За наміткай гісторыі

ПАЎСТАНЕЦ І ДАСЛЕДЧЫК АДОЛЬФ ЯНУШКЕВІЧ

Гэта пра яго цікавіўся ў 1863 годзе Іван Тургенеў, калі з Бадэн-Бадэна пісаў у Расію: “Даведайцеся, калі ласка (гэта вельмі патрэбна), ці не былі перакладзены з польскай мовы і надрукаваны ў якім-небудзь часопісе “Пісьмы з кіргізскага стэпу” Адольфа Янушкевіча”.

Гэта яму прысвяціў два вершы паэт-дзекабрыст Аляксандр Адоеўскі.

Гэта ён вязнем Віленскага Базыльянскага кляштара, ператворанага ў 1823 годзе ў дзяржаўную турму для палітычных, з’яўляецца ў паэме Адама Міцкевіча ”Дзяды” пад імем палымянага рэвалюцыянера Адольфа. Яму дасылаў Міцкевіч ліст з Парыжа ў заснежаную Сібір са словамі спачування.

Гэта ён з'явіўся адным з першых грунтоўных даследчыкаў характару, быту і жыцця казахаў.

Гэта яго, як «няўмольнага ворага» шмат разоў сваёй уласнай рукой выкрэсліваў са спісаў на вызваленне з сібірскай ссылкі цар Мікалай І.

Дык хто ж ён – гэты таямнічы і знакаміты чалавек, які меў такі аўтарытэт у знаным асяроддзі, быў нароўні з выбітнымі асобамі свайго часу і якога так баяўся сам цар?

Чалавек гэты -- Адольф-Міхал-Валяр'ян-Юльян Янушкевіч. Нарадзіўся 9 чэрвеня 1803 года ў Нясвіжы. Паходзіў са шляхецкага роду. Яго бацька быў падпалкоўнікам польскага войска. Маці ж, Тэкля Сакалоўская, мела блізкае сваяцтва з Тадэвушам Касцюшкам. Адольф вучыўся ў Нясвіжскай дамініканскай школе, у Вінніцкай гімназіі. Бацькі ў 1821 годзе купілі маёнтак Дзягільна, што непадалёку ад цяперашняга Дзяржынска. Адсюль у гэтым жа годзе васемнаццацігадовы Адольф пайшоў у навуку. Стаў студэнтам літаратурнага факультэта Віленскага універсітэта, далучыўся да прыхільнікаў літаратурнага аддзялення тайнага таварыства філаматаў, якое стварылі найперш выхадцы з беларусі Тамаш Зан, Юзаф Яжоўскі, Адам Міцкевіч, Ануфрый Петрашкевіч і іншыя.

У 1821 годзе Адольф надрукаваў свой першы паэтычны твор "Мелітон і Эвеліна". Ягонаму натхненню спрыяла тое, што юнак сышоўся ва універсітэце з Адамам Міцкевічам, Янам Чачотам, іншымі творча адоранымі асобамі. Ды і сама сівагаловая Вільня проста звінела лірычнымі і свабодалюбівымі настроямі. З-за іх Адольф Янушкевіч і трапіў пад следства, якое трывала ў 1823-24 гадах. Аднак яму пашанцавала: пакуль што ягонай віны не даказалі. Былы студэнт і філамат з'ехаў у Камянец-Падольск да сваіх украінскіх сяброў.

Пасля пачаліся звязаныя з лячэннем паездкі у Карлавы Вары, Італію, Германію, Францыю. У Рыме Адольф Янушкевіч меў нечаканае і радаснае спатканне з Адамам Міцкевічам. Ён блізка пазнаёміўся з Гётэ, Юльюшам Славацкім.

Не паспеў Адольф восенню 1830 года вярнуцца на радзіму, як спелым яблыкам упала на гэтую зямлю вызвольнае паўстанне. Выхаваны на вольналюбівых памкненнях віленскага студэнцтва, Янушкевіч не мог заставацца ўбаку.

Ён дабраўся да Варшавы, стаў адным з кіраўнікоў арганізацыі «Легія Літвы, Валыні, Падолля і Украіны». А калі быў створаны паўстанцкі Літоўска-Валынскі легіён, Адольф Янушкевіч стаў ад'ютантам камандзіра легіёна. У адным з першых баёў быў цяжка паранены, трапіў у палон. Паблукаў па этапах і апынуўся ў Кіеўскай цытадэлі.

Маючы гонар шляхціца і грамадзяніна, не стаў выкручвацца і каяцца. Ён прызнаў, што да паўстанцаў далучыўся свядома і, абараняючы Айчыну, быў гатовы “ахвяраваць усім дзеля яе дабра”. У сакавіку 1832 года суд прыгаварыў яго да павешання, але смяротнае пакаранне замянілі пажыццёвай ссылкай у Сібір. У Табольск Адольф Янушкевіч выправіўся ўжо без дваранскага звання і вайсковага чыну. Восенню 1835 года ён трапіў у Ішым-горад, што ў Цюменскай вобласці. Тут і пазнаёміўся з паэтам-дзекабрыстам Аляксандрам Адоеўскім. Тут адшукалі Янушкевіча тут словы падтрымкі Адама Міцкевіча, які не забыўся пра свайго віленскауніверсітэцкага паплечніка.

Ішым стаў паваротным пунктам у далейшым лёсе Янушкевіча. Ён пранікся цікавасцю да казахаў, пачаў вывучаць іхні побыт. Без спадзеву на памілаванне, бо цар пастаянна выкрэсліваў ягонае прозвішча са спісаў, Янушкевіч вырашыў давесці свае назіранні да навуковай дасканаласці. Гэтаму паспрыяла і тое, што ў 1841 годзе ён апынуўся ў Омску, дзе служыў спачатку ў «Пограничном управлении сибирскими киргизами», а пасля ў «Комитете по уложению киргизских законов». У той час казахі называліся кіргізамі.

У 1846 годзе даследчык разам з экспедыцыяй ажыццявіў працяглае падарожжа па казахскіх стэпах, даследаваў вусную паэтычную і песенную творчасць, гісторыю і прыроду Казахстана. Ён вёў дзённік і пісаў пісьмы сваім беларускім родзічам. Неўзабаве яны былі надрукаваны і вытрымалі ажно два выданні: у 1861 годзе ў Парыжы і ў 1875 годзе ў Берліне. Менавіта гэтай кнігай і цікавіўся Іван Тургенеў. А вось па-руску «Письма с Киргизской степи» выйшлі толькі ў 1966 годзе, па-казахску і ўвогуле больш як праз 110 гадоў.

Аднак ні гэта, ні хадайніцтва многіх уплывовых асобаў, не дапамагло Янушкевічу пазбавіцца ссылкі. Нават родзічы вядомага рускага гісторыка і пісьменніка Мікалая Карамзіна не маглі пераканаць Мікалая І Палкіна. І толькі калі царом стаў Аляксандр ІІ, ён дазволіў цяжка хвораму на сухоты Адольфу Янушкевічу вярнуцца на радзіму. Адбылося гэта ў чэрвені 1856 года. Як да гаючай крыніцы і найлепшых лекаў прыпаў бунтоўны падарожнік да роднай зямлі. Але і гэты магутны лекар не дапамог пераадолець хваробу. 18 чэрвеня 1857 года Адольфа Янушкевіча не стала. Пахаваны ён на дзягільнянскіх могілках ля старадаўняга Койданава.