Вылучаны і адлучаны... - читать бесплатно онлайн полную версию книги автора Генрых Далідовіч (ч. 2)

Калі не хібіць памяць, афіцыйная цэнзура ў СССР адмянялася ў 1986-м, але ў нас яна працягвала мець кантроль. Нават у 1988-м сакратар ЦК КПБ па ідэалогіі, як я пісаў ужо, патрабаваў ад А. Грачанікава і мяне не друкаваць у “Маладосці”, “как меня предупредили, националистическое” даследаванне “Старажытная Беларусь” М. Ермаловіча і пагражаў строгім партыйным пакараннем - “увольнением с должности с волчьим билетом”. Мы не казырнулі яму, хоць хваляваліся з-за рашэння ўсё яшчэ дзейснага цэнзурнага камітэта (галоўліта), які па-ранейшаму знаёміўся з карэктурай, мог даваць заўвагі, а то і забракаваць матэрыял. А туды мог быць званок з ЦК, каб названае “не пущать”. Спажываючы асабістае знаёмства з гісторыкам, супрацоўнікам Інстытута партыі пры ЦК КПБ М. Сташкевічам, я папрасіў у яго падпоры. “Наперад не выбегу, - адказаў той. - Але калі звернуцца з галоўліта па кансультацыю да нас, то пастараюся памагчы шматпакутнаму Міколу. Яго заносіць, але ён сумленны і нам вельмі патрэбны”. Як пасля даведаўся, такая кансультацыя названых двух арганізацый была. “Трэба забараняць такое, але мы візуем для публікацыі”, - не без прыемнага здзіўлення пачулі мы ў галоўліце. Той новы ідэолаг яшчэ па старой завядзёнцы аднойчы настойваў, што “надо унять воодушевителя нефармалов” В. Быкава, “вынести его вопрос на партбюро, а потом, возможно, и на партийное собрание”. Зразумела, сакратар і я, намеснік, адразу ж адфутболілі такі мяч: “Неразумна. Па-першае, Быкаў беспартыйны. Па-другое, хто-хто, а ён сваімі франтавымі пакутамі ў час вайны, а пасля як мужны, не раз жорстка цкаваны праўдзівец слова пра яе, як шырока прызнаны сучаснік заслужыў грамадзянскае права на свае погляды і на рэчаіснасць”. І перасцераглі ініцыятара грэбсці жар чужымі рукамі: калі ЦК і далей будзе так упарта не прымаць адраджэнскія ініцыятывы свядомых і сумленных людзей, то гэта больш рашуча пачне вылівацца ў палітычную канфрантацыю іх з агрэсіўна настроенымі партыйна-камсамольскімі камітэтамі ды з самім, як многія лічаць, аўтарытэтным ЦК. То і самі па-дзелавому дбайце пра справу, павагу да вас. На такую прапазіцыю было не разумение, а халоднае непрыняцце. Наколькі ведаю, была размова таго ідэолага з Танкам і Шамякіным, але тыя таксама не маглі сабе дазволіць нешта адмоўнае да найвыдатнага, найбольш вядомага ў свеце беларускага пісьменніка.

Адзін з нашых пісьменніцкіх сходаў пастанаўляе: трэба суняць гардыню і папрасіцца на прыём да новага Першага, каб сур’ёзна пагаварыць не пра штосьці асабістае, а пра істотныя для ўсёй нацыі рэчы (значыць, ад імя свядомых беларусаў пайсці з “чалабітнай-слязніцаю” да свайго, але вылучанага цэнтрам пана). Вунь вакол у рэспубліках з усёй вастрынёй вылучаюць захавальнае нацыянальнае пытанне. Не з зацемненай свядомасцю, а з ясным розумам людзі больш не жадаюць хімерных эксперыментаў над сабою, хочуць быць натуральным народам, а не нейкімі агульнымі гома савецікусамі ды менавіта ў нацыянальным, у захаванні роднай мовы бачаць свой паратунак. І ўжо нават пры жорсткасці цэнтра на тое-сёе вярнулі сваё законнае права. Няўжо нас так і не зразумеюць: у Беларусі ўсё нацыянальнае асабліва загнанае і адсунутае для забыцця. Мы нават сабе баімся сказаць праўду, пра што адкрыта гавораць за мяжой: поўным ходам ідзе дэнацыялізацыя нашага народа як адной старажытнейшай славянскай супольнасці. Мы становімся безыменнай рачулкаю ў плыні рускамоўнага мора. Няўжо і цяпер не будзе ніякага зруху, каб паклапаціцца і пра хлеб, і пра душу, духоўнае здароўе, нашу будучыню сярод блізкіх суседзяў і далёкіх сузямельцаў?!

Першы не адмовіў, прыняў. Разам з вялікім зборам партработнікаў, супрацоўнікаў розных міністэрстваў, АН. Ва ўступным слове павёў сябе абачліва, але па інтанацыі можна было адчуць: дасведчаны пра наш сход і па ходзе прамовы ўжо многае, не памінаючы пра нашы тэзісы на сходзе, загадзя абвяргае. А пасля стала бачна: і ў яго, і ў многіх прысутных зусім не выклікалі энтузіязму даволі стрыманыя, але ўсё ж настойлівыя выступленні пісьменнікаў, якія падалі голас пра большыя клопаты наконт чарнобыльскай трагедыі, пра больш разумнае і гаспадарлівае землекарыстанне, пра большую ўвагу да сялян маленькіх вёсак, пазбаўленых цывілізацыі, пра спыненне фальсіфікацыі нашай гісторыі, асабліва эпохі ВКЛ, а таксама перыяду БНР, пра палітычную рэабілітацыю асуджаных ў 1930-я як “нацдэмаў” (да слова, першага старшыню ўрада Савецкай Беларусі Цішку Гартнага (Зм. Жылуновіча) яшчэ ў 1950-я апраўдалі як пісьменніка, а як бальшавіка і дзяржаўнага дзеяча не рэабілітоўвалі). I, зразумела, з вялікім болем адстойвалі права на жыццё яе, нашай мовы-матухны. Пра выхад з СССР сваю незалежнасць не абазваліся: тады яшчэ гэта была надзвычайная крамола. Антысаветчына і адшчапенства. Хоць, паўтаруся, падавалі голас за перагляд гістарычных ацэнак ВКЛ, БНР і асобных яе кіраўнікоў, што было пэўным намёкам. Але яго ў ЦК добра разумелі і ў гэтым ні на крок не саступалі.

Асабіста я сядзеў, слухаў, за ўсім назіраў і не мог адцурацца ад апанавалай цяжкой думкі: вось тут мы, амаль усе землякі, большасць з “дзярэўні”, з сем’яў “калхознікаў” - як кажуць, з простага народа. Але мы, наменклатурнікі і творцы (быццам разам народная эліта), розныя. Нават чужыя па жыццёвым выбары заклапочанасці. Светапогляд наменклатурнікаў сфармаваны праз партшколы з асаблівым шкаленнем, праз тайныя субяседаванні ў высокіх кабінетах, яны сталі апорай партыі ды сістэмы. Не проста “таўкачы” або “тожабеларусы”, а рэспубліканская партыйна-дзяржаўная каста. Як спявалася ў вядомай тады песні, яны “вышли из народа”, адцяснілі ад сябе нацыянальную свядомасць, а свае думкі падпарадкавалі ўсталяваным канонам, нават закону тыпу “есть мнение”, “положено” і “не положено”. У сваёй дзейнасці яны сыходзілі найперш з агульнасаюзных задач; чым большае спаўненне іх - тым вышэйшае ўзыходжанне па пасадзе. А з узвышэннем і болей значныя прывілеі, узнагароды. Мы ж, як пісаў у адным з вершаў Пімен Панчанка, з народа не выходзілі і без прынукі, кар’ернага подкупу, свядома прысвяцілі дзейнасць народнай духоўнасці. То ў нас адрозныя арыенціры, нават агульная для ўсёй партыі лінія на перабудову нас не збліжае. I не зблізіла. Не выходзіла і не выйшла ў многіх наменклатурнікаў новага, асабліва нацыянальнага мыслення. Гэта ў іх было быццам адсечана. П. Краўчанка (с. 111 яго кнігі), зведаўшы застойную партыйную завадзь ды здолеўшы яшчэ ў часы КПСС выплыць з яе на свежую плынь, з павагай называе некаторых дасведчаных і спрыяльных нацыянальнай справе партыйных службоўцаў, але падкрэслівае, што “большасць партчыноўнікаў нашай рэспублікі заўжды <...> дэманстратыўна пагарджала беларускай мовай і не любіла нацыянальную інтэлігенцыю, якая не хацела забываць свае карані і станавіцца ў стойла, зрыхтаванае імперскімі ідэолагамі для “новай гістарычнай супольнасці - савецкага народа”. Там жа аўтар згадвае канкрэтны прыклад, як паслякісялёўскі Першы дэманстратыўна і груба абражаў нашу нацыянальную эліту, па некультурнасці не разумеючы, што найперш ён сам варты таго свайго хамавітага выслоўя...

Дык вось, яшчэ з надзеяй хоць на невялікія перамены і тая сустрэча ў справе нічога не змяніла. Хоць не зусім. Па пошапце дайшлі чуткі з ЦК: Першы грэбліва заявіў, што пісьменнікі нічога новага яму не адкрылі. Значыць, быў дасведчаны ў нашых клопатах, размовах, выступлениях на сходах, сустрэчах з чытачамі і пагарджаў гэтым. I не без гэтага пачала парушацца машэраўская пачцівасць да творцаў: ужо нават за выказаныя некаторымі свае погляды на рэчаіснасць пачалі з’яўляцца ў друку не толькі водпаведзі, але і абразы ды знявагі. Як казалі, грахі і выкрыванне іх вызначаліся ў кабінеце ўпомненага Саўкі. Там падбіраліся і падпісанты гнеўных выпадаў, “людзі з народа” (аднаго такога рабочага я ведаў; яму за падпісанне падрыхтаванага абуральнага на пісьменнікаў ліста ў “Вечерний Минск” паабяцалі абысці многіх у чарзе і хутка атрымаць новую кватэру. То без ваганняў паставіў подпіс: “а мне напляваць на другіх, на вашы заботы, я пражыву і бяз іх. А вот в аднушке мне і маім тром дзецям цяжало”). Такая атмасфера не магла не падштурхнуць і некаторых пісьменнікаў не толькі выяўляцца за пісьмовым сталом, а таксама актыўней падключыцца да грамадскай дзейнасці, увайсці ў розныя непрызнаныя ўладай суполкі.

На сакавіцкім (1987) пленуме ЦК КПБ Першы ўжо не мог не закрануць стан беларускай мовы, мімаходзь слушна прызнаў, што ўжытак яе вузкі. Але апраўдаў сітуацыю як натуральнае народнае волевыяўленне. А тым, “хто памыляецца ў гэтых пытаннях, трэба памагчы разабрацца”. Значыць, даць ім прачуханцаў і нічога не мяняць “у далейшым працягу русіфікацыі” (абодва задвухкосеныя выразы з упомненых ужо “Нарысаў гісторыі Беларусі”, с. 466 - 467).

Так, “волевыяўленне” было. І ў многім вялося яно ад улады. Нашай, родненькай, калі мясцовы Першы, Мазураў, у больш-менш па-савецку дэмакратычную паслясталінскую эпоху кінуўся спаўняць хрушчоўскія выбрыкі наконт “зліцця моў”. Нашы кіраўнікі пасля “зімянінскага эксперыменту” самі выракліся беларускай мовы, а заадно незадакументаваным камандным спосабам падоўжылі выцясненне беларускасці ва ўстановах і ў партыйна-дзяржаўных дакументах, з ВНУ і школ, з дзіцячых садкоў, падштурхоўвалі да пераводу многіх СМІ, надпісаў на шыльдах, афішах, назвах вуліц (апроч Мінска), розных этыкетках на рускую мову. Гэта і іншае не магло не выклікаць “волевыяўленне” наконт выбару мовы. Пасля карэннай таксама паўсакрэтнымі інструкцыямі падрэзалі корань: натхнілі ўцалелыя беларускамоўныя гарадскія школы не толькі пераводзіць на рускамоўе расійскіх падручнікаў, але і заадно дазвалялі беларускую мову апусціць да... адзінага неабавязковага прадмета ў школьнай праграме (урэшце ў сталіцы яе вывучала не больш за 10%). Найвышэйшая савецка-партыйная мудрасць, найвялікшае дасягненне Кампартыі і ўрада БССР! Як студэнт-практыкант мінскай школы, а пасля сельскі настаўнік 1960-х і пачатку 70-х, ведаю: вылучы неабавязковымі прадметы матэматыкі, фізікі або хіміі - таксама знойдуцца навучэнцы, якія палічаць, што ім штосьці з гэтага непатрэбнае, і будуць ахвотныя прагуляць адпаведны ўрок. А тут - імкнёны ў зрусікаваны стагоддзямі горад “дзеравенскі язык”. І падлетак, юнак умеюць разважаць рацыянальна: калі штосьці не ўжываецца як непрыдатнае, то нашто яно? Ды калі пры гэтым не асвятляецца па-сапраўднаму даўняя наша гісторыя, не развіваецца нацыянальная свядомасць, падмяняюцца паняцці патрыятызму, любові да роднага. Вунь, як часта чуеш, колькі сваіх і прыезджых любяць Беларусь (за прыроду, за людскую цярпімасць і сваё кормнае ўладкаванне), але не церпяць у ёй рэшткаў беларускасці.

Такія прымітыўныя, але ўказальныя выкрунтасы Першага змусілі мяне папрасіць “ЛіМ” змясціць мой пункт гледжання на ягоную, як казаў знаёмы дасціпнік у пераліцаванні значэнняў, “прапаганьбу”. Пасля публікацыі пры спатканні паціснуў руку і Бураўкін, сказаў даверана: “Не думайце, што я свядома хітрую, не дазваляю на ўвесь голас гаварыць пра гэта па тэлебачанні. Не раз з Першым размаўляў сам-насам. У яго намоўленая цэнтрам логіка: у суседняй Польшчы падкупленая Захадам “Салідарнасць” пайшла ў атаку на камуністаў, супраць сацыялізму і сацыялістычнага лагеру, Варшаўскага дагавору. У суседняй Прыбалтыцы пачалася тэндэнцыя перагляду абставін яе далучэння да СССР. На яго думку, Гарбачоў недаацэньвае гэтыя небяспечныя з’явы, больш любіць сваёй дэмакратычнасцю пакрасавацца перад Захадам. Другі сакратар ЦК КПСС больш рэальна ацэньвае сітуацыю і не мае намеру паступацца прынцыпамі. Ён паўтарае і паўтарае нам: вы - падбрушша Масквы, заслона ад заўсёды ненадзейнай Польшы. Дык вось мы павінны ўтрымацца ў сілавым полі ідэалаў КПСС, сацыялізму, а значыць, і СССР. Калі і наша рэспубліка захістаецца, то адразу ж зашуміць Украіна. А без славянскага адзінства СССР - ужо не маналіт... Так што, дружа, пахітаў галавою Бураўкін, зусім невыпадкова да нас другім сакратаром ЦК прыслалі назірача з Масквы. Нечага светлага нам цяжка чакаць. Мы зноў, як пры падпісанні Рыжскага міру 1921 года, як пры Хрушчове “дзеля вялікіх мэт” павінны паступіцца сваім боскім дарам, розумам і душой. І тут наш Яфрэм-старарэжымнік салідарны з прынцыпамі старарэжымнага Ягора. А каб не дапусціць тут арганізаваную палітычную апазіцыю, пачынаюць ужо ствараць насуперак ёй паслухмяныя грамадскія арганізацыі. І найбольшая падтрымка будзе ветэранскай, дзе касцяк - сталінскія гвардзейцы, якія “черпают сужденья с очаковских времён и покоренья Крыма”, свайго куміра лічаць савецкім Богам, а яго казармава-прыгонны лад найперадавым дасягненнем.”.

Пачутае падрэзвала надзею на перамены. Генадзь Мікалаевіч падбадзёрыў: “Толькі не апускаць нос, дружа. Калі падтрымалі перабудову, то не трэба адступацца ад яе. Хоць крок ды з ёй у хаду. Да новага і лепшага... Нашы папярэднікі з гэтым пражылі і нам з такім настроем жыць. Пад ляжачы камень вада не цячэ...”.

У асцярожнай для вышэйшай школы “Гісторыі Беларусі. Частка 2. Раздзел Х” ( Мн., 2000) па-свойму пералічана і прааналізавана з паўдзясятка сітуацый, чаму ахаваная (асядланая) цэнтрам, а таксама ўвераваныя ў вернападданасці насельнікаў савецкай уладзе кіраўнікі КПБ у перабудову былі непаддатныя, усяк адхіналі тое, што вяло да нацыянальна-дзяржаўнага суверэнітэту і што таксама стала прычынай не вельмі бурнага, але ўсё ж значнага супрацьстаяння ў грамадстве, з’яўлення ўжо не кухоннай, а публічнай антыкамуністычнай апазіцыі. Не без сваёй цвёрдакаменнай пазіцыі КПБ пачала страчваць аўтарытэт і ў розных рабочых калектывах, якія, бадай, не столькі з-за нейкіх яўных палітычных поглядаў, колькі з-за эканамічных прабуксовак, апусцелых крамных прылаўкаў і ўзрослага “блату”, малой або доўга адсутнай зарплаты, цяжкіх жыллёвых умоў па прыкладзе не зусім зразумелых ім нефармалаў таксама зашумелі на сходках, мітынгах, а пазней выбухнулі вялікімі забастоўкамі (у красавіку 1991-га ў Мінску на плошчу Леніна, былі звесткі, выйшла да 100 тысяч). Галоўны партыйны штаб і яго важак нават былі не ў стане спакойна і сур’ёзна пагаварыць з людзьмі, многія з якіх ужо аддавалі перавагу не спакусам камуністычных ідэалаў, а вартаму жыццю, хлебу і жыллю, не жадалі больш выяўляць сваю талерантнасць у цярпенні, маўчанні ды яшчэ і яшчэ чарговаму абяцанню будучага райскага прыволля.

І ў прыхільнікаў Гарбачова пачала страчвацца вера ў яго шчырасць і дабрадзейнасць. Не толькі з-за ягоных эканамічных рэформ, што не прыносілі хуткага поспеху і выклікалі без славутай у царскай Расіі, у СССР “моцнай рукі” бязладдзе. Напрыклад, у 1986-м нашы славутасці (В. Быкаў, Я. Брыль, П. Панчанка, С. Станюта, Л. Шчамялёў і іншыя), хто не хадзіў, як мы, з чалабітнай- слязніцай да нашага Першага, амаль з такой просьбай па спрыянні ў нацыянальным адраджэнні нашага народа звярнуліся да самога галоўнага перабудоўшчыка. Ды той не даў адказу. Пасля другога ліста (1987), падпісанага ўжо не толькі славутымі творцамі, вучонымі, але і прадстаўнікамі шырокай грамадскасці, у тым ліку рабочымі ды сялянамі, у Мінск была адпраўлена камісія ЦК КПСС. Яна пачала выклікаць падпісантаў. Каб. не вывучаць “вопрос”, разумна падтрымаць, а пры дапамозе няўпыннага Саўкі ўгаварыць, урэшце застрашыць і змусіць “в силу определённых причин и для примера националистическим кругам в других республиках” адмовіцца ад свайго подпісу, што дазволіла б ціхавата пахаваць узбуджанае пытанне, далажыць у галоўным партыйным штабе пра сваю паспяхова праведзеную работу (тады, здаецца, і на радавы пленум Саюза пісьменнікаў БССР прыязджаў ажно прадстаўнік ЦК КПСС. Не без здзіву слухаў нашы выступленні, штосьці запісваў, слова не браў, чым далей, то тым больш не мог схаваць кіслага выгляду на адмыслова функцыянерскім твары). Ды ніхто з пакліканых абаронцаў беларускасці не запляміў сябе адступніцтвам. Як казалі некаторыя з ЦК КПБ, вывады той камісіі разглядаліся на Сакратарыяце ЦК КПСС на чале з Лігачовым, дзе, як можна меркаваць, дзейнасць ЦК КПБ у нацыянальным пытанні была ўхваленая і пастаўлена ў прыклад Кампартыям іншых рэспублік. Са шматлікіх пунктаў просьбаў другога ліста было споўнена самае невялічкае. Напрыклад, дазвалялася пры часопісе “Маладосць” выдаваць літдадатак - на год па пяць кніжачак прозы і паэзіі, па адной крытыкі і публіцыстыкі маладых пісьменнікаў. Але штатная адзінка ў рэдакцыі не прадугледжвалася (у часопісе “Молодая гвардия” дзеля гэтага быў асобны аддзел), як і не прадпісваўся асобны ганарар. Пачаткоўцам - радасць, а вось супрацоўнікам - дадатковая бясплатная праца, кіраўніцтву - яшчэ клопат, а дзе браць аплату аўтарам за іхнюю працу? У ЦК КПБ вырашылі знайсці выйсце “ва ўнутраных рэзервах”. У сувязі з гэтым нельга не падкрэсліць дзве простыя, але цяжкія рэчы. Тая пастанова пра “Бібліятэчку часопіса «Маладосць»” была сакрэтная, як і ўсё маскоўска-мінскае цэкоўскае. Грачанікаву і мне далі азнаёміцца з ёй ды тут жа паклалі яе ў сейф. Па-другое, брала крыўда: чаму нельга даць дазвол на рэспубліканскае такое зусім не буйное і не звышзатратнае выданне ў Мінску, а выпрошваць яго ў Маскве? Трэцяя горыч прыйдзе на пачатку 2000-х: я курыраваў “бібліятэчку” амаль 15 гадоў, выйшла больш за паўтары сотні зборнічкаў, шмат іхніх аўтараў, якія папоўнілі наш творчы саюз (у апошні час аўтары дапамагалі арганізоўваць падпіску, знаходзілі сродкі на выданне, то яно было для дзяржавы амаль бясплатнае), але ў нібыта ўжо ў авольненым нашым урадзе не прапалі такія “прыхільнікі” нашай літаратуры, якія нібыта дзеля эканоміі сродкаў скарачалі найперш беларускамоўныя выданні, то ў ліку ліквідаваных апынуўся і невялічкі саступак ці падарунак ЦК КПСС - падможны для маладых творцаў літдадатак...

Як цяпер помню яшчэ адну сустрэчу (так званую ідэалагічную нараду) у кабінеце Першага пры нарастанні супрацьстаяння з ЦК КПБ па ўжо названых дачыненнях. Гаспадар усё яшчэ галоўнага рэспубліканскага кабінета, несамавіты мужычок, цяпер нібы падымаўся на дыбкі і падвышаўся ў росце, з напалеонаўскім выразам тэпаў туды-сюды ўздоўж сталоў, дзе сядзелі мы, працаўнікі пяра, газет і часопісаў, а таксама запрошаныя кіраўнікі некаторых міністэрстваў, і нудліва мямліў пра нагнятанне ў нас нацыяналістычнымі, падбухторанымі Захадам элементамі, асабліва пазнякоўцамі ды іншымі нефармаламі, варожасці да партыі, сацыялістычных каштоўнасцяў, а значыць, пра ўжо яўныя пагрозу і тут нацыяналізму, падрыву дзяржаўнага ладу, спакою (дрымоты?) у грамадстве. Задакараў, што многія з нас камуністы і абавязаныя падтрымліваць партыйную лінію, а яны, калі не ў шэрагах непрызнанага БНФ, то спачуваюць яму (яго, што здолеў утварыцца ў Вільнюсе і сваёй навізной зацікавіць творчы і навуковы свет, многіх асобных грамадзян, з першых крокаў пачалі яра абвінавачваць ва ўсіх грахах, аж у прыхільнасці да... фашызму. Хоць той да свайго II з’езду (сакавік 1991-га) падтрымліваў ідэі перабудовы з іх абнаўленнем сацыялізму). Зноў і зноў, ды яшчэ напорысцей, з перакрутам белага на чорнае, слухаць казань было нясцерпна. А прамоўца пасля праз зубы занегадаваў асабіста на Бураўкіна: менавіта даступнае амаль у кожны дом тэлебачанне павінна пра ўсё сказанае “правільна” тлумачыць усім гледачам, а значыць, народу, а яно не дае “належную” ацэнку. Нават у асобных перадачах загульвае з асобным “яўна антысавецкім кантыгентам”, БНФ, які, на жаль, падтрымлівае лаўрэат Ленінскай прэміі Васіль Быкаў. I яшчэ абурыўся: нядаўнюю вельмі патрэбную паездку яго, першага сакратара ЦК, у праблемны сельскагаспадарчы раён тэлебачанне падало амаль як звычайнае турыстычнае падарожжа (такія асабістыя незадавальненні кіруючай асобы заўсёды шматзначныя). Затым вярнуўся да свайго стала, узяў нейкую цыдулку і затрос ёю, заззяў вачыма: вось указание з ЦК КПСС. Нарэшце хопіць “разлагольствий”! Час наводзіць парадак, жорстка “пресекать деструктивные проявления! Если надо, то и силой”! Падняў указальны палец уверх: без цырымоній! Сілаю!

Да слова, я пазней даведаўся, што тыя пагрозы пра ўжытак сілы не былі толькі для застраху. П. Краўчанка згадвае вядомы яму факт: у час красавіцкіх 1991 года бурлівых рабочых забастовак, мітынгаў і дэманстрацый, выкліканых рэзкім павышэннем усесаюзных цэн на самае неабходнае, у Мінск прыбыла брыгада спецназу з Нагорнага Карабаху, якая ўжо мела досвед падаўлення не толькі людскіх хваляванняў, але і ўзброеных выступленняў. Так што і ў нас у выпадку вострага канфлікту з уладай, як у Тбілісі і Вільнюсе, было каму загадаць пусціць у ход сапёрныя рыдлёўкі. Хто з нашых кіраўнікоў мог пайсці на праліццё крыві, аўтар успамінаў не называе. Толькі ўпэўнівае: тагачасны кіраўнік Савета міністраў В. Кебіч быў супраць гэтага. А тады, у час запалохвання ўжываннем сілы Першым, прысутныя чыноўнікі па-ранейшаму “внимали” і, угнуўшы галовы, нешта крэмзалі-крэмзалі ў сваіх блакнотах, усе рэдактары газет, які ўжо час церпячы цяжкі ідэалагічны прэс Саўкі, што ажно вылузваўся са скуры ў “пресечении антипартийной линии”, панура маўчалі. Папрасіў слова Бураўкін.

Як цяпер, чуецца: ён загаварыў спакойна, з выразнай інтанацыяй голасу і важнага чыноўніка, і высокакультурнай асобы. Не столькі для (у пераносным сэнсе) глухаватага вуха Першага, колькі для нас. Каб мы пачулі яго аргументы і каб звыш меры не асцерагаліся, адстойвалі тое, за што трэба трымацца прыстойнаму грамадзяніну і ў прыватнасці пісьменніку, журналісту. Мы пачулі прыкладна такое: я вам (імя і імя па бацьку гаспадара, які сеў за стол і ўвесь зашпількаваў, як вожык перад нападнікам на яго) ужо не раз гаварыў і яшчэ раз паўтаруся: ЦК КПБ па ўсіх накірунках фактычна не падтрымлівае курс партыі на перабудову. І асабліва пастаянна непрыязна ўспрымае праявы сапраўднага патрыятызму і клопату па адраджэнні нашай гістарычнай памяці, карэннай мовы і культуры, пастаянна падае іх як штосьці варожае - нацыяналістычнае ў сталінскай фармулёўцы і, адпаведна, дэструктыўнае. У гэтай справе трэба не перастарацца ў закручванні гаек (можна сарваць разьбу), а больш абдумана асэнсаваць нацыянальныя турботы і разумна пайсці на рацыянальныя перамены. Далей Бураўкін скарыстоўваў і старыя партыйныя метады: нацыяналізм вялікай дзяржавы, пра які гаварыў Ленін, - адно, пануючая ідэалогія, вядзе да імперскасці, а то і фашызму, а нацыяналізм малалікага прыгнечанага народа без сусветных памкненняў - зусім іншае, ратаванне самабытнасці яго. Бураўкіна вырашыў падтрымаць і я. Перасцярог у такой тонкай справе захапляцца грубым насіллем: яно ўжо нарабіла ў нас шмат вялікай бяды. Нават прынесла нацыянальную трагедыю. Загаварыў і пра народнае волевыяўленне. Падкрэсліў: так званыя нефармалы, людзі БНФ і яму спачуваючыя - не іншапланецяне, а частка нашага народа. Пры тым высокаадукаваная і нацыянальна-свядомая, мае права таксама на волевыяўленне. Яно не ад подкупу Захаду, ад імя народа, што асімілёўваецца стагоддзямі, але які заўсёды ўскладаў выратавальныя надзеі на лепшых сваіх сыноў і дачок (Усяслаў Чарадзей і Еўфрасіння Полацкая, Скарына, Каліноўскі, Багушэвіч з яго перасцярогай “каб не ўмёрлі”, Янка Купала і Якуб Колас...). Менавіта з такіх пазіцый цяпер патрабавальна, але мірна загучаў голас пра народнае адраджэнне, то і зараз затыкаць рот, ужываць насілле, абсякаць гістарычны шанец - паказальна ўжо само па сабе, далёка ад народа і пра народ.

Ні вывераную прамову Бураўкіна, ні маю эмацыянальную не абсеклі. Але як такой у поўным сэнсе гэтага паняцця нарады (рада, раіцца) не выйшла. А калегі- журналісты адсядзеліся моўчкі. Адзін здольны і ў прынцыпе прыстойны журналіст, які пасля працы ў аддзеле Саўкі стаў галоўным рэдактарам рэспубліканскай газеты, апраўдваўся: “Вам, пісьменнікам, лягчэй. За вамі літаратурная праца, кнігі, ганарары. А што будзе са мной пасля звальнення?” Увечары пазваніў Бураўкін: “Дзякуй, дружа, за падтрымку. Астатняе пры сустрэчы”. Пры спатканні прызнаўся: дні працы ягонай на радыё і тэлебачанні злічаныя. Ён ужо не патрэбен ЦК як яго член, як дэпутат цяперашняму Вярхоўнаму Савету, дзе ніякага зруху, на сесіях якога дэпутаты толькі ўхваляюць адобранае на бюро ЦК. Яшчэ ён не мог не засмучацца і ад нападкаў некаторых шчырых, высокаадукаваных і сумленных, але часам гарачлівых у запале сяброў БНФ за тое, што, маўляў, тэлебачанне мала супрацьстаіць непрафесійным, найперш фальсіфікаваным і абвінавачвальным нападкам ідэолагаў розных узроўняў, асобных гісторыкаў на нашу даўніну, на ВКЛ, на нацыянальныя сімвалы, якія прыроўніваюць да фашысцкіх атрыбутаў, хоць герб “Пагоня” зацвердзіўся ў сталіцы ВКЛ Навагародку (Навагрудку) яшчэ ў канцы ХІІІ ст., а колеры сцягу ВКЛ распрацоўваліся ў XVI-м, захаваліся ў памяці даследчыкаў і знайшлі сваё вырашэнне пры стварэнні БНР. Толькі ўзнікала загвоздка: на гэтыя сімвалы прэтэндавалі і літоўскія нацыянальныя дзеячы, бо яны, сімвалы, у час іх незалежнасці былі дзяржаўнай атрыбутыкай па праве таго, што ўласна Літва таксама ўваходзіла ў склад ВКЛ і на названым адрэзку сваёй гісторыі лічыла сябе пераемніцай былой аб’яднанай дзяржавы. Бураўкін засмучаўся, што яго крытыкі не ўлічваюць моцнай цэнзуры над тэлебачаннем. Цяпер яна асабліва строгая ад ЦК і асабліва па нацыянальным напрамку. Паглыбляцца ў гісторыю, асвечваць існы нацыянальны рух проста немагчыма. “Не надо”, “не положено”. Маўляў, больш увагі жыццю, простым людзям, працоўным поспехам, навуковым і культурным дасягненням, новым задачам, кіруючай ролі партыі. Сапраўды, службовыя магчымасці Бураўкіна працягвалі строга абмяжоўваць. Нават больш, чым у часопісе “Маладосць” пры публікацыі “Старажытнай Беларусі” М. Ермаловіча: у тэлебачання была шматмільённая аўдыторыя. То і прадугледжвалі, каб мільёны людзей не прачнуліся, не задумаліся, прасвятліліся ў нашай гісторыі, нацыянальнай бядзе і духоўнай патрэбе паратунку ад яе.

Бураўкін умеў валодаць сваім настроем і нават пры цяжкім не паддацца яму: “Ды ёсць і змены, дружа. І прагрэс. Вось я, член ЦК, ты, член партбюро СП, пакрытыкавалі нават Першага. І пераначавалі дома, а не ў вязніцы... Хоць супярэчнасці нарастаюць. І не зусім ясна, што далей будзе. Упала “жалезная заслона”, СССР для Захаду - ужо не “імперыя зла”. Савецкі люд хлынуў за мяжу. Але не столькі для таго, каб пабачыць свет і розныя ўкрасы, колькі па прыгожыя і танныя тавары. Без ідэалагічнага кантролю ў Маскве і Ленінградзе навал розных выданняў раней забароненага. І не толькі створанае па-высокамастацку пра штосьці праўдзівае і павучальнае. Але і па рознай містыцы, па так званым народным лекарстве (хтосьці Кашпіроўскі - панацэя ад усіх бедаў!), пра секс ды іншыя інтымныя паслугі. А колькі паваліла на прылаўкі прымітыўных, з выпінаннем жудасцей, забойстваў дэтэктываў. Ад моладзі адскоквае і новая, слабая камуністычная прапаганда, затое яе апалоньвае папса, дзе не толькі фанаты замежнай музыкі, але і ўвішныя дзялкі з вялікімі грашыма. Вераб’я падаюць за салаўя! І г.д., і г.д. І яшчэ больш небяспечнае: эканамічныя, сацыяльныя рэформы буксуюць. І большасць люду абяднела. Савецкі кацёл моцна закіпеў. Цікавая, але і не без блытаніны эпоха. У гэтай сітуацыі вялікае спадзяванне на хуткія выбары народных дэпутатаў. Хоць па новым выбарчым праве (усесаюзнае зацверджана ўвосень 1988-га, у нас на год пазней. - ГД.) трэць месцаў гарантавана грамадскім арганізацыям, найперш КПСС, ды іншыя таксама могуць быць вылучаныя або нават самі вылучыцца на сходзе. Гэта за сталінска-брэжнеўскі час будуць першыя такія свабодныя выбары, дзе бальшыня дэпутатаў будзе абірацца не па папярэдне складзеных спісах. І будзе не чарговая дэкларацыйная сесія ВС СССР, а З’езд народных дэпутатаў. Думаю, ягоры-яфрэмы пастараюцца даць бой.”

Больш-менш свабодныя выбары праходзілі бурна: у некаторых акругах было па дзясятку і больш кандыдатаў у дэпутаты, яны вялі гарачыя дыскусіі. Было, кансерватыўныя камісіі адсейвалі найбольш заўзятых перабудоўшчыкаў, ды сярод 60 нашых землякоў, абраных народнымі дэпутатамі СССР, па старой завядзёнцы быў і Першы, але патрапілі і не назначаныя, без адміністрацыйнай падпоры: В. Быкаў, прафесар С. Шушкевіч, іншыя навукоўцы і творцы, вылучэнцы ад грамадскіх суполак. Упершыню ў беларускай дэлегацыі не ўсе падпарадкоўваліся ўказальнаму пальцу Першага, маглі выказацца, галасаваць паводле свайго пункту гледжання. I рабілі так, папраўлялі Першага, калі той на нейкія рэчы падаваў сваю думку ад імя ўсіх дэпутатаў з Беларусі.

Паколькі той З’езд народных дэпутатаў шырока асвятляўся па тэлебачанні, то ён, зноў жа сапраўды, стаў незвычайным, дагэтуль нябачаным відовішчам: некаторым (усё ж не без папярэдняй дамоўленасці) давалі слова, а некаторыя купамі каля трыбуны змагаліся за права на яго (вернуты са ссылкі акадэмік Сахараў і іншыя), выступалі ўжо і ад фракцый (“дерьмократы”), запатрабавалі змены VI пункта Канстытуцыі СССР пра манаполію КПСС на ўладу. Прыбалтыйскія дэпутаты спачатку дружна вылучылі патрабаванне даць новую прававую ацэнку савецка-германскім дагаворам аб ненападзенні, дружбе і мяжы паміж СССР і Германіяй (жнівень 1939-га), а пасля завялі дыскусію пра незаконнасць далучэння іх рэспублік да СССР у 1940-м, што давала ім права свабоднага выхаду з яго.

На многіх з нас зрабіў глыбокае і разам з тым гнятлівае ўражанне вынесены на з’езд даклад камісіі на чале з членам Палітбюро А. Якаўлевым пра той савецка- германскі дагавор: нарэшце было прызнана, што там не ўсё было чыста, гуманна з савецкага боку. У сапраўднасці была хіжая змова і да яе сапраўды, як гаварылася на Захадзе, прыклалі звышсакрэтнае пагадненне, па якім Гітлер і Сталін на чале ўрадаў дзялілі Рэч Паспалітую і Прыбалтыку на “зону сваіх інтарэсаў”, і такім чынам абодва аднолькава завінаваціліся ў падрыхтоўцы да развязвання Другой сусветнай вайны... Яна, канечне, усё роўна не абмінула б СССР (Гітлер, пра што Сталін добра ведаў, адной са сваіх галоўных мэт бачыў ліквідацыю “фарпосту міжнароднага камунізму”, з пачатку палітычнай кар’еры пасягаў на “жыццёвую прастору” для германскай нацыі, а Захад патураў яму ў гэтым і паступіўся, напрыклад, Чэхаславакіяй, Аўстрыяй). Цяпер мірным дагаворам СССР патураў Гітлеру напасці на Францыю, Англію і іншыя еўрапейскія краіны. Кіраўнікі буйнейшых еўрапейскіх дзяржаў вялі сваю гульню, не лічачыся з інтарэсамі слабейшых. Як адкрылася, у даваенных кіраўнікоў СССР таксама рылца ў пушку. Ды яшчэ ў адносінах да Фінляндыі...

Ва ўжо ўжытай для цытат звышкампраміснай “Гісторыі Беларусі. Частка 2. Мн., 2000) быў паўтораны былы тэзіс, што дагавор (на 10 гадоў) Сталіна з Гітлерам быў вымушаны крок, ён спрыяў СССР лепш падрыхтавацца да вайны. Але аўтарам артыкула пра тыя падзеі было прызнана: той савецка-фашысцкі кампраміс “нанёс урон міжнароднаму прэстыжу СССР, які ўспрымаўся раней як флагман барацьбы з фашызмам”, “дэзарыентаваў савецкі народ“ і “факт размежавання інтарэсаў сацыялістычнай і фашысцкай дзяржаў сакрэтным пратаколам, прынятым у абход законаў СССР і ў парушэнне дагаворных абавязацельстваў перад трэцімі краінамі, адлюстроўваў грэбаванне нормамі права і маралі”. Тым больш, што, як вядома, адзін з кіраўнікоў СССР, В. Молатаў, на папярэдніх перамовах з кіраўнікамі дэлегацый прыбалтыйскіх краін паводзіў сябе фанабэрліва, абражаў іх за мізэрнасць памераў іхніх краін, а пры ратыфікацыі савецка-германскага дагавора ў ВС СССР звышгруба зняважыў непаўнацэннасцю старажытны польскі народ і даўнюю, нароўні з кіеўскай, польскую дзяржаўнасць, якую абзываў, мякка кажучы, штучнай і непрыгоднай для жыццядзейнасці. I без такіх выпадаў у многіх палякаў, прыбалтаў была варожасць да СССР, які не лічылі ўвасабленнем справядлівасці і дабра: тым больш, што шмат прыбалтаў пабывала і загінула ў сталінскіх лагерах, а да вайны было знішчана нямала з эліты польскага афіцэрства ў прысмаленскай Катыні ды іншых мясцінах (як і ў Курапатах, там таксама ад чэкісцкіх куль гінулі і нашы землякі).

Як вядома, вайна з фашызмам заканчвалася, лёс Германіі, усёй Еўропы вырашаўся на тайных перамовах “вялікай тройкі” - СССР, ЗША, Вялікабрытаніі. У выніку Перамогі СССР значна пашырыў “зону сваіх інтарэсаў” і ўрэшце выйшаў на шлях супрацьстаяння ЗША за сусветнае панаванне. Сталін асабліва не фетышаваў Перамогу, нават астуджаў запал эйфарыі ад маршалаў да радавых яе, жадаючы трымаць савецкую імперыю з васаламі не на іх гераізме, а з іхнімі пакорлівасцю ды паслухмянасцю. Яго наступнікі ўздымалі, а то і нагняталі дух Перамогі, каб затушоўваць ёю пралікі, недахопы, народнае жаданне больш свабоднага, прыстойнага жыцця. Дзеля гэтага многае, у тым ліку і тайная даваенная савецка-германска-сталінска-гітлераўская змова, замоўчвалася. Было нявыгадна яе паказваць і свайму народу, і ўсяму свету. Хрушчоў толькі рашыўся асудзіць дыктатарства Сталіна, не зважаючы, што дагэтуль той успрымаўся тварцом Перамогі. У гэтым быў свой сэнс: і вялікія сацыяльна-эканамічныя, ваенныя дасягненні тырана не могуць апраўдаць ягоныя злачынствы над сваім народам (дзікае сваволле, беспадстаўныя абвінавачванні, зняволенне і расстрэлы мільёнаў невінаватых, нагнятанне страху, давядзенне асобы да халопскага бяспраўнага стану і інш.). Адпаведна, нават самыя цвёрдакаменныя сталіністы ўжо аніяк не маглі прадухіліць цунамі выкрыцця свайго куміра “тк” - “тырана камунізму” - ды подступу ўжо да крытыкі папярдняга “тк” - “тварца камунізму” Леніна, а значыць, і святыні - сацыялізму-камунізму.

Прадстаўнікі тых “трэціх краін”, у прыватнасці прыбалтыйскія дэпутаты, на гучна аб’яўленым свабодным З’ездзе народных дэпутатаў, выкарыстоўваючы міжнароднае права і праяўляючы настойлівае імкненне да аднаўлення незалежнасці сваіх краін, здолелі дабіцца свайго запаветнага, пра што марылі ўвесь савецкі час ды за што іх, як і заходніх украінцаў, нашы “савецкія беларусы” таксама абзывалі “нацыяналістамі” ў самым негатыўным сэнсе. Мо і напраўду найперш дзеля міжнароднага прызнання савецкага палітыка новай фармацыі Гарбачоў пайшоў на тое, каб падпісаць указ пра выхад Літвы, Латвіі, Эстоніі з СССР, не зважаючы на папрокі некаторых юрыстаў, праімперскіх сіл у парушэнні Канстытуцыі СССР і Закона СССР “Аб парадку вырашэння пытанняў, звязаных з выхадам саюзнай рэспублікі з СССР”. Гэты працэс крыху пазней абумовіў права заявіць пра дзяржаўны суверэнітэт РСФСР, УССР, іншым рэспублікам. 27 ліпеня 1990 года ўжо і нашы народныя дэпутаты прынялі на сесіі ВС БССР Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР. За яе, безумоўна, многія дэпутаты не прагаласавалі б без расійскага кроку, таму яна займела найперш лозунгава- прапагандысцкі характар: кіраўніцтва ВС БССР прымала актыўны ўдзел у перамовах пра сутнасць федэрацыі абноўленага СССР (“новаагароўскі працэс” Гарбачова).

У красавіку 1991-га адбыўся пленум ЦК КПСС. Нюансы яго былі вядомыя толькі вузкаму колу тагачаснага вышэйшага партыйнага сінкліту. Што датычыць выступления новага і апошняга нашага Першага М. - няўцямнага і, як многія прызнаюць, самага слабога і непрыдатнага для вышэйшай вертыкалі функцыянера, - то тады была пагалоска: ён у ліку іншых таксама выказаўся за ўвядзенне надзвычайнага становішча ў СССР і спыненне ўсякіх перабудоў - г. зн. вяртання ў сталінска-брэжнеўскі лагер. Маўляў, страцілі сацыялістычны з васалаў, то хоць захаваем свой, савецкі (названы факт упамінаецца ў мемуарах экс-прэзідэнта Украіны Л. Краўчука). Тым не менш у чэрвені 1991-га дэпутаты ад БНФ дабіліся вынесці на сесію ВС БССР пытанне пра спыненне манапалізацыі КПБ, пра роспуск парткамаў ва ўстановах і на прадпрыемствах, але старая гвардыя камуністаў і іхніх прыхільнікаў прагаласавала супраць гэтай акцыі. М. прадаўжаў спробу застацца лідарам рэспублікі (як казалі, жорстка насядаў на старшыню ВС, на помач падцягнуў у бюро ЦК па-ранейшаму вернага партыі Шамякіна). Адпаведна, супрацьстаянне процілеглых бакоў працягвалася.

.У нас пры двух апошніх Першых не адбылося такіх буйных антысавецкіх дзей, як у Тбілісі ды Вільнюсе, таму і не было зачэпкі для буйных распраў над натоўпам, раз’юшаных хапуноў асобных грамадзян, бязмежнага гвалту над схопленымі. Хоць уладны маральны ціск узмацніўся. А з гэтым і прававы (неправавы), судовы: выйшлі за подпісам старшыні Прэзідыума ВС БССР Т. указы заканадаўчага характару, што мелі на мэце антынацыянальныя зачысткі, розныя пакаранні за “дэструктыўныя”, названыя “антыдзяржаўнымі”, правіннасці. Але ў кватэры дзеля вышуку кампрамату сілавікі, наколькі помніцца, гвалтам не ўрываліся, а калі і траплялі, то не ўчынялі там пагром. Як і не распраналі чалавека, і не асочвалі колер ягоных шкарпэтак, маек і, выбачайце, нацельных трусоў, толькі за публічнае нашэнне значкоў, стужак з нацыянальнымі сімваламі, распаўсюджванне адпаведнай літаратуры досыць стрымана, з нячастым ужыткам такога важнага ў міліцэйскай справе аргумента, як дубінка, затрымлівалі, прыводзілі ва ўчастак і без абраз ды збіцця складалі пратакол, перадавалі ў суд, дзе таксама стрымана не дапускалі расправы, кары на доўгае турэмнае зняволенне. А таксама жорсткага, здзеклівага абыходжання з асуджанымі. Не прыпамінаюцца выпадкі, калі пры затрыманні, судзе “вінаватых” распачыналі гвалт над іхнімі недатычнымі блізкімі і далёкімі родзічамі. Ды тады і тая досыць стрыманая антынацыянальная зачыстка выклікала ў многіх з нас абурэнне (напрыклад, у Дом літаратара сілавікі праніклі ноччу і зрабілі вобыск ў некаторых кабінетах. Па нашым пратэсце апраўдваліся тым, што па папераджальным званку шукалі закладзеную бомбу. Яе не знайшлі, толькі ў адным пакоі адсачылі бэнээфаўскую літаратуру і вынеслі яе як таксама выбуховую).

Пазней, калі той былы старшыня былога Прэзідыума ВС БССР быў адлучаны ад усіх пасад і яшчэ маладжавым ды непрыкаяным пенсіянерам сноўдаў па блізкіх дварах, падоўгу далей ад свайго адрачона сядзеў на лаўцы ў нашым, - дык вось, я аднойчы падсеў да яго. Спачатку ён паставіўся да мяне падазрона, але калі пабачыў, што мы разам патрапілі ў 5-ы том энцыклапедыі (1981) пад рэдактарствам Шамякіна, супакоіўся. Паколькі суседнічалі, то бачыліся частавата, нават часам для болей даверлівай гутаркі я не адмаўляўся зайсці з ім у простую забягалаўку. То не мог не напомніць тыя, падпісаныя ім фактычна антынацыянальныя ўказы.

“У школьны час толькі краем вуха чуў ад старых мядзельскіх інтэлігентаў пра ВКЛ, БНР, - прызнаўся ён. - У Львове навучаўся геадэзіі, там даведаўся толькі пра некаторыя ўкраінскія нацыянальныя справы, што ідэолагамі і некаторымі гісторыкамі ацэньваліся як варожыя савецкай уладзе. Пасля заканчэння вучобы пачаў працаваць у Мінску інжынерам, абараніў кандыдацкую, думаў пра доктарскую: меўся быць выкладчыкам і далей ад усякай палітыкі, ідэалогіі. Ды лёс мой павярнуўся іначай. Калі ўступіў у партыю (у 30), мне нечакана параілі падацца ў Акадэмію грамадскіх навук пры ЦК КПСС. Ад такога даверу не мог адмовіцца: паходзіў жа з Заходняй Беларусі. Такіх не ўсюды дапускалі. Напрыклад, на высокую партыйную пасаду. Іх займалі найперш усходнемінскія, гомельска- магілёўскія, а пры Машэраве віцебскія ўраджэнцы. А пасля маскоўскага навучання пайшоў якраз па партыйнай сцяжыне. Быў не горшы і не лепшы за калег, асабліва не вытыркаўся, але пайшлося. У мінскім райкаме, другім сакратаром у гаркаме. Пасля - старшыня гарсавета, неўзабаве - першы сакратар гаркама. Галоўным лічылася выкананне пастаноў з’ездаў, пленумаў ЦК КПСС, перавыкананне вытворчых планаў (“пяцігодку - за чатыры гады”). Патрыятычныя, у тым ліку і нацыянальныя праявы строга ў савецкім духу. Пры мне - што і як скажа Машэраў. Пазней ранейшы дабрадзей, Слюнькоў, параіў мяне на пасаду старшыні Прэзідыума ВС БССР”. - “Досыць імклівая кар’ера ў верхні эшалон улады”, - заўважыў я. “Верхні то верхні, але тая пасада была найперш намінальная. Пры Сталіне ўжо Саветы перасталі быць на чале дзяржавы. “Усесаюзны стараста”, Калінін, быў толькі для шырмы. Ён нічога не вырашаў. Нават жонку не мог выратаваць ад арышту. Я, як і старшыня Савета Міністраў, цалкам залежаў ад галоўнага нашага “Хазяіна” - першага сакратара ЦК КПБ і паслухмянага яму бюро, а той цалкам падпарадкоўваўся “хазяіну” СССР. Тады наша палітычная кухня была такая: Слюнькоў намерыўся паставіць стаўку на тэхнакратаў новага пакалення, г. зн., 1930 гадоў нараджэння”. - “А равесніка, нашага Бураўкіна, вы, член бюро ЦК, не бачылі, скажам, галоўным ідэолагам?” - “Я - так. Але “хазяін” асцерагаўся яго інтэлекту, новаўвядзенняў. Асабліва ў нацыянальнай сферы. То трымаў воддаль. Ягоны маскоўскі апякун, Рыжкоў (ст. Савета Міністраў СССР. - Аўтар.) у раздрай спрэчак пра Чарнобыль перавёў яго ў Маскву. Ён нічога талковага тут не зрабіў ці не паспеў зрабіць. У ліку тых, хто мог стаць першым сакратаром ЦК, назваў і мяне. Ды Лігачоў на Палітбюро ЦК КПСС настояў паставіць у нас на “хазяйстве” ды на мяжы з ненадзейнай Польшаю (у той час там было ўжо адменена ваеннае становішча, але ішла да ўлады “Салідарнасць”, што вяло да абвалу сацыялізму ў краіне. - Аўтар) не заходнебеларуса і не з нашага пакалення (“камсамольца”, як той іранізаваў), а праверанага на вернасць “старога бальшавіка” - першага сакратара Брэсцкага абкама. Той, закасцянелы ў партыйных схемах і паслушнік апекуну з цэнтра, яшчэ болей баяўся ўсялякіх новаўвядзенняў, не мог дапусціць узвышэння і малодшых, і з новымі поглядамі. З яго падачы маладзейшага і, лічу, здольнага старшыню Савета Міністраў БССР Бровікава перавялі паслом у Польшчу, а на яго месца ўзялі старэйшага і кансерватыўнага. Вось і запанавала ў нас шэрасць, забалочванне. Не без гэтага і ў нас пачаліся нападкі на партыю. Асабліва рэзкія ад БНФ. Калі ён на ўсіх перакрыжаваннях загаварыў пра даўняе гістарычнае, пра нацыянальнае, пра ВКЛ, БНР, то я ўжо свядома зацікавіўся гэтым. Пачаў кумекаць: гэта тлела ў народнай памяці, а цяпер ажыло. Нацыянальнае адраджэнне - зусім не панацэя ад усіх бед, але патрэбна, каб наш люд застаўся народам. З вялікай увагай азнаёміўся з Ермаловічавай “Старажытнай Беларуссю”, што вы надрукавалі ў “Маладосці”. I з іншымі публікацыямі. Ды па партыйнай дысцыпліне насуперак самому сабе мусіў слухацца Першага. То і падпісваў тыя нарыхтаваныя ў ЦК, як вы кажаце, антынацыянальныя ўказы”. - “А пра выхад калі не з партыі, то з ЦК не падумвалі?” - “Не. Як і іншыя, быў упэўнены: перабудова перабудоваю, а КПСС не страціць сваё кіраўніцтва. То трэба быць у яго шэрагах. Я толькі, што не хоча заўважаць той жа БНФ, змог насуперак нашаму бюро ЦК падтрымаць ідэю пачаць падрыхтоўку да Закона “Аб мовах у Беларускай ССР” і не замінаць, каб некаторыя члены камісіі, як вашы калегі па літаратуры Гілевіч і Сачанка, вялі работу па наданні беларускай мове статусу дзяржаўнай. Спадзяваўся: калі не сесія нашага старога ВС, то сесія народных дэпутатаў зможа зацвердзіць такі Закон і пойдзе ў гэтым накірунку далей. Не без помсты за маё непаслушэнства “хазяін” пастараўся не дапусціць мяне да выбараў у народныя дэпутаты і выпіхнуць з рэспублікі (як і вашага Бураўкіна). Мы абодва, ён з болей нацыянальным складам, я меней, былі тут стрэмкамі...

У працяг свайго маналогу Т. дадаў яшчэ тое-сёе пра тагачаснае партыйнае закуліссе: “хазяін”, сказаў, каб разарваць звязкі нас, маладзейшых, хацеў пазбавіцца і ад прызнанага ўжо здольным гаспадарнікам Кебіча. Бачыў у тым пагрознага суперніка. Невыпадкова цэнтр пачаў спакушаць яго пасадай міністра станкабудавання СССР. Але хітры Чэсь ухіліўся: міналіся часы, калі многія прагнулі ў Маскву, каб адтуль вярнуцца сюды на высокую пасаду. Цяпер лепш сініца ў руцэ, чым журавель у небе. Заціх, пачаў чакаць свайго часу. А я не здолеў адмовіць Гарбачову (“прашу: памажы сваёй беларускай ментальнасцю”), згадзіўся ўзначаліць камісію ВС СССР. Мне, як яго ўпаўнаважанаму, выпадала весці няпростыя перамовы з кіраўнікамі некаторых рэспублік, тушыць там нацыянальны пажар. Але ў Тбілісі не складвалася мая місія...”

Не ведаю, наколькі шчыры быў Т. У прыватнасці, у тым, што тады грузінскае кіраўніцтва само прасіла дапамогі расійскага генерала Радзівонава, і той быццам не па сваёй волі загадаў для разгону бурных дэманстрацый пусціць у ход сапёрныя рыдлёўкі. Толькі больш паверылася ў іншае яго прызнанне: “Там я пераканаўся: грузіны - не мы, а даўні народ, што меў сваю дзяржаву, сваіх цароў. І без іх яны захавалі вышэйшае эканамічна-фінансавае, нацыянальнае і культурнае асяроддзе. Напрыклад, і ў СССР іхняя мова мела статус дзяржаўнай. У іх моцны, па- сапраўднаму патрыятычны дух. Яны спаяныя нават сваімі самабытнымі песнямі і танцамі, застоллямі. Іх і сілай не пераломіш. І нават не сагнеш. Адпаведна, са сваёй місіяй уціхамірвання я не справіўся. Як і сам Гарбачоў у Літве, дзе яго чакаў халодны душ ад тамашняй Кампартыі: абудзіў тое, чаго мо і не трэба было чапаць... Не ведаю, як бы склаўся мой лёс, каб не паслухаўся Гарбачова і застаўся тут. Пасля няўдалага жнівеньскага путчу 1991-га я апынуўся ў адстаўцы. Кебіч, ужо старшыня Савета Міністраў, параіў мяне намеснікам міністра замежных спраў, але папрацаваў там мала: супраць упёрся новы міністр, былы сакратар гаркама, які пераарынтаваўся ў дэмакрата. І я, як раней старшыні Савета міністраў Аксёнаў і Бровікаў пры новых “хазяінах”, паехаў паслом у Польшу. Яны - пасланцамі СССР, а я - незалежнай Рэспублікі Беларусь. Ды ненадоўга. А пасля. І лідар нацыянальных дэмакратаў Пазняк, і вылучэнец савецкай эліты Кебіч - абодва апантана дабіваліся ўвядзення прэзідэнцтва, абодва верылі ў сваю перамогу. Але было ясна: Пазняку не будзе для гэтага патрэбнай падтрымкі. Нават у вёсцы. Як і адхіленаму ад улады Шушкевічу. Большыя шанцы ў Чэся. Ды, як даходзіла да мяне, заявіліся і для яго, нібыта сябра Чарнамырдзіна, а з тым быццам і прыхільнага Ельцына, трывожныя званкі. Па-першае, ён неабачліва наблізіў да сябе нямала малавядомых, цёмных цывільных і ў пагонах дзялкоў - яны не дапускалі да яго нацыянальную інтэлігенцыю, сварылі са старымі і новымі камфункцыянерамі, аграрыямі, са старшынёўска-дырэктарскім корпусам. У выніку ад гэтых плыняў былі вылучаныя свае кандыдаты на прэзідэнцтва. Па-другое, Чэсь так ці гэтак браў на сябе адказнасць за наша партыйна-дзяржаўнае мінулае. І гэта быў не малы цяжар, што не спрыяў лёгка ўсплыць. Па-трэцяе, у выбарную кампанію ягоная каманда тапорыла старымі метадамі, многае правароніла, а мо і некаторыя з яе свядома падстаўлялі яго. Нават у побытавых дробязях. Да слова, не без іхняга ўдзелу з’явіліся ў незалежным друку кампраматныя здымкі з іх нібыта тайных пасядзелак, дзе Кебіч выстаўляўся ў непрывабным, нават агіднаватым выглядзе. Па-чацвёртае, ён, не надта які аратар і няўмелы дэмагог-камбінатар, прайграў тэлевізійныя дэбаты. Па-пятае, ён, як гаварылі, маючы вялікую ўладную сілу, не пайшоў ні на ніякія прававыя парушэнні, падробкі, запатрабаваў сумленных выбараў. Гэта робіць яму гонар, але. Так не было і не будзе.

Новы “хазяін” не хоча мяне ні чуць, ні бачыць. І са сваімі ведамі, вопытам я для яго - адпрацаваны матэрыял. Пры новых выбарах не толькі дзяржаўныя СМІ правялі адпаведную работу, каб абралі “чэсных” дэпутатаў. Здавалася, прыязная акруга не прагаласавала за мяне. А пра нацыянальна настроеных няма чаго і гаварыць. Яны ж - “нячэсныя” нават са сваёй, як са здзекам падаецца, “свядомасцю”, “пятая калона.”. Як і ў савецкі час: нацыянальнае і носьбіты яго не ў павазе і не ў цане. Як там у Пушкіна? “Ты просвещением свой разум осветил, Ты правды чистый свет увидел, И нежно чуждые народы возлюбил, И мудро свой возненавидел!”

Чуючы такое прызнанне, скаргу, мне тады падумалася і пра такое: “Вось такая яна, яе міласць кар’ера. Па нечай ласцы можа павярнуцца тварам, а па сваім праліку ці па нейчай злой волі можа, як і ў выпадку з Т., адвярнуцца. Не пайшла хада: ішлося ды збочылася, а то і спынілася.”

Успамінаючы, як рэалізоўваўся закон “Аб мовах”, я добра помню той час і тыя намаганні для яго прыняцця. У прыватнасці Сачанка даручаў мне, былому настаўніку, выпрабоўваць некаторыя напрацоўкі праекта на настаўніках, вучнях, іх бацьках, на студэнтах і выкладчыках ВНУ, а таксама публікацыямі ў друку. Былі супраць грубыя выпады, нават і сярод мясцовых ураджэнцаў-“тожабеларусаў”, але бачылася і моцная зацікаўленасць, падтрымка. Скажам, нават у такіх няпростых школах, як у прыстаўбцоўскім пасёлку Коласава, дзе размяшчалася армейская часць і дзе навучаліся дзеці вайсковых і служачых пры іх, ці ў 10-й г. Мінска, дзе быў матэматычны ўхіл. Толькі выказвалася пажаданне, каб беларуская мова ажыла ў дзіцячых садах, у ВНУ, на прадпрыемствах, у партыйна-дзяржаўных структурах, каб не пачувацца там белай варонаю і не цярпець непрыняцця. І не без гэтага ўсведамлення той Закон не рашыўся забракаваць нават апошні савецкі Вярхоўны Савет. Дэпутаты прынялі яго, але ў большасці самі не карысталіся ім, як “таварамі для народа”.

...Запомнілася, як дажывала КПБ. У асноўным верхні эшалон зацята абараняў сваю цытадэль (ужо ў чэрвені 1991-га яе дэпутаты ў ВС на IV сесіі не дапусцілі пазнякоўскага падрыву сваёй манаполіі, дэпартызацыі ва ўстановах і прадпрыемствах), але мусіў улічваць новыя генеральныя павевы, што ці сыходзілі ад няўрымслівага Генсека, ці наляталі віхурай на З’ездзе народных дэпутатаў і ўвасабляліся ў Законы СССР або ва Указы Прэзідэнта СССР. Па-ранейшаму падпарадкоўваючыся цэнтру, прыходзілася рэзка не пярэчыць у адыходзе ад некаторых “сацыялістычных заваёваў”: скажам, прызнаць рыначныя адносіны, згадзіцца на права фермерства і іншага асобнага занятку людзей, кааператываў, арэнды і г.д., што пакрысе ў некаторым сэнсе вяртала нэп з яго паўкапіталістычным характарам. Азначыўся пэўны зрух і ў грамадскай, духоўнай сферы. Былі выкананыя патрабаванні многіх грамадзян па стварэнні камісій па расследаванні злачынстваў у Курапатах і па рэабілітацыі ахвяраў рэпрэсій 1920 - 50 гадоў. Пасля з’яўлення Савецкага фонда культуры ў Маскве была дадзена згода на ўтварэнне Беларускага фонда культуры, які мог займацца не толькі зборам і захаваннем сацыялістычных каштоўнасцяў. Дазвалялася ўтварыць Таварыства беларускай мовы, якое задумвалася не толькі як клуб аматараў роднай славеснасці. Пасля прыняцця Закона СССР “Аб грамадскіх арганізацыях” (студзень 1991-га) яго па традыцыі прадублявалі і ў нас, што дазволіла грамадзянам ужо афіцыйна ўтвараць партыі і розныя суполкі (толькі міністэрству юстыцыі дазвалялася пільна прасейваць іхнія праграмы і ўрэзваць правы). Як некаторыя пацяшаліся, новыя партыі былі болей папяровыя, не мелі значнага ўплыву на грамадства ды, як тыя дажджавыя кроплі, усё ж тачылі цвёрды партыйны камень, што пры нагрэве патрэскаўся.

Пры гэтых і іншых новаўвядзеннях, адпаведна, ужо не мог не змяніцца Асноўны Закон рэспублікі. Ды паколькі там, у верхнім эшалоне, знаходзіліся і кемныя партапаратчыкі, то яны ўсвядомілі: новая Канстытуцыя вызначыцца не толькі пэўнымі папраўкамі, але і пазбавіць партыю, а значыць і іх неабмежаванай моцы і прывілей. У выніку была ўтворана такая камісія для выпрацоўкі новай Канстытуцыі, што і сацыялістычнымі прынцыпамі не паступалася б, і зацягнула свой творча-прававы працэс. У савецкую эпоху наш новы Асноўны Закон так і не быў прыняты. Зрэшты, і народныя дэпутаты ВС зацягнулі прыняцце новай Канстытуцыі не на адзін год.

…Тыя, хто змог азнаёміцца з дакументальным даследаваннем “Чернобыль: как это было” (Львоў, “Гердан”, 1999) вучонага, былога намесніка старшыні Дзяржаграпрама БССР I. Нікітчанкі, той сабраў мноства дакументаў пра намаганні аўтара, многіх вучоных, пісьменнікаў і занепакоеных асоб дастукацца да нашых высокіх партыйных і дзяржаўных кабінетаў з клопатам пра зняцце замоўчвальнай заслоны пра чарнобыльскую бяду і магчымыя захады па яе змяншэнні. Многія СМІ пад ідэалагічным націскам нясмела спрыялі ў гэтым. Аказваецца, толькі ў 1988-м у Мінску адбылася паўзакрытая сходка асобных грамадзян і журналістаў, дзе невысокага рангу службоўцы грамадзянскай абароны, міністэрства аховы здароўя, іншых арганізацый крыху адхінулі фіранку, але запэўнілі: партыя і дзяржава робяць усё для паратунку ад чарнобыльскай бяды. Адпаведна, трэба пазбягаць усякага ажыятажу, супакойваць усхваляваных людзей вялікім клопатам улады пра іх (с. 88 названага выдання).

Бураўкін выдатна ведаў, што і як тут робіцца на самай справе. 16 студзеня 1990 года па яго непасрэдным дазволе па тэлебачанні прайшла чарговая, але на гэты раз вострая, нават рэзкая перадача з цыкла “Ліра”, дзе журналісты і вучоныя без аглядкі, смела загаварылі пра недастатковасць мер па ліквідацыі наступстваў чарнобыльскай аварыі, пра небяспеку пражывання люду на забруджанай тэрыторыі, пра пільную патрэбу дасканалых прыбораў, методыкі абследавання глебы, траў на фураж, зерня, садавіны і агародніны, малака і мяса: там у асобных мясцінах набіраецца перабор цяжкіх металаў, небяспечных для жыцця многіх людзей. Пачутае асабліва кранула гомельскіх насельнікаў, і ў многіх калектывах адбыліся стыхійныя мітынгі з патрабаваннем большай увагі і помачы. Людское ўзбуджэнне затрывожыла першага сакратара гомельскага абкама. Прачуваючы, што быць можа і большае, ён шле занепакоены ліст Першаму ў Мінск (тэкст на с. 88-89): варта разабрацца. Калі сапраўды ёсць вялікая пагроза людскому здароўю (і ён, першы ў абкаме, пра гэта не ведаў?), то варта больш клапаціцца пра сітуацыю. Калі вучоныя свядома нагнятаюць, то вінаватыя павінны быць пакараныя. I строга: аж да таго, што іх пазбавіць навуковых званняў. Першы ў рэзалюцыі на гэты ліст пазначыў другому сакратару ЦК КПБ, прэзідэнту АН БССР, старшыні Камісіі па ліквідацыі наступстваў аварыі на ЧАЭС разабрацца і зрабіць вывады. Да названых ім імён быў падключаны і Г. Бураўкін паводле яго пасады і адказнасці за выпушчаную ў свет перадачу.

Праз адведзеныя пяць дзён камісія дала адказ, дзе было пазначана: “ліраўскі” матэрыял актуальны, але перакошаны: навукоўцы “изложили” факты “без учета решений”, адпаведных захадаў ЦК КПБ і Савета міністраў “по данному вопросу”. А наконт тэлежурналістаў было ўказана на “необходимость правдивых, взвешенных оценок при освещении проблем”. Ад імя старшыні Камітэта па радыёвяшчанні і тэлебачанні адказ падпісаў ужо іншы кіраўнік. Як пазней убачыцца, цалкам “наш”, г. зн. “управляемый”.

Несумненна, меў рацыю Т., калі зазначаў: не без уліку, што ў сакавіку таго, 1990-га, павінны былі адбыцца выбары народных дэпутатаў і такая асоба, як Бураўкін, можа быць абраная і мець высокія шанцы ў новым ВС, яго адправілі ў пачэсную высылку. Пастаянным пасланцом рэспублікі пры ААН, дзе яго чакала праца пад кіраўніцтвам чыноўніка старой школы, хто толькі па дакументах лічыўся міністрам замежных спраў БССР. Ён не меў свайго голасу: па партыйна-дзяржаўнай дысцыпліне спаўняў указанні апарата ўсесаюзнага міністэрства. I пры гэтым мо і невыпадкова запусцілі брудную погаласку: Бураўкін не жадае ўдзельнічаць у нашым няпростым грамадскім жыцці, падаўся за акіян па камфорт і долары. Такім чынам, са свайго пакалення самы яркі па службе чыноўнік, прызнаны ўжо дзярждзеяч пачаў шукаць сваю новую ролю і не мог сустракацца з працоўнымі калектывамі, набываць новыя акцыі, патрапіць у дэпутаты, а з гэтым статусам - і на адну з пасад у ВС, што ў новых умовах ужо мог годна і важка засупернічаць за ўладу з КПБ.

Тады складвалася так, што ў многіх рэспубліках першы партыйны сакратар імкнуўся патрапіць у народныя дэпутаты, а пасля выбараў узначаліць ВС, а вось наш Першы па нейкім сваім меркаванні адмовіўся ад палітычнай барацьбы за далейшае ўладаранне, толькі, як пераказвалі, параіў сваім давераным: хочаце і далей руляваць - любой цаною выйгравайце выбары і гуртуйцеся ў спаяную фракцыю. Здольныя і аўтарытэтныя, а з імі і ўвішныя здолелі ўстояць у перадвыбарных бурных перапалках, явіць сябе перад не ўсімі разборлівымі слухачамі адзінымі сапраўднымі народнымі заступнікамі або спрытна скарыстаць мясцовую адміністрацыйную падпору (не грэбавалі праз паслухмяных мясцовых падначаленых, друк ашальмаваць суперніка, маглі ў раённым або абласным цэнтры паказушна заасфальтаваць якую лужную вуліцу, завезці ў крамы доўгачаканыя тавары, падабраць такую выбарную камісію, якая “правільна” падлічыць галасы, каб суперніку не хапіла літаральна аднаго і г.д.). Некаторыя і не такія ўжо малыя чыны, як, да слова, першы сакратар Мінскага гаркама, са сваёй без’языкасцю і з зацяганай дэмагогіяй, пры большай дасведчанасці, свядомасці і актыўнасці выбарнікаў, пры строгім кантролі пры падліку галасоў не займелі такіх шанцаў. Тут перамагалі бойкія, з прывабнымі прамоўніцкімі здольнасцямі кандыдаты, якія вылучалі свежыя погляды і прапановы. Прайшлі і некаторыя тыя, хто раней на гэта не мог разлічваць: вылучэнцы ад розных арганізацый і калектываў, заявіцелі тыпу “сам ад сябе і за народ”, ад БНФ, хоць яго працягвалі ў многіх дзяржаўных СМІ, на выбарчых сходах заўзята ганьбіць, шальмаваць, прыніжаць самым непрыстойным чынам. На асобных участках галасы падзяліліся так, што ніхто не быў абраны народным дэпутатам. Тым не менш і гэта азначала: і ў нас нарэшце зрушыўся гарбачоўскі працэс.

У некаторых рэспубліках кіруючы партапарат не панёс вялікіх страт: па выніках выбараў у ВС сталася большасць яго вылучэнцаў. Адпаведна, яны вызначалі характар і новага прэтэндэнта на ўладу (напрыклад, ва Украіне на чале новага парламента абралі другога сакратара ЦК Л. Краўчука). Падобнае адбылося і ў нас: гуртаванцы КПБ пры абранні старшыні ВС арыфметычнай перавагаю не дапусцілі “чужынца”, паспрыялі зацвердзіць сакратара ЦК КПБ па сельскай гаспадарцы. “Неблагі хлопец”, - прынамсі, казаў пра яго нам Шамякін, які цесна знаўся з верхнім уладным эталонам. Той, пажылаваты ўжо дзядзька, які стараннай выканаўчасцю ўсяго даручанага цягавіта выслужыў не малую пасаду, чулася і ад іншых, быў сапраўды незласлівы і нефанабэрысты чалавек. Ды адразу ўбачылася: у парламенце не зусім на сваім месцы. Для кіраўніка такога чыну было малавата нават ягонага слоўнікавага запасу, асабліва з прававой тэрміналогіі. Калі адрываўся ад цыдулкі і гаварыў ад сябе, то часта запінаўся або дапускаў такія перлы, што станавіліся падставай для пацешных пародый. Да ўсяго заставаўся членам бюро ЦК і, як пачала папікаць апазіцыя, дзеіў па яго інструкцыях. Як мог, тушыў і дыскусійныя жарсці, што падкідвалі асобныя правазнаўцы, і антыкамуністычныя выпады, што сыходзілі ад бескампраміснага Пазняка і яго аднадумцаў. Як раней на З’ездзе народных дэпутатаў у Маскве, так цяпер і ў Мінску найбольш актыўныя не чакалі, пакуль ім дадуць права на слова, самі пры спрыяльным моманце тоўпіліся каля трыбуны і жадалі стаць за ёй, то старшыня мусіў даваць заўвагу ў сваім стылі: “Вы там, у задним праходзе, не заминайця выступаюшчаму”. Той-сёй з “агрэсіўнай большасці” таксама выходзіў на бой і калі нападаў на “негатыўныя” прапановы бубнением пра “сацыялістычныя святыні”, то яго перапынялі абурэннем. Не могучы супернічаць са спраўнымі гаварунамі, паступова з таго асяроддзя заціхалі, дачэкваліся выступу пагрознага для іх Пазняка, а пасля, стаміўшыся ад інтэлектуальных паядынкаў, той-сёй з пажылых ветэранаў сцюцюрваўся і мірна даваў храпака. Толькі падштурхнуты суседавым локцем для галасавання, рабіў гэта спрасонку ды ўсё ж так, як было сказана ім на асобнай нарадзе партыйнай фракцыі, што ў саюзе з іншымі (некаторымі аграрнікамі, з дырэктарскага корпусу) магла колькаснай большасцю падтрымаць або адкласці на далейшы разгляд, а то адхіліць любую пастанову некамуністычнага характару. Многае дзелавое, патрэбнае ў той важданіне літаральна выпарвалася ў паветра. Без працэджвання асобнае састарэлае не магло не апускацца ў звычайны, непрыгодны асадак.

Каб супыніць болевую сутаргу сацыялізму, а з ёй і пахістак свайго становішча, партыйная эліта паратунак і вяртанне ранейшай сваёй моцы бачыла не столькі ў пэўным аздараўленні, колькі ў фізічна-хірургічнай аперацыі - маскоўскім антыгарбачоўскім перавароце. І ўсё смялей прыспешвала такую сілавую дзею. Да гэтага настрою грамадства падштурхоўваў эканамічна-сацыяльны стан у СССР - найперш ўсё большае апусценне прылаўкаў і ўсё большая людская трывога за выжыванне ў заўтрашнім дні. А паколькі не толькі простаму чалавеку цяжка было разабрацца, чыя віна ў гэтым, камуністаў або дэмакратаў, то ўсё болей павышаўся грамадскі градус незадаволенасці і апаноўвала настальгія па ранейшым - без нармальнай свабоды, з рознымі, як тады гаварылі, “дэфіцытамі”, але затое з пастаяннай, хоць і невялікаю зарплатай, з недарагой варанай каўбасой. Вось і наступіла 19 жніўня 1991 года, калі ўсе мы пачалі працоўны дзень усхвалявана: з Масквы паведамілі пра сфармаваны там ГКЧП, што нібыта ў час хваробы Генсека і прэзідэнта СССР бярэ поўную ўладу ў свае рукі, будзе сілай “наводзіць парадак” без дэмакратычных цырымоній. Адпаведна, тут жа разнесліся застрашальныя пошапты: паўторыцца польскі варыянт уводу надзвычайнага становішча, г. зн. многія вінаватыя ў разладжванні савецкай сістэмы па ўжо складзеных “чорных спісах” будуць зняволеныя. Нібыта галоўны ініцыятар перабудовы ўжо арыштаваны. І яшчэ знаўцы навін дадавалі страху: паблізу Мінска, іншых гарадоў падрыхтаваныя ўжо “цялятнікі” для вывазу чорнаспісных. Калі не такога, то пад гарачую руку звальнення з працы можна было чакаць многім: скажам, мы, члены КПСС у “Маладосці”, не заяўлялі пра свае антыкамуністычныя погляды, але ўсё ж былі “отшельники”: з лістапада мінулага года перасталі браць удзел у партыйных справах і плаціць партыйныя ўнёскі. Як піша ва ўспамінах Краўчанка, некаторыя з дэпутатаў, хто не па глыбокіх перакананнях “прымкнуў” да Пазняка, зведалі перапуд і забегалі перад старой гвардыяй, што распраміла плечы, выпнула грудзіну з медалямі і ардэнамі ды ўскінула голаў...

Як можна было зразумець з тону нашага тэлебачання, вярхоўе КПБ (сярод членаў бюро ЦК і Шамякін) падтрымала акт, што неўзабаве назавуць “путчам” (ням. Putsch - авантурыстычная спроба групы змоўшчыкаў зрабіць дзяржаўны пераварот). Наш ВС афіцыйна не выказваўся, у ім толькі адразу ж запратэставалі дэпутаты ад БНФ і асудзілі “хунту”. Яны ведалі, што не толькі іх, мякка кажучы, “возмутителей”, але і ўсю маладую дэмакратыю чакае перамога артадаксальных камуністаў на чале сілавых структур. ГКЧП гучна і грозна аб’явіўся, але бясслаўна праваліўся. Разлік змяніць становішча злучанымі сіламі КДБ, арміі ды міліцыі не ўдаўся. І радавыя масквічы з дэмакратычнымі поглядамі на чале з папулярным і рашучым прэзідэнтам Расійскай Федэрацыі Ельцыным не далі вялаватым ды не зусім ўпэўненым у сваім поспеху змоўшчыкам разгарнення, каб зноў жорстка абрэжыміць СССР.

Пасля падзення ГКЧП у ВС БССР была ўтворана камісія па расследаванні ступені пасобніцтва таму. Старшыня, “добры хлопец”, засцерагаючыся абурэння і шквалу крытыкі, абачліва падаў у адстаўку, замест яго выбралі прафесара- дэмакрата С. Шушкевіча. 25 жніўня Бураўкін з-за акіяна па сваіх каналах, а мы, не верачы сваім вачам і вушам, назіралі па мінскім тэлебачанні, як зляканая “агрэсіўная большасць” дэпутатаў літаральна за паўгадзіны салідарна прагаласавала за тое, супраць чаго дружна выступала пастаянна. У прыватнасці, пайшлі на “святатацтва”: хоць і з агаворкай часовасці, але прыпынілі. дзейнасць КПСС - КПБ, яе маёмасць перадалі дзяржаве (будынак ЦК пераходзіў ВС), прынялі Закон “Аб наданні статуса канстытуцыйнага закона Дэкларацыі Вярхоўнага Савета Беларускай ССР аб Дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР”, што хутка, у верасні, аформіцца ў яснейшае паняцце - Рэспубліка Беларусь. А яна, цяпер суверэнная дзяржава, паўстане пад “бэнээфаўскімі” сімваламі. Белавежскія пагадненні таго пераломнага года запынілі існаванне СССР. Ды. Прыняцце новай Канстытуцыі, што заканадаўча замацоўвала б азначаныя мірныя заваёвы і забяспечвала б жыццядзейнасць Рэспублікі Беларусь, не было ажыццёўлена ні ў гэты, ні ў наступны год.

Паўплывала і тое, што новы старшыня ВС па сваім меркаванні не падтрымаў БНФ у тым, каб распусціць пераважна артадаксальны ВС і абраць новы, больш прафесійны і з дэмакратычным мысленнем. Ён пайшоў па шляху так званага ўмеранага радыкалізму - і вашым, і нашым. Кампартыя ажыла і падсобіла пераадолець зляк у прыхільнай бальшыні дэпутатаў; зноў разгарэліся спрэчкі пра дзяржаўны, эканамічны ўклад, пра знешнюю палітыку ды іншае, у тым ліку і пра тое, якой быць рэспубліцы: парламенцкай або па прыкладу Расіі і Украіны прэзідэнцкай. Як кідалася ў вочы, асцярожнасць, кампрамісы не ўмацоўвалі становішча новага старшыні ВС (ягоны прыём пісьменнікаў пакінуў расчараванне: нам было найперш даволі напышліва паказана, што ён - не проста сын рэпрэсаваенага ў свой час бацькі-паэта, навуковец, а кіраўнік дзяржавы, які дбае пра ўвесь народ. Так што нам цяпер не трэба, як у савецкую эпоху, ускладаць вялікія надзеі на выданне нашых кніг за дзяржаўны кошт і на ганарары, што нам ва ўмовах рынку варта дбаць пра гэта самім і г.д. Суцешвала толькі адно: быў першы з высокіх кіранікоў, хто з намі гаварыў па-беларуску і быў за функцыянаванне роднай мовы на дзяржаўным узроўні).

Нечакана сярод тых, хто заклікаў не спяшацца з увядзеннем прэзідэнцтва, быў і такі аўтарытэт, як вядомы паэт, старшыня Пастаяннай камісіі ВС па адукацыі, культуры і захаванні гістарычнай спадчыны Ніл Гілевіч.

“А хіба няма ў гэтым вялікай небяспекі і пагрозы? - прыкладна так пры нашай асабістай сустрэчы пачаў ён абгрутоўваць сваё меркаванне. - Адзін чалавек можа годна ўзначаліць краіну не толькі тады, калі ён яркая асоба. Але і тады, калі ў ёй у моцы Канстытуцыя, дэмакратыя і апазіцыя. У нас аснова гэтага закладвалася ў часы ВКЛ, а пасля з цяжкасцю ўтрымлівалася ў эпоху федэратыўнай Рэчы Паспалітай да яе падзелаў. У царскай Расіі Канстытуцыі, дэмакратыі, тым больш апазіцыі не было, там самаўладна правіў памазанік Божы. Не адно наша пакаленне з’явілася, жыло і памерла ва ўмовах прыгнёту і бяспраўя як насельнікі Паўночна-Заходняга краю імперыі. У СССР існаваў вышэйшы Закон, па ім мы лічыліся рэспублікай, але і па ім дэмакратыя як такая зводзілася да нуля за “буржуазны перажытак”, апазіцыя была разгромленая і забароненая, вышэйшаю асобай стаў генсек. Камуністычны зямны Бог. “Бацька ўсіх народаў”. Цяпер прасавецкая большасць нашых дэпутатаў свядома зацягвае ўзгадненне асобных канстытуцыйных асноў, чым змушае год за годам заканадаўча таптацца на адным месцы. Што да прэзідэнства, то большасць схіляецца: яму быць. Толькі адны за вялікія паўнамоцтвы яму, іншыя - за абмежаваныя. Мяне турбуе, што мы атрымаем, калі прэзідэнт будзе з вялікімі правамі. Як ён выкарыстае іх? Не павабіць яго стаць адзіным, усеўладным? Вырашаючы многія праблемы, ці не паступова сам пераўтворыцца ў невырашальную праблему? Зразумела, у нас не такія ўмовы, каб ён стаў варыянтам камбаджыйскага Пол Пота (кажуць, паходжаннем з беднай сялянскай сям’і), але няма гарантыі, што не паўторыць асобныя метады таго. Не адзін вылучэнец за абсалютную ўладу прадасць і чорту душу. Будзе гундзець пра народ, але вытрасе з яго ці падамне самых разумных і сумленных, непрыхільных да яго. Мы па славянскім суседстве здаўна блізкія мовай і культурай з Расіяй, а па энергарэсурсах на цеснай эканамічнай прывязі да яе. То рэальнасць: у нас затрымаецца на прэзідэнцтве той, каго ўпадабаюць Лубянка і Крэмль. Значыць, вялікія шанцы ў Кебіча: ён цяпер у сіле і літаральна глядзіць у рот Чарнамырдзіну, а той - Ельцыну. Тыя пакуль што занятыя сваімі турботамі, найперш рыначнымі рэформамі, забастоўкамі, зарплатамі, “ножкамі Буша”, а Ельцын яшчэ вядзе нялёгкае змаганне з парламентам за дзяржаўнае стырно. Лічу, перасіліць ён. Але, як бачна, ягоны дэмакратызм абмежаваны: у яго ўсё больш прарываюцца самаўладныя замашкі. Ад свайго высокага партыйнага нядаўняга, ад таго, што яго пачынаюць называць царом Барысам. Апошняе яму вельмі падабаецца. Помніце, ён перад Віскулямі і ў іх падтрымаў Краўчука па роскідзе СССР? Чаму? Не найперш дзеля таго, каб і самому выйсці з-пад улады Гарбачова і ўзвысіцца? Але хіба не бачыць СНД па ўзоры СССР, а сябе яго лідарам? Ці не менавіта такое выявіў тут, калі перад Віскулямі зазірнуў у наш ВС? Яго сустрэлі як героя ў адыходзе ад партыйнай артадоксіі і ў змаганні з ёй, у зрыве перавароту ГКЧП. А ён? У поглядзе на сучасную Беларусь дастаў з пыльнага куфра адмысловую граматку цара Аляксея Міхайлавіча і расхваліў яе як даўні братні клопат пра наш народ... I многія нашы, у тым ліку і некаторыя пасягальнікі на прэзідэнцтва, горача пляскалі ў ладкі. Уявіце такога невука або, наадварот, хітруна з паўнатой улады. Не пойдзе не толькі на многія саступкі, але і на здрадніцтва дзеля свайго ўладарання? I, падстрахаванага правамі, вельмі не паправіш, лёгка не скінеш нават згодна з Канстытуцыяй. Нам пакуль што разумней мець дзяржаўную сістэму на чале з парламентам і рыхтавацца да пераходу да прэзідэнцкай.”

Той ельцынскі візіт і асабліва ягоны “гістарычны падарунак” быў вельмі паказальны: высокі расійскі госць падаў архіўны дакумент. “Ахоўную грамату Оршы ад 1664 года”. Недасведчаным гэта было да душы: пераклік стагоддзяў, братэрства, клопат пра нас. Знаўцы ж адразу спазналі сэнс гэтага перакліку: гістарычная даведка паходзіла з часоў вайны Расіі з Рэччу Паспалітай у 1654 - 1667 гады. Той перыяд у савецкай гістарычнай навуцы падаваўся як вызваленчы для беларускага і ўкраінскага народаў. Толькі ў 1994-м (“Нарысы гісторыі Беларусі”, т. 1) і ў 1995-ым (“Беларусь. Энцыклапедычны даведнік”) быў асвечаны як захопніцкі, што, дарэчы, вынікала яшчэ з падрабязнага апісання той вайны ў “Истории России с древнейших времен” (1851 - 1879) нават гісторыка імперскага погляду С. Салаўёва. Гэта там было вельмі відавочна, але ў савецкі час дзеля сучаснай палітыкі ў нацыянальных справах замоўчвалася. Як і сама тая багатая на сапраўдныя гістарычныя факты “История”.

Салаўёў зазначыў: цару Аляксею Міхайлавічу, як і яго папярэднікам, таксама зажадалася далучыць да свайго царства ВКЛ, усю Украіну, а то і здаўна варожае Польскае каралеўства. Момант быў выбраны зручны: перад маем 1654-га не без яго падтрымкі казакі Б. Хмяльніцкага ўзмацнілі вайну з Польшчай, спустошылі многія землі ВКЛ, заключылі пагадненне на ўваходжанне ў рускую дзяржаву на правах аўтаноміі. Да ўсяго Польшчы пагражала турэцкая і шведская інтэрвенцыя. Перад пачаткам баявой аперацыі Аляксей Міхайлавіч правёў шырокую агітацыйна- прапагандысцкую: разаслаў у шматлікія гарады ВКЛ граматы, дзе спачуваў праваслаўным вернікам, браўся вызваліць іх ад каталіцкага засілля, прасіў помачы, гарантаваў недатыкальнасць жыцця і маёмасці тым, “которые противны не будут”, прысягнуць яму і згодзяцца адмовіцца ад сваіх парадкаў (магдэбургскае права і інш.), нават памяняць свае формы адзення, прычоску на маскоўскія ўзоры, каб асобнымі славянамі не выдзяляцца. Спачатку і сваім ваенначальнікам быў наказ: “чтоб белорусцев хрестьянские веры” (г. зн., “сапраўднай”: праваслаўнай. - Аўтар.) не крыўдзілі, “что им быть под нашею государскою высокою рукою навеки неотступно и нам служить”. Спачатку многія скрыўджаныя і з-за веры праваслаўныя людзі даверыліся ўварваным з розных бакоў заступнікам (разам з казакамі Хмяльніцкага больш за 100 тысяч), здавалі ім некаторыя гарады, сумесна змагаліся супраць вайсковых злучэнняў ВКЛ (у іх было каля 20 тысяч сваіх і наёмных вояў). Але месяц за месяцам такіх даверлівых менела, а то нямала хто збягаў з царскай арміі ды паварочваў зброю супраць яе. Салаўёў ухваляў царскую палітыку ды як даследчык на аснове глыбока спазнанага дакументальнага матэрыялу не мог не прызнаць: тон царскіх грамат, наказаў, “сказок”, а з імі і ход вайны неўзабаве пачаў мяняцца. У новых граматах, падкрэслівае ён (кніга V), ужо загадвалася непакорлівых забіваць “безо всякой пощады”, “везде хлеб и животину брать”. Таму, дадае гісторык, “ратные люди свирепствовали в покорившихся уездах”, “насиловали женщин, убивали мужчин”. Значыць, братнія спачуванні і клопаты Аляксея Міхайлавіча былі толькі прыкрыццём, на самай справе мелі захопніцкія мэты.

Аршанцы таксама патрапілі ў калаўрот. “Прысяжныя мужыкі” (тыя сяляне, хто прысягнуў цару. - Аўтар.) у жніўні 1654-га памаглі наўгародскім стральцам разбіць атрад ВКЛ, а мяшчане Оршы па прыкладзе іншых адчынілі вароты горада перад царскім войскам. Ды ўжо неўзабаве і некаторыя аршанскія прысяжнікі далучыліся да тых, хто пачаў засыпаць Аляксея Міхайлавіча скаргамі. Яны (у прыватнасці, жыхары вёсак Любавіцкага стана Аршанскага павета) называлі сябе сіротамі (страцілі заступніцтва ўлад ВКЛ і ад царскіх начальнікаў яго не набылі), наракалі: “мы. тебе, государю, с хлебом и с солью били челом. А ныне.” І тлумачэнне: царскія ратныя людзі пазабіралі ў іх здаровых жанчын, дзяцей і некуды павезлі, “скотину и хлеб поимали, и домишки пожгли, скитаемся по лесам наги и босы, сидим на пепелище, и с холоду и голоду в конец погибли и разорены до основания. Милостивый государь... пожалуй нас сирот.” Чытаючы такое, нельга не зразумець, ад каго трэба было ратаваць аршанцаў па ахоўнай грамаце, хто спрычыніўся ў шматгадовай вайне да таго, што і праваслаўныя, і католікі ВКЛ панеслі велізарныя страты, а лік іх скараціўся больш чым удвая... Вось і сталася гнеўнае абурэнне Ельцыну за яго такі і з такой хітрай падкладкай “клопат” пра нашых цяперашніх “сірот.”, многія з якіх ужо не жадалі быць абяздоленымі, хацелі мець сваю сям’ю, гаспадарку.

П. Краўчанка спрабуе апраўдаць ход Ельцына тым, што “хтосьці ў Маскве яго свядома тады падставіў” (с. 164). Але як міністр замежных спраў Рэспублікі Беларусь, назіраючы за Ельцыным у Віскулях і пазней, пры фармаванні СНД, калі той абяцаў кіраўнікам былых рэспублік разумение і помач у правядзенні постсавецкіх рыначных рэформ, заўважае пра “дэмакратызм” таго: “Ельцын хутка забыўся на ўсе свае абяцанні. У Мінску <.> на пытанне іншых удзельнікаў саміту - а як жа быць з віскулёўскімі дамоўленасцямі аб узгодненасці рэформаў - Ельцын безапеляцыйна адказаў: - Вы мусіце ісці за Расіяй!” (с. 205). Былі і адмысловыя “жарты” ўжо “рускага цара-бацюшкі”, калі ён на банкеце на дзвесце асобаў па шырыні сваёй душы захапіўся пазабаўляцца ігрой на лыжках, стукаючы імі па сваіх каленях і па. лобе некаторых кіраўнікоў рэспублік, ведаючы, што тыя, шмат у чым залежныя, абурацца, але змаўчаць, нават будуць пачціва ўсміхацца (с. 335). Такі кіроўца рэспублікі не праміне мо і больш сурова пастукаць па лобе сваіх падначаленых...

Доўгачаканая Канстытуцыя Рэспублікі была прынятая толькі ўвесну 1994га. На думку многіх, у ёй знайшлі месца правы кожнага грамадзяніна і асновы народаўладдзя, акрэслена ўстанаўліваліся статус прэзідэнта, значныя паўнамоцтвы ВС і яго Прэзідыума, Кабінета міністраў, прынцыпы правасуддзя і судовай сістэмы, мясцовага самакіравання, фінансавай сістэмы, нацыянальная сімволіка, беларуская мова зацвярджалася дзяржаўнай, руская - мовай міжнацыянальных зносін і інш. Толькі не ва ўсіх гэта выклікала энтузіязм, аптымізм, імкненне ў новую эпоху нашай гісторыі...

Адбыліся прэзідэнцкія выбары. Фактычна самы ўладны ў рэспубліцы Кебіч і папулярны сярод шматлікай інтэлігенцыі Пазняк іх не выйгралі. І, як у Расіі ў 1991-м, у нас таксама адразу ж пачалі мерацца сілай ВС і прэзідэнт. Як і было заведзена стагоддзямі: у каго моц, у таго і права.

Бураўкін, у гэты напружаны час вярнуўшыся на радзіму, атрымаў, на першы погляд, немалую, а на самай справе не вельмі ўплывовую пасаду намесніка міністра культуры і друку і не мог як след праявіць свой дар, пабольшаны вопыт дзяржаўнага мысліцеля ды арганізатара. А іменна такім мы пачулі яго на нашай першай сустрэчы з прэзідэнтам, які намерыўся, як падымала трывогу незалежная прэса, звесці нацыянальныя сімвалы і дзяржаўнасць беларускай мовы вылучыць на перагляд. Страта ёй статуса адзінадзяржаўнай пазбаўляла яе спрыяльных гарантый Закона “Аб мовах у Беларускай ССР” і Дзяржаўнай праграмы Савета Міністраў БССР ад 20 верасня 1990 г. па развіцці беларускай і іншых моў, зноў асуджала беларускую мову на савецкую міласць “волевыяўлення”. Дый тэзіс пра інтэграцыю з Расіяй быў не без перагляду нашага суверэнітэту: натуральна мець палітычныя, дзяржаўна-эканамічныя, навукова-культурныя сувязі з усімі краінамі на самым розным узроўні (заводы і фабрыкі, фірмы, міністэрствы, урад), але чаму менавіта такая асобная звязка пад такой фармулёўкаю? Па-лацінску паняцце “інтэграцыя” азначае “ўзнаўленне”, але пад ім здаўна бачылі “аб’яднанне” частак ці цэлага па аднатыповай мадэлі. То што нясе нам аднатыповасць і на палітычна-эканамічнай, навукова-тэхнічнай, і на грамадска-культурнай, моўнай аснове - суверэнітэцкіх складніках? Прапагандай “яднання народаў” ці не спроба ўзнаўлення СССР, а то Расійскай імперыі з яе цэнтральным тэзісам “единственности и неделимости?” Што - Беларусі зноў доля быць першай, як пры пабудове камунізму, у своеасаблівай аб’яднаўчай справе, дзе яе роля будзе ўмоўная? Тым больш, што Ельцын і ягоныя прапагандысты чэпка ўхапіліся за гэтую перспектыву...

Лічу, на той сустрэчы выдатна выклаў свой погляд на рэчаіснасць, на многія аспекты нашага духоўнага жыцця У. Някляеў, не схібіў і я, але найперш Бураўкін - у кароткай прамове сцісла і ярка сфармаваў дзяржаўную платформу для нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва нашай краіны, перасцярог ад празмернага пакланення савецкай спадчыне (камуністычная сімволіка ў розных назвах, найменаванні вуліц, паркаў і сквераў імёнамі скампраметаваных дзеячаў, старыя догмы ў падручніках, усё яшчэ віслыя палотнішчы з лозунгамі тыпу “народ и партия едины” і інш.), прыцягнення тых, хто “ни в чём белорусском не замечен”, “камандзіраваных” і, у прыватнасці, вайскоўцаў, якія ў многім кантралююць не толькі вайсковую, але і ідэалагічную справу. У прыватнасці, ён назваў прысутнага палкоўніка З., які яшчэ нядаўна агрэсіўнічаў у Кебічавай камандзе і вызначыўся беспрынцыпнымі палітрукоўскімі ганеннямі на носьбітаў беларускасці, бачачы ў ёй толькі нацыяналізм і экстрэмізм.

Тая сустрэча была задумана так, што пасля прэзідэнцкага ўступу прамаўлялі са сваімі думкамі, прапановамі мы, а пасля зноў браў слова гаспадар уладнага кабінета, выказваўся наконт пачутага і па-сутнасці часткамі выкладаў сваю праграму эканамічнага, сацыяльнага, навукова-культурнага развіцця рэспублікі. Каб мы маглі пачуць яе загадзя, то, зразумела, былі б і карэктывы ў нашых выступлениях. Што да бураўкінскага, то прэзідэнт прызнаў: вялікія магчымасці Генадзя Мікалаевіча незапатрабаваныя. Справаздача пра сустрэчу і размову павінна была быць апублікаваная. Рыхтаваць тэкст было даручана старшыні Саюза пісьменнікаў У. Някляеву і палкоўніку З. Апошні, як і прадбачвалася, намагаўся выхаласціць з яе ўсё “негативное” - не толькі крытычнае, але і жыватрапяткое, надзённае, нацыянальна занепакоенае. Пазней ён выхалошчваў гэта будучы на чале розных ідэалагічных ведамстваў; ягоная нянавісць была такая, што нават на побытавым узроўні, як пісалася ў незалежнай прэсе, груба абражаў магазінных касіраў, калі тыя загаворвалі з ім па-беларуску... I такіх яго паслядоўнікаў было, ёсць нямала, яны любяць Беларусь (прыроду, гасціннасць, смачныя дранікі. Лёгкае працаўладкаванне на любую пасаду), і любілі б яшчэ больш, каб не гэтая, чорт яе пабяры, таптаная-ператаптаная, але трывушчая “мова”... Як сіпеў ад злосці, здаецца, падвышаны да генерала З., “ваш долбанный язык”.

Бураўкін затрымаўся ў вышэйназваным міністэрстве мала, пасля для кавалка хлеба знайшоў таксама на кароткі час працу ў часопісе “Вожык”...

Вось такі лёс таго, хто савецкай эпохай быў вылучаны, а новай адлучаны. Але гэта - не бязрадасная планіда называнага тут былога старшыні Прэзідыума ВС Т. Генадзь Мікалаевіч так не кане ў Лету: ён для многіх застаўся ў памяці як наватар тэлебачання, сканцэнтраваўся як паэт і яшчэ ярчэй засвяціўся сваёй зоркай на небасхіле нашай літаратуры. Новыя яго кнігі - узор высокай грамадзянскасці і майстэрскай мастацкасці. <…>

…Былы прэзідэнт Украіны Л. Краўчук напісаў вельмі змястоўныя і цікавыя ўспаміны са знамянальнай назвай “Маемо те, що маемо”. Так і мы.

...Яшчэ ў 1994-м, перажываючы за пэўнае вырашэнне нашага лёсу, Генадзь Бураўкін напісаў сваю “Малітву”:

Мы здалёку ўбачылі свабоду

I яшчэ не вырваліся з пут...

Божа,

Не дабаў майму народу

Пошасці,

Няпраўды

I пакут.

У чужым нялюдскім землятрусе

Хіба ў нечым мелі мы віну?..

Божа,