Зорка

II

А Жэня ўжо быў дома. Усё ўбачанае, усё перажытае ў гэты вечар зрабіла свой уплыў: не хацелася спаць. Маці спала за шырмай, стомленая за дзень службай, беганінай па магазінах, хатнімі клопатамі. А трэба было б, каб хто-небудзь быў цяпер побач з ім, трэба было пагутарыць. Сказаць матцы аб выбары прафесіі - яна ўсхвалюецца. Яна бачыць свайго сына салідным навуковым працаўніком - філолагам ці гісторыкам, ну, у крайнім выпадку, - літаратарам, толькі не ваенным. Аднак двух шляхоў не можа быць. Вось на паліцы стаяць сябры яго юнацтва - кнігі. Было пакаленне, сябрамі юнацтва якога былі Аксакаў, Тургенеў. Жэневаму пакаленню выпала іншае: Маякоўскі, Багрыцкі, Фадзееў... Ён, як і яго аднагодкі, зрадніўся з кнігамі гэтых пісьменнікаў, а крышку просталінейны розум, уласцівы многім юнакам, увабраў думкі, імі выказаныя, цалкам, дарэшты, і ў гэтай яснасці была ягоная радасць, радасць ведання таго, што хочаш і чаго дасягаеш. Ліра і меч - родныя браты. Але ёсць і іншае: калі грымяць гарматы, маўчыць муза. Не, не паэт мог сказаць такое, а памяркоўны баязлівец, філістэр. У гіганцкіх зрухах гісторыі, у барацьбе двух светаў - толькі і грымець паэзіі.

Жэня дастае з шуфляды сшытак. Летась маці прэміравалі пуцёўкай на Каўказ, і яны абое былі ў Грузіі, у гэтым дзівосным кутку Радзімы. Маці жыла ў Кабулетах, дзе белы бераг і ціхае мора, а Жэня прыстроіўся да турысцкай групы і адпачынак прамяняў на прыгоды. І тады ён занатоўваў усё, што бачыў, вершаванымі накідамі, абы-як, не апрацоўваючы, пакідаючы гэта «на пасах». Наўгад раскрывае Жэня сшытак, і густыя яго чорныя бровы кратаюцца крыламі птушкі. Слухаючы аднаго разу чангурыста, ён запісаў такія радкі:

Ружавее зара ў Алазанскай даліне...

Скора ноч. Скора зоркі, як лівень,

Будуць падаць ў далоні мае...

Я вазьму гэтых зорак з сабой

І пайду за арбой.

Як гучанне струны, ўніз віецца дарога,

Праважае мяне рупных гор грамада...

Ўсім, хто толькі папросіць, аддам

Я па зорцы. Хай бяруць. Іх жа многа!

Ён засмяяўся сам сабе: шырокая ў мяне натура! Але от неяк напісалася - такога здабытку, як зоркі, маладосць мае багата, і яго не шкада. Уласна кажучы, сабе трэба пакінуць толькі адну зорку. І з ёю можна тады ўсё жыццё рабіць цуды, рабіць нават звычайныя справы, але яны будуць цудамі. А рэшту - сябрам, так жа, як і букет рачных лілей, - на дзяўчыніна акно. Усё гэта запісваў Жэня, прыслухоўваючыся да ціхага матчынага дыхання. На вайне загінуў бацька... Трэба знайсці асабліва пераканаўчыя словы, каб маці не хвалявалася - ёй хапіла гора, у яе не было, мусіць, гэтай самай зоркі, можа, яна пабаялася раскрыць далонь, каб не абпаліць скуру... Але так ці інакш, сказаць трэба будзе, бо ён - сын і таіцца перад маткай не ўмее, а яна - маці і зразумее сына...

У гэты ж самы час Толя Сіўко на дыбках прабіраўся праз калідор у сталовую, каб не пабудзіць каго ў доме. У сталовай ён намацаў выключацель і засвяціў электрычнасць. На стале накрытая сподачкам стаяла шклянка малака, на талерцы - хлеб. Толя сеў у любімае бацькава крэсла (у бацькі ўсё было «любімае» - і крэсла, і стравы, і надвор'е, і нават хірургічныя аперацыі), з асалодай прыступіўся да малака. На стале ляжаў медычны часопіс, а на ім - завяўшая галінка чаромхі. Толя панюхаў чаромху, у носе заказытала, і ён не стрымаўся - чхнуў.

- Папа цябе чакаў, - данесліся з суседняга пакоя матчыны словы. - У нас быў Сяргей Карпавіч, хацеў пазнаёміцца з табой.

- Доктар? - тручы нос пальцамі, спытаўся сын. З «канспірацыі» нічога не выйшла - падвяла чаромха. Ён міргнуў люстру - адтуль міргнуў яму танкатвары, русавалосы юнак.

- Не, ён аграном, прыяцель бацькі па фронту, - маці пазяхнула. - Ты позна ходзіш, Толя.

- Экзамены, мамачка, скончыліся. А дзе бацька?

- Ну, дзе? - Маці шумна ўздыхнула. - Выклікалі ў клініку. У яго там «любімая» аперацыя.

Нарэшце Толя ў ложку. Маладому дужаму целу горача, ён скінуў коўдру, а акна не зачыніў, хоць маці забараняе кідаць адчыненым нанач - усё баіцца злодзеяў. Лёгкі вецер павявае на гарачае цела, і гэта выклікае пэўную асацыяцыю: ён на пляжы... «Мы не на пляжы, а на вайне!» - мільгаюць словы з чутага кагадзе верша. Вайна! Падлеткам перажыў ён яе, бацька недзе матаўся ў санітарным цягніку, рабіў бясконцую колькасць аперацый - напэўна, нелюбімых. Бацьку ўзнагародзілі двума ордэнамі. Толя добра разумее, што гэтая ўзнагарода - даніна вялікай бацькавай рабоце, яго прафесарскай годнасці. Абыдзённая праца ваеннага хірурга, а не гераічны ўчынак. Толя нават усміхаецца ў цемры - бацька і гераізм! Тоўсты, лысы, рухавы чалавек, вельмі добры, але вельмі... звычайны. Мусіць, і гэты аграном такі самы... Скажы, хто твае сябры, і я скажу, хто ты... Не, «шасцёрка» не рассыплецца і пры выбары прафесіі: вядома, і Толя будзе ваенным.

Потым ён засынае.

Што сніцца ў семнаццаць гадоў? Якая частка мозгу вартуе сёння спакой юнака? Магчыма, сёння на варце тыя ўчасткі мазгавой кары, на якіх яшчэ няма ніякіх звілін; далейшае жыццё, як гравёр на медзь, нанясе гэтыя звіліны. Значыць, юнак спіць моцна і нічога не сніць. А магчыма, ён зноў жыве ў казачным бляску святочнага феерверку і дзявочых вачэй. А можа - ён кідаецца на амбразуру дзота, каб сваім целам закрыць яго...

Хрыпла, з даваеннай дамавітасцю б'е гадзіннік - тры ўдары... І сніцца Толю: тры фугаскі дасылае ён са свайго самалета на стан ворага...