антон учапіўся за пліту. За яе баяўся найбольш. Яму здавалася, што, калі трэсне пліта, будзе тое ж самае, як маці загіне яшчэ раз. Яму здавалася, што вось у гэтую хвіліну ён ратуе не пліту, а маці. Пліта, камень, ператварылася для яго ў маці. I ад таго, што гэта быў маўклівы камень, мёртвы камень, пры кожным подкідзе машыны яму было боьш балюча, чым тады, калі б замест пліты быў жывы чалавек. Антон амаль прасіў пліту вытрываць, не разбіцца, і, калі б можна было, ён лег бы сам пад яе, толькі было б ёй мякка. А дарога была няўмольная. Яна кідала людзей і камень на адзін, на другі бок, то гнала наперад, то адсоўвала назад, то нібыта імкнулася пазбавіцца ад іх зусім, падкідвала іх высока ўгору. Была здзіўлена, што такія ўчэпістыя гэтыя людзі. Кончыўся брук, і стала яшчэ горш. Хвойнік і бярэзнік абапал дарогі парадзелі, пайшлі выжары, балоты, а потым замільгацелі белыя выспы пяску.

Набліжалася вёска. Непрыкметна да самай дарогі падбегла бульбяное поле. Захутаныя пад самы падбародак хусткамі, па полі хадзілі. жанчыны з бляшанкамі ў руках і раз-пораз нахіляліся і штосьці абіралі з бульбоўніку, напэўна, каларадскіх жукоў.

— Спыні! Спыні! — раптоўна ўгледзеўся ў гэтых жанчын і поле Адам, крычаў і махаў рукамі.

Машына стала. Ён лёгка скочыў на зямлю і накіраваўся да ўзгорка, да адзінокай, са ссечанай, высахлай вяршалінкай бярозкі на ўзгорку. Параўняўся з бярозкай, спыніўся, пакруціўся вакол яе і бягом, з усіх ног, кінуўся назад.

— Вось тут за мной і ганяўся той самы падлюка Герынг сказаў Адам Рыгору, калі яны ўжо кранулі далей.

Рыгор не першы раз чуў ад Адама пра Герынга і змоўчаў: цішыні, роздуму прасіла яго душа. І Адам, як зразумеў гэта, павярнуўся да хлопцаў, закрычаў на іх:

— Вы чаго тут сядзіце, як ёлупні, чаго? Трымайце помнік, такая дарога паб'е, патрушчыць усё. Не давезямо, добра трымайце.— І ўчапіўся ў абразкі стальных двухтаўровых бэлек, нібыта тыя маглі разбіцца. Антось па яго прыкладу ўзяўся падтрымліваць дошкі. Яму ўжо даўно было крыху не па сабе. Маўклівасць бацькі, брата і гэтых мармуровых пліт ужо даўно гняла яго, быццам ён сапраўды ехаў у машыне разам з нябожчыкам, сядзеў каля труны. I ён баяўся дакрануцца да каменя, дошак, жалеза.

Алесь напракаў сябе за такія думкі, але і інакш думаць не мог. Да таго ж, ён баяўся, што гэтая мёртвая жанчына можа ўпікнуць яго за такія думкі, ён ніяк не мог пазбавіцца ад адчування, што жанчына тая знаходзіцца побач з ім, стаіць за яго спіной, і абрадаваўся выбуху энергіі Адама...

А сам Адам ужо забыў пра свой загад, устаў, абхапіў пліту і ехаў стоячы, не зважаючы на бясконцыя штуршкі. Рот яго быў скрыўлены ў нямым безгалосым крыку. Ён сапраўды крычаў, але ніхто не мог яго чуць, як ніхто не чуў і тады, каля трыццаці гадоў назад, калі па яго душу прылятаў той самы падлюка Герынг. Тады на гэтым полі не было яшчэ бульбы, нічога не было. Адам толькі араў яго, каб засяваць, рыхтаваў і сам не ведаў, пад што, бо не было чым засяваць поле ў тую далёкую вясну. Пара старых валоў рухалася паволі, Адам сцябаў іх і ўгаворваў і плакаў у разоры. А валы сабе хоць бы ніхто, нават не аглядваліся на яго біццё і слязу, зрэдку накручвалі абрэзанымі хвастамі і ішлі марудна.

Раптам яны ўзнялі галовы, навастрылі вушы і пайшлі самі па сабе спорным, добрым крокам. Адаму нават ужо прыходзілася бегчы за імі. А з-за лесу, з-за хмар выплывалі на поле, накіроўваліся да чыгункі чатыры нямецкія самалёты. Яны нізка праляцелі над Адамам з яго валамі. Адзін, а мо і два з іх сыпанулі па аратым з кулямётаў. I па чыгунцы загрымелі выбухі. Валы пайшлі яшчэ шпарчэй, і хлопчык ледзь паспяваў кіраваць імі, ледзь паспяваў выцягваць з зямлі цяжкі плуг і зноў заганяць яго ў зямлю. Тлустая зямля, даўно не араная, нібыта счарсцвелая луста хлеба, развальвалася пад плугам.

Выбухі сціхлі, самалёты адбамбіліся і вярталіся назад. Яны зноў былі над Адамам з валамі. Дзіўна, але яму ў той час і ў галаву не прыйшло схавацца. Ды і дзе схаваешся — вакол голае поле, адзіная толькі бярозка пасярод узгорка. Самому яшчэ так-сяк, ці то пад бярозку, ці то сунуў галаву пад скібу зямлі, а валы? Куды дзяваць валоў? Гэтая лядашчая пара была амаль адзінай жывёлай у калгасе. Загінуць валы, то што ён мусіць сказаць старшыні, чым апраўдаецца. Не, лепш ужо што будзе.

I Адам ішоў па полі пад далёкія выбухі бомб, а потым і пад блізкія, прызначаныя яму кулямётныя чэргі. Лётчыкі, усе чацвёра, далі па чарзе па ім і па валах, але кулі мінулі іх. Тры самалёты паляцелі сваёй дарогай, зніклі ў небе, а чацвёрты развярнуўся і пайшоў на Адама. Ён быў адкрыты самалёту з усіх бакоў і бездапаможны. I нямецкі лётчык секануў вясновую зямлю кулямётнай чаргой перад самымі мордамі валоў. Тыя спыніліся, Адам штомоцы ўрэзаў іх пугай і, захлынаючыся слязьмі, прыпаў да плуга:

— Пайшлі, ваўкарэзіны.

I валы пайшлі. А самалёт рабіў новы заход на яго. Адам ужо азіраўся, куды знікнуць, а знікаць не было куды, толькі ў зямлю, стаць самому насеннем, зернем. Голая, неўзараная зямля ляжала перад ім. На ёй ужо тры гады нічога не расло, акрамя пустазелля. I неба над яго галавой было чысцюткае, ні адзінай хмаркі, ні адзінай плямінкі. Сонца ды нямецкі самалёт — больш там нічога не было. I самалёт зноў густа сеяў па полі кулі, курэла толькі ўсохлая зверху зямля. I кожная з куль, здавалася Адаму, праходзіла праз яго цела. У яго ўжо не было сілы і баяцца. А нямецкі лётчык, напэўна, паставіў сабе за мэту знішчыць гэтага аратага. Спачатку ён думаў толькі напалохаць яго, пасмяяцца, як пойдуць наўскач валы, як зайцам заскача па полі гэты хлопчык. А яны, можа, здавалася яму зверху, не звярталі на яго ўвагі. А ён, відаць, быў майстрам сваёй справы, гэты лётчык, добрым майстрам.

Самалёт, здавалася аратаму, пайшоў прама на яго. Пайшоў без стрэлаў, убіваючы яго гукам у зямлю. I пад гэтым нясцерпным гукам валы спыніліся, павярнулі адзін да аднаго морды. А Адам падпяў галаву. Ён разгледзеў чорныя крыжы па баках самалёта, срабрыста-белы, як у шчупака, жывот яго. Разгледзеў схаваны над цэлулоідам кабіны ў ахоўных вялізных акулярах твар лётчыка. Выскачыў з разоры і замахнуўся на самалёт пугай. Самалёт узмыў, ірвануўся ў неба, быццам гэтай дзіцячай пугай можна было збіць яго.

А лётчык як ашалеў, ён кідаў і кідаў самалёт на аратага. Сек зямлю кулямі. Араты і валы рабілі сваю справу. I спыніліся толькі тады, калі самалёт, завываючы, знік у небе. Адам кінуў плуг і валоў і, размахваючы пугай, секучы ёю паветра, пабег, пабег у той бок, куды паляцеў самалёт. Бег, падаў, ускокваў, зноў бег, згубіў пугу і не стаў яе шукаць. Выставіў у неба сціснутую ў кулак правую руку, прыціснуў яе ў локці левай і памахаў услед самалёту:

— Вось што табе, падлюга Герынг... а не маю душу...

Вярнуўся, падняў пугу і пачаў аглядацца. Перад ім было ўсё тое ж, знаёмае яму да апошняга каменя поле. Знаёма дыміла наводдаль комінамі вёска, і непаслухмяныя валы стаялі мёртва па ўзгорку, хоць ты іх і забі. І ён біў іх пугай, і кулакамі, і адсечанай кулямі вяршалінкай бярозы. Валы ні з месца. Тады ён заплакаў апошні раз у жыцці, упаў грудзьмі па зямлю, прыпаў да яе зарумзаным тварам, забіў зямлёю нос, рот, біў зямлю кулакамі.

А назаўтра пакінуў вёску, з'ехаў у горад.

I вось перад ім была зноў яго родная вёска. Ён уязджаў у яе, прыціснуўшыся грудзьмі да мармуровага помніка, па ўсё такой жа дарозе.

IV.

Рыгор з болем і з радасцю ўглядаўся ў блізкую вясковую вуліцу. Ён пазнаваў яе і не пазнаваў і не мог зразумець, што здарылася ці то з ім, ці то з вуліцай. На ранейшых месцах стаялі калодзежы. Мо іх было крыху больш, але яны былі амаль такія ж і не такія, да якіх ён прывык. На імгненне ён убачыў адбітак свайго твару ў зялёным кабінным лаку машыны і адразу супакоіўся. Толькі зашчымела-зашчымела сэрца: гэта змяніўся ён, Рыгор Вечка, а вёска засталася нязменнай. Ён старэў, старэла ў яго намяці вёска, а яна амаладжалася. Усхапіліся зелянінай вакол хат сады.

I цешчына хата таксама памаладзела. Ён расчыніў веснічкі і амаль сутыкнуўся са старой. Разгубіўся і не знайшоў нічога лепшага, як толькі спытаць:

— А ці нельга ў вас тут вады папіць? — словы гэтыя вырваліся ў яго самі сабой, і ён тут жа пашкадаваў аб іх. Перахапіла дых, быццам ён бразнуўся вобземлю з каня. А старая нічога не разумела і не пазнавала яго. «Забыла, напэўна,— з ціхім смуткам падумаў Рыгор,— Колькі ўжо год прайшло, колькі год ужо ёй? Бог яго ведае, тут свае гады няма калі лічыць».

Следам за Рыгорам у двор забег Антон. Убачыў старую, стаў паблізу бацькі.

— А дзетка ты мая, і крошачкі матчыныя сабраў,— кінулася да яго бабуля, заабдымала, загладзіла.— Міхаська, Міхаська, родненькі...

— Антон я, Антон, бабуля! — Антон прыпаў да яе высахлага, лёгкага цела.

— Не, не, блытаеш ты, Міхаська, Міхаська — ты. Антон загінуў... Загінула дзіцятка...

Антон не пярэчыў ёй, і не таму, што не хацеў хваляваць старую, не таму, што перахапіла дыханне, а таму, што ён сапраўды не ведаў, як яго завуць. I ніхто гэтага не ведаў... Міхась і Антон — два браты-блізняты. Адзін з іх загінуў, ледзь навучыўшыся хадзіць. Хто? Хто? Бабуля гаворыць: Міхась, а ўсе астатнія — Антон. А ён сам, той, каго клічуць сёння Антонам?

— Ці ты не пазнала мяне, мама? — пытае ў старой Рыгор.

— Як жа, Рыгорка, цябе не пазнаць...

Выйшла на ганак на галасы старэйшая Лукер'іна сястра, амаль такая ж старая і без узросту, як і маці.

— Дзе тут у вас магазін? — спытаў у яе Рыгор, калі ўжо крыху нагаварыліся і паплакалі.

— Ды ты што,— абурылася дачка.— Ды ці я для сваёй сястры пашкадую чаго... Дзякуй богу, пакуль што ёсць свая, як ведала, прыдбала. Сын жэніцца, выгнала трохі... Прабачце, з вамі не паеду. Няхай там сястра не крыўдуе ўжо на мяне, картоплю абганяла, ухадзілася, ног няма. А гарэлкі знойдзем, пасядзіце там, усё каб як у людзей было... А ты, мама, паедзеш? Старая паглядзела на яе з папрокам і пачала збірацца. Яна доўга, вельмі доўга ішла па двары якіхсьці дваццаць крокаў. Рыгор з Антонам потым доўга падсаджвалі яе ў кабіну. А Алесь кідаў у кузаў цэбрыкі, рыдлёўкі, насіў ваду. Нарэшце кранулі. Шафёр ехаў цяпер асцярожна, ціха, бярог старую. I Рыгор быў удзячны яму, бо ўсё імкнуўся аддаліць тую неймаверпа страшную гадзіну сустрэчы.

I вось могілкі. Старыя, лясныя, неабгароджаныя, зарослыя ціпчаком і верасам. Машына спынілася. Пакуль у кузаве раздумвалі, прыходзілі ў сябе, старая хуценька расчыніла дзверцы і была ўжо па зямлі. Заламала рукі і загаласіла, залямантавала:

— Ох, донька, донька, ды хто ж гэта да цябе прыехаў? Ды адкрый ты вочы, ды паглядзі толькі. Хто ж топча цяпер твае сцежкі, хто па іх ходзіць, доню ты мая, доню...— I пайшла, як сляпая, натыкаючыся на крыжы і прыпадаючы да кожнага з іх.— Ды чаго ж табе, маладой, не жыць было, ды навошта ты маю кулю прыпяла. Заступіла я твой век, заступіла, жыць бы табе ды жыць ды не бачыць бы і не чуць бы маіх слёз...

— Дзе? — не вытрываў Адам.

— Здаецца, вось гэта? — адказаў Рыгор,— Крайняя была. Як бег па паяздок колісь, дык заўсёды заглядваў.

— Ох не, Рыгорка, ох не. I магілку ўжо забыў. Ты чуеш, Лукер'я, ці ж ты чуеш?

Антону стала страшна: а што, калі не знойдуць магілы маці, што рабіць будуць?

Ёп, Антон, ішоў па свеце, будаваў дамы і новыя гарадьт, не раз сядзеў у прэзідыумах і ўгінаўся ад радасці апладысментаў, а ў далёкім Палессі сярод хвой стаялі пры дарозе запушчаныя лясныя могілкі, неабгароджаныя. I ён, Антон, за ўсё сваё жыццё так і не зведаў, што ён у вочным абавязку перад маленькай вёсачкай, перад маленькай хаткай і яе могілкамі.

— Забыў, забыў, Лукер'я,— стагнаў сярод крыжоў бацька.

Адам глядзеў на яго з жалем і абурэннем.

— Старая знойдзе,— гаварыў ён,— старая знойдзе, маці не забудзе...

Вось ляжыць мая матка,— падбег Рыгор да адзінокага крыжа на ўскрайку.— Вось тут бацькава магіла. А дзе ж ты, Лукер'я? Вось, мама, вось тут павінна яна быць. Старая моўчкі амаль паўзла паміж крыжоў, не зважаючы ні на зяця, ні на ўнука. Кранала крыжы кончыкамі пальцаў, як сляпыя людзі кранаюць галовы дзяцей. На некаторых крыжах былі падвязаны скаравелыя ўжо ручнікі, і старая падоўгу ўглядвалася ў кожны з іх.

Маці па ручніках знойдзе, па матузках прызнае...— між тым гаварыў Адам. А Вечка і два яго сыны маўчалі. і нямы, дадзены Баглаем рабочы стаяў каля машыны побач з шафёрам і таксама маўчаў.

— Вось тут... Вось ты дзе схавалася, донейка мая,— прамовіла нарэшце бабуля, зняла з крыжа і паднесла да кофты выцвілы, выбелены сопцам матузок.

— Аднаго ўзору! — нацвердзіў Адам.— Маці заўсёды знойдзе.

А старая ўжо ляжала на магілцы. Бачком нязграбна асунулася на зямлю і цяпер нібыта прыслухоўвалася да дыхання дачкі.

— Ой, чула ж маё сэрца, чула, што не на жытку нараджала цябе. За што яму такія пакуты. Лукер'ечка...

«А-аа-ааа» — падхапілі сосны і панеслі, панеслі па лесе.

— А ці ж яна была табе нядобрай жонкай, Рыгорка, што ты так забыў пра яе? Гора мне, гора.

Усё вакол ажыло, прыйшло ў рух, загаманіла, зашаргацеў камень, забілася ў цэбрыках вада, глуха пляскаліся на лясную дарогу сталёвыя бэлькі. А людзі замоўклі, нібыта саромеліся адзін аднаго, і кожны з іх хаваў вочы. Адышоўся ўбок і сціх Алесь. Гора, жывым увасабленнем якога была гэтая ціхая старая жанчына, увайшло і ў яго сэрца. Ён зразумеў, дзеля чаго яго брат і бацька ўзяліся ставіць помнік. Яны абуджалі сваю памяць, узрывалі яе гэтым белым мармурам. Узрывалі свой і яго спакой.

Ужо ўсё было падрыхтавана, і можна было брацца за абмуроўку помніка, але ніхто не адважыўся выцягнуць з магілы стары, спарахнелы крыж. Першы да яго кінуўся Адам, але толькі працягнуў руку і адышоў убок.

I нямы, інтэлігентна апрануты, у белай кашулі, пры гальштуку і ў моднай сінтэтычнай куртачцы сярэдніх год мужчына, паглядзеў на Рыгора.

— А чаму толькі адзін крыж? — спытаў у Рыгора Адам,— Тут жа ў цябе жонка і сын Міхась.

— Адзіны крыж,— сказаў Рыгор,—- адзіны. Так ужо выйшла. Я быў далёка, калі ставілі яго. А таму, хто ставіў, не было часу... ужо ішоў яго час паміраць... Браценік яе ж, як людзі мне гаварылі, і хаваў.

— Ох, колькі іх тут ляжыць,— недачула, схапілася зноў за галаву, загаласіла бабуля.— Сынкі мае, сынкі. Ды прыгожыя ўсе такія, ды маладзенькія.— Яна паказала рукой на срабрысты помнік, дзе на бетонным пастаменце, схіліўшы галаву, стаяў каменны чырвонаармеец з аўтаматам.— А аднаго ж, маладзенькага... Ой, як уздумаеш, дык месца няма табе... I абапал дарогі вакол яго такія ж маладыя... Кругом, кругом сынкі, як грыбы падрэзаныя, на дарозе няма дзе нагу паставіць. Ой, людцы, жытку пражыла, а такога не бачыла...

— Гэ-эх,— разнеслася за спіной Алеся. Ён павярнуўся і ўбачыў, што бацька трымае па выцягнутых руках перад сабой крыж. Крыж быў двух колераў, палова, якая была ў зямлі, амаль чорпая, другая палова — зялёная. Бацька глядзеў на гэты крыж і хістаўся, быццам ад пепамернага цяжару.

— Спаліць трэба, спаліць — раіў Адам.

Але бацька, не слухаючы яго, панёс крыж у лес. А нямы ўжо завіхаўся з рыдлёўкай каля магілы. Дзе толькі што стаяў крыж, ужо была раскідана сухая, як прысак, белая зямля. I Алесю, які не ведаў вайны, і тым, хто яе ведаў, здалося, што стаіць не летні мірны і цёплы дзень, а зноў студзень, той далёкі студзень 1944 года. I не помнік ставяць яны на даўняй магілцы, а толькі што выкапалі гэтую магілку, толькі што спусцілі ў яе труну. I надышла апошняя хвіліна развітання. Тая самая хвіліна, калі няўмольна прыходзіць адчуванне непазбежнасці таго, што здарылася, адчуванне, што асірацеў не толькі ты — на аднаго чалавека асірацеў і свет. I хочацца да болю біць кулакамі зямлю, да болю, да крыві кусаць сабе рукі.

— Вось тут, бачыце, сыны, вось тут пакладзяце — прыйдзе час — і мяне,— паказваў і паказваў сыпам Вечка.— Тут мая зямля і маё месца.

— Ох і цяжка вам будзе пад гэтым мармурам,— як у забыцці, а можа, і сапраўды адчула ўвесь цяжар каменнага помніка, прагаварыла старая.— Цяжка, Лукер'я, цяжка, Антон.

I Антон адчуў, што цяжка, цяжка жыць па свеце і не ведаць, хто ты: ці то Антон, ці то Міхась.

Стагнаў растрывожаны ветрам стары хваёвы лес.

ПАЕЗДКА У ФІЛАДЭЛЬФІЮ

Яе нечаканае з'яўленне на ганку радэнаўскага музея можна, бадай, параўнаць са з'яўленнем чорціка з табакеркі. Хоць як ён з'яўляецца, я не ведаю, бачыць таго не даводзілася. А вавёрачка ўзнікла на шэрым, злізаным мноствам падэшваў каменні ганка, як чорцік. I падобная была на чорціка самага што ні ёсць сапраўднага. Такая ж брыдкая, хоць і кажуць, што брыдкіх дзяцей і звяроў не бывае. Ды гэта была сапраўды брыдкая вавёрачка, каюся, можа быць, брыдкая на мой погляд. Усё ж гэта была амерыканская вавёрачка. Маленькая, меншая за нашых, а можа, гэта мне таксама толькі падалося, срабрыстага колеру, пад музейны камень, з пушыстым хвосцікам-званочкам і празрыстымі вушкамі-рожкамі. Бязмежна даверлівая, з жаўтлява-чырвонымі, вымольнымі вочкамі. Усё было ясна, яна выпрошвала арэшкі. Стаўшы на заднія лапкі, абапёршыся на хвосцік, цягнулася да мяне лапкамі-далонькамі пярэднімі. Але арэшкаў у мяне не было. Іх не было і ў негра, служыцеля музея. Адзінае, чым мы маглі адказаць на просьбу звярка,— гэта проста ўсміхнуцца. Што мы і зрабілі. I папялушка зразумела нас, здагадалася, што абодва мы, белы і чорны, не прынцы, выгнуўшыся сваім гнуткім целам, скокнуўшы з ганка, замяла свой след на мяккай зямлі пушыстым хвастом і шмыгнула пад густую навісь нейкай амерыканскай, не вядомай мне газоннай расліннасці.

А я, ашаломлены, таму што гэта для мяне сапраўды было падобна на пушкінскае: «Я помню чудное мгно венье...», з нейкай дзіўнай запаволенасцю сышоў з каменных прыступак ганка, адышоўшыся трошкі ўбок, і застыў непадалёк ад радэнаўскага «Мысліцеля», быццам недарэчная, карыкатурная копія яго. Усяго ж толькі хвіліну-другую назад я выйшаў з залы, запоўненай пакінутымі ў мармуры і бронзе святлом і думкай вялікага скульптара. Перад вачамі ўсё яшчэ стаялі вылепленыя ім, выстаўленыя насустрач мне з далёкага мінулага рукі. Можа быць, яго, Гадэна, уласныя рукі, рукі генія, музыкі і майстравога, дужыя і разам з тым чуйныя, выбухова нервовыя. Сярод напачатку не зразумелага мне мноства скульптур адна так і называлася «Рукі з магілы», прынамсі, так мне пераклалі яе назву. Яна больш за ўсё і ўразіла мяне. Не, не дасканаласцю формы ці нейкай асаблівай выразнасцю, пластыкай. У гэтым я, аб чым вельмі шкадую, не разбіраюся, не ўяўляю нават, чым павінен мяне ўражваць скульптар. Усхваляваў менавіта гэты, быццам непасрэдны зварот да мяне, жывога,— зварот з мінулага. Здаецца, я пачуў голас скульптара, які адышоў туды, у вечнасць. I больш нічога не стаў глядзець у музеі Радэна.

Бяру на сябе смеласць сказаць, што я зразумеў, улавіў якоесьці імгненне з жыцця скульптара менавіта па гэтых яго руках. Хоць дагэтуль іх прамільгнула перада мною, як я ўжо гаварыў, вялікае мноства: рукі палкага каханка, што мілуюць жанчыну, як можа мілаваць яе толькі сапраўдны мастак, падманваючы сябе тым, што ён абдымае не жанчыну, а ўвесь зямны шар, усю планету, рукі творцы і адначасова вязня канцлагера, які дакрануўся да правадоў з токам высокага напружання пальцамі з абламанымі, не выключана, што і з грызенымі ў тузе і пакутах пазногцямі. I вось дадатак да гэтых рук, што пільнуюць, праводзяць і ловяць імгненне,— гэтая прыйшоўшая ў госці ў музей Радэна вавёрачка, у кожным руху якой таксама спрасаваны час, незразумелы, няўлоўны, што ганяе мяне па маім і чужым мінулым і будучым.

Я павярнуўся тварам да ўвахода, паглядзець, ці не вярнулася зноў туды мая вавёрачка. На ганку, выставіўшы ўперад павуціністыя шэра-срабрыстыя лапкі, быццам просячы дазволу зайсці, сядзелі ўжо дзве вавёрачкі. I якая з іх мая, я не мог угадаць. Дзве ці тры вавёрачкі кешкаліся ў абпаленай восенню палаючай залатой лістоце амерыканскіх клёнаў і клёнападобных дубоў, як жывое срэбра слізгалі між чырвоных гронак глогу, ласаваліся пераспелымі ўжо ягадамі, што ад самага лёгкага дотыку сыпаліся долу. Тыя ж ягады, схаваўшыся ў палаючым факеле лістоты, дзяўблі па суседству з імі страката-чырванагрудыя невядомыя мне птушкі. Адна з іх толькі не чырвапагрудая, а чорная, з сіваваронкавым адценнем пер'я, з выгляду дык быццам наша галка, прысела ля фантанчыка-вадаспада, што журчаў за згорбленай у одуме спіною «Мысліцеля», і пачала піць. Услед за ёй туды ж скокнула вавёрачка. Я думаў, «галка» спалохаецца і паляціць. Але яна засталася, толькі крышачку скасавурыла чорнае бабуліна вока па няпрошаную госцю, хіснулася на тонкіх ножках, на паўкроку падалася ўбок, пастаяла, падумала, скранулася яшчэ на паўкроку, быццам саступаючы звярку месца, запрашаючы не пагарджаць кампаніяй, папіць вадзіцы разам. I яны ў ласцы і згодзе сталі піць гэтую вадзіцу. А я зноў замёр, баючыся скрануцца, парушыць гэтую згоду, хоць мне вельмі хацелася падысці бліжэй і паглядзець, як яны п'юць, лясная птушка і дзікі звярок — ніколі ж не бачыў. Але я разумеў, што гэтага нельга рабіць: разбуру, заб'ю казку.

Усялякае набліжэнне, пэўна, мае сваю невідочную мяжу, за якой пачынаецца разбурэнне. I я, напэўна, неаднойчы пераступаў гэтую мяжу. Столькі разоў пераступаў, што і забыўся: дзеля чаго і навошта я гэта раблю. Праўду кажуць: добрымі намерамі высцелена дарога ў пекла. Але цяпер я быў асцярожны, старыя казкі ў наш час вельмі ж крохкія. I на жаль, з цягам часу, з падыходам розных паляпшэнняў, павелічэнняў і амаль ці не дабрабыту яны робяцца яшчэ больш крохкімі і ўсё аддаляюцца, аддаляюцца ад нас. Ды ў тую хвіліну мне падалося на момант, што я побач з казкай.

Я ўжо больш не шкадаваў аб дні, праведзеным у Філадэльфіі. I дарога сюды не здавалася мне ўтомнай, як было раней. А яна і праўда была ўтомная, не так сама дарога, як выпраўленне ў яе, пераддарожныя турботы і зборы, варажба амаль на кафейнай гушчы: ці то паедзем, ці то не, чаканне дазволу, таго, як паставяцца да гэтай паездкі амерыканскія ўлады. Справа ў тым, што пасля рэйк'явікскай, з такім нецярпеннем і надзеяй чаканай усімі сустрэчы ў вярхах, тут, у Нью-Йорку, пасля кароткачасовага «пацяплення» зноў адчувальна «пахаладала». ААН пры ўсёй, на першы погляд, яе аддаленасці ад таго, што адбываецца ў свеце, вельмі чуйны барометр на самыя малыя змены палітычнага клімату. Адхіленне стрэлкі яго ў той ці іншы бок на сотыя ці нават тысячныя долі градуса імгненна змушае спрацоўваць невідочныя спружыны. Айсберг, які, здавалася б, надзейна пахаваны ў шалупін ні і бязважкасці амаль свецкага абмену славесамі, пустаслоўя, раптам выяўляе сябе, выплывае на паверхню, пакінуўшы свае таемныя глыбіні, аб'яўляецца, як той жа чорцік з табакеркі, паказвае міламу грамадству сваё сапраўднае аблічча. I робяцца відавочныя не толькі памеры айсберга, але і існасць твару кожнага. I дзе-дзе, а ў ААН, самай міратворчай арганізацыі на зямлі, закліканай быць садружнай усім, не адчуць таго, куды нахінулася стрэлка, проста немагчыма, калі ты, вядома, не безнадзейна аглух і аслеп. I ўжо не толькі ў кулуарах, але і з аанаўскіх трыбун чутно пытанне: а ці не час падумаць пра перабазіраванне гэтай арганізацыі ў якую-небудзь іншую краіну. ААН робіцца няўтульна і холадна, зусім невыпадкова ў нетрах гэтай арганізацыі апошнім часам нарадзіўся нават такі тэрмін: вайна дыпламатаў. I яна пашыраецца, і холад робіцца ўсё больш адчувальным...

Так вось і аказалася пад пытаннем і магчымасць нашай экскурсійнай паездкі ў Філадэльфію. І мы, шчыра кажучы, ужо і не рваліся ехаць. Гэта было толькі пробным каменем перад экскурсіяй у Вашынгтон: дазволяць пабываць у Філадэльфіі, значыць, ёсць шанцы трапіць і туды. А паглядзець Вашынгтон, прызнацца, хацелася. Таму мы з такім нецярпеннем чакалі суботы.

Падышоў жаданы дзень, на нашу ноту, запыт аб выездзе з дваццаціпяцімільнай, вызначанай урадам ЗША, зоны адмовы не паступіла. Выехалі на досвітку, яшчэ не надта верачы, што едзем, так і не пазбавіўшыся ад напружанасці. Не пазбавіўшыся ад турбот мінулага напружанага тыдня ў ААН. А тыдзень быў мітуслівы, запятак нязвычны і, калі шчыра, прыкры мне. З ранку да вечара трэба было сядзець у ААН, а сяму-таму, у тым ліку і мне, дэлегату ад Беларусі, давялося сядзець і да позняй ночы. У паасобных камітэтах аб'яўлены вячэрнія пасяджэнні. Наш, чацвёрты камітэт (пытанні дэкаланізацыі), які лічыцца адным з лёгкіх, канчаў сваю работу. Таксама вымотванне нерваў для такіх, як я, хто ўпершыню прымае ўдзел у рабоце ААН: нарады, прыняцце рэзалюцый, галасаванне. Наогул, хапала ўсяго. Спяшаючыся ў час галасавання, я аднойчы нават памыліўся кнопкай: замест зялёнай націснуў чырвоную, узмакрэў ад хвалявання. I ўпершыню, здаецца, адчуў, што такое сапраўдны сардэчны боль. I цяпер гэты боль быў ува мне. Боль і пачуццё адзіноты, прыгнечанасці, адасобленасці ад усяго, што акаляла мяне. Быццам знянацку абарваліся ўсе сувязі з навакольным светам.

Да ўсяго і дарога, пачатак яе, не спрыяла экскурсійнаму турысцкаму настрою, які ўзнікае калі мы, дарослыя, вырываемся з дому і робімся дзецьмі, гатовыя ўжо гарэзаваць і сваволіць. Выязджалі з Нью-Йорка праз тунель Лінкальна: дзве мілі, каля трох з паловай кіламетраў пад пралівам Гудзон. Бясконцае мора машын, быццам на гіганцкім буксіры, у тры шарэнгі ідуць упрытык адна за адной. Вось дзе відаць адначасова моц і немач індустрыяльнасці нашай цывілізацыі, чалавека, сіла і бяссілле яго розуму і рук! Метрапалітэнаўскія скляпенні, аглушальнасць і размах металаруднага ці вугальнага кар'ера. Дарога, як ток, ні выбоінкі, хоць, як кажуць, каціся. Мора агню — дзённага, тунельнага і машыннага, папераджальна чырвонага — наперадзе і светла-жоўтага — сустрэчнага патоку. Тысячы і тысячы машын, і ўсе яны быццам зліты ў адну, і механічнае сэрца іх б'ецца ў адзіным рытме, і хуткасць адна. I досыць прыстойная. Падземнае чэрава тунеля плюецца згусткамі рознакаляровага агню, грукоча і грыміць. Адчуванне такое, нібы сама зямля пастаўлена на механічную вось і накручвае на сябе машынны бясконца звёнавы ланцуг, людзі ў салонах сваіх аўтамабіляў ужо даўно страцілі сваю зямную абалонку. Ці, наадварот, ад людзей засталася толькі абалонка, а самі яны ператварыліся ў здані. I мільгаюць перад вачамі, так і не паспеўшы матэрыялізавацца, белыя і чорныя галовы гэтых зданяў, сінюшна знявечаныя хуткасцю, быццам ты ўзышоў на нейкі круг Дантавага пекла. Часам здаецца, што сустрэчныя машыны абганяюць святло. Яны прамчаліся ўжо, а ў вачах — струмені іх хісткіх агнёў: зрокавая плынь току высокага напружання. Сам сабе ў мяккім лоне машыны ты здаешся нязграбнай кукалкай у кокане, эмбрыёнам, зародкам істоты, яшчэ не спазнанай светам. Думкі няма, яна толькі адно займаецца ў табе, прасцейшая, як мыканне: адкульсці вырвацца і кудысьці трапіць, з цемры на святло і са святла ў цемру. I над галавой Гудзон з яго пірсамі, прычаламі, баржамі, яхтамі, параходамі, абсталяванымі пад рэстараны, шматтонныя кубаметры вады. Вады аздобленага, узятага ў бетон Гудзона над галавой, зацуглянага, шалёнага мільённадужага табуна коней. Быццам усё чалавецтва асядлала гэтых коней, выправілася ў дарогу, у нязведанае, як і мы. I ў гэтай накіраванасці кожнага ўжо грызе прадчуванне нязведанага, кожны ўжо аддадзены дарозе, хуткасці, ганарыцца сваёй дарогай і хуткасцю, сваёй камфартабельнай машынай, кожны захоплены тым пачуццём адзінства натоўпу, якое ўсё ж, напэўна, інтэрнацыянальнае і аднолькавае ўсюды. I прабіты ў маналіце скалы тунель скораны, а таму ўжо недзе і пагарджаныя воды Гудзона над табой памнажаюць гэтае пачуццё. Кожны ў сваёй машыне-калысцы здаецца самому сабе ўсемагутным, амаль богам. Вакольны свет адкінуты, сувязі з ім абарваны, ты аддаляешся ад яго з хуткасцю кручэння колаў машыны.

Але варта ледзь толькі ўзнесціся, як гэты адрынуты табою свет уладна нагадвае пра сябе. Рэчаіснасць вяртае цябе на зямлю куды хутчэй, чым хуткасць тваёй машыны. У дзікім галопе аўтамабільнага табуна раптам з'яўляецца нервознасць, заўважаецца нейкі збой, прыглушаецца шоргат яго абутых у гуму капытоў. Прыпынак, нешта здарылася ўперадзе. Кароткі, амаль імгненны, але ён доўжыцца, як век. Адразу робіцца цяжка дыхаць. Не хапае таго самага, адзінага, надзённага глытка паветра. I высокія скляпенні выкладзенага пліткай тунеля, здаецца, апускаюцца на дах машыны, абціскаюць цябе маўклівым і грозным змрокам падзямелля, магілай. I адразу нагадвае аб сабе сэрца, пачынае неспакойна калаціцца.

Вадзіцель уключае кандыцыянер. Але яго механічныя жабры не паспяваюць ачышчаць паветра, выдыхаемае аўтамабілямі. Кандыцыянер, няйначай, гоніць у салон чысцейшы СО2 — вуглякіслы газ. Мы просім выключыць яго: год ці два назад у Мінску ў хаду былі казкі пра гібель. людзей ад выхлапных газаў. А ўнутраная памяць у тунелі абвострана гранічная, як заўсёды ў хвіліну яўнай ці ўяўнай небяспекі і ўласнага бяссілля. А крануцца ні на крок уперад, ні назад, ні ўбок немагчыма. Мы нібы кансервавыя шпроты ў бляшанцы. Нішто ў механізаваным падзямельным натоўпе і перад светам, адно толькі цені яго, здані, створаныя магутнасцю чалавечага духу, зняволеныя ім жа і па ўласнай ахвоце ў чаднае падзямелле.

I ўсё далейшае, што чакала нас на двухсоткіламетровай дарозе з Нью-Йорка, успрымалася скрозь прызму гэтай прывіднасці і хісткасці чалавечага існавання, яго ненадзейнасці. Так было: суцэльнае мільгаценне восеньскіх шматколерных лясоў, аўтамабіляў, дарог і раз'ездаў, маляўнічых вітрын, не менш маляўнічых карцін у музейных галерэях, да таго самага імгнення:, пакуль не выскачыў на ганак гэты амаль ручны, далёкі ад маіх зямных клопатаў чорцік-вавёрачка і не падміргнуў мне карычневым вокам надзеі. Суцэльны калейдаскоп, механічная мешанка, вінегрэт фарбаў і гукаў, якія не закраналі свядомасці, не абуджалі аніякіх пачуццяў у адказ.

Гэтаму самнамбулічнаму майму стану былі і іншыя, больш зразумелыя і простыя тлумачэнні. Мне ўпершыню выпала такая вось доўгая разлука з роднай зямлёй і маімі блізкімі. Я выправіўся ў далёкую дарогу, не паспеўшы яшчэ атрэсці з сябе стому і напружанасць пасля вялікай, што задоўжылася на чатыры гады, знясільваючай, амаль бесперапыннай, з дня ў дзень, работы, якая, трэба сказаць, даканала мяне, давяла да краю, да галюцынацый. Мне пачалі мроіцца пахі. Я пачаў чуць пахі, якіх не было, не існавала ў прыродзе. Праз гэта з цяжкасцю мог ездзіць у метро, заходзіць у магазіны, пад'езды дамоў і жылыя памяшканні. Адразу ўзнікала адчуванне гарчэчы на вуснах, паветра выдавала перанасычаным чамусьці крэазотам, адусюль сыходзіў дух тлену, адчувалася прысутнасць нябожчыка, набліжэнне пахавання. I лес, любы сэрцу і воку, у якім я адрозніваў дыханне кожнага з дрэў паасобку, чуў, як сапуць сярод летняй спякоты векавыя дубы, як тонка патыхае ад несправядліва пакрыўджаных лазнякоў і асіннікаў гарчэчынкай. Гэтае адчуванне іх і маёй горычы ўзмацнілася пасля Чарнобыля, што захапіла і маё Палессе, родныя мне мясціны. Палессе, тыя ж Хойнікі, дзе прайшло маё дзяцінства, дзе ўсё мне было такое дарагое. Хойнікі, непадалёк ад якіх была магіла маёй маці, што загінула ў часе вайны ў дваццаць пяць гадоў, сястрычкі, якой не было яшчэ і двух гадоў, што замерзла ля мёртвай маці з заледзянелымі, прымерзлымі да твару слязамі,— пракляццем гэтаму свету і бясконцым у ім войнам, фашызму.

Чарнобыль, атамны тыгр, паказаўшы адно толькі кончык хваста, адрэзаў цяпер мяне і ад гэтай магілы. На развітанне, перад тым як сесці ў самалёт і перамахнуць акіян, я ўсё ж пабываў там. I сярод лясных ціхіх могілкаў, перад жалобным і сціплым абеліскам, дакор мне, сыну і брату, пад пошум векавых соснаў, маўчанне схіленых ля брацкай магілы бетонных сцягоў, стоеных ля ствалоў дрэў чорных сялянскіх крыжоў не ўпершыню, але з патроенай сілай адчуў я, што свет гэты, у якім і сёння працягваюць паміраць дзеці, часам яшчэ і ненароджаныя, у чэраве маці, сапраўды не з лепшых. I атам, нават мірны, які нясе нам цяпло і святло, небяспечны і страшны. I я пайшоў ад роднай мне магілы з атамнай горыччу на вуснах і на душы. Гэта было мне сестрыно і матчына блаславенне перад дальняй дарогай.

Я не забываўся на яго ў ззяючых і адначасова строгіх залах ААН, дзе гаворка ішла ўсё пра тое ж, перад чым спыніўся сёння свет, аб тым, чым ён можа скончыцца, калі не спыніцца гонка ўзбраенняў, калі неба з яго зоркамі і месяцам для закаханых ператворыцца ў арэну зорных атамных паядынкаў. А мяркуючы па тым, як сёй-той, не баючыся і не саромеючыся ні сонечнага, ні месячнага святла, не слухаецца ніякіх угавораў і папярэджанняў, гэта можа здарыцца. Можа здарыцца, што не будзе больш па нашай зямлі ні родных, ні чужых магіл і ва ўсім сусвеце не застанецца ад нас ні памяці, ні следу, толькі пракляцце зор.

I пакінуўшая было мяне атамная горыч зноў вярнулася. Я адчуў яе зноў на вуснах у музеі мастацтваў у Філадэльфіі, дзе, здавалася б, усё павінна быць наадварот. Пікасо, Ван Гог, Шагал і многія-многія іншыя творцы цудоўнага павінны былі настройваць на добрае, мешаніна стыляў і эпох, вякоў і пакаленняў падказвалі думку не аб пераемнасці і вечнасці, не аб перамозе жыцця, а аб яго тленнасці і крохкасці. Пачуццё небяспекі, трывогі падспудна выспявала ўва мне, калі я глядзеў гэтак супакойваючых раней імпрэсіяністаў, якіх я таксама не разумею, проста люблю, быць можа, як апошніх рамантыкаў на гэтай шматгрэшнай зямлі, якія ўказваюць нам сваім неўтаймоўным пэндзлем, куды і да чаго мы павінны імкнуцца, папярэджваюць нас сваёй нязбытнай і нястомнай любоўю да жыцця ад замаху на саміх сябе. Гэты замах абрынуўся, угледзеўся ў мяне з усёй бязлітасцю, на якую толькі здатны рэалізм, бясстраснае вочка фотаапарата.

У зале, дзе размешчаны былі фатаграфіі, што расказвалі пераважна пра Нагасакі, я ўпрытык наблізіўся да аблічча зямной бяды і няшчасця. Яно, аблічча гэтае, паўстала перада мною ў вобліку пажылой жанчыны-японкі, на першы погляд, спакойнай і пазбаўленай эмоцый, таму што твару ў яе не было. Падабенства, яго маска, назаўсёды прывараная да твару атамным выбухам сорак гадоў назад. Я адхіснуўся ад яе. Але наступная фатаграфія, куды, шукаючы паратунку, кінуўся мой погляд, была яшчэ страшнейшая, хоць яна апавяшчала мне аб самым радасным на зямлі. Аб нараджэнні, аб з'яўленні на свет новай жывой істоты. Ды істота гэтая была сапраўды пачварная, нараджаўся не чалавек і не звер, а тое, чаму яшчэ, напэўна, няма назвы, няйначай, сам, што прайшоў праз атамнае гарніла, дваццаць першы век, трэцяе тысячагоддзе. Яно яшчэ было звязана з маці-чалавекам пупавінай, але само ўжо не было чалавекам. Гэта быў прышэлец, прадвеснік і суддзя. I скаваны жахам, я не мог адвесці ад яго вачэй. Дзеўчынёха-амерыканка, прабягаючы міма, прыпынілася ля мяне, прасачыла за маім паглядам і засмяялася, пырснула смехам у далоньку так знаёма, па-вясковаму, па-беларуску, што я здрыгануўся. Няшчасная, яна палічыла, напэўна, мяне якім-небудзь сексуальным маньякам. А я ж бачыў цяпер на фатаграфіі яе, гэтую дзеўчынёху з Філадэльфіі і з роднага майго Палесся, з тых жа Хойнікаў, дзеўчынёху, якой яшчэ наканавана раджаць.

I пакінуўшыя было мяне ў мітульзе аанаўскіх дзён пахі абрынуліся з новай сілай. Я не мог больш глядзець і ўціхамірвацца шэдэўрамі сусветнага мастацтва, сабранымі з усяго свету ў залах філадэльфійскага музея мастацтва. Цудоўнае больш не ўспрымалася мною. Хоць усё ж ля паасобных карцін, сам таго не ўсведамляючы, я зведваў часам пачуццё якогасьці адпачынку, фарбы супакойвалі, нават накіданыя ў неверагоднай мешаніне, быццам ужо ў агоніі, абстракцыяністамі. Пачуццё трывогі выклікалі рэчы, прадметы быту, таксама ў мностве выстаўленыя ў залах музея. Рэчы людзей, якія даўным-даўно пакінулі гэты свет. Пры ўсім іх часам лоску на іх, здавалася, ляжыць адзнака бездагляднасці, стоеная журба тых, каму яны ў свой час належалі. Можа, яны хацелі штосьці перадаць, сказаць недагаворанае на гэтым свеце іх гаспадарамі, папярэдзіць. Можа быць. Я не мог больш цярпець іх нямога крыку, а часам крыклівай пышнасці. Ці не гэтая пышнасць, пагоня за ёю і загналі нас у кут, прынялі і паставілі на край бездані.

Іардан Радзічкаў, балгарскі пісьменнік-публіцыст, выступаючы ў «Литературной газете», пісаў, што пісьменнікі і журналісты нагадваюць яму дзяцей, што сядзяць наперадзе паравоза, які імчыцца поўным ходам. Перад паравозам — бездань, дзеці бачаць гэтую бездань і крычаць. Гэты крык, якога не чуе свет, нарастаў і ўва мне. I вось толькі цяпер абарваўся, заціх перад уваходам у музей Радэна. Вавёрка і галка, звер і птушка, на захадзе сонца, у апошніх, што ўжо не грэюць зямлю, праменях яго ў дзіўным і ніколі не бачаным мною яднанні, схаваўшыся ў цені радэнаўскага «Мысліцеля», пілі ваду. Птушка — па-сялянску, як жнейкі ў спякоту сярод іржышча, задзіраючы галаву і смакуючы кожны глыток, быццам палошчучы горла і радуючыся кожнай кроплі ратавальнай вільгаці, нібы гэта не вада, а жыватворны нектар: вавёрачка — арыстакратычна, спешчана, хлебчучы хуткім і вёрткім ружовым пялёсткам языка. I негр, служыцель музея, з аднаго боку, і я — з другога стаялі, застыўшы ў нерухомасці, баючыся парушыць іх яднанне і баляванне. I ўсё бачанае мною, сфатаграфаванае вокам, але прайшоўшае міма свядомасці, ажыло, зноў раскрылася, набыло не толькі колер і форму, але і гук, мову.

Дарога — велізарнае рэчышча для ўсіх, хто апынуўся ў ім, пусціўся ў нязведанае. Сотня вёрст амаль бясконцага лесу, палаючага ў барвах цудоўнай, ціхай і сонечнай амерыканскай восені. Восень і гэты лес, на першы погляд, былі чужыя мне, беларусу. Але гэта толькі па першы погляд, а пры мінімальным набліжэнні аказалася, што я ўжо дзесяткі разоў бачыў, перажыў і зведаў. I гэты лес, і такую ж восень з яе неўтаймоўнасцю фарбаў, мудрай сівізной і ападаючай меддзю. Сотні і сотні вёрст вось такой залатой тайгі, а амерыканская восень на самай справе была падобная па таежную восень у Сібіры, у Горнай Шорыі, дзе на горных кражах палаў, быццам адлятаў у ледзь гаркаватай тузе бабінага лета ў цёплыя краіны, цягнуў залатыя кроны да сонца лістоўнічны лес, што разлёгся далёка за небакрай. I я ішоў па гэтым лесе і восені з рэчмяшком геолага за спіною яшчэ зусім-зусім зялёны і, не заўсёды разумеючы, праз што і чаму, бясконца шчаслівы і радасны подзе ў глыбіні душы, зноў жа неўсвядомлена, спадзеючыся і верачы, што так будзе заўсёды і вечна. I наперадзе ў мяне таксама вечнасць.

Таежны, лістоўнічны лес з прагалінамі чорна мігатлівых скал па дарозе ў Філадэльфію змяняўся бязмежасцю поля, над якім кружыліся, збіваючыся ў чароды, жыруючы апошні раз, адлятаючыя на поўдзень птушкі. У небе, рускім клінам уразаючыся ў сонечны дыск, шэрым воблакам плылі гусі. I іх гартанная птушыная мова была блізкая і зразумелая мне. Гэта быў голас развітання, птушкі бласлаўлялі зямлю, якая дала ім жыццё, абяцалі вярнуцца і доўжыць свой род, пакуль будзе доўжыцца і множыцца род чалавечы, пакуль будуць гэтыя палі і лясы, рэкі і долы. На полі там-сям яшчэ ішла работа, сярод шэрай голай зямлі, як у нас у Беларусі на бульбянішчы, жаўцелі, выпінаючыся крутымі бакамі, гарбузы, такія любімыя ў нашых вёсках, падобна, не менш любімыя і тут. Усё вакол пазнаецца, усё паўтараецца. Поле змянялі раўнінна-хвойныя пералескі. I гэта таксама было мне знаёма.

Я ж з маленства ведаў і любіў хвойнікі, абышоў, абмацаў босымі, у цынках, да самай зімы незагойных драпінах нагамі ўсе шышкі ў іх, пасвячы кароў адразу ж пасля жорсткай і страшнай, толькі што адгрымеўшай вайны ў родным мне Палессі. I пра сасну, што расце там, далёка за акіянам, у Беларусі, і тут, паміж Нью-Йоркам і Філадэльфіяй — якая розніца,— я ведаю калі не ўсё, дык вельмі многае. Я сам іх саджаў. Яны падцягнуліся да сонца, выпырхнуўшы з маіх далоняў. А тыя, што былі пасаджаны раней, равесніцы майго бацькі, схавалі і ўратавалі майго ж бацьку, калі ён пайшоў у партызанскі атрад ваяваць з фашыстамі. Яны прынялі на сябе не адзін снарад, не адзін асколак і кулю. I калі праз сорак гадоў пасля вайны ў партызанскі лес прыйшлі лесарубы з піламі, сосны адстаялі і сябе — столькі ў іх было загоеных у драўніне асколкаў і куль. Сталёвыя зубы піл не маглі ўзяць іх. Я ведаю не толькі, якая пахучая і смачная разамлелая на сонцы жывіца, але і тое, што дрэва гэта можа накарміць мяне. Мы, пастушкі, дзеці ўскраіны невялікага палескага гарадка, у галодны і халодны пасляваенны час ламалі выкінутыя маладымі сасонкамі ў пару цвіцення далікатныя макаўкі, смажылі на вогнішчы і елі, грызлі маладымі і моцнымі зубамі, поўнячыся жыццём, што адкрывалася перад намі, жыццём мінулым і будучым, у якім ніколі больш не будзе ні войнаў, ні холаду, ні голаду. Свет, што ледзь расчыніў перад намі дзверы, быў вялікі і агромністы. I ніякай яшчэ бездані ўперадзе не адчувалася. Мы былі багацеямі, крэзамі. Паветра было чыстае, без аніякага прымеску горычы. Неба называлася небам, зоркі — зоркамі. Пад імі мы сварыліся і мірыліся, любілі. Цень аніякай САІ не падаў ні на зоркі, ні на нашу любоў. Ляталі па лесе галкі, іншы раз мы іх лавілі, кармілі з рук і вучылі гаварыць. I галкі прывыкалі да нас і хадзілі за намі, нібы сабачаняты, пакрыўджанымі хрыплымі галасамі выкрыквалі нашы імёны, патрабуючы ўвагі і харчу. Скакалі па дрэвах вавёркі, стракаталі і дражнілі нас, звесіўшыся ўніз галавою з дрэва, быццам заманьвалі да сябе ў дупло. Дзяліліся вясною з намі арэхамі, якія нарыхтоўвалі восенню. Нарыхтоўвалі і, дзіравыя галовы, забывалі. А мы, прыгнаўшы ў лес кароў, часам знаходзілі гэтыя забытыя вавёркамі арэхі. Лускалі іх — падарунак лёсу і любых, што песцяць сэрца і вока, звяркоў. I вось адзін з гэтых звяркоў знайшоў і, як у дзяцінстве, адарыў мяне ціхай радасцю на чужыне. Жыві вечна, вавёрачка, родная чужаземка. Я так хачу. Хачу, каб радасць пазнавання, пазнання была вечнай, каб яе зведалі і тыя, хто яшчэ не нарадзіўся, хто народзіцца праз стагоддзі. I гэта няпраўда, што я сказаў, быццам ты брыдкая: звяры і дзеці цудоўныя заўсёды. Нічога больш дасканалага на гэтай планеце, у гэтым не з лепшых свеце ні прыродай, ні чалавекам не створана. Вечны «Мысліцель» Радэна, ля якога ты зараз лускаеш арэшкі і п'еш ваду. Ты мудрая, выбраўшы менавіта гэтае месца для свайго селішча. I няхай сабе ён пакуль бронзавы і халодны. Ён думае пра цябе, пра тваіх дзетак. А рукі майстравога і мастака з магілы — гэта рукі, падстаўленыя, каб падтрымаць цябе. Яны сцвярджаюць жыццё. Яны бласлаўляюць яго і вераць у яго і ў цябе, таму што без гэтай веры няма і не можа быць ні майстравога, ні мастака, ні мысліцеля.

СЕНАКОС У КАНЦЫ КРАСАВІКА

Ах, як соладка касілася. Як у пору блазнога і чыстага маленства спіцца. Як у смяротным сне п'ецца і есца. Як птушкі ляцяць, як рыбы плывуць, як травы растуць і, пацягваючыся на досвітку, распускаюцца кветкі. I такая лёгкасць ва ўсім целе, такая сытнасць у метале касы, што яна, здавалася, не косіць, а голіць. I бяжыць, і ляціць, і плыве, не чалавекам скіраваная, а сама па сабе, пырхае матыльком па-над лугам. Узмахне крылок — пракос. Узмахне другім — і лугу няма... А лугу і не было„ А травы яшчэ не параслі, нават не адарваліся ад зямлі. А каса была вызубленая і ржавая. I касіць па такім часе было чыстай вады вар'яцтвам.

На касу наткнуліся выпадкова...

Але, з другога боку, у той выпадковасці была свая строгая наканаванасць і прадвызначанасць. Дзень быў такі. Час і месца вялікіх якраз у сваёй прастаце і будзённасці адкрыццяў. На кожным кроку. Таму што ўсе гэтыя адкрыцці былі раней за ўсё ў памяці і сумленні. Памяць і сумленне, што ракавай пухлінай, былі пашкоджаны, ахоплены болем і пакутамі згаданых наперад такіх вось адкрыццяў.

Раненыя людзі ішлі па смяротна знявечанай, скалечанай на стагоддзі зямлі. I ўсё, з чым сутыкалася вока, было ў іх веданні і вопыце і ўжо адчужана і адарвана, адабрана ад іх, ад чалавека. I на роднай праматухне зямлі сам чалавек здаваўся сабе іншапланецянінам. Гэтыя ж — тым больш, таму што душы іх былі ўжо там, у зорным свеце.

Гэта былі прыхільнікі і бацькі ідэі праекта безракетнага засваення космасу. Міжпланетнага касмічнага кола, здольнага кінуць чалавека ў далёкі зорны свет. Як і на заранцы свайго існавання, на новым вітку чалавечай спіралі думка іх вярнулася зноў да кола, здольнага каціцца не па цвердзі зямной, а пайсці ў бязважкасць, у космас. I былі яны не летуценнікамі-фантастамі, хутчэй паўзучымі, хаця

і вельмі дзёрзкімі рэалістамі. На ўсесаюзнай парадзе, якая толькі што скончылася, фантасты адхілілі іх праект: «Час спыняцца з тэхнікай, хлопцы, трэба думаць аб бацькоўскай хаце».

Вось яны і пайшлі да гэтай бацькоўскай хаты. Сваёй калыскі, каму ў пераносным сэнсе, а каму і ў прамым,— сціпламу і ціхаму тэхніку-палешуку, аўтару праекта, ураджэнцу тутэйшых мясцін. Непадалёку ад якіх, ды і тут, пэўна, роўпа тысячу гадоў назад хрысцілася Вялікая Русь. Яго і пашы продкі прымалі хрысціянства. Бралі крыж і ставілі свечку. I тая, успаленая тут у глыбокай старажытнасці свечка, ішла на ўсім хрышчоным славянскім свеце, пакуль у канцы першага свайго тысячагоддзя святло яе не шуганула, запалала планетарна. I забіла святыя воды. Апаганіла зноў лясы. Пакрыла брыдотай жытло чалавека, звера і птушкі, у адно асляпляльна яснае імгненне паказала чалавеку, што ўжо атамнаю рукою трымаў самога бога за бараду, усю марнасць і. мітуслівасць яго пыхлівага існавання, паставіўшы на будучае тысячагоддзе крыж на ўсім жывым тут: былінцы малой, казяўцы і тым жа чалавеку.

I чалавек, аўтар касмічнага праекта, які ўсяго толькі некалькі гадзін назад так дзёрзка і пераканана сцвярджаў моц духу і розуму, кідаў з трыбуны выклік прыземленай цвярозасці, тым, хто не даваў веры ў яго ідэю і думку, сядзеў на парозе сваёй бацькоўскай хаты і плакаў. Плакаў таму, што не ведаў, ці сапраўды яго гэта хата. Хаця памяць, што скіравала яго ногі менавіта сюды, гаварыла: не сумнявайся, тваё і тваёй маці гэта селішча. Ты чуеш, як пахне брагаю. Брагаю пахне, таму што спакон веку жылі тут хмельныя людзі. Брагаю жыцця пахне. Той самай, што не дала памерці табе ў дзяцінстве, калі маці твая вымушана была спажываць адны толькі калгасныя «палачкі». Не сумнявайся, угаворвала яго дасціпная памяць: чыёй жа яшчэ, як толькі не ўдовінай, можа быць такая разбураная хата, халупа, гэты скасабочаны, спарахнелы калодзеж, гэтыя старыя патрэсканыя начоўкі, прыхапкам кінутыя сярод двара. Ты бачыш схіленую пад імі сваю маці і сябе бачыш. Гэта ж ты праклаў тут след, збіў расу з травы. Крыху вышэй галаву, чалавеча, і ты зазірнеш у вочы самому сабе.

Але ён баяўся ўзняць галаву. Баяўся параніцца вокам аб даўнюю сваю памяць. I не верыў той памяці, таму што сумняваўся ў самым існаванні сённяшняга дня. Сумняваўся, што таксама, як тысячу гадоў назад і тысячу гадоў паперад, свяціла і будзе свяціць сонца. А яго яшчэ няма і не будзе ўжо. Яму дадзена толькі імгненне ў сёння. I гэта імгненне спалена полымем планетарпай свечкі.

I нічому цяпер ён не верыў. Ні памяці, ні розуму, ні воку, пі слыху. Не верыў, што знаходзіцца па зямлі каля бацькоўскай хаты. Таму што была ў яго недарэчная і вельмі дзіцячая звычка браць усё па зуб. У задуменнасці, скрусе і радасці браць у рот траўку, голку хвойную, галінку бярозавую і жаваць у рассеянні, застаючыся ўважлівым да сваіх думак, не губляючы іх, мацуючыся сокам роднай зямлі. Зараз ён не мог сабе гэтага дазволіць, не мог дазволіць такога простага дзіцячага дзеяння, таму што атрутным мелася ўсё тут, сёння, зараз і на пакаленні, пакаленні паперад, чаму таксама ён, як нармальны чалавек, не мог даваць веры.

Зняверанасць яго, як ні дзіўна, была ўзгадавана і выпеставана з усёпаглынаючай веры і надзеі. Веры і надзеі ў сваю зямлю, у чалавека, у яго па-сапраўдпаму светлае будучае, у сябе. Веры і надзеі, што калі-небудзь ён вось так во, у светлым, замежным, мадняцкім плашчыку і ў чорным айчынным велюравым капелюшы, проста прыйдзе і сядзе па парог сваёй матчынай хаты. Да сваёй малой радзімы, з якой жыццё яго па жывым выдзерла каля двух дзесяцігоддзяў назад. I ён, блукаючы па свеце, столькі разоў бачыў яе ў сваіх снах, што бясконца паўтараліся з ночы ў ноч. Столькі сніў, трызніў ёю, што пачаў забываць гэту сваю малую радзіму. У аглухлай і адміраючай з цягам часу памяці яна паўставала не горшай і не лепшай за вялікую радзіму, за тыя мясціны, дзе ён потым вымушаны быў жыць.

Гэта — амаль Байканур, адкуль бралі разбег у космас ракеты і касманаўты. Дзе, можа, перад ім і адчыніўся космас. Космас, які меўся месціцца не на іншых светах, далёкіх, населеных інакшымі цывілізацыямі планетах, а ў тым што вакол яго і цяпер мікра і макра. Той жа самай пчале, якая гула над ім, зачараваная іскрыстым колерам яго чорнага велюравага капелюша, нібыта той капялюш быў меданосны. Нібыта са слязьмі на вачах меданосным зрабіўся і ён сам.

Гэтую пчалу і меданоснасць бацькоўскай хаты ён адкрыў толькі што. Адкрыў і заплакаў. Сам яшчэ не цямячы, чаго і чаму. Плакаць можна і трэба было куды раней. Падумаеш, што за дзіва такое — пчала. Усяго ж нейкіх гадзіну-дзве назад адбылося адкрыццё куды больш значнае, амаль Калумбава. Быў адкрыты нікому з іх невядомы раней новы мацярык. Мацярык у мацерыку. Новая Амерыка. За калючым, праўда, дротам. Зваўся ён «Запретная зона. Проход воспрещён!». Акуратныя літаркі на звычайнай дошцы, прыбітай да звычайнага, але па моцы сваёй і значнасці амаль дзяржаўнага пагранічнага слупа.

I ўцякаючы ў далячынь часоў канцлагераў і фашысцкай акупацыі — плот з калючага дроту. А па абодва бакі, як на лінейцы, што створана з калючкі,— лясы, лясы, лясы. Свабодныя і арыштаваныя, што ўсведамлялі гэту сваю арыштаванасць, панура адмаўляючы падыход вясны. Да самых грудзей зямлі прытуленыя ядлоўцы. Раней за вольху цяжарная пупышкай, што прадракала і ў зняволенасці сухое гарачае лета, бяроза. Строгая ахова, што мала-мала разумела па-руску. Пазяблыя ў пустцы Палесся паўднёвыя салдацікі. Маўклівыя, ало з вострым адчуваннем брыдоты чужой ім зямлі, пры кожным дотыку да яе, да дрэва, дроту, шаравалі адэкалонам рукі. I таму ўсё вакол было духмяным да прыкрасці, пахла парфумерыяй так, як у галантарэйнай лаўцы падчас нейкай пачварнай і таннай галактычнай распрадажы.

Распродаж укладу і ўстояў, духу, самога жыцця, што некалі кіпела тут. Прадаецца мацярык, прадаецца зямля. Пакупнікі там, за буграмі хмар, у блакіце неба, мо самі багі-айцы. I прадаўцы, пэўна, там, разам з імі па Алімпе, гандлююць зямнымі трантамі. Вось гэтым, што адмыты дажджамі і кінуты ў тло беларускіх белых пяскоў партрэтам чатыры разы герояноснага, казкамі, паданнямі, сцягамі, заклікамі. Хата пакінута, гаспадары два гады ўжо як з'ехалі, выракліся яе. I дух вакол ужо незямны, не людскі. Вось-вось, здаецца, спусціцца з неба ці вынырне з балотнай багны хтосьці ці штосьці. Марсіянска-навукападобнае і скажа: чаму зноў чалавекам пахне, прэч, прадана ўжо, маё.

Вось бы дзе і калі нема раўнуць бялужынай. Але не. Гэта адчуванне і адкрыццё было калектыўным, раскладзеным, размеркаваным пароўну на плечы кожнага. А калектыў, як вядома, вялікая сіла. Калектыву плакаць непрыстойна, змагацца і перамагаць — доля і лёс калектыву.

Апрача ўсяго, да нечага падобнага яны ўжо былі падрыхтаваны, калі можна так сказаць, калі можна да гэтага падрыхтавацца. Адзін з іх, масквіч, доктар тэхнічных навук, спачатку нават адмаўляўся сюды ехаць: «Навошта, што я, могілак не бачыў. Нагледзеўся, не хочу». У зоне ён адкрыў для сябе беларускія бела- і сінявокія пралескі, дыван, мора кветак, што цвілі з нейкім сутаргавым і нястрымным адчаем, пралесак, якіх ён ніколі не бачыў. Жудасць была схавана не ў могілках, а ў нармальным, нават будзённым чалавечым жыцці тут, больш таго, у скасаванасці, вынесенасці за дужкі чалавечага існавання самога паняцця могілак. Выгараджанасці іх у той самай зоне калючым дротам, непадступнасці для жывых. I калі хто жывы, дзед ці бабуля, узгадвалі могілкі, у самотныя старэчыя ночы прыходзілі да іх нябожчыкі іх, дакаралі, звалі да сябе, яны ішлі да іх употайкі, па-звярынаму ляснымі сцежкамі. Па-звярынаму рабілі лаз пад калючым дротам і з той жа самай патаемнасцю спяшаліся па покліч родных могілак. Дзяліліся з нябожчыкамі хто кавалкам хлеба, хто цукеркай ці яблыкам, а хто і чаркай.

Аб гэтым яны пачулі, дазналіся яшчэ да адкрыцця мацерыка «Запретная зона», у дарозе, са слоў тых, хто падахвоціўся правесці іх у гэту зону, у якой апынулася родная вёска аўтара касмічнага праекта. Ахвотнікаў набралася шмат, ледзь улезлі ў два газікі. Адным было цікава пагаварыць са знакамітым земляком, другім — край як трэба было ў тую ж вёску. Гэта былі аднавяскоўцы аўтара, іх зводзілі скруха і смутак па пакінутых бацькоўскіх хатах. Хтосьці ехаў па абавязку службы.

Садзіліся ў машыны мітусліва і шумна, нібыта ў госці ўсё роўна выбіраліся, па-чалавечы нармальна, як спакон веку заведзена выпраўляцца ў дарогу. Гаспадар выйшаў з кабінета заклапочаны, укінуўся ў машыну, як стрэлілі ім. Прыціснулі ваенныя: Першамай на носе, хаця б некалькі сот шакаладных цукерак у падарунак дзятве, па адной бы хоць цукерцы на той жа іх «нос». А цукерак гэтых шакаладных... Такія вось справы... I бездапаможнасць дратавала і муляла яму, мо нават больш, чым гасцям звычайная будзённасць яго клопату і гэтых збораў, загадзя ўжо назапашаная і прымножаная туга ад дарогі, што выпадала ім, сустрэчы з невядомым, не спазнаным яшчэ розумам. Гасцям, у любым выпадку,— гэта толькі экзотыка, казытанне нерваў. А яму — небыт. Два гады ўжо вось такога звычайнага побыту, што горш турмы.

Вадзіцель яго машыны ўвесь час шнарыў па кішэнях. Усё некуды знікалі, губляліся ключы.

— Толькі што былі. Дзед паказваў хату адведаць, маці — паглядзець швейную машынку... Куды падзеліся, толькі што былі...— Вадзіцель не проста вёз людзей, ён ехаў дахаты.

Другі вадзіцель разам са сваім гаспадаром, старшынёю калгаса, правяралі, ці спраўны дазіметр.

— Тут, у горадзе, рабіў, а там, сляпы сказаў — пабачым...

Госці, тэхнары, аўтар праекта, журналісты трымаліся пакуль убаку, сваім гуртам, трохі нават як бы вінавацячыся нечага. I гэта, хутчэй за ўсё, была ўжо вінаватасць спасціжэння адчужанасці іх жыцця ад жыцця людзей, да якіх яны прыехалі. Адчуванне сутыкнення ў адной прасторы двух светаў, што існавалі паралельна. І не дзе-небудзь у космасе, а тут, на зямлі, у адной кропцы, пад адзіным дахам, адным сонцам і небам. I светы гэтыя ніколі і нідзе не могуць састыкавацца па той простай прычыне, што паміж імі не існуе мяжы, якую можна ўбачыць. Хоць гэта мяжа і ёсць, яна і ў часе: ноч з 26-га па 27 красавіка 1986 года. Яна і ў прасторы, куды дасягнула тая ноч. І ўсё ж чалавечаму воку яна нябачна. Таму што з другой эры, атамнай, з наступнага, заўчасна надышоўшага тысячагоддзя, каб дасягнуць яе розумам, патрэбна зусім інакшае, новае мысленне, да якога чалавек дваццатага стагоддзя яшчэ не падрыхтаваны. I сам чалавек у сваім стагоддзі наўрад ці з'яўляецца чалавекам. Ён выкраслены з жыцця самім часам. I рыса тая, што падзяліла чалавека адным асляпляльна ясным імгненнем на чыстых і нячыстых, толькі ў падсвядомасці. Адчуць яе магчыма вось толькі па такіх дробязях побыту, з якімі яны пачалі сутыкацца па кожным кроку, як толькі ступілі па мечаны мацярык. Пэўна, больш выразна ўбачыў яе толькі адзіны чалавек. Акадэмік Легасаў, што іменна ў той дзепь развітаўся з жыццём... Паведамленне аб гэтым яны пачулі з машыннага радыё ўжо ў дарозе. Акадэмік Легасаў, якога ўразіла не сама зона, а паводзіны сабак, што жылі ў ёй. Імкненне сабак да чалавека і ўцёкі чалавека ад іх.

Мо, ступіўшы па родную зямлю, пачаў разумець і аўтар касмічнага кола. Але да поўнага пранікнення было яшчэ далёка. Круціліся колы аўтамабільныя. Набягала знаёмая па маленстве, што ні крыху, здаецца, не згубілася ў сваім новым быцці зямля. А ўсё роўна інакшая, інакшая. Гэта ён яшчэ павінен будзе спазнаць, усвядоміць, асэнсаваць, знітавацца з ёй, каб адкрыць для сябе. Сумясціць, сплавіць у адну чалавечую мову ці не дзесяць моў, пластоў, жаргонаў: ваенны, атамны, блатны, звычайную адміністрацыйна-беларускую старую трасянку і мову новую, што фармавала ўжо атамная эра. Зліць у адно быццё дзесяткі формаў існавання, што меліся тут: дазволеных, злачынна падахвочаных, забароненых, нелегальных, падпольных — партызанскіх.

— Наш раён падзелены сёння на тры зоны,— трохі гідаэкскурсаводчым тонам адразу, як толькі выехалі з горада, пачаў гаспадар.— Першая, па якой мы зараз праязджаем,— зона нармальнай сельгасвытворчасці. Мы называем яе чыстай, хаця малако ідзе бруднае. Лічыцца чыстым...

У чыстай зоне ішла сяўба. Было суха, і над палямі віселі грыбы вясновага пылу. Адпраўлялася старажытна-святая і пакутная сялянская работа. Зямля прымала ў сваё пладаноснае ўлонне бульбу і жыта, каб доўжыць і надалей сябе і род чалавечы. Але свядомасць буксавала і адмаўлялася прымаць гэтую работу ў першародным яе прадвызначэнні.

— Па вытворчасці прадукцыі планы нам не зніжаны, хоць чыстая зона мае яшчэ і свае зоны. Зоны жорсткага кантролю. Глеба забруджана. Прадукты — ужыванне абмежаванае. Насельніцтва атрымлівае па трыццаць рублёў па кожнага жыхара.

— Так званыя грабавыя?

— Можа і так, хаця не зусім згодны... Дзеці бываюць у школе на 10-12 гадзін. Арганізоўваем харчаванне на месцы. Дома? Дома таксама дапамагаем з харчаваннем. Гаспадаркі даюць малако... А як жа, і свае каровы трымаюць... Ну вось, і вы туды ж. Слухайце, што вы мяне як па допыце катуеце,— гаспадар збіўся з экскурсійна-гідаўскай гаворкі. Нейкі час сядзеў у задуменнасці, пазіраў у акно машыны па толькі што ўзаранае поле, трактары, што беглі па ім. I папраўдзе, маўчанне яго было зацята каменным, незямным, нечалавечым. Магчыма, у такой маўклівасці і напружанасці і працуюць атамныя рэактары. А ён усё ж быў чалавекам, хаця, пэўна, і апрамененым.

— Я не магу выказаць, што я перажываю, што пераношу, як жыву. Растлумачыць нічога не магу. Павінен, абавязаны гаварыць з народам. А я ж таксама народ. Езджу, гавару. Мову сваю родную люблю... Прызнаюся вам, пакласці галаву на плаху было б лягчэй. Народ мне: чаго ты да нас едзеш. Да нас павінен прыехаць той, хто можа рашаць. А той, хто можа рашаць, не едзе сюды. Прыязджаю ў вёску, іду ў самую непрыглядную хату. Сустракае старая. «Як жывяце, бабуля»,— пытаюся, «Хораша, родненькі, дзякуй табе па добрым слове».— «Карову, бачу, трымаеце, што з малаком робіце, вы ж павінны яго здаваць, а вам у магазін завозяць чыстае. Хапае малака?» — «Завозяць, яварка мой,— гаворыць,— хапае малака».— «А сваё?» — «А сваё ўсё роўна п'ю. Сама, і ўнукам даю».— «Што ж ты робіш, бабуля, ведаеш?» — «Ведаю,— адказвае.— Але як не даваць, калі ён пад рукі і напрамілы бог просіць: бабуля, я хочу цёпленькага».

Колы газіка не спынілі кружэння. Як і дагэтуль слалася пад імі дарога, стары гасцінец, густа засаджаны дзедаўскімі грушамі. Але ўсё вакол раптам апусцела і абязлюдзела, хаця і мільгалі хаты і цэлыя пасёлкі, прабягалі міма шматпавярховымі будынінамі. Жыцця не адчувалася. Прысутнасці духу людскога, што адным толькі сваім дыханнем здольны ажывіць і дрымучы лес, і самае клятае балота, прымусіць іх таксама дыхаць. Тут жа гэта дыханне людзей, хат і дрэў, здавалася, было забіта. Задушана і невідушча лупалі на дарогу вочы шматпавярхоўкі. Зрэдку, праўда, на сялянскім падворку, на сотках мільгала нешта надобнае і па чалавека. Убачыўшы ці, нават хутчэй, пачуўшы машыну, хавалася, бегла за вугал хаты, хлява. I было ў тым спалоханым і паслухмяным старэчым дыбанні штосьці да немагчымасці жаласлівае і абразлівае, ад чаго разрывалася сэрца. Мо іменна ад такога відовішча парвалася і душа акадэміка Легасава, таму што, па яго словах, так бегалі і хаваліся тут людзі ад здзічэлых зонных сабак. Людзі ад сабак. А тут жа яшчэ больш жахліва: людзі ад людзей.

— Самасёлы. Партызаны,— растлумачыў гаспадар.— Во дзе слёзы, во дзе адно толькі гора. Сацыяльна безабаронныя больш чым дзеці. Пра дзяцей хоць нехта непакоіцца. А гэтыя людзі не знайшлі і ўжо не знойдуць на зямлі месца сабе... Другая зона — зона адсялення. Тры эвакуацыі прайшлі... Выдалі эвакуацыйныя пасведчанні, развіталіся: добрай дарогі і шчасця на новым месцы, атрымаеце без чаргі і клопату гарадскія кватэры. Яны і паехалі да дзяцей: Кіеў, Мінск, Гомель. Атрымалі кватэры і сталі лішнімі, непатрэбнымі... Той-сёй з іх проста не вытрываў гарадскога жыцця. Пачалі вяртацца на старыя селішчы. А жыць тут нельга. Хаця мы і вядзём некаторыя сельгасработы. Сеем як можам, выкарыстоўваем зямлю...

Трэцяя зона, самая страшная, была як збаўленне, як падарунак і ўзнагарода за тое, што прайшлі другую.

— Зона адчужэння. Чорная зона. Зона за калючым дротам. Доступ абмежаваны. Толькі па асобных прапусках. Будзем пранікаць?

I пачалося пранікненне.

Спачатку маўклівае, патаемнае, як дэсант па варожую, акупіраваную ворагам зямлю. Першыя крокі. Ступалі на зямлю асцярожна, нібыта яна замініравана і магла выбухнуць кожную хвіліну. Прыглядаліся да кожнага куста ці дрэва, нібыта чакалі засады, аўтаматнай чаргі. На вясновую ваду, што разлілася па абодва бакі дарогі, глядзелі нібы адтуль магла вынырнуць падводная лодка. Але і вада, і лес, і дарога былі абыякавымі да чалавека. Яны не пазнавалі чалавека. Ці то паспелі ўжо забыць пра яго, ці то, наадварот, вельмі добра помнілі. Здраду яго помнілі. Як хапатліва збягаў чалавек ад гэтай зямлі, усё роўна што ў тым жахлівым сорак першым. Больш жахлівым, таму што збягалі назаўсёды. Той жа самы папрок быў стоены і ў чорных, змрочных ліках хат, якія змарнела сохлі без цеплыні чалавечага вока. Вёска не хацела, адмаўлялася прызнаць іх за людзей.

I людзі, здаецца, зразумелі гэта. У іх паставе знікла салдацкае, захопніцкае. Па вясковай вуліцы яны ішлі як дзеці, якія толькі што навучыліся хадзіць, зведалі зямлю, але яшчэ не рызыкавалі даверыцца ёй, упершыню ступілі за парог бацькоўскай хаты, адны па ўсім свеце, заблукалі ў красках і гуках, разнастайнасці белага свету, што адчыніўся ім. Свету, невядома яшчэ, добрага ці злога. I паводзілі яны сябе як дзеці, збываючы ў словах свае жахі. У словах, на першы погляд, пустых і нязначных. А на самой справе патаемных, запаветных, што прыналежалі душам іх, сэрцу, таму што ў тыя мінуты яны не кантралявалі сябе. Унутраны цэнзар іх памёр. I не на пустыя, пакінутыя хаты яны глядзелі, а ў сябе.

— Цішыня, як на могілках апоўначы. I жабы нават не чуваць,— гэта старшыня калгаса.

— Пры чым тут, прабачце, к чорту жаба...

Мы краіну выратаваць, абараніць хочам, а жабу не можам, не здольны. Адно балота тут было ў нас на ўвесь раён. Адна на ўвесь раён жаба. А як квакала. Спецыяльна ездзіў паслухаць. Сяло — заглядзенне. Жаба — любата... Хоць я яе і не бачыў. Думаў, што яшчэ паспею, убачу. Не паспеў, не ўбачыў. Прыйшлі меліяратары, замоўкла жаба. У калодзежах вады не стала. Апошняе балота, дзе жабы спявалі, знішчылі.

— Старая ўчора да мяне прыходзіла,— сказаў гаспадар.— Прасіла за сына. Спецыяліст, з'ехаў, збег... Дайце каманду, каб яму блага там не рабілі. Аддайце працоўную кніжку. А я б яго... сам шлёпнуў. Расстрэльваў бы кожнага, хто бяжыць адсюль,— і такая бязлітаснасць і жорсткасць, усяленская, сусветная, нібыта расстрэлы гэтыя ўжо адбыліся, скрушна прагучалі ў яго голасе, што яму не паверылі. А мо і спалохаліся.

— Таварышы, таварышы,— доктар тэхнічных навук.— Ёсць падтрымка вельмі магутнага лоббі. Але... Няма грошай. Мільярда но хапае. Мільярд рублёў па праект, на кола. I мы вынесем усе тэхналогіі ў космас. Зямля стане першабытна-чыстай...

— Трусы мае не вытрывалі. Перадохлі ўсе ў трэцім пакаленні,— вадзіцель машыны старшыні калгаса. Яго не пачулі. Заглушыў голас старшыні калгаса:

— Зразумеў ідэю. За народам слова. Народ вас падтрымае. Я мільянер. Я рызыкую...

Памаўчы, мільянер,— паспрабаваў спыніць яго гаспадар. Ало старшыня ці то не зразумеў, ці то свядома не паслухаўся.

— Мільянер. На першае сакавіка 989 тысяч рублёў. Праект, пра які вы гаварылі, прымаецца, таму што ён бароніць зямлю і жабу. Наш народ вас зразумее. Адарве ад сябе пяцьдзесят тысяч.

— Хадзіў да ўлад, да самых вышынь даходзіў. Глядзяць як на вар'ята: космас, кола,— бульбу выкапаць трэба. Прыйду да народа. Упаду перад народам на каленцы. Землякі ж, землякі...— аўтар праекта.

— Я адсюль родам. Я два гады тут не быў... Ужо два гады. I раптам гавораць: пойдзе машына сюды. Другая, не мая. Я сам напрасіўся. Хай мая машына следам. А раптам ды першая зломіцца. Дзед ключ ад хаты прытарабаніў. Бацька ключ даў ад хаты...

Яны гаварылі то кожны паасобку, то ўсе разам. I кожны аб розным, сваім. Але калі сабраць усё ў адно — аб адным. Толькі вельмі адцягнена, здаецца, нават знарок замагільна, незямно. Патубакова. Усё было незямным, патубаковым. I невядома, дзе сама зямля, дзе і які яе бок, хто і што па які бок. Расшчэплены мірным атамам, у друз, па атамы разбіты свет, па атамах разведзены ў розныя бакі свет.

Па той бок, за нябачнаю рысаю яго, засталося ўсё, чым яны жылі раней. Стары, пакінуты на дарозе фінішнай стужкай лясны — 86 вучэбны кінафільм аб грамадзянскай абароне. Яны паднялі яго і паглядзелі некалькі кадраў. Лухта, «чушь собачья». Адразу ж і кінулі. Ні па мінуту но спыняючыся, прайшлі міма недабудаванага Палаца культуры, нібыта разбуранага на ўзлёце касмічнага карабля, канторы саўгаса, з-за плота якой выглядвала Дошка гонару, аздобленая з двух бакоў заклікамі: «Да здравствует коммунизм!» і «Слава КПСС». Зайшлі ў школьбную майстэрню. Там акуратным радком, як трупы, стаялі зробленыя і яшчэ не зусім зробленыя шпакоўні. Выхапіліся на свежае паветра, як варам іх абварылі. Магазін сустрэў іх затхлай вільгаццю пустых, хоць шар пакаці, вітрын. Затое ж бібліятэка была забіта кніжкамі. Кніжкі на паліцах, кніжкі на падлозе, уперамешку з бітым шклом, цэглаю, тынкоўкаю. Дастаеўскі, Талстой, Быкаў, Брыль, Адамовіч і томікі сачыненняў Леніна. У бібліятэцы яны хацелі памераць радыяцыю. Няўдала. Дазіметр зашкаліла.

I падобна, усё тут было за той шкалой, за рысай чалавечага разумення. Адчуў гэта ці проста не вытрываў вадзіцель, кінуўся з бібліятэкі, крыкнуў у пралом акна:

— Я да хаты! — і бягом, набіраючы хуткасць, пакапацеў да дзвюх хат, што стаялі наводшыбе, як на хутары.

Калі яны падышлі да тых хат, вадзіцель, не заходзячы ў двор, усё яшчэ тэпаў каля веснічак:

— Не магу, хтосьці не пускае... Вот жа людзі, усе рамы павыломвалі...

— Не пускае хтосьці... Мы пускаем. Ідзі.— Адчынілі веснічкі, упіхнулі яго ў двор. Ало і ў двары ён раптам спыніўся, збіўся з кроку каля хлява:

— Глядзі ты, во дзіва, нават футбольная форма захавалася... Я капітанам каманды быў... Вось буцы засталіся...

З гэтымі буцамі, нібыта яны прыклеіліся да яго рук і прызначаны былі для таго, каб насіць на руках, ён увайшоў у хату. Па ўсяму, яна яго не вельмі ўзрадавала. Па крыку і стогну, што вырваліся з яго, здаецца, нават ударыла. Дала і па носе, і па галаве, і ў вока — прылажылася так, што яго аж у бакі павяло.

— Бацькаў шкап паламалі. За што яны яго, не разумею. Ён жа сваімі рукамі яго рабіў.

Паламаны быў не толькі шкап, паламана, перавернута дагары нагамі ўсё, што можна зламаць і перавярнуць.

Ахраняльшчыкі нашы і абаронцы, салдаты,— сказаў другі вадзіцель, зазірнуўшы ў хату,— што казённаму чалавеку трэба. Накармілі яго — выпіць дай. Гарэлку шукалі.

А машынку не кранулі. Маці наказвала, знайдзі і прывязі. Гэта ж памяць. Гэта ж яе маці машынка. Такую вайну перажыла. У зямлю была закапана, спраўна. Пасля вайны ўсіх нас карміла. А тут, у чым былі, у тым і з'ехалі. Усё кінулі, рынулі. I машынку. А гэта ж «Зінгер»... Прывязу, во рада будзе...

Але не толькі «Зінгер» мацерын ацалеў у хаце старога лесніка. Знайшлося там і гэткае, што здольна было падвесяліць і мужчын, што шукалі і не знайшлі салдаты. Невядома як і чаму, але салдаты не знайшлі лаза ў падпол. Ці то не ўгледзелі, ці то вельмі ўжо спяшаліся ўспароць мяхі з жытам, якія ляжалі ў куце хаты. Мо думалі ў жыце каштоўнае нешта схавана, грошы, золата. Засыпалі жытам усю падлогу і лаз прысыпалі.

Вадзіцель дастаў з пограба некалькі склянак з варэннем.

— Стаўляй назад,— загадалі яму,— пластмасавыя крышкі, бруднае будзе... Што там, больш нічога такі і няма?

— Ёсць, бярозавік.

— Колькі градусаў?

— Два літры. А крышка таксама з пластмасы.

— Калі сок сапраўдны, ён у любым посудзе не псуецца.

Сок аказаўся сапраўдны. На ўсякі выпадак яго праверылі ці, хутчэй, зрабілі выгляд, што правяраюць па радыёактыўнасць, наколькі праверыць усё роўна было немагчыма: дазіметр зашкалівала.

Машыны ў вадзіцелей былі абсталяваны, знайшоўся і посуд, і хлеб, і сала. А на бацькоўскіх градах ужо набірала стрэлку цыбуля.

— Ну, за што, за здравіе ці за ўпакой?

Вырашылі, што і за здравіе, і за ўпакой адначасова. I як заведзена на хаўтурах, капнулі па кроплі па зямлю, пад лямцавую вішаньку, каля якой размясціліся. Узнялі ўгору склянкі, узнялі ўгору, у неба галовы. I вочы туды ж узвялі, нібыта адмаўляліся бачыць перад сабою гэта ўбогае, раскіданае селішча, гэту ўбогую зямлю. Самога бога жадалі ўбачыць. I з богам.

Вось тут якраз і з'явілася пчала. Загула спачатку пад вухам адным, потым — другім. Злосна, жорстка, не прымаючы, пэўна, самагоннага духу. Абрала самага нялюбага ці, наадварот, таго, што найбольш быў даспадобы ёй, аўтара праекта. Літая, што куля, закружыла, закарагодзіла перад вачыма, калі ён зноў апусціў іх на зямлю. Калі зноў перад яго вачыма паўстаў убогі падворак, рассохлая, вывалачаная на самую сярэдзіну яго лодка. Дакор і боль. Немы плач і крык з выбітых вокан хаты, згрувашчаных каля хлява пустых вулляў.

— Пчала,— сказалі ўсе разам, нават тыя, хто не піў самагонкі, не звяртаўся да бога. Сказалі, нібыта перад імі быў сам бог у вобразе пчалы. I аўтар, што інстынктыўна ўзняў ужо руку, каб адагнаць пчалу, апусціў нецярплівую тую сваю руку.

Пчала захадзіла перад вачыма скокам уверх — уніз і па крузе, як ходзіць сама зрэнка чалавечага вока. А мо па самой справе гэта так пачалі хадзіць яго зрэнкі, нешта імкнуліся вымаргнуць, што трапіла яму ў вока. Але з вока нічога не выміргвалася, і пчала не пакідала яго, не змяняла скокаў. Ен адышоўся ўбок, каб ніхто не бачыў яго мірглівых вачэй. Пчала пайшла за ім.

Але нехта ўсё ж убачыў яго вочы. Мо нават усе ўбачылі. I таксама адышліся, падышлі да хлява. А там, як чакала іх, стаяла каля сцяны старая ржавая каса. I як толькі што пра пчалу, яны ўсе разам выдыхнулі раптам:

— Глядзі ты, каса... Дзед касу пакінуў.

— Гэта каса не дзедава, а бабуліна...— зноў амаль усе.

— Дзед хату пакінуў, пайшоў ваяваць. Грэнада, Грэнада, ёш тваю маць,— маскоўскі журналіст.

— Хлопцы, а двор жа ўвесь зарос. Глядзіце, увесь у палыне. Усё вакол у палыне,— гаспадар.

— То не палын,— паправілі яго.— Чарнабыл.

— Усё роўна. Усё зарасло. Чарнабыл. Чарнабыл вакол. Касу мне, Федзя.

I пайшла каса па двары. Каса, некалі краса, а цяпер што калун. Касавішча без дзержака, без лучка, спрахла, пэўна, лопнула перавязь яго. Лучок упаў, згубіўся ў прыхлеўным смецці. Носік, зжаваны ржой, абламіўся, упаў на першым жа замаху. Але касец не звярнуў па гэта ўвагі. Працягваў касіць, і касіў хвацка.

— Вось так, вось так. Бі гадаў, трушчы іх. Ссякай галовы. Чарнабылу капец. Чарнабылу канец.

I ўсе, хто быў там, акрамя аўтара, ішлі за ім следам.

— Канец, канец.

I рвалі з рук яго касу:

— Хопіць, спыніся. Пакінь і на пашу долю трохі.

— Не падыходзь, не падыходзь,— выхукваў ён у адказ.— — Ногі, хлопцы, ногі беражыце. Пяты падрэжу. Дзеўкі любіць не будуць.

Пасля яго касою авалодаў старшыня калгаса.

— Душа сялянская прасторы просіць.— I пайшоў. Спачатку не вельмі ўпэўнена, што адразу прыкмецілі і адпаведна пракаменціравалі:

— Сачок.

Але трохі пазней словы гэтыя прыйшлося ўзяць назад.

— Не, добра косіць, па пяцёрку.

— Зямляк, зямеля,— пачалі клікаць аўтара праекта, што стаяў у баку ад іх.— Ідзі да пас. Пакажы і ты нам, на што здольны.

Але ён пайшоў зусім у другі бок. Прэч ад гэтага двара. .І Недзе тут, у гэтай вёсцы, стаяла і яго хата. Чарнабылам быў парослы і яго двор. Хата, у якой ён нарадзіўся. Але ён не помніў яе. А карцела да слёз знайсці тую хату.

Хата з'явілася перад ім як з казкі, нібыта са сноў яго выплыла. Толькі ўсё ж ён не быў упэўнены, што гэта іменна яго хата. Але калі яна прыйшла да яго, сама прыйшла, значыцца, яго. Ён сеў на лаўку. I тут перад ім зноў апынулася пчала. Ці то тая самая, з двара вадзіцеля, ці з яго ўжо двара, што іменна яго і чакала. Ён не ведаў. Пчала і пчала, як літая куля. Ён зноў пацягнуўся да яе рукою, але зусім не таму, што хацеў прагнаць, аблашчыць, нагладзіць. Пчала адляцела трохі ўбок. I ён заплакаў. Зразумеў усё, сёння, прыйшоўшы да бацькоўскай хаты, ён не знайшоў, не вярнуў яе, а згубіў. Згубіў, страціў назаўсёды. Сёння ён стаў жабраком. Больш бедны, чым самы апошні жабрак. Такі бедны, што і ўявіць сабе немагчыма. У самага апошняга жабрака ёсць усё ж радзіма, ёсць зямля, на якую ён можа прылегчы жывы і ляжа, адыходзячы ўжо, мёртвы. У яго адабралі і гэта. Адабралі тое, чаго немагчыма адабраць нават у звера, казюркі і жабы. Травінку, хвойную голку і тую выдзерлі з рота. Нічога ў яго няма і ніколі не будзе. Не можа быць. А з двара рэхам усё яшчэ гучала на ўсю акругу:

— Рубі гадаў, бі гадаў. Дзед будзе задаволены, пакасілі яму двор. Чарнабылу канец, капец. Канец.

...Не, не канец. З-за ракі, з другога яе высокага берага, глядзеў ім у вочы, стаяў і пасміхаўся, як касмічны прыхадзень, змрочны і чорны волат-саркафаг.