Знак чатырох

Раздзел 2. Сутнасць справы

Захоўваючы вонкавую абыякавасць, міс Морстэн цвёрдым крокам зайшла ў пакой. Гэта была маладая светлавалосая жанчына, кожная дэталь убрання якой сведчыла пра выключны густ. Аднак ва ўсім яе абліччы адчувалася нейкая прастата і нават сціпласць, што намякала на абмежаваныя сродкі. На лэдзі была цёмная сукенка шаравата-бэжавага колеру без абшыўкі і аздобаў, а таксама капялюшык такога ж панылага адцення, які ажыўляла толькі нешта накшталт белага пяра збоку. Яе твар не вылучаўся ні правільнасцю рысаў, ні прыгажосцю, але выраз яго быў мілым і прыемным, а ў вялікіх блакітных вачах чыталася незвычайная адухоўленасць і добразычлівасць. Сутыкнуўшыся на трох кантынентах з вялікай колькасцю жанчын самых розных нацыянальнасцяў, я ніколі не бачыў твару, які гэтак жа выразна сведчыў бы пра вытанчаную і чуллівую натуру. Калі яна сядала на прапанаванае ёй Холмсам крэсла, я не мог не звярнуць увагі на тое, што вусны госці трымцяць, рука ледзь бачна дрыжыць, а ўсё аблічча выдае моцную душэўную трывогу.

– Я прыйшла да вас, містэр Холмс, – сказала яна, – бо калісьці вы дапамаглі маёй гаспадыні, місіс Сэсіл Форэстэр, разблытаць адну сямейную праблему. Вашая дабрыня і майстэрства вельмі яе ўразілі.

– Місіс Сэсіл Форэстэр… – задуменна паўтарыў Холмс. – Так, аднойчы я змог быць ёй карысным, але калі правільна помню, справа была зусім нескладанай.

– Яна б з вамі не пагадзілася. Але наўрад ці вы скажаце тое самае пра мой выпадак. Нельга ўявіць нічога больш неверагоднага і невытлумачальнага, чым сітуацыя, у якой я аказалася.

Холмс пацёр рукі, і яго вочы заблішчэлі. З выразам найглыбейшай засяроджанасці на вытачаным ястрабіным твары ён адкінуўся на спінку фатэля.

– Раскажыце сваю гісторыю, – сказаў ён рашучым дзелавым тонам.

Я адчуў сябе няёмка і падняўся з крэсла:

– Спадзяюся, вы мне прабачыце…

На маё здзіўленне, маладая лэдзі выцягнула да мяне руку ў пальчатцы і паспрабавала спыніць:

– Калі ваш сябар ласкава застанецца, ён зробіць мне неацэнную паслугу.

Я зноў сеў на крэсла.

– Кажучы каротка, – пачала яна, – рэч вось у чым. Мой бацька служыў афіцэрам у індыйскім палку, і калі я была дзіцем, адправіў мяне на радзіму. Мая маці памерла, родных у Англіі ў нас не было, аднак мяне размясцілі ў адным прыемным пансіёне ў Эдынбургу, дзе я жыла да сямнаццаці гадоў. У 1878 годзе мой бацька, які даслужыўся да старшага капітана палка, атрымаў дванаццаць месяцаў адпачынку і прыехаў у Англію. Ён тэлеграфаваў з Лондана, што шчасліва скончыў плаванне і чакае мяне ў гатэлі «Лэнхэм». Я добра помню тую тэлеграму: кожнае слова ў ёй дыхала дабрынёй і любоўю. Прыехаўшы ў Лондан, я адразу адправілася ў «Лэнхэм», дзе даведалася, што капітан Морстэн і праўда спыніўся там, але мінулай ноччу выйшаў і дагэтуль не вярнуўся. Цэлы дзень я чакала ад яго хоць якіх вестак. Вечарам, згодна з парадай адміністратара гатэля, я звярнулася ў паліцыю, і наступным ранкам мы ва ўсіх газетах далі пра капітана абвестку. Але пошукі не мелі плёну – з таго дня я пра свайго няшчаснага бацьку нічога не чула. Ён вярнуўся дадому, поўны надзеяў спакойна адпачыць, а замест гэтага…

Яна прыціснула руку да горла, і яе аповед перарвала здушанае рыданне.

– Дата? – спытаў Холмс, разгортваючы нататнік.

– Ён знік трэцяга снежня 1878-га – каля дзесяці гадоў таму.

– Што з яго рэчамі?

– Засталіся ў гатэлі. Але сярод іх не было, што магло б навесці на след, – трохі адзення, некалькі кніг і мноства дзівосных рэчаў з Андаманскіх астравоў*. Ён быў адным з афіцэраў, што ахоўвалі там зняволеных.

– У яго былі тут нейкія сябры?

– Адзіны, пра каго я ведаю, – гэта маёр Шолта, які служыў з ім у трыццаць чацвёртым бамбейскім пяхотным палку. Маёр выйшаў у адстаўку крыху раней і жыў на той момант у Апэр-Норвудзе. Безумоўна, мы з ім звязаліся, але ён не ведаў нават, што яго аднапалчанін вярнуўся ў Англію.

– Вельмі заблытаная справа, – зазначыў Холмс.

– Але да самага дзіўнага мы яшчэ не дайшлі! Каля шасці гадоў таму – 4 траўня 1882 году, калі быць дакладнай, – у «Таймс» з’явілася абвестка, дзе ў інтарэсах міс Мэры Морстэн прасілі паведаміць яе адрас. Аднак ні аўтар абвесткі, ні ягоны адрас пазначаныя не былі. Тады я акурат пачала працаваць гувернанткай у сям’і місіс Сэсіл Форэстэр. Яна параіла мне надрукаваць свой адрас у калонцы абвестак. У той жа дзень мне з пошты прынеслі невялікую кардонку, дзе я знайшла буйную прыўкрасную перліну. І ніякай цыдулкі! З таго часу я кожны год у адзін і той жа дзень атрымліваю такую самую пасылку – і ніводнай згадкі пра адрасанта! Знаўца, які агледзеў перліны, сказаў, што гэта вельмі рэдкі і каштоўны гатунак. Яны надзвычай прыгожыя, можаце самі ўпэўніцца.

З гэтымі словамі яна адчыніла плоскую скрынку і паказала мне шэсць самых прыгожых перлін, якія я толькі бачыў.

– Вашая гісторыя вельмі цікавая, – сказаў Шэрлак Холмс. – Магчыма, з вамі адбылося штосьці яшчэ?

– Так, і акурат сёння. Вось чаму я прыйшла сюды. Ранкам я атрымала ліст – мабыць, вам лепей прачытаць яго самому.

– Дзякуй, – сказаў Холмс, – і канверт таксама, калі ласка. Паштовая марка лонданская, Паўднёвы Захад. Дата – 7 ліпеня. Хм… Адбітак пальца ў кутку – магчыма, паштальёна. Папера найвышэйшай якасці. Канверт – шэсць пенсаў за пачак. Грунтоўнае стаўленне да карэспандэнцыі… Але ніякага адрасу.

«Будзьце сёння а сёмай ля трэцяй левай калоны тэатра «Ліцэум». Калі баіцеся, можаце ўзяць з сабой двух сяброў. Вас пакрыўдзілі, і справядлівасць трэба ўзнавіць. Не прыводзьце з сабой паліцыю, інакш усё будзе марна. Ваш невядомы сябар».

– Што ж, вельмі нават някепская загадка. І што вы, міс Морстэн, збіраецеся рабіць?

– Вось пра гэта я і хацела з вамі параіцца.

– Тады з вамі пойдзем мы – і я, і… так, доктар Ўотсан. Ён – менавіта той, хто нам патрэбны. У пасланні гаворыцца пра двух сяброў, а мы з доктарам ужо працавалі разам.

– Але ці пагодзіцца доктар Ўотсан? – спытала госця. У яе голасе і выразе твару чыталася мальба.

– Быць вам карысным, – палка адказаў я, – гэта вялікі гонар і шчасце.

– Вы абодва вельмі добрыя, – сказала яна. – Я вяду самотнае жыццё, і ў мяне няма сяброў, да якіх можна звярнуцца. Калі я прыйду сюды а шостай, спадзяюся, гэта будзе зручна?

– Галоўнае не спазніцеся, – адказаў Холмс. – Аднак ёсць яшчэ адно пытанне. Почырк у лісце супадае з почыркам, якім напісаны адрас на кардонках з-пад перлін?

– Яны ў мяне пры сабе, – прамовіла госця, падаючы нам паўтузіна аркушаў.

– Вы проста ўзорны кліент. У вас цудоўна працуе інтуіцыя. Дазвольце, калі ласка, зірнуць, – ён расклаў на стале паперы, хутка агледзеў кожную з іх і ўрэшце сказаў: – Усюды, апроч ліста, почырк падроблены, але напісаў гэта, без сумневу, адзін чалавек. Звярніце ўвагу на абсалютна неразборлівую літару «э» і на гэты кручок – літару «с». Яны дакладна напісаныя адной рукой. Не хачу абуджаць у вас заўчасныя надзеі, міс Морстэн, але ці не нагадвае гэты почырк руку вашага бацькі?

– Зусім не.

– Я так і думаў. Тады ўбачымся а шостай. І прашу вас пакінуць мне гэтыя паперы. Магчыма, я паразважаю над вашай справай – цяпер усяго палова чацвёртай. Да пабачэння!

– Да пабачэння! – сказала нашая наведніца, схавала за пазухай скрынку з перлінамі і, зірнуўшы на нас па чарзе сваім чыстым добрым позіркам, выйшла з пакоя.

Стоячы ля акна, я назіраў, як яна імкліва ідзе вуліцай, пакуль шэры капялюшык і белае пёрка не зніклі ў змрочным натоўпе.

– Якая прывабная жанчына! – усклікнуў я, паварочваючыся да свайго кампаньёна.

Ён зноў запаліў люльку, заплюшчыў вочы і адкінуўся на спінку фатэля.

– Прывабная? – абыякава спытаў ён. – Я не заўважыў.

– Вы проста нейкі аўтамат! – усклікнуў я. – Сапраўдная лічыльная машына! Мне часам здаецца, што ў вас зусім няма душы!

Холмс лагодна ўсміхнуўся.

– Бо гэта самае важнае, – усклікнуў ён, – не дазваляць, каб пэўныя якасці асобы ўплывалі на тваё меркаванне! Кліент для мяне – не больш як складнік праблемы, яе фактар. Эмоцыі супярэчаць чыстаму розуму. Паверце, самую прывабную жанчыну, якую я бачыў, павесілі за атручванне трох дзяцей дзеля іх страхоўкі, а самы агідны сярод маіх знаёмых – дабрачынец, які ахвяраваў каля чвэрці мільёна на лонданскую беднату.

– Аднак у нашым выпадку…

– Для мяне не існуе выключэнняў. Выключэнне абвяргае правіла. Ці даводзілася вам калі-небудзь вывучаць характар па почырку? Што вы думаеце пра гэтага спадара?

– Почырк выразны і правільны, – адказаў я. – Гэта чалавек справы і з моцным характарам.

Холмс пакачаў галавой.

– Зірніце на літары, – сказаў ён. – Яны амаль не вылучаюцца сярод астатніх: рукапісную «а» можна пераблытаць з «о», а «р» – з «п». Людзі з моцным характарам заўсёды вылучаюць высокія літары, якім бы неразборлівым ні быў іх почырк. Літара «к» нашага адрасанта сведчыць пра няўстойлівасць, а вялікія літары – пра пачуццё ўласнай годнасці. Але мне трэба ісці – мушу высветліць пару рэчаў. Дазвольце парэкамендаваць вам гэтую кнігу, «Пакутніцтва чалавека» Ўінвуда Рыда* – адзін з найлепшых у свеце твораў. Праз гадзінку я вярнуся.

Я сеў ля акна з кнігай у руках, але думкі мае луналі далёка ад смелых разважанняў аўтара. Яны круціліся вакол нашай ранішняй госці – яе ўсмешак, глыбокага голасу і дзіўнай таямніцы, што прынесла ў яе жыццё неспакой. Калі на момант знікнення бацькі ёй было сямнаццаць, значыць, цяпер дваццаць сем – цудоўны ўзрост, калі маладосць, трохі выцверажаная досведам, губляе сваю самаўпэўненасць. Так я сядзеў і летуценіў, пакуль у маю галаву не пачалі закрадацца небяспечныя думкі, пасля чаго я паспешліва перасеў за стол і люта накінуўся на нядаўні трактат па паталогіі. Хто я такі? Як магу я, сціплы ваенны доктар з ненадзейным здароўем і яшчэ больш ненадзейным банкаўскім рахункам, нават думаць пра такое? Яна – толькі складнік праблемы, яе фактар і не больш. Калі будучыня не абяцае мне нічога добрага, варта сустрэць яе як мужчына і не расквечваць падманнымі гульнямі ўяўлення.