Захоп Беларусі марсіянамі

Частка другая

Час ішоў, а справа стаяла на месцы. Ствараць філію «Маладняка» ў Полацаку не было з кім. На нейкі час Дудар нават зьмірыўся з гэтай безвыходнай сытуацыяй. Няма дык няма, навошта займацца прафанацыяй – імітаваць літаратурнае жыцьцё, дзе яно папросту адсутнічае. З такімі думкамі Дудар напісаў ліст у Цэнтральнае Бюро «Маладняка». У Менску ягоны капітулянцкі настрой моцна скрытыкавалі. Неўзабаве Полацак наведалі Анатоль Вольны і Язэп Пушча – сябры Цэнтральнага Бюро – і растлумачылі юнаму культуртрэгеру, што на першы час можна стварыць суполку проста з моладзі, якая цікавіцца літаратурай і ў пэрспэктыве магла б стаць яе папулярызатарамі.

Дудар, схіліўшы галаву, выслухаў старэйшых калег і зноў узяўся за працу. У выніку нарадзілася Полацкая філія «Маладняка» ў складзе сямі сяброў: некалькі маладых настаўнікаў, якія скончылі Менскі педтэхнікум і якіх накіравалі працаваць у Полацак, ды жменя мясцовых студэнтаў і вучняў. З усёй гэтай сябрыны толькі адзін чалавек меў непасрэднае дачыненьне да літаратуры – сам Алесь Дудар.

Пазытыўнай зьменай сталася і перадыслякацыя маладога паэта. З інтэрнату ў езуіцкіх мурах Дудар перабраўся ў дом па вуліцы Карла Маркса, у якім жылі настаўнікі, камсамольскія і акругкамаўскія работнікі. Прынамсі, тут у яго зьявіліся больш-менш зручныя ўмовы для жыцьця і творчай працы.

Літаратура для Кроквы была паралельным сьветам і чараўніцтвам. Але адзінкі – гэта добра ведаў Васіль – маглі рабіць сапраўдныя цуды. Гэта калі напісанае ажывала і рабілася рэальнасьцю. Дакладней, яно рэальна ўплывала на жыцьцё людзей.

Надараліся хвіліны, калі Кроква баяўся гэта га занятку. Як баяцца людзі далучыцца да вядзьмарства, нават калі гэта спадчынны дар.

Часам ён упадаў у нейкі ізатэрычны транс і бачыў розныя відзежы, дзіўных пэрсанажаў, якія плылі над ім, як аблокі. Крокву найбольш заварожваў іх рух. Яны плылі адзін за адным, бязь сьпешкі і мітрэнгі, павольна – і зьнікалі. За даляглядам, дзе быў канец зямлі.

Яны толькі праміналі гэтую зямлю, праплывалі па шляху ў нейкую іншую прастору, іншае вымярэньне. Там яны жылі сваім жыцьцём, як мы жывем тут.

Можна было кагосьці зь іх забраць у наш сьвет. Паспрабаваць натуралізаваць – выпісаць пашпарт, знайсьці прыдатнае асяродзьдзе, напісаць сцэнар, не зусім мудрагелісты, каб было не складана вывучыць сваю ролю…

Але ці трэба? Ці не атрымаецца гэтак жа сама, як зь некаторымі расьлінамі і жывёламі, якім спачатку на чужыне спрабуюць знайсьці новую радзіму, а затым ня ведаюць, як пазбыцца, складаючы пералікі інвазіўных відаў.

Тое ж самае можна здарыцца і зь літаратурным героем. Пра што Кроква неаднойчы разважаў. І ў гэтым, як яму здавалася, існавала тая небясьпека, якую ён нібыта адчуваў у занятку літаратурай.

Чужаніца не адразу робіцца варожым і трапляе у інвазійны спіс. Пройдзе пяцьдзясят, і сто гадоў, перш чым пачнуць праяўляцца сымптомы.

Выдаліць літаратурную чужаніцу будзе значна цяжэй, чым прапалоць баршчавік або патруціць каларадзкага жука. Бо той вобраз, тыя героі, тая чужаніца растане ў чалавеку, і – самае небясьпечнае – пранікне ў душу.

Вобразы плылі і плылі высока-высока, недзе ў стратасфэры. І хтосьці нашэптаваў Крокве салодкія словы. І словы гэтыя былі зразумелыя, але з чужой мовы. Нібыта з выразаных з газэты літар, розных памераў і розных гарнітур, нехта выклаў гэтыя словы на тваім пісьмовым стане. І зараз чы тае табе іх сыропным голасам рэклямнага роліка.

«Я за аблокамі сачыў і кожнаму даваў найменьне», – згадаў Кроква паэтычныя радкі аднаго знаёмага паэта. Пасьміхнуўся. Устаў ад пісьмовага стала і вымкнуў кампутар.

– А нацыянальная культура ня можа існаваць толькі ў фальклоры і літаратуры, яна павінна пранікнуць паўсюль – у сучасныя песьні, кіно, тэатар… – На дварэ ўжо была гадзіна ночы, а размова Дудара з Уладзікам, здавалася, ня мела канца. Абодва ляжалі ў сваіх ложках. У пакой трапляла сьвятло ад ліхтара, які месьціўся амаль насупроць іх вакна. Гэтае вакно крыху асьвятляла лапік тэрыторыі, у якім жылі хлопцы.

На Карла Маркса Дудар пасяліўся разам са сваім рэдакцыйным калегам. Раней Уладзік жыў з маладым настаўнікам, які толькі пазалетась скончыў Менскі пэдтэхнікум, але таго перанакіравалі ў школу ў Валынцах і месца вы звалілася.

Уладзік неяк даволі хутка перайшоў на беларускую мову, праўда, размаўляў на ёй толькі з Алесем і пераважна калі яны заставаліся сам-насам. Дудар гэта заўважаў, але палічыў, што сябра праходзіць пэрыяд адаптацыі і ня варта хлопца прысьпешваць.

– Таму нас чакае вялікая праца, – тлумачыў сябру паэт. – Ведаю, што ўжо ствараецца першы беларускі фільм. Дарэчы, яго будуць рабіць паводле аповесьці Міхася Чарота «Сьвіна пас». Напэўна, чытаў? – Дудар узьняўся крыху з ложка і зірнуў на Ўладзю.

– Ну канешне, чытаў. – Уладзік сказаў гэта нават з ноткамі пакрыўджанасьці, маўляў, як мог сябар западозрыць, што ён не чытаў «Сьвінапаса»? Каб пераканаць Алеся, хлопец пачаў пераказваць падзеі аповесьці: – Мне асабліва падабаецца, як Грышка ўцёк, калі яго везьлі ў дэфэнзіву…

– А я, дарэчы, гэтую аповесьць чытаў яшчэ ў рукапісе, і нават тое-сёе там паправіў. – Дудар не даслухаў да канца пра Грышку: яму карцела пахваліцца перад сябрам. – А фільм будзе здымаць рэжысёр Юры Тарыч. Ён ужо прыяжджаў у Менск і сустракаўся з Чаротам.

– Ух ты! – выгукнуў Уладзік у захапленьні. – А ты ведаеш, што Юры Тарыч паходзіць з Полацку? Ён тут нарадзіўся. Пра гэта летась пісала наша газэта.

– Не, ня ведаў. Тарыча запрасілі працаваць у «Белдзяржкіно». Наша кінастудыя пакуль месьціцца ў Ленінградзе, але з часам абавязкова пераедзе ў Менск.

– Дарэчы, менавіта Тарыч напісаў сцэнар фільму «Банда бацькі Кныша», разам яшчэ з кімсьці. Пра гэта таксама пісала наша газэта. Летась у верасьні фільм паказвалі ў Полацку. У кінатэатры не было чым дыхаць – столькі набілася людзей.

– Я глядзеў гэты фільм у Менску… Але вось пра што падумаў… Тарыч нездарма нарадзіўся ў Полацку. Бо з Полацку паходзяць асноўныя беларускія асьветнікі – Францішак Скары на, Эўфрасіньня Полацкая, Сімяон Полацкі. Ты напэўна чуў пра Скарыну – менавіта ён надрукаваў першую беларускую кнігу. Першадрукар. Нешта ў гэтым Полацку ёсьць такое… Бо інакш як гэта патлумачыш? – Дудару нават падумалася, што і ён сюды трапіў невыпадкова, але палічыў гэтую думку задужа піжонскай і не агучыў яе сябру.

– Толькі сёньня наўрад ці можна гэта заўважыць… – Уладзік іранічна хмыкнуў і дадаў: – Ды і з Тарычам ёсьць пытаньні. Мне да валі рэдакцыйнае заданьне адшукаць у Полацку якія-кольвечы сьляды земляка-кінарэжысэра. Ніякіх сьлядоў я не знайшоў. Ні сваякоў, ні аднаклясьнікаў, ні нават людзей, якія яго ведалі ці хаця б бачылі. А што тычыцца полацкага асьветніцтва і культуры, дык і гэта цяжка сёньня заўважыць.

– Згодны з табой. Заняпаў горад. Стаўся правінцыйным і шэрым. Але я ведаю чаму. Ён згубіў сваё нацыянальнае аблічча, свае спаконвечныя традыцыі, згубіў свой культурны код. Горад абмаскаліўся. Раней пра гэта чуў ад сваіх старэйшых калег. А зараз сам пераканаў ся. Полацак можа выратаваць толькі беларуская пралетарская культура. Тут павінен зьявіцца свой нацыянальны тэатар, павінен выходзіць свой літаратурны часопіс ці хаця б штогадовік, тут трэба друкаваць кнігі. Павінна віраваць нацыянальнае культурнае жыцьцё. І мы ўсё гэтае мусім тут стварыць.

– Хто – мы?! – Уладзік нават сеў на ложак. Магчыма, яму падалося, што менавіта яны – Алесь і Уладзік – павінны ўсё гэта стварыць. Таму хлопец так падхапіўся.

– Мы, «маладнякоўцы». Дзеля гэтага я і ствараю ў Полацку філію «Мадняка», – Дудар прамовіў гэта амаль урачыста. – Спадзяюся і на тваю дапамогу, Уладзік. Працы, як бачыш, вельмі шмат. Усім хопіць. А зараз давай спаць. Ужо амаль другая гадзіна ночы.