Гонды

Зінаіда ДУДЗЮК

ГОНДЫ

Раман

Пралог

Кожнае паселішча, незалежна ад яго памераў і геаграфічнага знаходжання, мае ўласную гісторыю, якая складаецца з тысяч людскіх лёсаў, найчасцей непрыкметных і нікому невядомых. Але ад гэтага ягонае жыццё не становіцца менш цікавым для таго чалавека, які захоча даведацца, хто заснаваў населены пункт, хто будаваў, а потым жыў тут, пакідаючы ў спадчыну нашчадкам здабыткі ўласнай працы і розуму, славу ці ганьбу, рысы твару і паставу, характар і звычкі. Безумоўна, мела адметную гісторыю і вёска Ляды, якая ўтульна размясцілася паблізу возера, што называлася Сінім. Селішча акалялі балоты ды лясы некалі непраходнай пушчы.

Па назве вёскі, можна здагадацца, што яе заснавальнікі, з цяжкасцю адваёўваючы ў балота і лесу ладны кавалак зямлі, радасна крычалі: «Вось дык ляда!» І потым кожны з гаспадароў цешыўся сваёю перамогаю і паўтараў: «Ляда, маё ляда!» Так і з’явілася назва вёскі, а лепшае і не прыдумаеш. У ёй ужо змясцілася першапачатковая гісторыя селішча.

Пра першага князя, які нажываўся на працы сялян з Лядаў і іншых навакольных селішчаў у архівах і почуту не засталося, але пра ягоных далёкіх нашчадкаў, якія добра-такі распладзіліся тут, звесткі захаваліся. Вядомыя яны з сярэдзіны XV стагоддзя, называліся панамі Пратасевічамі, жылі ў маёнтку Пратасы, пабудаваным іхнім прапрадзедам. З пакалення ў пакаленне іх станавілася ўсё больш, яны спачатку падзялілі між сабою па некалькі вёсак, потым па адной. Пасля пачалі дзяліць палеткі, але хіба з такога надзелу разжывешся? Вымушаны былі шляхцюкі Пратасевічы патроху прадаваць свае мізэрныя ўладанні панам Яновічу, Маневічу, Рэчыцу, Альшэўскаму ды іншым, якія па-свойму абжывалі набытыя вёскі. Багацейшыя будавалі храмы ды корчмы, бяднейшыя абыходзіліся тым, на што хапала сродкаў.

Самыя разумныя з Пратасевічаў з’язджалі ў гарады, наймаліся пісарамі, каморнікамі — знаходзілі якую цывільную, а часам і вайсковую службу, а няўдаліцы засталіся ў Пратасах, называючы сябе шляхтаю, вымушаныя былі, як сяляне, упрагацца ў саху ды самастойна абрабляць свае надзелы. У канцы XVIII стагоддзя з’явіўся граф Войцах Буслоўскі, які паступова купіў усю зямлю, якою яшчэ пакуль валодалі паны Пратасевічы, а заадно ўладанні іхніх суседзяў. Ад былых уладальнікаў засталіся толькі назвы вёсак: Яновічы, Альшэва, Маневічы, Рэчыца, Пратасы...

На новай зямлі граф Буслоўскі заснаваў сваю вёску і назваў яе Вайцехі, пабудаваў там палац, гаспадарчы двор, млын, бровар, пасадзіў парк на беразе невялікай, але маляўнічай рэчкі. У іншых селішчах, якія таксама належалі яму, наладзіў выраб паперы, сукна, жалеза, смалы, шкіпінару з улікам самых перадавых тэхналогій таго часу. У суседняй вёсцы Альшэва ўзвёў прыгожы і вялікі касцёл, а для праваслаўных вернікаў у Вайцехах паставіў невялікую, аднак утульную царкву. Сабраў багатую калекцыю мастацкіх палотнаў, скульптур­ных выяў і кніг, карацей, вёў граф цікавы і разнастайны лад жыцця.

На ўскрайку вёскі Ляды пасяліўся ў сярэдзіне дваццатых гадоў мінулага стагоддзя адзін з аканомаў пана Буслоўскага з дзіўным прозвішчам Кубіцель у прыгожым аднапавярховым будынку, які з чатырох бакоў акаляў глыбокі роў, абсаджаны дрэвамі для ўмацавання берагоў. Трапіць на двор можна было толькі праз масток, высланы з тоўстых бярвенняў. Мясціну гэтую ў народзе пачалі называць гайком. З захаду ад аканомавай сядзібы цягнуўся шырокі поплаў. Далей быў лес, з усходу туліліся шэрыя хаткі сялян. Тыя з тутэйшых людзей, хто займаліся ткацтвам, у час перапісу атрымалі прозвішча Ткачукі, хто быў шаўцом — Шаўчукі... Карацей кажучы, жылі ў Лядах Краўчукі, Гарбарчукі, Кавальчукі, Стальмашукі, Сталярчукі ды шмат іншых добрых і майстравітых людзей. Былі прозвішчы, звязаныя не толькі з працоўнай дзейнасцю, але з навакольным асяроддзем такія, як Воўк, Голуб, Цыбульнік, Мураш, Баран, Кулак. Да гэтых прозвішчаў пачалі дадавацца яшчэ і мянушкі. Тую сям’ю, дзе бацька даглядаў панскіх сабак, называлі Сабакарамі. Тых, хто працаваў на канюшні, клікалі Конюхамі, хто варыў піва — Піваварамі. Найменні гэтыя былі не крыўдныя, яны толькі паказвалі на занятак, які прыносіў прыбытак сям’і. Меліся ў сялян мянушкі, набытыя на працягу жыцця ці ў выніку нейкага ўчынку, а для гэтага існавала мноства падстаў. Напрыклад, прамаўляў хлапчук у раннім маленстве не бацька, а бака, так і застаўся Бакам да самае смерці, яшчэ і жонку ягоную да гэтага часу Бачыхаю называюць. Здараліся мянушукі не проста крыўдныя, а нават нецэнзурныя, але на іх мы псаваць паперу не будзем.

Ляды — вёска звычайная, жылі тут, як скрозь, і яўрэі: карчмар, каваль ды лавачнік. Самых хітрых з сялян аднавяскоўцы называлі імёнамі гэтых яўрэяў. Часам нехта казаў: «Вой, Сцяпане, ты хітры, як Лейба.» I гэтага было дастаткова, каб да чалавека і ягоных нашчадкаў прыліпала ласкавая мянушка Лейбачка. Так, у вёсцы з’явіліся свае Юдалька, Хроім, Шымель, Мэйта. Даходзіла да таго, што сапраўднае праваслаўнае імя забывалася, а яўрэйскую мянушку ведалі ўсе.

На долю лядчукоў у большай ці меншай ступені выпалі ўсе тыя гістарычныя мітрэнгі, якія перажывала Палессе на працягу шматлікіх стагоддзяў, але хто цяпер тое помніць? Адно я магу засведчыць дакладна, што над гэтаю вёскаю свеціць такое ж, як скрозь, зыркае сонца, і бухматыя зоркі пасылаюць сваё святло з глыбіняў космасу гэтак жа таямніча і дзівосна. А для тых, хто тут нарадзіўся, няма на свеце лепшага куточка, чым Ляды, якія былі. Так, былі, бо вёскі, як людзі, нараджаюцца і. і няхай жывуць...

1

Малаша чакала гасцей, на гэта паказвалі ўсе прыкметы: і лыжка вывалілася з рукі падчас сняданку, і кот на лаве старанна ўмываўся, пэўна, рыхтаваўся да сустрэчы. Шыбы спрэс размаляваў мароз, добра пастараўся і выпісаў дзівосна прыгожае лісце, мабыць, такія расліны растуць толькі ў райскім садзе. Гаспадыня трохі прадрала пазногцем намаразь, пацерла пальцамі і ачысціла лапік шыбы, каб бачыць вуліцу. За ноч мяцеліца дадала снегу, сумёты былі роўныя з платамі. Яна з трывогаю падумала, як жа яны даедуць ад чыгункі? Пешкі па такім снезе і за дзень не дойдзеш, але Бог літасцівы, калі яго добранька папрасіць, дык усё зробіць найлепшым чынам. Яна павярнулася да іконы святога Міколы, якая вісела ў чырвоным куце, упрыгожаная вышытым ручніком, нешта пашаптала, перахрысцілася, а потым пайшла ў парог, узялася за бярозавы венік ды яшчэ раз падмяла земляны дол, быццам выганяючы ўсё нядобрае, час ад часу паглядваючы ў адталы лапік на акне. Чакала старэйшага сына, асабліва яе радавала тое, што ён ехаў, каб застацца дома, як думалася ёй, назаўсёды, годзе ўжо нагойсаўся па свеце. Атрымлівала яна ягоныя лісты і з Масквы, і з Якуціі, і з нейкага Растова. Ехаў не адзін, пісаў, што ажаніўся. Цікава, якая ў яе нявестка? Ці ўмее прасці, ткаць?..Наогул, што ўмее рабіць?..

Малашка на ўсялякі выпадак прыпнула да будзённай спадніцы чысты фартух, абула пасталы, хоць звычайна ў хаце хадзіла босая. Змалку звыкла тупаць басанож па зямлі, у хаце не было падлогі, такім чынам, яна нават зімой пачувалася вольна, быццам летам.

Яе прадчуванні аказаліся недарэмныя. Пад вечар спыніўся насупраць хаты гняды конік, запрэжаны ў сані. Выбегла яна з хаты насустрач жаданай радасці, пабачыла двух сваіх сыноў, старэйшага Аўдзея ды сярэдняга Паўлюся, побач маладую жанчыну з дзяўчынкаю гадоў пяці, ціха засмяялася ад радасці і разгубленасці, не ведаючы, каго цалаваць ды абдымаць першым. Каб нікога не пакрыўдзіць, абмежавалася толькі тым, што спытала:

— Ці не памерзлі? Ідзіце хутчэй у хату! — і зноў ціха засмяялася, хаваючы за весялосцю трывогу і расчараванне, што сын узяў жанчыну з дзіцем, быццам такому прыгожаму хлопцу дзяўчыны не знайшлося.

Сярэдні сын Паўлюсь між тым апавядаў маці:

— Мы толькі паабедалі, ажно прыбягае Кожучыха і кажа: твой брат прыехаў, у мяне грэюцца з жонкаю і дачкою. Я спачатку не зразумеў: які брат, якая дачка? Тут яна мне і растлумачыла, што Аўдзей вярнуўся. Ад чыгуначнай станцыі іх падвезлі вайскоўцы на машыне. Дык яны і пайшлі ў першую хату, якая трапілася, грэцца, бо малая ледзь шчокі не адмарозіла. Кожучыха спіртам яе адцірала. А мне давялося ў калгасе каня прасіць. Дык вось і прывёз.

— Добра, добра, што прывёз. Куды зараз?

— Паеду назад. Каня ў калгас трэба завесці, старшыня будзе сварыцца. Хоць і хочацца застацца, чарку выпіць за сустрэчу.

— Вып’еш іншым разам. Едзь! Не варта начальства злаваць, яно горай за сабак.

Паўлюсь сеў у сані, развярнуў каня і паехаў. Маці правяла яго позіркам ды паспяшала ў хату, куды ўжо зайшлі яе госці. Нявестка ўсё яшчэ тапталася ў парозе, хораша апранутая ў гарадское паліто з футраным каўнерыкам, з надта ж вялізнай квяцістаю шаліноўкаю на галаве, такой ва ўсім сяле ні ў адной бабы няма, аглядала ўбогае жытло з маленькімі акенцамі. У вочы кінулася вядро з вадою пры парозе на лаве, побач маслабойка з заплеснелым хлебным квасам, стол з брудным настольнікам, печ ды запечак з латамі, акрытымі паласатаю посцілкаю.

«Нявестка ўбраная, бы пані,» — толькі і падумала Малаша, а ўголас ска­зала:

— Распранайцеся ды лезьце на печ грэцца. Як дзіця завуць?

— Ліза, — адказала нявестка.

— Лісавета, значыць. Аўдзейка, складвай апранахі на запечак і дапамажы дзяўчатам на печ ускараскацца, — сказала Малаша, аглядаючы стройную паставу нявесткі ў гожай сукенцы, пашытай неяк вельмі мудрагеліста, і заўважаючы, што ў яе прыкметна выпучваецца жывот.

«Цяжарная, — здагадалася Малаша, — хутка яшчэ нехта на свет з’явіцца. Што Бог дае, тое трэба прымаць, каб не гнявіць яго сваёю няўдзячнасцю.»

Не паспелі госці на печы агледзецца, як у хату пачалі збягацца вяскоўцы, пераважна жанчыны, апранутыя ў шэрыя світкі ці акрытыя вялізнымі хусткамі ў клетку з даматканага сукна. Адразу з парога пыталіся:

— Дзе ваша маладая? Дайце паглядзець!

Стаялі цесным натоўпам, разглядвалі Малашыну нявестку, абмяркоўвалі ўголас.

— Нашто Аўдзей прывёз здалёку сабе бабу, у нас поўная вёска дзяўчат, чырвоных ды гладкіх! А гэтая худая ды рабая! — сказаў камлюкаваты дзяцюк, блізарука жмурачы вочы.

— А сукенка прыгожая! Глядзіце, дзеўкі! — з захапленнем прамовіла бялявая дзяўчына. — Трэба сабе такую пашыць...

— Пашыеш, як хто пакроіць, — азвалася жанчына сталага веку. — Што гэта сукенка хіба нагрэе? Андарак — сапраўды адзежына. А ў такой апранасе і курыцу адмарозіш.

Усе голасна засмяяліся. Калі рогат прыціх, мужчынскі голас грэбліва сказаў:

— Гарадскія не мерзнуць, яны ў майтках ходзяць. Гэта вы па даўняй звычцы голыя азадкі пад андаракамі грэеце!

Натоўп зноў зарагатаў. Аўдзей падаўся бліжэй да печы, каб супакоіць жонку, якая пасылала яму моўчкі запытальныя позіркі.

— Не хвалюйся, у нас так робяць агледзіны. Усім хочацца пабачыць свежага чалавека на свае вочы, — супакоіў яе Аўдзей. — А гэта мой дваюрадны брат Якім, сын цёткі Дамінкі і майго дзядзькі Саўкі, які на вайне загінуў. Я ж табе расказваў, — ён кіўнуў галавою ў бок камлюкаватага хлопца.

Малаша таксама не стала чакаць, калі суседзі канчаткова зганяць яе нявестку, трэба было заткнуць ім раты пачастункам. Яна дастала з печы цёплую таўкеню ў рашцы і дранікі на патэльні, прынесла з каморы салёных гуркоў, квашанай капусты, дзве пляшкі самагонкі, накроіла хлеб, нарэзала сала, запрасіла:

— Сядайце, людкі, пачастуйцеся, чым Бог паслаў! Вып’ем за вяртанне майго сына. Каб яшчэ малодшанькага Кандрата з войска прычакаць, дык мая душа і зусім расцвіла б.

Вяскоўцы ахвотна расселіся за сталом, як ганаровыя госці, абвясцілі першы тост за Аўдзея, дружна выпілі, другі тост — за гаспадыню, што вельмі ўсцешыла Малашу. Пасля трэцяй чаркі ўсе развесяліліся. Зацягнулі нудную песню, але хутка яна абарвалася, бо жвавая маладзіца выскачыла на сярэдзіну хаты, прытопваючы і размахваючы рукамі заспявала прыпеўку:

Гэта што за яно,

Што вісіць каля ног?

Гэта ж той малаток,

Што наробіць дзяток.

Людзі за сталом зарагаталі, а пявуння і не думала спыняцца, сыпала і сыпала двухсэнсоўныя ды непрыстойныя прыпеўкі. Малаша, бачачы, што паўза зацягнулася, папрасіла Аўдзея, з замілаваннем гледзячы на яго (выліты бацька):

— Налівай, сынку, кілішкі высахлі.

Пасля трэцяй чаркі гаспадыня не ўтрымалася, каб не заспяваць ад радасці. Яна лічыла, што ў яе дужы і прыгожы голас, таму нават надта не напружвалася, а зацягнула тое, што мо найбольш адпавядала яе настрою:

Захацела стара баба

Маладою буці,

Натыкала пад намітку

Зялёнае руты.

Ой, ты мая рута,

Рута зеляная.

Учора была баба стара,

Цяпер маладая.

Так, яна адчувала сябе цяпер маладою і шчасліваю, бо дамоў вярнуўся сын, якога яна не бачыла сем гадоў, трывожылася, калі доўга не атрымлівала лістоў ці сніла благі сон. А цяпер усё гэта засталося ў мінулым. Яе Аўдзей пайшоў з хаты юнаком, а вярнуўся ўзмужнелы малады мужчына, як дзве кроплі падобны на бацьку. Маці не магла нагледзецца на яго, быццам малады нябожчык-муж вярнуўся: той жа голас, тыя ж рухі, усмешка — усё.

Прыезджая маладзіца з дачкою сядзела на печы і трывожна паглядвала на гэтых дзікіх людзей, што бесцырымонна толькі што разглядвалі яе, а зараз глытаюць чарку за чаркаю, бы закідваюць за сябе, ды спяваюць брыдкія прыпеўкі, на бедна абстаўленую хату, дзе нават падлога была земляная, а з мэблі мелася дзве лавы абапал сцен, запечак ды ўслон каля стала. Нявестка была родам з Магілёўшчыны. І там людзі не шыкавалі, бо ў вайну амаль уся вёска згарэла. Іхняй сям’і пашанцавала, хата засталася, але без вокнаў і дзвярэй, без масніц, ды бацька ўсё аднавіў і мэблю гожую парабіў: ложкі, табурэткі, шафу з точанымі ножкамі. Усё тут было не так. Двор без варот, плот паваліўся. У яе вёсцы вароты рабілі высокія на шулах, за такімі не разгледзіш, што ў двары робіцца. А тут усё наросхрыст, нават ніякіх фіранак на вокнах няма, толькі зверху размаляваныя паперыны прымацаваныя. Але, як кажуць, з мілым рай і ў шалашы.

2

З самага ранку нявестка завіхалася ля печы, а Малаша задаволена паглядвала на яе, ды думала: «Бач ты, не ўспалася, рана ўстала. Пра сямейку клапоціцца. Ранняя птушка песню спявае, а позняя толькі вочкі прадзірае. Імя нейкае дзіўнае ў яе, не наша, дай божа памяць: Таіся, ці што? Сказала можна называць коратка Тая. Няхай будзе Тая! Каб узяў Аўдзей сабе дзяўчыну са сваёй вёскі, дык хоць карову ў хлеў прывяла б, а гэтая з двума валізкамі прыехала. Хаця чым бы я тых кароў карміла? На адну, мабыць, сена не хопіць.

Што Бог дае, тое мусім прымаць. І малая ўспаролася следам за дарослымі. У дзіцяці вочкі разумненькія. Халера яго бяры, як будзе, так і будзе. Аўдзей вярнуўся — дык ужо радасць. А нявестка няхай таўчэцца ля печы — мне палёгка...»

Малаша зацікаўлена зірнула на дзяўчынку, якая сядзела за сталом і гартала кніжку, побач з ёю на стале ляжала вялізная прыгожая лялька, падумала: «Бач, якую дарагую цацку малой купілі. Мусіць, добра ў горадзе зараблялі. Песцяць цяпер дзяцей змалку. Маімі лялькамі былі авечкі. Як толькі на ногі стала, пачала іх пасвіць, хустку ягняткам завязвала. Гэта і былі мае лялькі.» Малаша падсела да малой, зазірнула ў кніжку з чорна-белымі малюнкамі, спытала:

— Што гэта ў цябе?

— Буквар, — дзяўчынка паказала вокладку.

— Ты мо чытаці ўмееш?

— Трошкі, трошкі.

— Пачытай.

Дзяўчынка, водзячы пальчыкам па старонцы, прамаўляла па складах словы:

— Ма-ма, ра-ма.

— Дык табе ў школе не будзе чаго рабіці, — сказала старая ў знак пахвалы.

Малая нічога не адказала, а працягвала старанна чытаць.

— Мама, дзе соль? — спытала нявестка ў Малашы.

Старая ажно страпянулася ад гэтага ласкавага «мама» і адказала, паказваючы на паліцу:

— Гондэ.

Нявестка дастала слоік з соллю. Яе трохі здзівіла незнаёмае слова, але яна ўжо і ад Аўдзея чула не раз словы з прыстаўным гукам «г», характэрныя для палескага дыялекту, накшталт «гочы», «гуліца», таму зразумела: «гондэ», азначае «вось тут». У яе ўсходнебеларускай вёсцы часцей у якасці прыстаўнога выкарыстоўваўся гук «в», казалі «вунь», «вочы», «вуліца». Думка прамільгнула і знікла, а маладзіца зноў засяродзілася на сваёй кухарскай справе, хацелася дагадзіць свякрусе, пакарміць яе смачна. Таму гатуючы на сняданак салонікі, варыла іх болей, чым трэба было, задумала зрабіць на абед варэнікі з бульбай у дадатак да крышаноў з грыбамі. Хацела яшчэ спячы трохі піражкоў з капустай, усё ж сёння нядзеля, трэба пацешыць родных чым-небудзь смачненькім. Пакуль тапілася ў печы, яна дастала з чамадана белыя паркалёвыя фіраначкі, якія прывезла з сабою, і павесіла на вокны. Нядобра, каб хата прасвечвалася наскрозь, і суседзі бачылі, што тут робіцца. Адразу ў пакоі стала святлей і прыгажэй. Мусіць, таму свякроў не пярэчыла, толькі ўважліва разглядвала карункі, якія ўпрыгожвалі фіранкі ды сказала сыну:

— Добра, што вярнуліся дамоў. А то сноўдаліся б па свеце, бы Каўбасюкі.

— Хто такія Каўбасюкі? — спытала Таіса ў Аўдзея.

— Жылі тут Міхалка з Хадораю, чацвёра сыноў гадавалі, а зямлі не мелі, зараблялі на жыццё тым, што плялі кельні, прадавалі іх ажно ў Косава. А яшчэ на вяселлях гралі на баяне, скрыпцы ды барабане. Каўбасюкамі іх назвалі, таму што сваіх каўбасаў ніколі не мелі, а толькі на вяселлях ласаваліся, за дзве шчакі набівалі. Цяпер нікога з іх не засталося ў Лядах. Бацькі паўміралі. Старэйшы сын загінуў у Брэсцкай крэпасці ў вайну, другі прыстаў у прымы ў суседнюю вёску, трэці некуды з’ехаў, а чацвёрты краў, дык недзе ў турме сядзіць. Я аднойчы высунуў руку з таўкеняю ў акно, глядзь, а яе ўжо няма: Каўбасюкоў Сымон украў. Прыйдзе на танцы зімою, сваё старое паліто пакіне, а нечае новае надзене і пайшоў, — Аўдзей пасміхнуўся, згадваючы мінулае. — А хата ў іх была дзярном накрытая, у сярэдзіне чорная, закураная, печ без коміна.

Непрыкметна зусім развіднела. Аўдзей падаўся на двор. Маці, прасачыла праз акно, як ён агледзеў пахілы плот, выйшаў на вуліцу, мусіць, параўноўваў свой двор з іншымі. Яна міжвольна залюбавалася сынам. Што і казаць, добрага хлопца выгадавала, да ўсялякае працы здатнага. Яшчэ зусім быў малы, а ўжо вярхом на кані ездзіў. Залезці не здужае, дык да плота каня падвядзе, а стуль ужо ўскараскаецца на спіну жывёліне. З малых гадоў давялося быць яму гаспадаром. Гной вазіў на поле, араў, сеяў, касіў, малаціў, родных і дваюрадных братоў прывучаў да працы. Міжвольна падумала, няхай пабачыць да якога бязладдзя даходзіць хата без гаспадара. Малашы з рукамі, прыгнутымі каўтуном, далёка не ўсё пад сілу. Хоць, безумоўна, слабою сябе не лічыла, панесці на спіне магла б не меней за дужага мужыка, а ў маладосці з канём навыперадкі бегала. Доктар спрабаваў выпрастаць яе рукі, не верыў, што ёсць на свеце такая хвароба — каўтун. А потым выпісаў усё ж нейкіх парашкоў, быццам мог вылечыць хваробу, якую Бог паслаў.

Думкі наплывалі адна за адной. Шчымліва згадала, як кахала яна свайго любага мужа Аўдзея, як упадабала з першага позірку, а ён жа ўзяў яе за зямлю. Можа і не кахаў яе спярша, але пасля заўважала, што раўнаваў, калі яна апранала святочны андарак ды падвязвала беленькі з карункамі фартушок. Старэйшага сына назвала ў ягоны гонар Аўдзеем, хоць кажуць, нельга гэтага рабіць. Адзін з іх не будзе жыць доўга. Так яно і атрымалася. У трыццаць сем гадкоў сканаў Аўдзей-старэйшы ад сухотаў. Пакутліва было глядзець на ягоную нядужасць. Бывала ляжыць Малаша побач з ім на печы, і думае, няхай бы мне палова ягонай хваробы, каб яму было лягчэй. На полі за яго і за сябе спраўлялася. А якое жыццё цяжкае было: дзве сям’і мясціліся ў адной хаціне. Не было, дзе спаць. Аўдзееў брат Саўка меў трое дзяцей, ды сваіх чацвёра, а яшчэ свякруха. Дванаццаць душ у адной халупе! Калі ўсе старэйшыя ішлі на поле, хворы Аўдзей даглядаў малых, карміў і нават пялюшкі мыў. Саўка пачаў будаваць сабе хату, паспеў паставіць зруб яшчэ за польскім часам. Свякруха перайшла да старэйшага сына, бо там было вальней. Сама Малашы і пажыць! Але тут і пачаліся беды. Спачатку памёр Аўдзей, праз год шкарлятына задушыла малодшанькую дачушку Ганначку. І зараз страшна ўспомніць, як задыхалася дзіця на яе вачах, а Малаша нічога не магла зрабіць, нічым дапамагчы. Толькі маліла Бога і туліла да сябе малую. Пад ранне Ганначка аціхла. Гарачае яе цельца пачало астываць. А людзі не маглі адарваць малую ад маці. З тае пары і закляклі яе рукі ў локцях, не разгіналіся, быццам яна да гэтага часу спрабуе ўтрымаць дзіця пры сабе.

Назіраючы за тым, як нявестка завіхаецца ля печы, Малаша прыспешвала яе:

— Годзе, Тая, ўжо таўчыся ля прыпечка. Зачыняй засланку, хутка людзі прыйдуць.

— Якія людзі? — здзівілася Таіса.

— Нашы, — коратка адказала Малаша.

Сапраўды, ледзьве пасля сняданку Таіса паспела прыбраць посуд са стала, як у хату пачалі збірацца людзі: хлопцы, дзяўчаты, вяскоўцы сталага веку. пазаймалі ўсе лавы, услоны і запечак, перакідваліся словамі, лускалі семкі, плявалі проста на падлогу. Стары Кузьма, як толькі ўвайшоў у пакой, адразу заўважыў фіранкі і сказаў:

— Хораша, Малаша, табе нявестка хату ўбрала.

Гаспадыня толькі задаволена ўсміхнулася, дзіва што, ні ў адной вясковай хаце няма гэтакіх панскіх фіранак. Мужчыны гулялі ў карты, курылі, спаборнічалі, выпускаючы дым з рота кольцамі. Стары Кузьма пачаў хваліцца, што займеў золата, і дастаў з кішэні лыжачку з жоўтага металу.

— Гэта медзь, — запярэчыў Антось Самота, — я золата бачыў у Германіі.

— Чыстае золата, — стаяў на сваім Кузьма. — Яно ў цемры будзе блішчаць.

— Давай-тколе праверым, — з запалам сказаў Сеня Голубаў, выхапіў лыжку і палез пад запечак. — Халера яе ведае. Быццам блішчыць, быццам не.

— Трэба на зуб паспрабаваць, — прапанаваў Антось.

Хлопец вылез з-пад запечка, перадаў лыжку Антосю, а той паспрабаваў грызці.

— Мусіць, золота. Бачыш, не ўгрыз. Ніякага знаку. Дзе ты ўзяў?

— Дзе ўзяў, там ужо няма.

— Патрасі добра, мо яшчэ што знойдзеш, каб параўнаць.

— Трэба ў бацюшкі спытаць, — прапанавала Малаша. — Ён, напэўна, умее адрозніць золота ад медзі. Гэта мы нічога, акрамя гною, у жыцці не бачылі. Хоць вось мне нябожчык Аўдзей падараваў срэбны пярсцёнак, дык ведаю, што срэбра белае.

Людзі яшчэ доўга спрачаліся наконт золата, пасля завялі гаворку пра скарбы, маўляў, як бы добра было б разбагацець, ды Антось астудзіў іх:

— Разбагацейце, паспрабуйце, дык паедзеце да белых мядзведзяў, як Леўка з Данілам.

І ўсе прыціхлі на момант, думаючы, што не трэба хваліцца багаццем. Забяруць нават за прозвішча ды павязуць на злом галавы. І не толькі за багацце, патрэсці могуць.

— Але ўспомніце, як было з Аксентым. У яго прозвішча Кулак, нехта не разабраў і запісаў яго ў кулакі, — засмяяўся Антось, паказваючы свае роўненькія белыя зубы. — Прыйшлі маёмасць апісваць, а там — галеча.

— Табе з прозвішчам пашанцавала. Адно слова — Самота. Да цябе не прыйдуць, — адзначыла Адарка Сымонкава, хоць мужык яе загінуў на вайне, яе па-ранейшаму вяскоўцы называлі ягоным найменнем.

— У мяне адно багацце — дзеці.

— Не дзіва, дзвюх жонак маючы, — пасміхнулася ўедлівая маладзіца.

— Не выдумляй, адна ў мяне жонка, Антоля, — слаба бараніўся Антось. — А Маня толькі яе сястра, але ж куды ёй падзецца? Гадую ўсіх...

— Кажуць, што малодшая Маніна дачка ад цябе, — не сунімалася Адарка.

— У вас языкі, як мянташкі, вы што заўгодна скажаце, не пачырванееце. Гэта Маніна справа, колькі і з кім заводзіць дзяцей. Я не поп, каб яна мне спавядалася. Кожны за свае грахі сам будзе адказваць, — ужо злосна адказаў Антось, не жадаючы працягваць непрыемную гаворку.

Малаша, каб зняць напружанне, памяняла тэму гутаркі і спытала:

— Кажуць, Стась Лапіцкі прыехаў, не чулі, мо да Нінкі вярнуўся? Як-ніяк, а там жа дачка падрастае?

Малашына сваячка Дамінка адказала:

— Ага, чакай — вернецца! Кажуць, да Бярынчыкавай дачкі пасватаўся.

Жанчыны спачувальна забожкалі, быццам папярэджваючы прысутных тут

дзяўчат, каб не верылі хлопцам. А Малаша ў працяг тэмы завяла прыпеўку:

Я — не Таццяна, я — не Маруся,

Я — не красуня, я не баюся.

Маня-красуня хлопцаў любіла,

За што вы хлопцы Маню набілі?

Людзі зарагаталі. Раптам Вера Клемава высокім і прыгожым голасам, што ажно душы наструніліся ў слухачоў, зацягнула тужлівую песню:

Ой, чыя ж там ніўка,

Чые ж там пакосы?

Чыя ж там дзяўчына

Распусціла кросы?

Дружны хор галасоў падхапіў за ёю:

Косы распусціла,

Галаву схіліла:

Ой, Божа ж мой Божа,

Што я нарабіла?

Казак мае жонку

А я палюбіла....

Малашына нявестка сядзела на печы, прыслухоўвалася да гаворкі і дума­ла: «Дзіўныя людзі, сядзяць і сядзяць цэлы дзень. Ні паабедаць, ні дзе што ў хаце зрабіць. І гаворкі ў іх пустыя. Усё спяваюць і спяваюць. З якое радасці? І самі ж галодныя сядзяць цэлы дзень, ці мо іх частаваць трэба? Не, няхай свякруха сама кіруе. Я іхніх звычаяў не ведаю.»

Між тым і прысутныя раз-пораз кідалі позіркі на печ, прыглядаліся да Аўдзеевай жонкі, якую ён прывёз немаведама скуль. Шмат каму хацелася распытаць, хто яна, ды не спяшалі, зашмат гонару. Да прывазных жонак у вёсцы, асабліва, калі яны з Расіі, ставіліся з недаверам: гэтыя «васточніцы» няздатныя да сялянскай працы. Паглядзіш на каторую — кволая надта. І дзяцей у іх мала бывае, адно-два не болей. З чаго б гэта?

Асабліва пільна прыглядаліся да Малашынай нявесткі жанчыны, каб было пра што папляткарыць з суседкамі і прыяцелькамі. У вёсцы хадзіла показка, што адзін лядчук пасватаўся да нейкай гарадской дзяўчыны і пачаў хваліцца, які ён багаты, маўляў, ёсць млын, прадзільная машына і ткацкі станок. Падумала дзяўчына, калі трапіўся ёй такі багаты чалавек, дык можна і ў вёсцы жыць у дастатку. Прывёз яе лядчук дамоў, завёў у камору, дзе стаялі жорны і сказаў, што гэта і ёсць млын: бярэшся за вочап і круціш два вялізныя камяні, якія расціраюць зерне на муку. Пасля паставіў перад ёю потась, прывязаў кудзелю, даў у рукі верацяно і сказаў, што гэта і ёсць прадзільная машына. А калі прадзіва набярэцца ўдостаць, дык паставіць у хаце кросны —ткацкі станок так называецца, тады можна будзе ткаць палатно. Зразумела дзяўчына, што трапіла не туды, куды хацела, і атрымала не тое, пра што марыла.

3

Малая Ліза з першага дня пацягнулася да Малашы, аказалася, што ў іх шмат агульнага. Абедзве яны любілі хадзіць на вячоркі, грэцца на печы, слухаць казкі і песні, разгадваць загадкі. Старая займела сабе ўдзячнага слухача. Дзяўчынка, як толькі ўбачыла, што жанчыны прадуць, адразу ж папрасіла, каб і ёй зрабілі потась. Чамусьці ў Лядах жанчыны не карысталіся калаўротам, а пралі ўручную з дапамогаю верацёнаў. Малаша таксама прала, хоць у яе балелі рукі. Для Лізы яна знайшла на вышках маленькую потась, якую некалі змайстраваў для Г анначкі Аўдзей-старэйшы. Ні мужа, ні дачкі даўно няма на свеце. Таму старой, калі яна чула побач Лізіна шчабятанне, пачало здавацца, што гэта Бог паслаў ёй на ўцеху немаведама скуль родную душу замест яе вялікіх страт. Дзяўчо сапраўды было вельмі прыгожанькае, рухавае, хутка пераймала ўсялякую, даступную дзіцяці, справу, нават гаварыць пачало на тутэйшым дыялекце без асаблівых высілкаў.

Як толькі змяркалася, Ліза адразу пачынала тармасіць Малашу:

— Баба, да каго пойдзем на вячоркі?

Старая называла каго з суседак, у якіх сёння меліся сабрацца папрадухі, каб пагаманіць, паспяваць і папрацаваць у ахвоту, кожная знаходзіла сабе занятак па душы: пралі, вышывалі, вязалі на прутках ці шыдэлачкам, як тут называўся кручок. Тыя, што былі прывязаныя да кроснаў, мусілі запрашаць суседак да сябе часцей, бо ад ткацтва не адарвешся. Калі ісці было блізка, дык Малаша не абувалася, перабягала па снезе басанож. Ліза таксама колькі разоў парывалася гэтак жа выбегчы з хаты, але Малаша забараніла, сказала, што ў малой скура надта тонкая, а таму ногі хутка замерзнуць, яна можа захварэць. Выйшлі з хаты. У цёмным небе дзяўчынка ўпершыню ўбачыла поўню з невыразнымі цёмнымі постацямі на ёй:

— Што гэта? — спытала Ліза, паказваючы пальчыкам.

— Не можна ў неба пальцам тыкаць, — строга сказала Малаша. — Туды Бог пасадзіў двух братоў, за тое, што яны біліся між сабою.

— А чаго яны біліся?

— Не ведаю. Людзі могуць знайсці сто прычын для сваркі і бойкі. Хадзі хутчэй, — адказала старая, якая выправілася на вячоркі басанож, нецярпліва пераступала з нагі на нагу, каб не застудзіцца.

Сёння жанкі збіраліся ў Галены Бузюміхі, якая мела хоць і невялікую, але даволі чыстую хатку, з вышараванаю падлогаю. Мянушку сваю яна атрымала ад бацькі, які меў прозвішча Бузюма. Чалавек гэты рана памёр. Спачатку Бузюміхаю называлі ягоную жонку, прыгожую ды ладную Наталю. А пасля таго, як яе расстралялі немцы ў сорак першым годзе разам з іншымі вясковымі актывістамі, мянушка перайшла да старэйшай дачкі. Галенін муж Анісім быў чалавек гаспадарлівы, трохі маладзейшы за жонку, з вайны вярнуўся паранены ў шыю, мусіць, пашкодзіў жылы, дык галаву трымаў, схіленую набок, і ад таго здавалася, што кожнага суразмоўцу ён занадта ўважліва слухае, разумее і спачувае. Пабраўся ён з Бузюміхаю пасля вяртання з фронту, за час сумеснага жыцця паспелі нажыць чатырох дачок. Акрамя таго ў гаспадыні быў свой сын, якога нарадзіла ад чырвонаармейца Волаха, які перад вайною ўсю зіму бегаў да яе на лыжах з суседніх Вайцехаў, дзе ў былым палацы пана Буслоўскага размясціліся чырвонаармейцы. Што і казаць, надта прыгожы быў Волах! Невядома, ці знайшлася б якая дзяўчына ў вёсцы, якая б адмовілася прыручыць такога магутнага ды прыгожага волата. Бузюмішын сын — выліты Волах: строй­ны, сінявокі, з хвалістымі залацістымі валасамі! Проста паніч, а не сялянскае дзіця. Падлетак — ужо добры памочнік у сям’і. Пашанцавала Бузюмісе замуж выйсці, дзяцей нарадзіць! Паўвёскі ўдоў тут пасля вайны засталося, мала хто з мужчын вярнуўся з фронту. Так думала Малаша, адчыняючы дзверы суседчынай хаты. А там ужо было даволі тлумна. Жанчыны сядзелі на лавах з потасямі, пралі. Дзве старэйшыя Бузюмішыны дачкі за сталом выконвалі хатнія заданні.

— Заходзь, заходзь, цётка, — запрасіў Малашу Анісім, які сядзеў каля прыпечка і плёў лапаць.

Усе лавы былі занятыя. Новыя папрадухі прымасціліся на ўслоне, паставілі потасі, сталі прасці. Ліза мусоліла тоўстую нітку, няўмела накручваючы яе на верацяно, ды ўсё паглядвала на рамку, якая вісела на сцяне, дзе на чорным полі красаваўся букет кветак з белай фольгі. Прыгожая гэта была выява, на яе хацелася глядзець. А яшчэ на запечку ляжалі высокія падушкі з вышытымі яркімі кветкамі. Лізе вельмі хацелася таксама навучыцца вышываць, але яна не ведала, дзе ўзяць каляровых нітак, гораню, як называлі іх у вёсцы.

— Старанная ды працавітая ўнучка ў цябе расце, — сказала Бузюміха Малашы.

— Пахвалім цялятка, як цяліца вырасце, — адказала старая.

— Тваю Паўлінку, цётка Параска, надта прыгожы настаўнік вучыць чытаць, — прамовіла Вера Клемава прыгорбленай старой, — вось думаю, каб мне якога памагатага Бог паслаў. Гэта ж ніколі такога не было, каб дзяўчат грамаце вучылі.

— Дык пасылаў табе, Верачка, Бог упаўнававажанага Пастухова, а ты зганьбіла чалавека, — пасміхнулася старая.

— Ага, той Пастухоў па ўсіх сёлах дзяцей нарабіў, ды, кажуць, за ўдарную працу яго на павышэнне ў Брэст перавялі!

Жанчыны дружна засмяяліся. А Дамінка сказала, душачыся смехам:

— Хіба толькі Пастухоў такі? Нашы мужчыны не далёка адышлі. Маладыя мо і не помняць, як гондэ Настусін Ахрэм яшчэ за польскім часам, не маючы клуні, усё хадзіў, самі ведаеце да каго, каня ставіць, а заадно дачку той бабе зрабіў.

— Ён мужык быў спраўны, — сказала Малаша.

Жанчыны зноў дружна засмяяліся, некаторыя ажно да слёз, смех той стаў падобны на плач. Ім, удовам, горка і шчасна згадвалася мінулае даваеннае жыццё, калі іхнія мужы былі маладыя і здаровыя, але ўсіх іх неміласэрна забрала і знішчыла вайна.

— Годзе вам, Валя і Надзя, пісаць, давайце ўжо казкі чытаць, — сказала старая Параска, якую ў сяле яшчэ называлі Рэчычанкаю, бо была яна родам з вёскі Рэчыца.

Дзяўчынкі для прыліку яшчэ трохі пакорпаліся са сваімі сшыткамі ды падручнікамі, мусіць, толькі і чакалі гэтага загаду. Валя разгарнула вялізную кніжку беларускіх народных казак і пачала чытаць пра Пакацігарошка.

Ліза так заслухалася, што нават прасці перастала. Як жа гэта было цікава і страшна слухаць пра тое, як шматгаловы Змей украў сястру, перасыпаў сцежку саломаю, завабіў у свой хорам яе братоў і забіў. Які пачварны Змей! Гэта яго трэба было Богу змясціць на месяц! Няхай бы ён там жыў і нікога не чапаў, абурана думала малая, губляючы нітку аповеду. Схамянулася яна, калі Пакацігарошак ужо выратаваў сваіх братоў, а яны яго не прызналі ды прывязалі ў лесе да дуба. Цяпер Ліза здагадалася, якіх братоў Бог перанёс на месяц. Яны аказаліся горшыя за Змея, а Пакацігарошак не мог пакараць іх, бо яны былі родныя.

Казка доўжылася, хілілася да шчаслівага канца. Жанчыны таксама слухалі ўважліва. У цішыні гучаў толькі тонкі галасок чытальніцы. Калі апошняя старонка была перагорнута, усе ўздыхнулі з палёгкаю. Добрая была казка.

— Каб так усё ў жыцці хораша канчалася, — сказала Г алена Бузюміха.

— Жыццё не казка, — адказала Рэчычанка.

Суседкі з разуменнем заківалі галовамі. А Ліза згадала, што яна таксама бачыла змяю, яшчэ калі жыла ў дзеда. Яе дваюрадны брат Віця з сябрукамі забілі гадзюку, папярэдне выгналі на сярэдзіну вуліцы, колам прышпілілі да зямлі галаву, а яна ўсё звівалася, білася хвастом аб дарогу. Была гадзюка малая, не такая страшная, як той змей, што ў казцы. Лізе было яе шкада.

Аднойчы, калі цёця Поля жала жыта каля хаты (агарод у дзеда быў вялікі, мала хат засталося пасля вайны, зямлі хапала, а жыта расло вельмі высокае, Ліза баялася ў ім заблудзіцца), дык знайшла сухую змяіную скуру і сказала, што змеі вылузваюцца са старой апраткі і набываюць новую. Вельмі хацелася Лізе паглядзець, як змеі пераапранаюцца, але не ўдалося, хоць яна часта хадзіла каля жыта і ўсё заглядвала паміж сцяблінамі, ці не відно там змяі.

— Хадзем ужо дамоў, папрадуха, — паклікала Малаша Лізу.

Дзяўчынка схамянулася, агледзелася, заўважыла, што цёткі заварушыліся, збіраюцца дамоў, і сама пачала згортваць прадзіва: старанна наматала нітку на верацяно, заткнула яго ў кудзелю, апранула паліто, узяла потась і накіравалася ўслед за бабаю.

4

З самага ранку ў хаце панаваў святочны настрой. Ліза гэта зразумела адразу, як толькі прачнулася. Баба Малаша нахвальвала сваю карову, а яшчэ нейкую цялушачку, твар яе свяціўся радасцю, а шыракаваты рот з тонкімі вуснамі міма волі расцягваўся ва ўсмешцы. А потым малой на сняданак далі нечага вельмі смачнага, падобнага на малако. І яна спытала:

— Што гэта?

— Малозіва, наша кароўка ацялілася, — адказала Малаша і зноў радасна заўсміхалася.

Не піла, а смакавала Ліза малозіва. Да гэтага часу самаю смачнаю ежаю яна лічыла манную кашу, якую ёй зрэдку варыла цёця Поля, а яшчэ кукурузныя шматкі, аблітыя варам і трохі прыцярушаныя цукрам. Безумоўна, і цукеркі былі добрым ласункам, але пра іх можна было толькі марыць. Тут, у вёсцы, людзі харчаваліся аднастайна. На стале пераважала бульба. Варылі яе на сняданак вялізны чыгун, таўклі, нешта з’ядалі раніцай, а рэшту таўкені ставілі ў печ, каб ёю можна было паабедаць, а калі застанецца, дык і павячэраць. У сем’ях, якім не пашанцавала займець сала, ці прыберагалі яго да вясны ды лета на пару цяжкай працы, таўклі льняное семя, падсмажвалі і атрымлівалі духмяную і смачную прыправу да бульбы. Спажывалі кіслую капусту, салёныя гуркі, ды сушаныя грыбы, якія тут называлі казлякамі. Мусіць, баравікі яны атаясамлялі з каровай, а ўсе астатнія грыбы, што раслі ў бярэзнічках ды на балоце, параўноўвалі, з козамі. З’яўленне малака было вялікім святам. Тады рацыён значна пашыраўся, на стале з’яўляўся тварог, які называлі сырам, дзе-калі можна было і масла пакаштаваць. Але раскашаваць не даводзілася, бо існавалі падаткі, якія трэба было аддаваць. Казалі, што шматдзетная ўдава Крондзіха пасля таго, як занесла і здала ў раён масла ў хустачцы, ад страшэннай нішчымніцы ўкінула тую хустачку ў крышаны, каб хоць трохі прыправіць пустое варыва.

Малаша загадала нявестцы нікому не казаць, што карова ацялілася, а калі прыйдзе Клемава Ева што прасіць, дык нічога не даваць.

— Чаму? — здзівілася Таіса, ведаючы кампанейскі характар свякрухі.

— Яна ведзьма! Забярэ ў кароўкі малако...

— Няўжо на свеце яшчэ ведзьмы жывуць?

— Жывуць! Не сумнявайся! Людзі бачылі, як яна з трапкача малако даіла. Так і цекла! Так і цекла!

— Клем дзве каровы трымае, таму і малака шмат, — запярэчыла Таіса.

— Ты ведаеш, чаму яна кульгае?

— Не. Адкуль мне ведаць? Мусіць, нага баліць...

— Таму нага баліць, што ператваралася яна ў жабу, прыскакала да Патапа ў хлеў, каб малако ў каровы высмактаць. А той прасачыў ды і адцяў касою пяту. Паглядзі калі летам. Яна ж бяспятая.

— Які жах.

— Клем ніколі свайго масла не есць, бо яно чараваннем здабытае. Затое на гулянках чужым ажно душыцца. Пойдзеш карову ўвечары даіць, выходзь з хлява асцярожна, каб ніхто цябе не бычыў, — папярэдзіла Малаша недасведчаную нявестку, а сама падумала: «Бяда з гэтымі хто з іншых краёў. Нічога не цямяць.»

Увечары, калі Таіса выправілася даіць карову, Малаша пайшла за ёю ўслед, каб прасачыць, ці правільна ўпраўляецца нявестка. І засталася задаволеная ёю, бо маладзіца і вымя ў кароўкі абцерла, і падаіла ўмеючы. Была ў Малашы яшчэ адна патрэба. Яна агледзела сваю паросную свінню, узяла шнурок і пачала, нашэптваючы замову, навязваць вузлы. Нявестка здзіўлена пацікавілася, што яна робіць. Свякроў адказала не адразу, завязала яшчэ колькі вузлоў, а потым патлумачыла:

— Дзякаваць богу, кароўка наша ўдала ацялілася. Хутка і свінні парасіцца. Вось я і замаўляю ды вузлы завязваю, каб столькі парасят было, колькі вузлоў на вяровачцы.

Нявестка толькі плячыма паціснула і адказала:

— Каб гэта толькі ад вузлоў залежала.

— Трэба верыць, верыць Богу і сабе, — нездаволена прабурчала Мала­ша. — Мусіць, цялятка нанач варта ў хату забраць, каб не замерзла тут.

Нявестка згодна кіўнула галавою. Адказала, што занясе малако, працэдзіць і прыйдзе па цялушачку.

Ах, і шчаслівы дзень выдаўся ў Лізы! Увечары ёй зноў далі напіцца малака, а потым прынеслі цялятка. Яны з бабаю Малашаю доўга не маглі нацешыцца маленькаю кудлатаю рыжаю істотаю, гладзілі яе — радаваліся. Далоні іхнія і вочы вылучалі пяшчоту і былі яны ў гэтай радасці вельмі падобныя адна да адной, як сапраўдныя бабуля і ўнучка.

Жыццё ў Лядах здавалася Лізе вельмі цікавым. Раней яна найчасцей жыла ў дзеда і цёці Полі, а мама працавала ў горадзе і прыязджала наведаць яе толькі па нядзелях. Сваю бабулю Ліза не помніла, была яшчэ вельмі малая, калі яна памерла. Іншы раз дзяўчынцы ўдавалася ўпрасіць маму ўзяць яе з сабою ў горад, але тады яна вымушана была цэлы дзень сядзець адна дома, перабіраць рэчы ў чамадане, гуляць з лялькаю, есці кукурузныя шматкі і ласавацца цукрам, які вісеў у палатнянай торбачцы на цвіку каля дзвярэй. Можна было падысці і пасмактаць ражок торбачкі — у роце рабілася соладка.

Калі мама прыходзіла з працы, толькі тады выпускала Лізу на вуліцу, але казала, каб дзяўчынка з двара нікуды не хадзіла, бо старцы забяруць яе ў мяшок і панясуць. Чым было заняцца ў двары? Хіба грэбціся ў пяску, пячы піражкі, але гаспадар хаты, у якой мама здымала пакойчык, вельмі злаваў, калі заўважаў, што малая псуе ягоны двор. Таму калі-нікалі Ліза ўсё ж адважвалася выйсці за вароты, а там проста праз дарогу быў вялікі парк, пасярод якога ста­яла чырвоная трыбуна. Можна было ўскараскацца па прыступках на вялікую пляцоўку, або праз шчыліну залезці пад гэтае збудаванне, збітае з драўляных дошак, і схавацца ад усіх. А найбольш Лізе падабалася назіраць за дзецьмі з дзіцячага садка, якія гулялі за агароджай пад наглядам выхавацелькі. Дзяўчынка вельмі ім зайздросціла. Яны сябруюць, гамоняць, бавяцца рознымі цацкамі, а Ліза заўсёды адна. Помніла, што некалі даўно-даўно яна таксама гэтак жа гуляла з дзецьмі ў нейкім іншым горадзе, дзе жыла з мамаю. У дзедавай вёсцы равесніц Ліза не мела. Хаты там стаялі далёка адна ад адной. Вёска згарэла ў вайну, людзі загінулі цэлымі сем’ямі. Ацалелыя ці адбудаваныя двары хаваліся ад чужых вачэй за высокімі варотамі ды весніцамі. Гаспадары трымалі сабак. У двары Лізінага дзеда жыла злосная сучка Пальма, якая з дзікім брэхам рвалася з ланцуга да ўсялякага чужога чалавека.

У Лядах было ўсё адкрыта, ніякіх варот і весніц. Нават хаты не замыкаліся, затыкала гаспадыня калочкам прабой, калі куды адлучалася, каб бачылі суседзі, што няма нікога дома. Вокны фіранкамі не завешваліся, людзі жылі навідавоку адзін у аднаго. У кожнай хаце гэтаю лютаўскаю зімою кіпела праца. Дзяўчаты і жанчыны пралі, ткалі, вышывалі, вязалі, шылі. Хто сабе пасаг рыхтаваў, хто імкнуўся сям’ю апрануць, ды запасціся палатном на ўсялякія гаспадарчыя патрэбы, бо на крамнае адзенне дзе ўзяць селяніну грошай гэтаю пасляваеннаю парою, калі зарабіць у калгасе немагчыма? Ліза хутка спасцігла вясковы лад жыцця і ўжо не чакала, калі баба Малаша пакліча яе на вячоркі, а ўдзень сама выпраўлялася хадзіць па хатах. Спярша ішла да бабы Дамінкі. Там пасярод хаты стаялі вялізныя кросны, гаспадыня ткала, а яе дачка-падлетак Алеся навівала цэўкі, Ліза дапамагала ёй і хутка сама навучылася рабіць гэтую няхітрую справу. Потым, калі праца надакучвала, а цэвак было навіта ў запас на цэлы дзень, дзяўчынкі ішлі гуляць на вуліцу. Алеся вазіла Лізу на санках. Вёска стаяла на ўзгорку, які называўся Малашынаю гарою. Тут была найвышэйшая кропка, а дарога зімой ператваралася ў добрую коўзанку для дзяцей. Снег паскрыпваў пад палазамі. Абедзвюм дзяўчынкам было весела і цікава.

Алеся мела двух старэйшых братоў: падслепаватага дзецюка Якіма і шаснаццацігадовага даволі прыгожага Алёшу. Гэтых сваякоў Ліза таксама ўжо добра ведала ў твар, бо яны штодня наведваліся да бабы Малашы. Варта было зайсці ў хату Якіму, як тут жа прыбягала суседская дзяўчына Марыля папрасіць солі ці запалак. Хлопец абшчаперваў дзяўчыну, кідаў на запечак і навальваўся на яе ўсім целам. Палонніца верашчала, астатнія сямейнікі рагаталі, а баба Малаша на правах старэйшай загадвала:

— Не займай дзяўчыну.

Якім адпускаў Марылю. Расчырванелая, прысаромленая і ўспацелая, яна ўставала з запечка, папраўляла хустку, брала соль ці запалкі і знікала. З-за гэтых паводзінаў Ліза не любіла Якіма. І наогул, ёй не падабалася, калі ў нядзелю збіралася ў хату мноства людзей, якія дапазна гулялі ў карты, дымілі цыгаркамі, што адно ёй было месца — на печы з лялькаю. У будні дзень у кожнай чужой хаце Ліза магла знайсці сабе занятак, а ў нядзелю ніхто не працаваў, таму Ліза сядзела дома. Яна бачыла, што і маме не падабаюцца гэтыя зборышчы, а таму яшчэ больш злавалася на гэтых гулякаў. Калі нарэшце ўвечары ўсе разыходзіліся, Ліза прасіла тату, каб ён намаляваў хату з вялізным замком.

— Я ж маляваў табе хату надоечы, — адмаўляўся тата.

— Намалюй яшчэ, — прасіла Ліза. — Падсвядома спадзеючыся, што аднойчы іх сям’я займее свой домік, куды нежаданым гасцям уваход будзе забаронены.

Тата маляваў яшчэ адну хату дакладна такую, якая была на папярэдняй старонцы сшытка. Іншы раз Ліза хадзіла да Лаўрэнкаў, у якіх было шмат дзяцей, але гуляць яна не ўмела, а сядзела ды назірала, як цётка калыша сваіх блізнят у падвешаных калысках. Іншы раз наведвалася да Бузюмішыных меншых дачок, амаль равесніц. І зноў назірала, як яны гуляюць у сям’ю, не замінала, але і не імкнулася браць на сябе нейкую пэўную ролю ў гульні. Заставалася гледачом у гэтым дзіцячым тэатры жыцця. Найбольш ёй падабалася хадзіць да дарослых дзяўчат, якія ўспрымалі Лізу як малое і неразумнае дзіця, пра нешта яе распытвалі, нешта ёй расказвалі. І не было на свеце больш удзячнага слухача, чым гэтая чужая дзяўчынка немаведама скуль закінутая Богам у глухую палескую вёску.

Падабаліся Лізе Барбарыны дочкі, Люба і Клава, абедзве тоненькія ды ўвішныя. У гаспадыні голас сварлівы, рэзкі, картавы, як карканне вароны, а дзяўчаты маўклівыя і пяшчотныя. Паставілі станок з кута ў кут, робяць аснову для кроснаў. Ліза пры іх, сядзіць ціхенька на ўслончыку, назірае. Ходзіць Люба з кутка ў куток хаты, навівае ніткі на калкі асновы, ажно ў жываце булькае нішчымная зацірка. І ўсім добра. Ніхто нікому не замінае. Здаецца ўсё жыццё праседзела б Ліза з гэтымі маўклівымі дзяўчатамі, ды прыходзіць мама, забірае яе і сварыцца, што яна, як збродлівая кошка, поўзае па чужых хатах. Дзяўчынка не крыўдуе, яна шчасліва думае, што некалі і сама будзе навіваць аснову і ткаць дзівосныя палотны.

5

Даўно ў Малашыным двары не ўладарыла мужчынская рука. Малодшы сын Кандрат служыў у войску ўжо трэці год, сярэдні Паўлюсь жыў асобна, а таму меў удосталь уласных клопатаў. Нарэшце з вяртаннем Аўдзея пачаліся добрыя перамены. Па-першае, ён навазіў альховых дроў, як іх тут называлі каўбасак, за тое што цурубалкі былі тонкія ды чырвоныя. Наогул тутэйшы люд пазбягаў карыстацца гэтаю драўнінаю, з-за колеру, а яшчэ з-за таго, што альха расла па нізінах, называлі такія дровы чортавымі. Але, калі была нявыкрутка, дык ехалі зімою на замерзлае балота і секлі гэтае дабро, каб не мерзнуць у хаце. Па-другое, калі трохі апаў снег, тымі ж акоранымі каўбаскамі ўзяўся сын ладзіць плот, варотцы ды весніцы. На стук ягонага малатка найперш прыбегла суседка Барбара, агледзела работу і з зайздрасцю сказала:

— Добра Малашы, у яе сыны, а ў мяне адны дочкі.

— Дык трэба было табе, цётка, трымацца Грубаса, быў бы і ў цябе гаспадар. Навошта аддала Вакулісе? А яна вунь сабе яшчэ і сына нарадзіла.

— Вой, згадаў леташні снег! — замахала рукамі старая. — На халеру мне той Грубас! Мой мужык быў тутэйшы, дык і з тым нагаравалася, а як бы я з нейкім з чужых мясцін ужылася?

— Людзі розныя і сярод нашых ёсць. Пра Грубаса ў сяле ніхто благога слова не скажа. Прыжыўся.

Барбара не стала пярэчыць, пайшла. Мусіць, не хацелася ёй згадваць пару сваёй маладосці. Не надта прыгожаю ўдалася Барбара, і голас мела скрыпучы, як у сухадрэвіны, да ўсяго яшчэ і картавіла, але ж працаўніца была шчырая. Пасватаўся да яе чалавек, бяздзетны ўдавец з суседніх Маневіч. Скуль было ёй, маладой і наіўнай, ведаць, што ліхадзей ён, сваю жонку раней часу ў магілу загнаў, а як ажаніўся з Барбараю, дык і з яе пачаў вяроўкі віць. Нездарма ж суседзі яго Чортам празвалі. Пэўна, ведалі, што няма ў яго ні жалю, ні сумлення, ні страху перад Богам. Маладзіца трывала, дзве дачкі нарадзіла і думала, што век неяк прабядуе з гэтым злыднем. Ды ён такое ўтварыў, што яна не стрывала, уцякла да маці з дзецьмі. Памёр колішні кавалер ягонай нябожчыцы-жонкі, пахавалі яго побач з яе магілаю. Чорт, як дазнаўся пра гэта, ноччу выкапаў жонку і перахаваў яе ў іншым, дальнім кутку могілак.

Барбары, калі ўяўляла, як ён дакранаўся да прасмердлага трупа, рабілася блага, не магла ні есці, ні жыць, ні класціся ў адну пасцель з гэтым вылюдкам. Хоць і прыязджаў Чорт, прасіў Барбару вярнуцца, яна нават размаўцяць з ім не захацела. Мусіць, за яе пакуты паслаў маладзіцы Бог яшчэ аднаго мужыка. Прыстаў да яе высокі і дужы старшына, з тых вайскоўцаў, што адступалі з-пад Брэста ў чэрвені 1941 года. Вяскоўцы адразу празвалі яго Грубасам за магутную паставу і моцны голас. Толькі Барбара, навучаная горкім вопытам першага замужжа, не спяшалася раскрываць душу перад чужым чалавекам. А яе суседка Вакуліха, якая рана аўдавела ды гадавала трох дачок, прывабіла пачастункамі і ласкаю старшыну, і ён перайшоў жыць да яе. Здавалася, не было шчаслівейшае жанчыны ў вёсцы, чым Вакуліха, зацвіла, закрасавала.

Калі немцы пачалі забіраць моладзь у Германію на прымусовую працу, Вакуліха з Грубасам паехала замест дачок. Вярнуліся стуль жывыя, мабыць, каханне ратавала іх на чужыне. Як трохі ачомаліся пасля вайны і абжыліся, дык нарадзіла Вакуліха Грубасу сына, здаровенькага і таўсманага, як бацька, хоць на той час ужо ўнукаў мела. Яшчэ адзін дарунак лёсу.

Аўдзей Барбару недалюбліваў і меў на гэта падставы. Перад тым, як атрымаў ён позву ў войска, у яго моцна балелі вочы. Дайшло ўжо да таго, што нічога не бачыў хлопец, зрэнкі гноем заплылі, сядзеў на прызбе, далёка ад хаты не адыходзіў. Міма шыбавала Барбара і здзекліва сказала:

— Аслеп зусім, хутка маці за руку па сяле будзе вадзіць!

Гэтыя словы так абразілі і абурылі Аўдзея, што ён хвілін колькі сядзеў, быццам агаломшаны, а потым, калі сцяміў, што баба здзекуецца з яго (ці ж ён вінаваты, што хвароба адолела?), кінуўся ўслед, дагнаў яе ўжо каля двара і такого даў грымака ў плечы, што яна паляцела потырч. Маці навучыла яго бараніцца самому, бо не было на каго спадзявацца. Бацьку ён трохі помніў, удзячна згадваў, як ездзіў з ім на кірмаш у Косава. Гэты былі шчаслівыя і цікавыя вандроўкі. А найбольш падабалася, што бацька купляў яму які-небудзь пачастунак. Можа і дарэмна крыўдаваў хлопец на Барбару. Гэта ж яна пракаркала яму пра ягоную хваробу, ад якой трэба пазбаўляцца. Доктар у ваенкамаце даў Аўдзею накіраванне ў раённую бальніцу лячыць вочы, каб потым можна было забраць яго ў войска.

— Мо не лячыся, сынку, а будзь дома? Забяруць цябе за свет, — маркотна сказала Малаша.

— Не, маці, чым быць сляпым, лепш я ў войска пайду, — цвёрда адказаў сын.

За месяц вылечылі Аўдзею вочы ў раённай бальніцы, а малады капітан завёз палешука з іншымі навабранцамі не абы-куды служыць, а ў Маскву. Аўдзей хутка асвоіўся ў вялікім горадзе, навучыўся ездзіць у метро і адчуваў сябе годна і спакойна. Быў ён сярэдняга росту, чарнявы, прывабнай знешнасці, лёгка сышоўся з хлопцамі ў роце, да таго ж з ім служыла даволі шмат землякоў. Захоплены новым жыццём, ён не надта сумаваў па вёсцы, дарэчы, і вяртацца туды не збіраўся. Пасля службы завербаваўся ў Растоў на будоўлю. Папрацаваў, агледзеўся, што на рыштаваннях заробкі малыя, а жыццё галоднае, перайшоў на працу на мясакамбінат. Там не галадаў, яшчэ і сяброў падтрымліваў скваркамі, хоць, вядома, вельмі рызыкаваў, выносячы з камбіната кавалкі свежыны. Шкода было хлопцаў, асабліва аднаго дасціпнага паэта, які не мог нідзе ўладкавацца на працу, сядзеў дома ды ўвесь час расказваў анекдоты ці напяваў смешныя прыпеўкі, накшталт такой:

Была она лакомый кусочек,

Хоть велики её года.

Сзади сыпался песочек,

С носа капала вода...

За сваю дасціпнасць пры Сталіне атрымаў паэт дзесяць гадоў турмы, па амністыі вызваліўся датэрмінова, а ўсё ніяк не мог знайсці сваё месца ў грамадстве. Аўдзей з цікавасцю пераймаў ягоныя песні, меў добрую памяць і прыгожы голас, часам спяваў з ім разам. Хораша атрымлівалася. Нарэшце таму паэту ўдалося вярнуцца дамоў у Ленінград, а сябрам засталіся на памяць ягоныя показкі, прыпеўкі ды песні.

Потым пазнаёміўся Аўдзей з Таісай, пераехаў да яе на радзіму ў невялікі гарадок, пайшоў зноў на будоўлю. Тут быццам усё спачатку добра складвалася, ды раптам у студзені яго і яшчэ дзясяткі два рабочых скарацілі. Застаўся Аўдзей без працы. Кінуўся туды-сюды, нідзе не бяруць, вось і падаўся дамоў, паказаць маці жонку ды падумаць, што рабіць далей. Ісці запісвацца ў калгас не было сэнсу. Там нічога не плацілі. Мужчыны і хлопцы на лета з’язджалі на заробкі ва Украіну, прывозілі адтуль пшаніцу, дзе-нідзе трохі грошай удавалася зарабіць, так і перабіваліся, як кажуць, з пустога ў парожняе. Аўдзей меркаваў, што давядзецца яму збірацца і ехаць разам з вясковым гуртам на заробкі. Заняты гэтымі думкамі, ён з сілаю забіваў цвікі ў плот, што ажно рэха разлягалася, і не заўважыў, як да яго пад’ехаў на санях ды спыніў каня калгасны брыгадзір Конан, якога ў вёсцы называлі Харунжым, з таго часу, калі ён служыў у польскім войску яшчэ недзе ў трыццатыя гады і вучыўся ў школе падхарунжых. Мянушка была не крыўдлівая і цалкам адпавядала асобе Кона­на, які сапраўды быў сярод вяскоўцаў заўсёды першы, як сцяганосец. Першы знаёміўся з раённым начальствам, частаваў яго, даведваўся пра ўсе навіны і трымаў у кулаку вёску, бо ад яго залежала, хто які пляц атрымае вясною. Сяляне тут спрадвеку былі пераважна малазямельныя. У дварах ставілі іншы раз браты па дзве ці тры хаты, на гарод зямлі не хапала. Пляцы выдзялялі калгаснікам недзе ў полі.

— Што, птушка пералётная, дамоў вярнуўся? Можа ў калгас пойдзеш? — спытаў прывітаўшыся Харунжы, невысокі, хударлявы, з маленькімі, учэпістымі вочкамі.

— Не, дзядзька Конан, пакуль я не гатовы ўлезці ў калгасны хамут.

— Куды дзенешся?

— Свет вялікі.

— Твая праўда, свет вялікі, ды нас нідзе не чакаюць. Як надумаеш, прыходзь.

— Дзякую, але, мусіць, не надумаю.

— Што, паспытаў лёгкага гарадскога хлеба, дык ад сялянскай працы нос вернеш?

— Не такі ён лёгкі гарадскі хлеб. Але ж задарма ў горадзе ніхто не працуе. А ў сяле — падаткі плаці, а за што? Было б з чаго, можна было б і плаціць. Несправядліва гэта.

— Ну-ну, пашукай праўду, калі такі разумны, — пасміхнуўся Конан. — У каго ўлада, у таго і праўда, падпарадкуйся і маўчы. Такая табе мая парада, хлопча.

Харунжы сцебануў каня і паехаў. Аўдзей з пагардай правёў яго позіркам і міжвольна падумаў, што гэты стары хмыр сам ніколі па праўдзе не жыў. У вёсцы казалі, што Конанаў бацька яшчэ пры цары ездзіў у Амерыку на заробкі і прывёз грошы, якія хаваў недзе на вышках. Харунжы ажаніўся і жыў з бацькамі, але марыў займець уласную сядзібу. Перад тым, як прыйшлі саветы, пан Буслоўскі пачаў прадаваць зямлю. Тады высякалі і некуды вывезлі лес, які падступаў да самай вёскі з захаду. Конан украў бацькавы грошы і купіў сабе ладны кавалак зямлі ў гайку, дзе жыў панскі аканом Кубіцель. У хуткім часе паставіў там ладную хату. Зайздросцілі яму вяскоўцы: гэта ж займеў чалавек пры хаце агарод, а побач шырокі поплаў ды лес. Суседзяў побач ніякіх. Воля табе! Трымай плойму свойскага птаства! Карову нават у статак ганяць не трэба, пры хаце пасецца. Усё побач, усё на вачах!

Конанаў бацька здагадаўся, хто ўкраў ягоныя грошы, падаў на сына ў суд. Але даказаць віну Харунжага не ўдалося, сведкаў не было. Конан пакляўся на Бібліі, што бацькавых грошай не браў. А другі раз Харунжы, паклаўшы руку на Біблію, сведчыў, што яго сябра Макар Гімола, які забіў вясковага хлопца, невінаваты. Кожную вясну ў разводдзе лядчукі ставілі запруды ў канцы сваіх пляцаў ля возера. Разам з вадою прыходзіла туды рыба. А калі паводка спада­ла, збіралі рыбу, якая боўталася ў мулі.

Казалі, быццам Макар заспеў суседскага дзецюка, калі той збіраў ягоную рыбу, выцяў па галаве калком ды і абязвечыў. Знайшлі хлопца мёртвым каля Макаравай запруды. Ніхто нічога не бачыў, падазрэнні ўпалі на гаспадара. Харунжы выратаваў сябра, пакляўся, што ў тую ноч быў разам з Макарам, ён ні ў чым не вінаваты, нікога не забіваў, але ж за хлусню дорага заплаціў. Адзінаццаць дзяцей нарадзіла яму жонка. Трое першых памерлі. Тры наступныя дачкі аказаліся калекамі, пакручаныя былі ў іх пальцы на руках, бы карані старога дрэва. Толькі пяцёра астатніх дзяцей аказаліся здаровыя і раслі на радасць бацьку.

Аўдзей быў перакананы, што на няпраўдзе шчасце сабе не здабудзеш. Трэба жыць сваім розумам: Конан яму не ўказчык. Бач, які стаў адданы саветам, а спярша бунтаваў супраць іх. Помнілася, як пасля вайны прыехалі ў вёску з райцэнтра першыя ўпаўнаважаныя, каб стварыць калгас, заначавалі ў Якуба, дык нехта падпёр дзверы і падпаліў хату. Ветраная тая была ноч, трынаццаць хат занялося і згарэла ў вёсцы. Людзі казалі між сабою, што такое маглі ўчыніць толькі Конан з Макарам. Якубава сям’я разам з упаўнаважанымі з дымам узнялася на неба, прыязджала міліцыя, але вінаватых так і не знайшла. Калі калгас усё ж стварылі, Харунжы актыўна падтрамаў новы лад жыцця, падлізваўся да начальства, выбіўся ў брыгадзіры. І вось ён у літаральным сэнсе зноў на кані. Аўдзею ж даводзіцца саматужна вазіць дровы на сан­ках, якія ён здабыў у пачатку вайны: адступаючы пакінулі чырвонаармейцы. Тады ён з маці па пяску валок тыя жалезныя санкі дахаты з Вайцехаў. А яшчэ знайшоў штук шэсць салдацкіх шапак з чырвонымі зоркамі. Якраз хапіла па дзве на кожнага з братоў. Калі прыйшлі немцы, давялося зоркі паадпорваці і чубы паадразаць, але ўсё роўна тыя шапкі добра ім паслужылі.

6

Стары пацук ноччу баляваў у Малашынай каморы. Гаспадыня яшчэ з вечара, калі налівала брагу з бочкі ў вялізны чыгун, распырскала гэты, як здавалася пацуку, найсмачнейшы на свеце і п’янкі напой. Ён вылізаў усю падлогу, адчуў насалоду і незразумелую весялосць. Цяпер можна было б зашыцца ў нару і адсвяткаваць бражны дзень, не дбаючы пра ежу. Але дарожка з пралітых кропель цягнулася праз сенцы ў пакой і пацуку карцела яшчэ і яшчэ лізаць гэтую п’янкую слодыч, напаўняць страўнік цёплай энергіяй, якая разлівалася па ўсім целе, расслабляла кожную мышцу, што нават хада ягоная стала няўпэўненая, а хвост зрабіўся быццам чужы і ніяк не жадаў падпарадкавацца гаспадару.

Дзверы ў камору заставаліся прыадчыненыя. Пацук выслізнуў праз іх, нюхаў вусатаю пысаю падлогу і сквапна злізваў разлітыя кроплі. Мусіць, у ягонай галаве, калі дапусціць, што пацукі могуць думаць, у гэты момант жыла адна думка: напіцца, налізацца брагі дасхочу, каб ужо і сілы не было ні есці, ні варушыцца. Зрэшты, тое самае адчувае п’яніца, калі трапляе на вялікую гулянку, дзе ніхто не сочыць, колькі ты выпіў, а таму можна набрацца пітва да непрытомнасці.

З пакоя сыходзіў такі неверагодна моцны пах брагі, што пацук ледзь не самлеў пад парогам у цемры сяней. Дзверы адчыніліся, нехта ў цемры пераступіў праз грызуна і пайшоў на вуліцу, а няпрошаны госць прыпаў да шчылінкі, нюхаў і не мог наталіцца жаданым водарам. Калі дзверы зноў адчыніліся, пацук ускочыў праз парог у пакой, цьмяна асветлены лучынаю, агледзеўся, убачыў каля печы стол, на якім ўзвышалася вялізнае карыта, згледзеў старую і маладога мужчыну, што моўчкі сноўдаліся па пакоі.

Пацук сігануў у вілашнік, потым убачыў пляму пралітай брагі каля печы, пасунуўся туды, злізаў усё да кроплі. Ад цяпла і бражнага паху ў хаце адчуў неймаверную млявасць ва ўсім целе, неадольна захацелася спаць. Ён слізгануў за рог міма падпечча, з цяжкасцю ўскочыў на ляжанку, зашыўся ў нейкае рыззё і заснуў так соладка, як не спаў ніколі. Гэта быў сон шчаслівага і ўсім задаволенага пацука, які дасягнуў найвышэйшай асалоды, спасціг яе кожнаю клетачкаю цела і цяпер, калі прачнецца, да канца жыцця будзе згадваць гэтыя незабыўныя хвіліны і спадзявацца, што яны некалі паўторацца зноў.

Малаша з Аўдзеем усю ноч гналі самагонку, якая па тонкай ільняной нітцы кропелька за кропелькаю капала ў пляшку, напаўняла яе мутнаватай вадкасцю. Сын насіў снег з вуліцы, сыпаў яго ў карыта для ахаладжэння змеевіка. Гнаць самагонку зімой было вельмі зручна. Не трэба было насіць ваду з агульнага калодзежа, які стаяў за тры хаты на другім баку вуліцы. З напоўненай пляшкі Аўдзей лінуў трохі гарэлкі на стол, чыркнуў запалкаю — вадкасць успыхнула сінім полымем, пабегла да краю стала, пакуль не выгарала і не згасла.

— Пяршак! — задаволена сказаў Аўдзей, глытнуў з пляшкі і ажно крэкнуў ад нечаканасці, што занадта моцным аказалася пітво.

— Пакаштаваў і годзе, — спыніла сына Малаша. — Наліжашся раней часу, дык і справу не давядзеш да канца.

Да світання паспела гаспадыня з Аўдзеем перагнаць усю брагу, разабраць і схаваць самагонны апарат у камору, дзе бутэлькі з гарэлкаю таксама занялі сваё таемнае месца. Засталося ўпарадкаваць прыпечак, памыць чыгуны, памыі занесці свінні, няхай і яна паласуецца. Тут ужо за справу ўзялася Таіса, хутка і спрытна падмяла земляную падлогу, паставіла посуд на месца, усё лішняе вынесла ў сенцы і там ужо гаспадарыла на свой лад. Стомлены і сп’янелы Аўдзей, які нанюхаўся і накаштаваўся самагонкі, заваліўся спаць на запечак. Малаша, таксама змораная дарэшты, прылегла на ляжанцы.

Таіса падаіла карову, працадзіла малако, пакарміла свінню, растапіла печ, пачала варыць сняданак і абед. Усе спалі, і ёй было добра адной рабіць адвечную жаночую справу без прыдзірлівага нагляду свекрыві і думаць пра цяперашняе ўласнае існаванне. Яна ўважліва прыглядалася да тутэйшых людзей і іхняга жыцця. Заробкаў не было ніякіх, у калгасе зімой працы таксама няма, каб хоць чым заняць людзей. Мужчыны і хлопцы збіраліся ў гурты, гулялі ў карты, жлукцілі самагонку. Ужо і яе Аўдзей, які раней ад кухля піва п’янеў, прывыкаў піць гарэлку, а сп’янелы рабіўся гняўлівы і жорсткі. Трэба было нешта думаць, нешта мяняць у жыцці, але пакуль не магла яна зрушыцца з месца, бо пад грудзьмі варушылася дзіця, якое неўзабаве павінна было з’явіцца на свет, і дзеля гэтага трэба забыцца на ўсе свае мітрэнгі: малое павінна нарадзіцца здаровенькае. Ёй вельмі хацелася падараваць мужу сына.

Зварыліся салонікі на сняданак, капуста і боб на абед. Свякроў спала, Аўдзей хроп на ўсю хату. Нават Ліза, мусіць, нанюхалася за ноч бражнага паху, заспалася сёння, як ніколі. Маючы вольную хвіліну, Таіса села пісаць ліст сястры і бацьку, не надта скардзілася, але і пахваліцца не было чым. Апавядала яна пра дзіўныя звычаі тутэйшага люду, кожны з якіх нешта чаруе, каб пладзілася скацінка ды вялася гаспадарка, пісала пра іхнюю забітасць.

Малаша паварушылася на прыпечку, прамармытала нешта незразумелае, нездавалена памацала пад бокам, адчула штось жывое, адгарнула рыззё і ўбачыла пацука. Пачуццё агіды і гневу ўспыхнула ў вачах старой! У адно імгненне спакойная старая ператварылася ў страшную Маланку. Яна схапіла за хвост соннага пацука, які прыгрэўся каля яе бока, стукнула тры разы аб земляную падлогу і, толькі калі ўбачыла на ягонай пысе кроў, басанож вынесла і выкінула грызуна на сметнік. Таіса сцялася ад жудасці. Усё здарылася імгненна, яна нават ускрыкнуць не паспела.

— Трасца яго матары! І скуль ён узяўся? — абурана прамовіла свякроў, уваходзячы ў хату і выціраючы рукі ручніком, мусіць, памыла іх на дварэ снегам.

— Я ледзь са страху не памерла, — прызналася Таіса.

— Няма чаго гэтай поскудзі баяцца.

— Можа, мама, снедаць будзеш? Дык усё гатова.

— Пачакаем Аўдзея, няхай прачынаецца, дык разам і паснедаем.

Сын не прымусіў сябе доўга чакаць, прачнуўся ад галасоў жонкі і маці, раскатурхалася нарэшце і Ліза. Сям’я села снедаць: Аўдзей на чырвоным куце, Малаша на ўслоне, побач з ёю Ліза. А Таіса села на другім канцы стала насупраць мужа. Елі сопкую бульбу з капустаю. Лізе далі шклянку малака. Бо есці капусту яна не магла. У дзяўчынкі хістаўся і балеў малочны зуб.

— Патрывай, вылечу твой зуб, — паабяцала баба Малаша малой, і тая ўзрадавана ўсміхнулася ў адказ.

Пакуль Таіса прыбірала са стала і мыла посуд, старая ўзяла моцную льня­ную нітку, паклікала да сябе Лізу і сказала:

— Хадзі, вырвем твой зуб.

— Рваць не хачу, мне будзе балець, — заўпарцілася дзяўчынка. — І як я буду без зуба?

— Не бойся, мы пачаруем, і ў цябе новы зуб вырасце, яшчэ прыгажэйшы. Сядай, разяўляй рот і трымайся мацней. Ліза паслухмяна падставіла малочны зуб пад пятлю з ніткі, але Малаша не паспела яшчэ як след тузануць, як малая сашчапіла зубы.

— Якая ты баязлівая! На вячоркі сёння не пойдзем.

Дзяўчынка не магла ахвяраваць вячоркамі, яна прыадкрыла рот, Малаша тузанула за нітку — зуб вылецеў з Лізінага рота і павіс на нітцы. Малая схапілася за шчаку ад болю, на вочы нагарнуліся слёзы.

— Вось знайшла па чым плакаць. Гондэ мы яго закінем за печ. На табе, мышка, зуб касцяны, а дай Лізе залаты, — сказала старая і шпурнула зуб за печ.

Пасля сняданку Аўдзей у хаце не затрымаўся, узяў пляшку самагонкі і сказаў, што пойдзе да хлопцаў. Гэтыя яго паходы Таісе не падабаліся, але яна трывала. На вуліцы зіма, усяго мужчынскае працы ў двары, што дроў насекчы ды жыта намалоць раз на тыдзень на хлеб. Гэта ён зрабіў яшчэ пазаўчора. Трэба ж нечым мужыку займацца, няхай пабудзе сярод людзей. Малаша пайшла да Дамінкі па нейкай сваёй справе, а Таіса села дапісваць распачаты ліст. Яна расказала пра сённяшнюю ноч, якою ўсе былі занятыя, ды і яна не спала, а толькі драмала, назіраючы, як свякроў з Аўдзеем завіхаюцца каля свайго самагоннага апарата, пра пацука, якога Малаша забіла без ваганняў і страху.

Свякруха прыбегла з вуліцы босая, церла адна аб адну замерзлыя ногі, саграваючы іх, падсела да стала і спытала ў Таісы:

— Што пішаша?

— Ліст дадому, — адказала нявестка.

— Дык пачытай, — папрасіла Малаша, сама яна была непісьменная, але вельмі ж хацела дазнацца, што ж там нявестка напісала пра сваю свякроўку, ці пахваліла, ці зганіла.

Таіса здзіўлена зірнула на старую і адказала:

— Нядобра чытаць чужыя лісты.

— Хіба ж мы чужыя? — абурылася Малаша, калі пачула адмову.

— Хоць мы і не чужыя, але абыдземся без рэвізораў.

— Як ты сказала? Левізораў. — паспрабавала Малаша паўтарыць за нявесткаю незразумелае слова.

— Без правяральшчыкаў, — удакладніла нявестка.

У гэты час у хату ўвайшла суседка, Сымонкава Адарка, спытала з парога:

— Як маецеся?

— Гондэ напісала нешта бацькові, а прачытаць не хоча. Левізорам мяне назвала.

Таіса моўчкі, дэманстратыўна заклеіла канверт, апранула сваё прыгожае гарадское паліто шэра-блакітнага колеру з каракулевым чорным каўнерыкам, завязала квяцістую шаліноўку, апранула дачку, і падалася з ёю да паштаркі.

Свякроў і суседка правялі маладзіцу нядобрымі позіркамі.

— Ты, Малаша, не папускайся, бо нявестка табе на карак сядзе ды будзе паганяць.

— Выбрыкнула б яна ў маёй свякроўкі, дык зазнала б па чым фунт ліха, — адказала гаспадыня. — Бывала сядзем за стол, а старая возьме і шпурне маю лыжку ў парог. Я пайду падыму, абатру лыжку і зноў іду да стала. Ні слова супраць не скажу.

— Не той цяпер свет... Раней кожны трымаўся радні, а цяпер разбэсціліся.

Малаша толькі згодна ківала галавою, падтаквала, а сама тым часам дума­ла: «І цябе, Адарка, гэты свет разбэсціў, інакш, як жа ты магла прыдбаць сабе байстручка ад упаўнаважанага Пастухова? Я ўжо колькі гадоў жыву ўдавою, а ў блуд не кінулася, захоўваю вернасць мужу. Прыгожы быў мой Аўдзей, не ў прыклад свайму брату даўганосаму ды хітраму Саўку.»

— Я за ўсё жыццё ні разу не запярэчыла ні Сымонку, царства яму нябеснае, ні ягонай радні. Каб яго вайна не забрала, ды вярнуўся ён, дык мо не было б шчаслівейшай пары на свеце, — мройліва прамовіла Адарка.

— Пэўна, што так. Але ж усё ў руках Бога, — адказала гаспадыня, а сама падумала, каб быў жывы Аўдзей, дык і яна красавала б, як ружа, і была б найшчаслівейшаю ў Лядах, але нічога нельга змяніць і паправіць, а трэба трываць тое, што лёс пасылае.

7

Непрыкметна пад вясновым цяплом сплыў зіхоткімі ручаінкамі снег, толькі пад плотам яшчэ ляжала апошняя ўчарнелая гурба, якая ўпарта не хацела раставаць. Малаша прайшлася басанож па двары, з прыемнасцю адчуваючы халодную вільгаць зямлі, і сказала Лізе, якая тупала ўслед за ёю:

— Сёння будзем праганяць зіму.

— А дзе яна? — здзівілася дзяўчынка.

— Скрозь. Бачыш гэты снег? Яна тут і на вуліцы.

— А калі пойдзем?

— Пад вечар.

Ліза з нецярплівасцю чакала канца дня і ўсё ўяўляла, якая тая зіма, як яна будзе ўцякаць, калі яе пагоняць. Хаця дзяўчынцы трохі было шкада мінулай пары, зімою было цікава. Алеся вазіла яе на санках. А яшчэ можна было хадзіць на вячоркі да суседзяў, разглядваць абразы, слухаць казкі, песні, розныя страшныя гісторыі, а цяпер гэта ўсё скончылася. Людзі заняліся вясновымі справамі, без патрэбы ім зіма.

Надвячоркам Малаша ўзяла кій, якім звычайна заганяла ў хлеў карову, нейкі дубчык знайшоўся і для Лізы. Разам яны падаліся ў сярэдзіну вёскі, дзе ўжо сабраўся ладны гурт людзей, пераважна моладзь. Вяскоўцы раздзяліліся на дзве раты і пайшлі ў процілеглыя канцы вёскі, стукаючы кіямі па платах і дружна выкрыкваючы:

Ідзі, зіма, да Кіева,

Бо ты ўжо нам наківала

Ідзі зіма да Кракава,

Бо ты ўжо нам накракала.

Ад стуку па вёсцы разносілася звонкае рэха, якое ўпершыню пачула Ліза. Яна не здагадвалася нават, што пустая прастора можа паўтараць гук, нібы пераклікацца з людзьмі. Адкуль ён далятае, хто яго носьбіт? Здавалася, што само неба нешта хоча сказаць людзям. А можа, зіма дражніцца, не хоча адыходзіць і нагадвае: «Яшчэ я тут! Яшчэ я тут!» Дзяўчынка нават адстала ад гурту, прыслухоўваючыся да дзіўных зыкаў, сама стукнула дубцом па плоце і таксама пачула лёгкі водгук. А над вёскаю зноў і зноў луналі зладжаныя моцныя галасы:

Ідзі, зіма да Кіева,

Бо ты ўжо нам наківала.

Звонка стукалі па платах кіі, і на кожны гук нехта невядомы і таемны падаваў з вышыні голас. «Можа, гэта Бог, якому маліліся мы штовечар з цёцяю Поляю?» — падумала дзяўчынка, успомніла дзедаву хату з двух пакояў з драўлянаю жоўценькаю падлогаю, вялікую печ, дзе яна любіла гартаць падручнікі дваюраднага брата Віці, сына цёці Полі. Яна дагнала Малашу, патузала за рукаў і спытала:

— Баба, што гэта?

— Дзе? — не зразумала старая.

— Што гэта стукае?

— А ты ніколі не чула? Гэта рэха.

— А што такое рэха? Дзе яно?

Старая з дзяўчынкаю трохі адсталі ад гарластага гурту, і баба сказала:

— Рэха жыве ў лесе. Калі ты хочаш яго пабачыць, дык ідзі ў лес і пакрычы. Рэха будзе ўвесь час адгукацца, а ты ідзі проста на ягоны голас, пакуль не ўбачыш старэнькага дзядка. Гэта і будзе Рэха. Ён спытае цябе, чаго ты прыйшла. Што ты яму адкажаш?

— Не ведаю.

— А трэба ведаць. Нікога нельга турбаваць без асаблівай патрэбы. Зрэшты, можаш нічога не казаць. Яму варта зірнуць у вочы чалавеку, і ён адразу ўсё зразумее, хто і чаго да яго прыйшоў. Калі чалавек добры, дык Рэха выведзе яго з лесу, можа, і падарунак які дасць, а калі кепскі — дык пакіне сабе слугаваць ды перавыхоўваць.

Ліза раптам зразумела, чаму яна, жывучы ў дзеда, ніколі не чула рэха, бо там лес быў вельмі далёка, яго нават не было відаць. Скрозь былі палі, не тое, што ў Лядах, лес стаяў недалёка за вёскаю. І яна спытала:

— А хто ў полі жыве?

— Палявік, — з усмешкаю адказала Малаша.

— А ён што робіць?

— Сочыць, каб на полі быў лад. Калі гаспадыня абы-як збярэ ўраджай, дык палявік прыйдзе, забярэ рэшту збожжа ці бульбы з поля і занясе да дбайных гаспадароў. А тое поле зробіць няплодным. Глядзі, як мы адсталі ад гурту, — спахапілася старая, — пайшлі даганяць.

Ліза заўважыла нечыя вялізныя сляды на зямлі і пачала ступаць па іх.

— Не ўступай у чужыя сляды, набярэшся чужой бяды, — сказала старая і зноў пачала стукаць па плоце і выкрыкваць у лад з іншымі людзьмі:

Ідзі, зіма, да Кіева,

Бо ты ўжа нам наківала.

Ліза таксама малаціла дубцом па штыкетніку і паўтарала ўслед за бабай замову. Зіму прагналі далёка за вёску і задаволеныя вярнуліся дамоў.

На другі дзень раніца выдалася па-сапраўднаму сонечная і вясновая. І зноў здарылася вясёлая прыгода: у Ляды прыехаў фатограф. На хаце старога Кузьмы павесілі посцілку, на якой быў намаляваны куточак парку з дарожкаю, павернутаю ўлева. Дзяўчаты прыхарошваліся перад люстэркам. У гэтым гаманкім і вясёлым гурце апынуліся Малаша, Ліза і Алеся. Сёння Лізіны мама і тата пайшлі да нейкага татавага сябра Лапіцка на вяселле ў Малыя Ляды. Гэтая вёсачка была сапраўды малая, забудоўвацца пачала нядаўна, але туды Ліза яшчэ ніводнага разу не хадзіла.

Узбуджаныя дзяўчаты па адной бегалі фатаграфавацца, нарэшце дайшла чарга да Малашы. Яна папрасіла, каб ёй роўненька паставілі чубок хусткі, бо сама не магла дацягнуцца рукамі, пакручанымі каўтуном. Яе просьбу выканалі. І вось ужо стаяць перад фатографам новыя мадэлі: старая ў шэрым мужчынскім каптане, што дастаўся ёй ці не ад мужа, у белым вышытым фартушку, прыпнутым паверх паласатага андарака і па-гарадскому апранутая дзяўчынка ў зялёным каптурыку на галаве, з-пад якога выбіваюцца кучаравыя светлыя кудзеркі, у зялёным паліто з палярынкаю, аблямаванаю чорным аксамітам і ў зашнураваных чорных чаравічках. Адно імгненне — і справа зроблена. Алеся знялася сама. Яна сарамліва паглядвала на фатографа з-пад ілба, таму ён вымушаны быў падысці і прыпадняць за падбародак яе галаву, ад чаго дзяўчынка засаромелася і пачырванела.

Потым Малаша, Ліза і Алеся доўга назіралі, як фатаграфаваліся іншыя вяскоўцы, дамоў пайшлі толькі пасля таго, калі майстар сфатаграфаў усіх жадаючых, згарнуў сваю размаляваную посцілку і паабяцаў неўзабаве прывезці фотаздымкі.

Паступова насунуўся вечар. Баба Малаша вячэру не варыла, ужо ў паўзмроку дастала з печы капусту, якая засталася ад абеду, наліла ў міску і ўтрох яны пасёрбалі тое варыва.

На дварэ было ўжо зусім цёмна, трэба было класціся спаць, але мама і тата ўсё не вярталіся з вяселля, таму Ліза спытала:

— Баба, калі мама вернецца?

— Халера яе ведае, — адказала старая абыякава.

Ліза, перакананая, што ў Лядах можна хадзіць скрозь, прапанавала:

— Давайце і мы пойдзем на вяселле.

— Нас туды не клікалі, — прамовіла Малаша.

— Я хачу да мамы, — запатрабавала малая.

— Ідзі, хто цябе трымае. На вуліцы ноч, мо цябе ваўкі з’ядуць.

Пра тое, што ваўкі жывуць у Лядах, Ліза не ведала ды і не вельмі іх баялася. Яны ёй уяўляліся падобнымі да сабак, якіх бачыла на малюнку. У дзеда таксама была рыжая сучка Пальма, з якою дзяўчынка сябравала яшчэ з таго часу, калі была ростам меншая за сабаку. Раней яе заўсёды палохалі толькі старцамі, якія забіраюць непаслухмяных дзяцей. Іх яна сапраўды баялася, бо добра ўяўляла, як непрыемна апынуцца ў брудным мяшку. Чамусьці ў тым канцы, дзе жыла баба Малаша, людзі не трымалі сабак. Не было чаго ахоўваць. Занадта бедны тут люд сабраўся. І дзяўчынка адказала:

— Тут і сабак няма. Скуль жа ваўкі возьмуцца?

— З лесу. Яны тым і карыстаюцца, што сабак няма, ды забіраюць непаслухмяных дзяцей, — сказала баба.

Ліза была перакананая, што яна паслухмяная і некапрызлівая, але цяпер ёй трэба было пабачыць маму, каб упэўніцца, што ўсё добра, усе дома, і можна класціся спаць. Раней, калі яна жыла ў дзеда, яны ўсе разам, цёця Поля, яе сын Віця і Ліза, слаліся на печы. Клалі ватоўкі і падушкі пад галовы, накрываліся посцілкамі. Цяпер яна спала з бабаю Малашаю на печы. Пасцель стуль не прыбіралася, таму і слацца не трэба было.

— Хачу да мамы, — зноў запатрабавала дзяўчынка.

— Нагуляецца твая мама, дый сама прыйдзе, — адказала Малаша.

— Завязіце мяне да мамы, — скрозь слёзы папрасіла малая.

Ні Алеся, ні баба не звярталі на яе ўвагі. Тады Ліза заплакала ўголас.

— Чаго равеш, як цялушка? — спытала Малаша і перадражніла. — А-а-а.

Ліза заплакала мацней, і тады ўжо і Алеся высалапіла язык і зараўла, перадражньваючы малую. Гэта была тая самая Алеся, якая яшчэ нядаўна вазіла Лізу на санках, разам з ёю размотвала клубкі, навівала цэўкі. Дзяўчынка ажно знямела, гледзячы на Малашу і Алесю, як яны дражняць яе, а потым заплакала на ўсю моц, калі зразумела, што тут ёй ніхто не спачувае, баба Малаша чужая і Алеся — таксама. Яны сядзяць насупраць і здзекуюцца з яе.

Раней, калі яшчэ Ліза жыла ў цёці Полі, і часам плакала ці скардзілася на нешта, ёй стараліся адразу дапамагчы. Цёця шкадавала яе, дзьмухала на выцяты палец, калі малая скардзілася, што баліць жывот, адразу несла да доктара ў суседнюю вёску. Ад адчаю Ліза заплакала яшчэ мацней, размазваючы слёзы па твары.

— Не люблю! Не люблю вас!.. — крыкнула яна, саскочыла з лавы і прыгорблена, бы прыціснутая горам бабулька, пайшла да печы, залезла на яе, усхліпваючы, умасцілася на рыззі і аціхла.

Ліза згадала іншы выпадак. З мамай і татам яны гулялі па горадзе, а потым у яе забалелі ногі, яна стала прасіцца на рукі, а тата сказаў, што яна ўжо вялікая і няхай ідзе сама. Дзяўчынка стамілася і села проста на тратуар. Тата раззлаваўся і злосна сказаў маме, маўляў, няхай пасядзіць, потым сама дагоніць. Аднак мама ўзяла ўсё ж дачку на рукі і трохі паднесла. Лізе стала добра ад матчынай ласкі. І тады яна падумала, што гэта чужы тата, яе родны гэтак не казаў бы. Свайго тату яна помніла мала, ён некуды паехаў і не вяртаўся. Толькі на сцяне вісеў партрэт, дзе ён быў сфатаграфаны з мамаю, яны сядзелі побач, іхнія галовы хінуліся адна да адной. Потым з’явіўся новы тата. Аднойчы ён зняў рамку, разрэзаў партрэт, адрэзаў Лізінага тату і закапаў за гародам над Дняпром. Ліза пачала згадваць дзедаву хату, цёцю Полю, Віцю, старую дзічку і падумала, што некалі яна туды паедзе і будзе заўсёды там жыць. Ніхто яе не будзе абражаць і дражніць. Яна будзе стаяць на гары, глядзець на шырокую і прыгожую раку. А потым па вузкай сцежцы спусціцца ўніз, зрываючы сінія кіславатыя ажыны, якія цягнуцца галінкамі насустрач, міне калодзеж, падбяжыць да самай вады, сядзе ў лодку, прыпнутую да берага. Будзе глядзець на дзівосна прыгожыя белыя і жоўтыя гарлачыкі, на хуткіх вадамерак, якія слізгаюць па вадзе, быццам на каньках, на вялізных стракоз, што кружацца над заваддзю. Пад гэтыя ўспаміны яна заснула да раніцы і не чула, калі вярнуліся бацькі.

8

Ліза бачыла з печы, што касыя сонечныя промні прабіваліся ў акно, каля якога баба Малаша, седзячы на лаве, прала кудзелю, чула, як мама стукала дужкаю вядра, лыжкаю ці чыгунком. Дзяўчынка не спяшала пакідаць сваю высокую, як Алімп, схованку, бо помніла ўчарашнюю крыўду. Хавалася там да сняданку. Потым за сталом без ахвоты жавала салонік, не прамаўляючы ні да каго, пакуль не пачула, што тата збіраецца ехаць купляць сена ў Янавічы.

— Вазьмі і мяне з сабою, — папрасіла яна.

— Добра, вазьму, — адказаў ён.

— А калі паедзем?

— Хутка. Пойдзем на стайню, возьмем каня і паедзем.

Таіса насцярожана паглядзела на малую, нібы ўзважваючы, ці варта пускаць у такую далёкую вандроўку, але не запярэчыла. Ліза хуценька вылезла з-за стала, пачала абувацца. Яна яшчэ дрэнна адрознівала левы чаравік ад правага, але, здаецца, на гэты раз не памылілася, бо ніхто ёй нічога не сказаў пра абутак. Яна чула, як баба Малаша раіла тату прыгледзецца да таго сена, каб было добрае. Вядома, у дарослых свае гаворкі, няхай бы хутчэй яны скончыліся. Ліза надзела зялёнае паліто і каптурык і пайшла ў двор, каб пачакаць там тату. Нарэшце ён выйшаў. Разам яны накіраваліся ў канец вёскі, які быў недалёка, праз пяць хат, а далей дарога дваілася, адзін канец заварочваў да канюшні, а другі кіраваўся якраз у тую вёску, дзе належала купіць сена. Крайняя хата пуставала, там чамусьці ніхто не жыў, а насупраць стаяла нечая клуня. На скрыжаванні расло магутнае дрэва з круглаю верхавінаю. Ліза яго ўбачыла ўпершыню, бо ніколі не хадзіла на гэты край вёскі. Дрэва здалося ёй падобным на дзедаву грушу-дзічку, толькі значна большае.

— Што гэта расце? — спытала яна ў таты.

— Таполя, — адказаў ён.

Аўдзей ішоў шырока і хутка, і Ліза, каб паспець за ім, вымушана была рухацца подбегам, што ажно ўзмакрэла. Доўгі і няўклюдны будынак стайні, накрыты саломай, быў бачны здалёк, з-пад прадранай страхі бялелі рэбры крокваў. Каля варот разлілася вялізная лужына, якая цягнулася ажно ў двор. Тата, абуты ў гумавыя боты, мог лёгка пераадолець гэтую перашкоду, а Ліза ў сваіх чаравічках тут прайсці не магла, таму засталася чакаць на ўскрайку дарогі. Агледзелася. Позірк прыцягнуў поплаў, заліты вадою, яна нават падумала, што гэта нейкае азярцо. За ім радочкам цягнуліся шэрыя хаткі. У небе плылі бухматыя аблокі, якія пад ветрыкам увесь час мянялі абрысы, назіраючы за імі можна было разгледзець ці чалавечы твар, ці пысу якой жывёлы.

Рыжы рахманы конь вывез тату на возе з двара стайні, побач прымасцілася Ліза, і яны рушылі ў дарогу. Чатыры колы дружна каціліся ўперад і везлі вазакоў так хутка, што дзяўчынка ледзьве паспявала агледзець наваколле: старая таполя, голыя бязлістыя дрэвы абапал дарогі на вёску Янавічы, яшчэ адзін поплаў, заліты талаю вадой і круглую, як сподак, сажалку. Ліза чула, што недзе паблізу ёсць возера, скуль аднойчы мужчыны прыносілі рыбу, таму яна спытала:

— Гэта возера?

— Не, гэта балотца, а тая круглая сажалка называецца Цагэльня. Тут даўней капалі гліну для цэглы. Возера знаходзіцца ў тым канцы, за сялом, далекавата адсюль. Яно вельмі вялікае, — адказаў Аўдзей.

Вазок падняўся на ўзгорак — і наперадзе, удалечыні паказаўся вятрак, ён круціў крылы і, здавалася, зараз узляціць над зямлёю. А Ліза глядзела і глядзела на яго, спрабуючы зразумець таямніцу гэтага руху. Усё, што было звязана з палётам, з небам, зачароўвала яе. У тым горадзе, адкуль яны прыехалі да бабы Малашы, яна бачыла ў краме, якая называлася «Дзіцячы свет», зялёныя самалёты з чырвонымі зоркамі на крылах, якія луналі высока пад столлю. Дзяўчынка разумела, што яны не прадаюцца, а існуюць асобна ад той мітусні, якая пануе ўнізе, таму ніколі не прасіла купіць ёй нейкую цацку, бо ў той краме нічога не бачыла, акрамя самалётаў. Разумела: самалёт — не цацка, гэта такая рэч, пра якую можна толькі марыць. Як і тыя недасяжныя самалёты, якія лётаюць у небе. Ліза ездзіла на цягніку, на грузавіках, на возе, але ўжо тады падсвядома ў яе душы нараджалася мара: лётаць на самалёце, кіраваць крылатаю машынаю, як тата канём. Яна мела вялікую ляльку і буквар, які ўжо прачытала не адзін раз, — вось і ўсё багацце ў шасцігадовай дзяўчынкі.

І цяпер, калі Ліза ўбачыла вятрак, зямны і крылаты, ёй зрабілася неяк вельмі ўтульна і хораша. Яна падумала, як бы было добра жыць побач з гэтым млыном і сачыць за ягоным рухам.

Пакуль тата ў чужым двары нагружаў сена на воз, Ліза ўсё любавалася ветраком, потым пераводзіла вочы на высокія аблокі, якія паволі плылі, злучаліся, набывалі дзіўныя абрысы. Дамоў яна вярталася, седзячы высока на сене, а тата ішоў побач і паганяў каня. Зверху было вельмі добра ўсё відаць. Паціху аддалялася чужая вёска з шэрымі хаткамі і пазелянелымі платамі, з высокімі бярозамі на ўскрайку, наперадзе была вялізная купіна старой таполі на скрыжаванні, а далей цягнуліся Ляды, даволі вялікая вёска, стаяла быццам на ўзгорку. Справа ад яе цягнулася сіняя сцяна лесу, а злева было поле, якое таксама ўдалечыні акалялася лесам. Ліза азірала наваколле, запамінала дарогу і думала, што абавязкова прыйдзе, каб зблізку паглядзець на сажалку і балотца, а таксама наведае старую таполю. Ціхая радасць напаўняла сэрца маленькай вандроўніцы. Яна здзіўлялася, якая чыстая і блакітная вада разліта навокал, быццам гэта сама зямля расплюшчыла вочы і глядзіць на незнаёмую дзяўчынку. Сонца шчодра прыгравала і асляпляла, і следу не засталося ў душы ад учарашняй крыўды і слёз, хіба толькі ў памяці засела стрэмкаю адчуванне счужэласці да бабы Малашы і Алесі.

А дома Лізу чакала новая радасць. Пакуль яны з татам ездзілі па сена, мама атрымала пасылку ад цёці Сімы, якая прыслала пляменніцы казку пра залатую рыбку, новы сшытак і аловак. Атрымаць адразу такое багацце — было вялікім шчасцем. Цёцю Сіму, малодшую маміну сястру, Ліза помніла мала. Згадвалася толькі, як яна ўпершыню ўзяла пляменніцу ў кіно. Ліза, калі зараз заплюшчыць вочы, дык бачыць тое залатое поле, якое красавала буйнымі каласамі на экране. Пры гэтым гучала песня:

Стеной стоит пшеница золотая,

И ни конца, ни края не видать.

За дзедавай хатаю расло такое высачэннае жыта, што Ліза баялася нават туды хадзіць, каб не заблудзіцца, а яшчэ там магла жыць гадзюка, якая церлася аб сцябліны і скідала сваю старую скуру. Дзяўчынка ведала, што гадзюка можа балюча ўкусіць, пасля чаго чалавек памірае. Таму гадзюк не любяць і забіваюць.

Ліза адразу разгарнула тоненькую кніжачку, спачатку пагартала, разгледзела малюнкі, пачала чытаць пра тое, як жылі-былі на свеце дзед з бабаю і задумалася, чаму так атрымліваецца, што бабуля Хрысціна даўно памерла, а з яе дзедам жывуць толькі ягоная дачка Поля і ўнук Віця, а ў бабы Малашы няма дзеда, ён таксама даўно памёр. Чаму людзі паміраюць? Няхай бы жылі і жылі. Але тут жа забылася і пачала чытаць далей пра тое, як дзед злавіў залатую рыбку. Віця таксама браў з сабою Лізу на рыбалку. Хлопцы залазілі ў ваду з таптухамі, сплеценымі з лазы, заганялі ў іх рыбу, а дзяўчынка чакала на беразе. Малая так захапілася чытаннем, што нічога не чула і не бачыла. І раптам да яе даляцела песня бабы Малашы. Тая спявала пра нейкую раку Дунай. Ліза спыніла сваё чытанне і прыслухалася.

Ды рынула вада з Дуная,

З Дуная ціхага, з беражка крутога.

Там тры конюхі ды коней паілі.

Ды рынула вада з Дуная,

З Дуная ціхага, з беражка крутога.

Там тры дзевачкі ды ваду бралі.

Ды рынула вада з Дуная,

З Дуная ціхага, з беражка крутога.

Іваначка кажа, я Ганначку люблю,

Я Ганначку люблю і за сябе вазьму.

Ліза адразу згадала велічны і прыгожы Дняпро, які быў бачны з гары ў канцы дзедавага агарода, і зноў ёй захацелася перанесціся туды і жыць там заўсёды, нікуды не пераязджаючы. Але тут жа падумала, а дзе той Дунай, пра які спявае баба Малаша. Я ж ехала на возе, ніякае ракі не бачыла. Яна спытала ў мамы, якая завіхалася ля печы, варачы вячэру:

— А дзе той Дунай?

— Дунай. Далёка, гэта за мяжою. Не ў нашай краіне.

«Дзіўна, — падумалася Лізе, — чаму баба Малаша спявае пра нейкую раку, якую ніхто не бачыў, няхай бы лепш пра мой Дняпро паспявала, а я б паслухала. Толькі, мусіць, няма такой песні, інакш усе б яе ведалі». Тата часам таксама спяваў розныя песні, асабліва Лізе падабалася, як хораша ён выводзіць пра васількі:

Ах, васильки, васильки,

Много мелькало вас в поле,

Помню у самой реки

Вас собирали для Оли.

Оля любила реку,

Оля рекой любовалась,

Поздней порою она

С милым на лодке каталась.

Песня была доўгая і жаласлівая, апавядалася ў ёй пра тое, як тая дзяўчына ўтапілася, а васількі збіралі ёй на магілу. Спявалася там пра нейкую безыменную раку, не пра Дняпро. А Лізе хацелася, пачуць песню менавіта пра сваю любімую раку, непаўторную і велічную, якая раскрываецца з гары такая спакойная, у зялёнай аправе вербалозу. Гара парасла бярозкамі, асінкамі, арэшнікам, а той бераг да самага гарызонту спрэс пакрыты сінім лесам. Як жа добра і радасна там жыць.

9

Вёска рыхтавалася да Вялікадня. Жанчыны выносілі з хат падушкі і посцілкі, каб яны прасохлі і праветрыліся. Усе платы былі абвешаны рознакаляровым сялянскім багаццем. У Малашынай хаце таксама кіпела праца. Нявестка пабяліла печ і сцены, памыла вокны, пашаравала лавы, ажно святлей стала ў пакоі. Ліза старалася не замінаць дарослым, назірала за працаю, выходзіла на двор, сядзела на прызбе, жмурылася ад яркага сонца і ўсё спрабавала ўявіць, якое ж яно будзе тое свята. З хаты раз-пораз выходзілі ці баба Малаша, ці мама, нешта рабілі на дварэ, пасля зноў ішлі ў хату. Вецер калыхаў прыгожы бабін андарак, ручнікі і посцілкі на плоце. Можна было доўга назіраць, як варушыцца і моршчыцца тканіна, быццам жывая. Потым дзяўчынка заўважыла мурашоў, якія бегалі каля прызбы, і доўга сачыла за іхняю мітуснёй.

А назаўтра быў Вялікдзень. Тут ужо і Лізіна дапамога спатрэбілася. Яна разам з бабаю падмяла вуліцу каля свайго двара і пасыпала жоўтым пясочкам. Гэтак зрабіла кожная гаспадыня. Потым усе вяскоўцы выйшлі на вуліцу з размаляванымі кошыкамі, напоўненымі рознымі прысмакамі і чакалі, калі з’явіцца бацюшка. Ён прыехаў на кані, апрануты ў каляровую рызу, спачатку памаліўся, а потым хадзіў і пырскаў з пэндзля на кошыкі святою вадою.

Пасля ўрачыстага сняданку са свянцонаю ежаю, Ліза дома не заседзелася, а выправілася на вуліцу. Ёй далі з сабою падарунак — яйка, фарбаванае цыбульнікам. З ім яна і пайшла ў другі канец сяла, дзе ўжо збіраліся ў гурт маладыя мужчыны і хлопцы, наладжвалі велікодныя гульні з рознакалёрнымі яйкамі, качалі іх па разорцы, білі яйка аб яйка, выбіраючы мацнейшае. Нехта махляваў, папярэдне заліваў яйка волавам або выточваў з дрэва. Але махлярства з ганьбаю для ўладара падробкі выкрывалася, ашуканца адлучалі ад гульні. Падлеткі пераймалі гульні дарослых, паводзілі сябе гэтак жа, хваліліся сваім багаццем. Каму ўдавалася сабраць па радні найбольш яек, таму зайздросцілі.

У Лізы было толькі адно яйка, яна яго трымала ў руцэ, але ніхто не звяртаў на яе ўвагі. І яна не імкнулася ўвязвацца ў чужую гульню, толькі назірала збоку, але чужою тут сябе не адчувала. Ёй падабалася назіраць за ўсім, што адбываецца навокал.

Па абедзе яна выправілася наведаць старую таполю, якую бачыла на скрыжаванні дарог, калі ездзіла з татам па сена. Зялёная шчэць травы пад магутным дрэвам яшчэ толькі прабівалася з-пад зямлі, а навокал валялася мноства шэрых кутасікаў, якія скідвала таполя са сваіх галін, мусіць, у падарунак Лізе да Вялікадня. Дзяўчынка назбірала гэтых суквеццяў, уявіла іх сваімі авечкамі і пагнала на пашу. Тых авечак, што адбіваліся ад статку, яна заварочвала, як гэта рабіла звычайна суседка Клемава Вера. Клема людзі за вочы чамусьці называлі Пеўнем. Ён сапраўды быў трохі падобны на гэтую самавітую птушку. Ганарыста пасаджаная галава на доўгай шыі з вострым кадыком стварала ўражанне, што яе ўладальнік калі і скажа нешта, дык вельмі важнае. Да Лізы, захопленай сваім уяўным статкам, падышлі незнаёмыя вясковыя дзяўчаты, цікаўна разглядвалі, чым займаецца малая.

— Што ты робіш? — спытала адна.

— Гэта мае авечкі.

— Авечак пасе, — паведаміла сяброўкам дзяўчына, быццам пераклала словы Лізы з нейкай невядомай мовы. — І навошта Аўдзею было везці з-за свету жанчыну, калі ў сяле сваіх дзяўчат поўна? Ды яшчэ во з гэтаю авечкаю.

Дзяўчаты засмяяліся і пайшлі, а Ліза адчула нядобразычлівасць, нібыта была вінаватая ў нечым. У чым? Быццам яна ўзяла тое, што ёй не належыць. Здагадалася, таму што тата не яе, не родны. А чый? Ад дзявочых словаў не засталося ні крыўды, ні злосці, проста стрэмкаю засеў у памяці гэты выпадак. Лізе толькі споўнілася шэсць гадоў, яна яшчэ не здатная была рабіць нейкія высновы, проста фіксавала жыццёвыя факты, пакідала згадкі, прыберагала, каб потым пазней асэнсоўваць дзіцячы досвед, вылучаць больш важнае ў шэрагу другараднага.

Пасвіць авечак расхацелася. Ліза адпусціла іх на волю, а сама пайшла ў бок бабінай хаты. У двары Бузюміхі ўбачыла дзвюх яе малодшых дачок. Маня была трохі старэйшая за Лізу, Ніна — равесніца. Дзяўчынкі паклікалі Лізу ў свой двор.

— Давайце пагуляем у чыжыка, — прапанавала Ліза.

— Мы ўжо нагуляліся. Ці ёсць у цябе яйка? — спытала Ніна.

— Ёсць, — Ліза дастала з кішэнькі паліто і паказала сваю фарбаванку.

— Давай паб’емося! Чыё яйка мацнейшае, той забірае пабітае.

Лізе стала шкада свайго дарунка. Яна хацела адмовіцца ад гульні, але тут і Маня падахвоціла яе:

— Пабіцеся, пабіцеся.

Ліза падставіла яйка. Ніна моцна стукнула па ім вялізным зялёным яйкам, — Лізіна фарбаванка трэснула.

— Выйграла, выйграла, — узрадавалася Ніна, забіраючы ў Лізы яйка.

Шкада было Лізе свайго велікоднага падарунка, але нічога не зробіш, такія правілы гульні. Яна сумна накіравалася да варот, але тут яе паклікала цётка Бузюміха, якая працягнула ёй такое ж зялёнае, як у Ніны, яйка. Ліза падзякавала і радасна пабегла дамоў, пахваліцца новым дарункам.

10

Нехта пад’ехаў канём да двара. Малаша зірнула ў акно і ўзрадавана ска­зала нявестцы:

— Шворан прыехаў!

Таіса здагадалася, прыехаў Паўлюсь, сярэдні свякроўчын сын. Малаша сама дала мянушкі сваім сынам. Сярэдняга назвала Шворанам за тое, што ён быў худы і высокі, дакладна, як жалезная затычка ў возе, а самага малодшага Кандрата, інакш не клікала, як Бурсам, бо ўдаўся ён тоўсценькі і мардасты, якім ёй, вясковай маладзіцы, мог уявіцца адкормлены шкаляр, што нічога не робіць, а толькі кніжкі чытае. Старэйшаму сыну, улюбёнцу Аўдзею, вельмі падобнаму да бацькі, ніякае мянушкі не прыдумала, бо ён, як ёй здавалася, удаўся дасканалы ва ўсіх адносінах.

Паўлюсь прамільгнуў за акном, а маці толькі паспела здзівіцца:

— Чаго гэта ён са стрэльбаю заявіўся? Пахваліцца прыехаў, ці што?

А Шворан ужо стаяў на парозе, агледзеў хату мутным п’янаватым позіркам і закрычаў:

— Застрэлю!

Малаша ўстрывожана кінула позірк на цяжарную нявестку, якая сядзела на запечку і шыла шапачку будучаму дзіцяці, падбегла да сына, спытала:

— Чаго вызверыўся?

— Заб’ю яе! Людзі кажуць, яна цябе не слухаецца!

— Якія людзі? — спрабавала супакоіць Малаша сына. — Дзе тыя людзі?

— Ведаю, якія, — адказаў Паўлюсь і пачаў цэліцца ў нявестку.

Малаша схапіла за рулю, адвяла ўбок, пацягнула на сябе з такою сілаю, што Шворан падаўся да яе на няпэўных нагах і зваліўся на падлогу.

— Тая, уцякай! — крыкнула Малаша, прывальваючы сына і гнучы да зямлі, каб не паспеў падняцца.

Нявестка схапіла Лізу за руку, выслізнула з хаты, на дварэ на імгненне падумала, куды ж ёй бегчы, і кінулася да Малашынай братавой Дамінкі. На шчасце, гаспадыня і яе дачка Алеся былі дома. Таіса хуценька сказала, што прыехаў п’яны Шворан са стрэльбаю і хоча яе забіць. Дамінка толькі пляснула рукамі і загадала:

— Хавайся з малою пад запечак. Ад гэтага дурня можна ўсяго чакаць. А я пайду і замкну цябе ў хаце.

Гаспадыня з дачкою хуценька пайшлі з хаты, бразнулі дзверы, але, мусіць, Паўлюсь вылічыў, куды магла схавацца Таіса, і хутка з’явіўся пад акном. Стукаючы ў раму кулаком, ён зароў:

— Заб’ю!

Таіса калоцячыся ад страху, туліла да сябе Лізу, але калі ўбачыла, што Паўлюсь закладвае ў рулю каменьчыкі, каб страляць, трохі супакоілася. Яна перажыла вайну ў акопе пад гарою над Дняпром і добра ведала, як страляюць з аўтаматаў і зенітак, як узрываюцца міны і гранаты. Пад гарматным агнём поўзала з гары ды пад гару, ратуючыся ад смерці, калі нашы білі па немцах з процілеглага берага, а вяскоўцы апынуліся паміж двух агнёў гэтай зацятай барацьбы пры фарсіраванні Дняпра. Са злосцю і пагардай падумала пра тутэйшых людзей: «Праседзелі тут у балоце, вайны не бачылі.» Ліза не разумела, што адбываецца, але матчын страх перадаўся і ёй.

Шворан за акном усё сіліўся стрэліць са сваёй іржавай стрэльбы каменьчыкам, брудна лаяўся і ўсё крычаў:

— Выходзь! Ты маю маці зганьбіла! Усё роўна табе не жыць!

Таіса забілася ў самы куток, было страшна, раптам гэты боўдзіла разаб’е акно і ўваліцца ў пакой, як тады ад яго адбіцца? Хата ж замкнёная. Няма куды ўцякаць. А яна цяжарная на апошнім месяцы, яшчэ дзіцяці нашкодзіць. Які жах! Што за сямейка вар’яцкая.

Пачуліся яшчэ нейкія галасы. Таіса выглянула з-пад запечка і ўбачыла за акном Малашу і ўчастковага міліцыянера. Сэрца яшчэ шалёна калацілася, але ўжо прыйшла палёгка ад думкі, што самае страшнае мінула. Здагадалася, што свякроў прывяла ўчастковага, дзякуй і на гэтым, выратавала будучага ўнука ці ўнучку.

Паўлюсь, прыстрашаны міліцыянерам, уваліўся ў воз і паехаў дамоў. Дамінка адамкнула хату, увайшла з Малашаю ды Алесяю.

— Злякалася? — спачувальна спытала свякроў.

— Вядома. А чаго ён на мяне ўз’еўся? — спытала Таіса.

— Адарка Сымонкава расказала яму, як ты мне не захацела ліст прачытаць, што бацьку пісала. Ён і прыехаў помсціць.

— Дзе ён узяў стрэльбу?

— Дык жа сторажам працуе. Вось яму і далі гэтую ламачыну.

— І што цяпер будзе? Мо ён заўтра зноў прыедзе ваяваць?

— Не, мусіць, не. Міліцыянт сказаў, што пасадзіць яго ў турму, калі ён будзе са стрэльбаю па вёсцы без ладу ездзіць. Ён спалохаўся і кінуўся наўцёкі.

Таіса зморана паплялася дамоў. Пасля перапуду адчула млявасць ва ўсім целе, прылегла на запечку, занепакоена думаючы: «Дзе той Аўдзей? Чым займаецца? Усё з нежанатымі хлопцамі бавіць час. Не нагуляўся. Навошта я сюды ехала? І што мяне чакае? Ці не будзе тое, што і ў першым замужжы."

Яна адчувала сябе ў варожым атачэнні. Нават малодшы Дамінчын сын Алёша не даваў спакою да апошняга часу, выцікоўваў, калі яна ішла ў хлеў, ускокваў туды і пачынаў ганяцца за ёю. Яна саромелася нават каму пажаліцца, трывала. А потым, калі аднойчы і Ліза паскардзілася ёй, што Алёша стаяў каля запечка і качаргою ганяў яе на печы з кутка ў куток, Таіса аднойчы не вытрымала, схапілы вілы, рушыла на яго і крыкнула:

— Ідзі прэч, бо прапару наскрозь .

Хлопец спалохаўся, ажно збялеў, выбег з хлява, і пасля таго разу больш не чапляўся.

Дзіця нездаволена варухнулася ў жываце. Стараючыся супакоіць яго, Таіса пагладзіла жывот і падумала, што трэба ўціхамірыцца і самой, каб не здарылася чаго благога.

11

Ноччу Ліза прачыналася некалькі разоў. Яе будзілі галасы: размаўлялі сямейнікі. Чамусьці кіравала ўсімі суседка, бабуля Настуся, якая загадвала падаць ручнік ці балею з цёплаю вадою. Потым дзяўчынка пачула, як моцна заплакала дзіця, і зноў заснула. А раніцаю даведалася, што ў яе з’явіўся маленькі брацік, ружовенькі і пісклявы. Тры дні мама ляжала на запечку хво­рая. Побач з ёю час ад часу папісквала дзіця. А Лізе была дадзена воля хадзіць дзе заўгодна. Яна выкарыстала гэтую магчымасць і зноў пайшла да старой таполі, якая ўжо акрылася маладым зялёным лісцем, а шэрыя кутасікі, якіх раней шмат было раскідана па зямлі, некуды зніклі. Ліза падумала, што статак яе авечак некуды разбегся, і рушыла далей, да балотца і сажалкі, якія яна бачыла, калі ездзіла з татам па сена. І як жа здзівілася, калі згледзела ў вадзе ярка-жоўтыя кветкі лотаці. Раней дзяўчынцы ніколі не сустракаліся такія кветкі. У Дняпроўскай затоцы раслі толькі белыя і жоўтыя гарлачыкі, таксама вельмі прыгожыя, з тонкімі, быццам фарфоравымі пялёсткамі. Ліза разулася, зайшла ў халодную ваду, нарвала букет гэтых дзівосных кветак. Потым пасядзела на маладой траўцы, пасушыла ногі і зноў абула чаравічкі. Агледзелася. Тут было хораша. Лёталі чырвоныя з чорнымі кропачкамі на крылах матылі і лупатыя стракозы. Зводдаль хадзіў бусел на цыбатых нагах, нешта вышукваў у траве. Потым узняўся і паляцеў у чыстым блакіце. Лізе таксама хацелася вось гэтак жа паляцець, але яна ведала, што ў яе не атрымаецца, бо ўжо не раз спрабавала, ды ўсё дарма. Каб вывучыцца на лётчыка! Тады б яна ўздымалася на самалёце высока-высока, куды і буслам не даляцець.

Ліза абышла поплаў па дарозе, узнялася на ўзгорак і ўбачыла круглы сіні сподак сажалкі, якую тата назваў Цагельняй. Берагі яе густа зараслі аерам і стрэлалістам. Дзяўчынка пастаяла на беразе, паўзіралася ў цёмную каламуць. У Дняпры вада была празрыстая, калі стаяць ціха, дык можна было ўбачыць, як падплываюць да берага вялізныя шчупакі. Тут у вадзе нічога не было відно, толькі чулася крумканне жаб. Дзяўчынка села на траву, доўга слухала спеў жаўрука над полем, якое падступала да сажалкі з боку вёскі. Мройлівы, невыказны спакой апанаваў яе душу, яна быццам заснула з расплюшчанымі вачамі, узіраючыся ў нерухомую цёмную ваду.

Вярнулася домоў недзе ўжо ажно пад абед. Яшчэ з вуліцы пачула, што баба Малаша з некім сварыцца ў гародзе. Ліза пайшла на голас і ўбачыла, што старая хапала прыгаршчы зямлі ад гарода Сымонкавай Адаркі і прыплясквала іх да сваіх радкоў, дзе была пасаджана бульба. Паміж гародамі не было плота.

— Баба, што ты робіш? — здзівілася Ліза.

— Гондэ цэлы мой радок да сябе прыаралі, — абурана адказала Мала­ша. — Каб ім вочы павылазілі! Каб іх яма пазавальвала, калі яны не бачылі, дзе мая зямля, а дзе іхняя! Мала ім! Мала! Ніяк іх Бог не ўкорміць!

На бабіны крыкі суседка не выйшла, і не стала даводзіць сваю праўду. Мала­ша суцешылася тым, што свой радок усё ж прыляпала да ўласнага гарода.

Пад вечар Таіса і Малаша ўскапалі, узбілі зямлю на градзе, як пярыну, і пачалі садзіць расаду капусты, якую дала Параска Рачычанка. У гэтай гаспадыні добра вяліся памідоры, гуркі і капуста. Агарод яна мела ў нізінцы, там добра ўсё радзіла. Малашына сядзіба стаяла на ўзгорку, тут расліны трэба было асабліва даглядаць ды паліваць, на што ў гаспадыні не хапала ні жадання, ні цярплівасці. Таму толькі ў дажджлівы год яна магла назапасіць капусты ды гуркоў на зіму. Ліза ўважліва назірала за працаю, вельмі хацелася і самой што-небудзь зрабіць. Мама дала ёй два каліўцы капусты і сказала:

— Пасадзі тут і тут. Гэта будзе твая капуста.

Пакуль Таіса садзіла расаду, Малаша прынесла вялізны камень, паклала на граду.

— Навошта ён тут? — здзіўлена спытала нявестка.

— Каб капуста расла такая ж вялікая і тугая, як гэты камень, — раздражнёна адказала свякроў, дзівячыся, чаму Тая не ведае такіх простых рэчаў.

У Малашынай душы ўсё больш спела незадаволенасць нявесткаю, таму што яна не такая, як вясковыя маладзіцы, не ведае звычаяў і не цікавіцца імі. Упарта трымаецца нейкіх сваіх перакананняў і не надта прыслухоўваецца да свякрухі, не пакорная і не паслухмяная. Праўда, Малаша ў вочы старалася незадаволенасць сваю не выгаворваць, а ўмела сказаць мімаходзь, напрыклад, праз песню. Калышучы ўнука, яна спявала:

Вазьмі, сынку, драцяну нагайку,

Счарні жонку на чорную галку.

Спяваць Малаша любіла і ўмела, песень ведала шмат, на кожны выпадак жыцця. Гэта быў яе невычэрпны скарб, якім яна магла падзяліцца з кожным, каму было цікава. Наогул была перакананая, што чалавечая душа павінна мець час для працы і для адпачынку, тады і прыходзіць на дапамогу песня, каб вызваліць чалавека ад будзённасці, даць волю ягонаму голасу, пачуццям і завалодаць душамі іншых людзей. Яна крыўдавала, што нявестка яе песень не пераймае, а калі і спявае, дык нейкія нечуваныя, свае. Малаша яе спевы пераймала, праўда, не ўсе словы разумела, вымаўляла не так:

Эх, паўным-паўна каробачка,

Ёсць і сіцец і тарчак.

Спявала Малаша і не разумела, што гэта за такі тарчак, для чаго ён? Які дурань прыдумляе такія мудрагелістыя словы? У песні ўсё павінна быць про­ста, каб кожнае слова да душы дападала, хвалявала, радавала ці засмучала. Нават смутак у песні — прасветлы, калі і выкаціцца сляза, дык не ад болю, а ад спачування.

12

З надыходам вясны хлопцы, дзяўчаты і маладыя сямейныя мужчыны ў Лядах пачалі збірацца на заробкі. Аўдзей таксама меў намер ехаць з гэтым гуртам. Разам доўга вырашалі, куды падацца, выбралі Палтаўскую вобласць. Летась нехта з лядчукоў там быў, казалі, няблага ўдалося зарабіць.

Раніцай увесь вандроўны гурт сабраўся ў Сені Голубава. Адвезці на чыгунку вяскоўцаў паабяцаў Мікола Ленінка, Аўдзееў сябар і сусед. Мянушку гэтую атрымаў дзяцюк яшчэ падлеткам. Аднойчы ў лесе ўбачыў на яліне шышкі — і падалося яму, што яны неяк гэтак склаліся, быццам стварылі бронзавы бюст правадыра пралетарыяту. Ён радасна крыкнуў сябрукам, маўляў, глядзіце: там Ленін, Ленін. Хлапчукі паглядзелі, але нічога, акрамя шышак не ўбачылі, не былі яны надзелены такім мастацкім уяўленнем, якое меў Мікола. З тае пары і замацавалася за ім мянушка Ленін, або ласкава Ленінка. Пакуль чакалі машыну, пілі самагонку, гаманілі, згадвалі леташнія паездкі на Украіну, якія здараліся далёка не заўсёды ўдалыя.

— Эх, хлопцы, там добра, дзе нас няма, — сказаў Сеня, праводзячы позіркам маці, якая паставіла на стол міску з квашанаю капустаю і адышла да печы.

— Чаму ж, летась мы някепска з’ездзілі ў Днепрапятроўскую вобласць. Антось Самота збіраецца туды з сям’ёй, — заўважыў Піліп Машынка, які атрымаў сваю мянушку за тое, што вельмі хутка прамаўляў словы, як і ягоная маці Ладзіха. Наогул у вёсцы надта гаваркіх людзей называлі ладамі, з націскам на другім складзе.

— Дык мо і нам туды рушыць? — спытаў Аўдзей.

— Не, усе кажуць, што ў Палтаве лепш, — запярэчыў Машынка.

У хату ўвайшла Таіса з немаўлём на руках, агледзела вясёлую кампанію. Ля стала сядзелі хлопцы і дзяўчаты. Аўдзей незадаволена зірнуў на жонку, маўляў, што ёй тут трэба, яшчэ пачне плакаць ды ўсчуваць. Дома ж ужо развіталіся. Сеня на правах гаспадара запрасіў маладзіцу да стала, а малое прапанаваў пакласці на падушку на запечку. Таіса сціпла прысела на край услона, ад чаркі адмовілася, сказала, што нельга ёй піць, бо дзіця корміць цыцкаю.

— Дык хоць закусі што-небудзь, — гасцінна прапанаваў Сеня.

Яна ўзяла кавалачак сала з хлебам, пачала жаваць, жаласліва паглядваючы на Аўдзея. А той, каб развеяць сумоту, голасна заспяваў, памахваючы правай рукой, быццам дырыжор: «Распрагайце хлопцы коней.»

Песню падхапілі, але тут жа і абарвалі, бо ў хату ўвайшоў Ленінка, дык наспеў час не распрагаць, а запрагаць коней. Новага госця таксама запрасілі да стала, але ён піць адмовіўся, сказаў, што за рулём піць забаронена і часу расседжвацца няма, трэба ехаць, пакуль старшыня не спахапіўся, што на калгаснай машыне калгаснікі дэзірціруюць з вёскі ў час палявах работ. Хлопцы і дзяўчаты пачалі ўставаць з-за стала, браць свае торбы, складзеныя ля парога ды выходзіць з хаты. Таіса падхапіла сына на рукі і пайшла ўслед за Аўдзеем, які не збіраўся доўга развітвацца, сказаў толькі:

— Жывіце тут.

Палез на машыну. Ужо было відно, што ён на добрым падпітку, бо ягоная нага саслізнула з кола, калі караскаўся ў кузаў. П’яны Аўдзей рабіўся злосны і жорсткі, таму Таіса нічога не казала, толькі моўчкі глядзела на яго і жадала яму шчаслівай дарогі. Загадзя ведала, што жыццё са свякрухай чакае яе несалодкае. Але куды падзенешся з малымі дзецьмі на руках. Яна згадала, як раніцай Малаша развітвалася з сынам, снедалі, пацягвалі самагонку. Свякруха сказала Аўдзею, ківаючы ў бок нявесткі:

— Не ведаю, сынку, як буду з ёю жыць? Яна ж не пакорная.

— Не бяры, маці, да галавы. Што тут вам дзяліць? — усмінуўся Аўдзей.

Гаварылі пра Таісу так, быццам яе няма ў хаце, хоць яна сядзела каля

калыскі на запечку, нібы яна не жывы чалавек, а так, нейкая жывёла прыблудная. Гэта яе абурала, але яна моўчкі трывала, баялася, каб на развітанне не ўсчалася непатрэбная сварка.

Аўдзей адзін сядзеў у кузаве машыны, паглядваў зверху, дарэмна спяшаўся, астатнія падарожнікі ўсё яшчэ развітваліся з роднымі, марудзілі, размаўлялі ўзбуджана і голасна. Мусіць, не надта хацелася сялянам пакідаць родную вёску, ехаць за свет, дзе іх чакае цяжкая праца і невядома якая за гэта будзе плата.

Аўдзей паездзіў па свеце, таму не любіў доўгіх развітанняў і размоў. Яго раздражняла, што жонка прыцягнулася сюды. І ён заспяваў гледзячы на яе, худзенькую і самотную, першае, што прыйшло ў галаву:

Ой, саджуся на машыну,

На зялёну лавачку,

Пакідаю сваю мілку

Хлопцам на забавачку.

Не чуў, як усхліпнула раптам Таіса, толькі ўбачыў, як слёзы пакаціліся па твары і нездаволена падумаў: «Толькі гэтага не хапала. Баба ёсць баба.»

Заведзеная машына зараўла, моладзь кінулася займаць лаўкі ў кузаве. Праз колькі хвілін грузавік рушыў у дарогу, пакідаючы пасля сябе хвост пылу. Следам за ім пайшла Таіса дамоў, да свякрухі, да нямілага бяспраўнага жыцця без грошай, дез дастатку, з ціхай і слабой надзеяй, што аднойчы ёй усё ж удасца вырвацца адсюль. Вунь жа з’язджаюць людзі цэлымі сем’ямі на цаліну ці яшчэ куды. Яна паездзіла ўжо трохі па вярбоўцы і з уласнае ахвоты, але нічога добрага не выездзіла. Скрозь, куды клічуць ды прывабліваюць, адзін падман — ні заробкаў, ні жытла, ні шчасця. У вартае месца клікаць не трэба, туды разумныя людзі самі прыбягуць.

Машына павярнула направа і знікла з вачэй, а Таіса падумала пра Аўдзея: «Няхай едзе, няхай яму шчасціць, няхай усе яны заробяць грошай і пшаніцы. Дай Божа, каб усе вярнуліся жывыя і здаровыя. А мне трэба жыць. Свякруха настойвае сыночка пахрысціць. Мо так і трэба. Ліза вунь няхрышчаная. Першы муж называў дачку сталінскаю, так яно і атрымалася, што родны бацька за чатыры гады не пацікавіўся нават, як яна жыве. А мог бы праз маіх родзічаў адгукнуцца. Як паехаў, дык ніводнага ліста не прыслаў. Кумою возьмем Алесю. Добрая дзяўчынка, спагадлівая. Каго ж узяць за бацьку хрышчонага? Мо Анісіма Бузюмішынага? Добры сусед і чалавек зычлівы. Але, мусіць, выйдзе па-свякрушынаму. Хоча маім кумам зрабіць нейкага свайго родзіча. Ат, няхай робіць, што хоча.» Таіса ўжо не раз адзначала сама сабе, што лёс яе быццам знарок зноў паўтараецца. З першым мужам яна пяць гадоў таму таксама паехала да ягоных бацькоў у глухую сібірскую вёску, дзе адзіным месцам працы была свінаферма. Аднак галоўная прычына, чаму яна вырашыла вяртацца дамоў, у Беларусь, была ў тым, што яе Гаўрыла, ці як усе яго называлі Ганя, стаў гуляць. Штовечар браў гармонік пад паху, ды ішоў на вячоркі, вяртаўся далёка за поўнач, а яна заставалася дома ціха плакаць у самотным ложку. Свякруха, Ганева маці, маладой нявестцы спагадала, таму сказала неяк, маўляў, чаго ты сядзіш дома, ідзі разам з ім. Яна і пайшла, але недалёка. Муж злосна зыркнуў на яе і сказаў, калі яна не вернецца зараз жа дамоў, дык утопіць яе ў снезе. Снегу ў той год у сібірскім селішчы выпала шмат, вузкая сцежка была пракапаная паміж высокімі снежнымі сценамі, па ёй і хадзілі нешматлікія вяскоўцы. Таіса ўявіла сябе ўмураванаю ў халодную гурбу, заплакала і вярнулася дамоў. Даўно гэта было, але і цяпер ад крыўды ажно перахоплівае горла.

Міжволі падумалася ёй, што, мусіць, і на яе лёг праклён бабулі Аксінні. Некалі ў маладосці Таісін бацька Цімох, які толькі вярнуўся з Першай сусветнай вайны, закахаўся ў Хрысціну, якая, на думку будучай свякрухі, не падыходзіла яе сыну, бо была сірата, бедная, жыла пры старэйшай сястры Куліне, да таго ж яшчэ і старэйшая была за каханага гадоў на пяць. Што ні рабіла Аксіння, але не здолела адвадзіць сына ад Хрысціны. Мінулі гады два — і нявенчаная нявестка нарадзіла дачку Полю, а Цімох пачаў будаваць сабе хату. Каб перашкодзіць сыну, Аксіння падгаварыла мужа Мацвея таксама будавацца. Упартая была маці, але і сын, здаецца, у яе ўдаўся. Удзень працаваў на бацькавай хаце, а ўвечары ішоў будаваць хату для Хрысціны, так ён тлумачыў бацькам.

Пакуль хата будавалася, Хрысціна нарадзіла яшчэ і сына Рыгорку. Не магла стрымаць гневу Аксіння, паклялася, што прыгне ёй рукі і ногі, калі яна пойдзе ў сынава жытло. У новай хаце нарадзілася трэцяе дзіця, Таіса. Нічога не заставалася Аксінні, як змірыцца ды пайсці да Цімоха і Хрысціны, каб пабабіць новую ўнучку ды паглядзець, як жыве яе сын з нявесткаю. Паглядзела, быццам засталася задаволеная пачастункам, чысцінёю ў хаце і прыгожымі ўнукамі, а вярнулася дамоў і раптам захварэла. Прыгнула ёй рукі і ногі, скурчыла ўсю, так і праляжала гадоў дзесяць, не маючы магчымасці нават муху адагнаць непаслухмянымі рукамі. Улетку дзед клікаў унукаў абіраць вішні. Таіса бачыла ў хаце хворую бабу Аксінню, якая скурчаная ляжала на ложку і прасіла пачухрыць ёй галаву, на якой валасы збіліся на лямец. Унучка паслухмяна выконвала просьбу, шкадавала бабулю, якую так і пахавалі са скурчанымі нагамі і рукамі, нават смерць не дапамагла іх разагнуць. Няма шчасця ў каханні Аксінніным унукам. Полін муж загінуў на вайне, засталася яна ўдавою ў дваццаць гадоў. Рыгор двойчы ўжо жаніўся, ды пакідаюць яго жонкі. Таіса вось таксама другі раз замужам.

Закрактала, заварушылася на руках дзіця, нагадала пра сябе, і маладая маці прагнала вярэдлівыя думкі, загаварыла з сынком, супакойваючы малое:

— Прачнуўся, мой маленькі, естачкі захацеў. Цішэй, цішэй, зараз прыйдзем дадому, я цябе пакармлю.

Але дзіця заплакала голасна і патрабавальна. Таіса села на скрыжаванні пад старою таполяю і дала сыну грудзі. Міма праходзіла незнаёмая старая, спынілася і з дакорам сказала:

— На скрыжаванні толькі чэрці сваіх дзяцей кормяць.

— Я не ведала, — сумелася Таіса, а сама раздражнёна падумала: «Усе тут кіруюцца ў жыцці нейкімі прымхамі і забабонамі, пра якія ў нас ніхто не чуў, дзікія людзі.»

Яна паднялася і пашыбавала дамоў. Малаша сустрэла яе пытаннем:

— Правяла?

— Паехалі, — з уздыхам адказала Таіса.

— Дык будзем палуднаваці.

«Як ёй тая ежа ў горла палезе? — злосна падумала Таіса, кладучы дзіця ў калыску. — Сын паехаў, невядома, што яго там чакае, а ў яе расклад непарушны!» Маладзіца пачала завіхацца ля печы, а старая прынялася калыхаць унука ды спяваць: