Лаза

– Нічога не помню…

– Паглядзіце на пасцель, там крывавыя плямы. Гэта сведчанне цнатлівасці маёй дачкі, якую вы… – Юхімка заплакала.

Каэтан азірнуўся на пасцель, і абурана сказаў:

– Ты хіба не разумееш, што пану нельга паказваць такую брыдоту? Замяні зараз жа ўсё! Прэч! Якое нахабства! Сама падсылае мне дзеўку, а потым яшчэ папракае. Скажы дзякуй, што не выкінуў яе праз акно на мароз! Якое паскудства!

Юхімка ціха выйшла з пакоя, дакараючы сябе за наіўнасць: "Пайшла ў паноў праўды шукаць! Ды ў іх толькі хваробу на галаву знойдзеш! Каб вы спрахлі! Каб вам нашы слёзы крывёю адліліся…"

26

Пасля палудня Юхімка паклікала Тадзіка да пана Руткоўскага, які сустрэў яго ў сваім кабінеце ветліва, адразу прапанаваў сесці. У пакоі быў яшчэ адзін малады пан.

– Калі ласка, Каэтан, пазнаёмся, гэта Тадэвуш Сапранецкі з-пад Беластока. Дапамагае мне пакуль па гаспадарцы, браў удзел у адной акцыі, быў паранены, – сказаў пан Руткоўскі.

– Вельмі прыемна, – адказаў дзяцюк і моцна, быццам выпрабоўваючы, паціснуў Тадэвушаву руку.

– Гэта мой малодшы брат, паручнік Каэтан Руткоўскі, табе лепш запомніць ягоную клічку Парушына і звычайна гэтак звяртацца да яго пры якой патрэбе.

– Зразумеў, – адказаў Тадзік.

– Як твая рука? – спытаў гаспадар кабінета.

– Зажыла.

– Гатовы зноў далучыцца да барацьбы?

– Даўно чакаю.

– У хуткім часе нам належыць правесці адну вельмі складаную і важную аперацыю, ты маеш магчымасць узяць у ёй удзел, – працягваў пан Руткоўскі.

– Буду ўдзячны, калі даверыце мне якую справу, – усхвалявана адказаў Тадзік, баючыся, што раптам паны перадумаюць.

– А стараляць гэты хлопец умее? – спытаў Каэтан у брата.

– Не ведаю, але зброю мае.

– Хадзіў некалькі разоў у лес сам, страляў, ды шкада патронаў. У мяне іх амаль не засталося.

– Патронаў я табе дам. Чакай і рыхтуйся, па цябе прыйдуць у хуткім часе, – папярэдзіў Руткоўскі-старэйшы.

– Дзякую, – радасна адказаў Тадзік, бачачы, што яго сапраўды далучаюць да нейкай вельмі важнай справы. – Дык я пайду?

– Мо з намі каву пап’еш?

– Дзякую, пан Руткоўскі, вы даўно не бачыліся з братам, не буду вам замінаць.

– Што праўда, то праўда, маем пра што пагутарыць.

Тадэвуш развітаўся і ўзрадаваны паспяшаў за дзверы. Найперш ён накіраваўся ў свой пакойчык, узяў пісталет, паклаў у кішэню і падаўся ў лес. У двары сустрэў Альберта, які зграбаў са сцежак снег, што насыпаўся за ноч.

– Мо памагчы, – спытаў хлопец у аканома.

– Не трэба, сам люблю пагрэбціся на марозе, добра ўзбадзёрвае. А ты куды?

– Прагуляюся да лесу.

– Глядзі, каб ваўкі не з’елі. Усю ноч вылі.

– Ваўкі, як сапраўдныя рабаўнікі, працуюць ноччу, а ўдзень адпачываюць.

– Я пра тых ваўкоў, што на дзвюх нагах.

– Пра савецкіх партызанаў?

– Пра іх… Яны палякаў не надта любяць, а калі дазнаюцца, што ты з Руты, дык невядома, як зрэагуюць.

– Пан Альберт, дазвольце ўзяць вашы лыжы.

– Бяры, але будзь асцярожны, не паламай. Па ваенным часе такую цацку не купіш, хіба толькі ў вайскоўцаў на што выменяеш.

Тадэвуш падзякаваў, пайшоў у падсобку, узяў лыжы, вынес іх за вароты, прымацаваў да ботаў і радасна паімчаў з ветрам да лесу. Праўда, ад шырокіх узмахаў параненая рука пабольвала, але ён не звяртаў увагі. Лес чарнеў наперадзе, клікаў таямнічаю сховаю, абяцаў цікавыя сустрэчы з даверліваю вавёркаю ці звонкаю сініцаю. Раней некалькі разоў Тадзік наведваўся сюды, але далёка не заходзіў, нейкі прытоены страх утрымліваў яго на ўскраіне. Яліны з пышнымі лапамі, упрыгожаныя снегам, здаваліся пекнымі паненкамі, якія завіталі на баль і напружана чакалі тае хвіліны, калі нарэшце зайграюць музыкі, каб распачаць вясёлае кружэнне. Лясныя шаты, як надзейнае сховішча, прымалі чалавека, гатовыя акрыць яго ад ліха. У гэтай заспакоенасці і ледзь чутным гуле (лес ніколі не маўчыць), чулася тонкае птушынае ціўканне. Шкада было парушаць гэты лад, аднак Тадэвуш прыцэліўся ў самую вяршыню елкі і стрэліў. Здаецца, трапіў, бо куля атрэсла снег з галін. Другую кулю паслаў у шышку, што была трохі ніжэй, але куля прасвістала міма, збіла снежную шапку з галіны, а шышку не кранула. Засталася апошняя куля, але яе Тадэвуш пашкадаваў, пакінуў на ўсялякі выпадак, развярнуўся і паціху, абмінаючы юныя дрэўцы падлеску, накіраваўся зноў у Руту не па ўласнай лыжні, а па цаліку. Падабалася яму пакідаць свежы след на снезе, каб яшчэ каму захацелася прайсціся гэтаю часоваю дарогаю. Вярнуўся пад вечар, трохі стомлены, але разгарачаны, ружовашчокі, зайшоў на кухню, каб папіць гарачай гарбаты, застаў там Юхімку і Веру, павітаўся, спытаў:

– Дзе ты, Верка, цэлы дзень хавалася. Захварэла ці што?

– Здаровая яна, – раздражнёна адказала Юхімка. – А табе, пан Тадэвуш, рана яшчэ дарослымі дзяўчатамі цікавіцца.

– Годзе вам, пані Юхімка, злаваць на мяне. Скажыце, чым я правініўся, што вы з самага ранку бзыкаеце, як аса.

– Усе вы аднолькавыя, паны і падпанкі. Пі гарбату ды ідзі з Богам. Вас шмат, а я адна, цэлы дзень каля печы кручуся, самой няма калі чаго на зуб пакласці.

Тадэвуш зразумеў, што з прыездам Каэтана сям’я павялічылася, дадалося турбот служанцы, вось яна і нервуецца, што не паспее ці не дагодзіць каму, выпіў гарбату і палічыў за лепшае адпачыць у сваім пакойчыку. Прылёг на ложак, заплюшчыў вочы і задрамаў. У сне ён зноў апынуўся сярод заснежаных ялін, азіраў іх, адчуваючы сваю мізэрнасць у параўнанні з імі, услухоўваўся ў шум вершалін. Раптам нехта крануў ягоную шчаку рукой. Тадзік прыўзняў павекі, убачыў Веру, пагладзіў яе па плячы, сказаў лагодна:

– Прыйшла… А я думаў злуеш на мяне невядома за што…

– Добра, што яшчэ думаеш пра мяне. Мне здавалася, што я табе зусім без патрэбы.

– Верка, не напрошвайся на камплімент.

– Не да таго мне цяпер…

– Скажы, што здарылася? Маці твая сёння злосная, як ніколі, і ты нейкая не такая.

Вера насупілася, памаўчала, а потым ціха прамовіла:

– Замуж мяне аддаюць.

– Чаго раптам? – у сэрцы Тадзіка варухнулася рэўнасць, але ён тут жа адагнаў яе, бо яму ніколі не прыходзіла ў галаву думка пра жыніцьбу.

– Кажуць: пара.

– А ты што думаеш?

– Не ведаю. Пан Альберт знайшоў невядома каго ў вёсцы, у нядзелю сваты прыедуць. Мне не хочацца за абы-каго…

– Дык не згаджайся, пасылай тых сватоў на сухі лес.

– Бацькоў нельга не слухаць. Грэх гэта.

– Ну, не ведаю, што табе параіць, – сеў на ложку і развёў рукамі Тадзік.

– Як цалавацца са мною, дык ты добра ўмеў, а як да вяселля дайшло, дык робіш выгляд, што ні пры чым.

– Пачакай, дык ты лічыш, што мне трэба жаніцца?

– Безумоўна! А чаму не? Я да цябе прывыкла. Ты мне падабаешся.

Тадзік абурана адказаў:

– Якая жаніцьба? Вайна ідзе! Я днямі зноў іду на заданне. Ты ведаеш, што мяне там чакае?.. – сказаў ён і асекся, зразумеў, што прагаварыўся.

Вера затуліла твар рукамі і заплакала, расцягваючы словы:

– А як мне-е з чу-у-жым чала-а-векам… Я памру-у ад тугі-і па табе… Не хач-у …

Тадзік падняўся, прайшоў па пакоі, разгублена паглядваючы на дзяўчыну, нарэшце злосна крыкнуў:

– Годзе раўсці! Я жаўнер! Ніколі не збіраўся наогул жаніцца! Разумееш? У мяне няма ні кала, ні двара! Не ўяўляю сабе ні жонку, ні дзяцей! Пакуль Радзіма ў няволі, ніводзін паляк не мае права думаць пра асабістае шчасце! Яно наогул не існуе. Мы павінны быць гатовыя аддаць свае жыцці за яе вольнасць!

Вера раптам перастала плакаць, утаропілася ў хлопца здзіўленым позіркам і прамовіла:

– Я і не думала, што ты яшчэ такі малы дурань. Кожны чалавек стараецца пражыць як мага лепей для сябе, а ён чаўпе абы-што… Пустыя гэта размовы, панская ганарыстасць! Усе вы любіце прыгожа прамаўляць, а як смерць паглядзіць у вочы, дык іншае заспяваеце. На каленях будзеце літасці маліць!

Тадзік абурана зірнуў на дзяўчыну і выскачыў з пакоя, не жадаючы сварыцца з ёю, ці даказваць, што ён зусім не такі, як яна думае. Палічыў, што гэта ніжэй ягонай годнасці даводзіць каму б там ні было, які ён ёсць. Жыццё пакажа, хто чаго варты…

27

Усю восень Сяргей Клімчук пражыў пад Роўна ў табары ўкраінскіх нацыяналістаў. Разоў колькі ўдзельнічаў у сутычках з савецкімі партызанамі і польскімі атрадамі Арміі Краёвай. Уперад не рваўся і за чужыя спіны не хаваўся, кулі міналі яго. Спакойным норавам і таварысцкасцю, нягледзячы на маладосць, займеў прыхільнасць паплечнікаў. Да таго ж з-за высокага росту ніхто не здагадваўся, што яму толькі шаснаццаць гадоў, усе думалі, што хлопец паўналетні, а таму ставіліся, як да роўнага, і працаю нагружалі адпаведна. А яе ў тую восень было асабліва шмат. "Зялёныя браты" будавалі табар на зіму, капалі зямлянкі і сховішчы, якія ўмацоўвалі драўлянымі бярвеннямі, маскіравалі так, што такую пабудову не заўважыш сярод лесу. Іншыя хлопцы, якім не надта падабалася чорная праца, прасіліся ў забеспячэнцы ці ў знішчальныя гурты, а Сяргей, прывучаны змалку да чорнае працы, не разлучаўся з рыдлёўкаю і сякераю. Яны пры ім былі заўсёды, як і вінтоўка. Нават у сне ён не разлучаўся са сваімі прыладамі, ставіў іх у кут, даваў на час сну адпачынак сабе і ім. Праўда, зімою высветлілася, што абнасіўся зусім. Падралася адзенне, не вытрымала нагрузкі. Трэба было раздабыць нешта новае. Аднойчы ён напрасіўся ў напарнікі да Лёні Парахнюка і ягонай хеўры, каб пайсці па вёсках і раздабыць якой вопраткі ў сялян. Назаўсёды запомніў Сяргей вочы таго чалавека, у якога ён узяў цёплыя суконныя штаны, быццам не вопратку браў, а скуру з яго здзіраў.

– Чаго ты, дзядзька, такі скупы? Мы ў лесе сядзім, галадаем, мерзнем, каб аднойчы ты адчуў сябе вольным і шчаслівым, а ты гэтых трантаў шкадуеш? – спытаў ён.

– Бярыце, што вам трэба, – адказаў селянін і апусціў вочы, каб не выдаваць сваё стаўленне да прыхадняў.

З пачуццём віны выйшаў Сяргей з хаты. Казак Грыня, які адчуваў да яго прыязнасць і зараз трымаўся поруч, суцешыў:

– Часцей трэба бываць у экспедыцыях, дык прывыкнеш. Кожнаму сваіх рэчаў шкада. Але ж мы жыццём рызыкуем і не скардзімся. Мы – паўстанцкае войска, а таму людзі абавязаны нас карміць, апранаць і дапамагаць, хто чым можа.

Гэтыя Грыневы словы трохі супакоілі Сяргея, але хадзіць па людзях яму расхацелася, хоць хаўруснік і клікаў у адну хату, дзе ў бацькі было ажно тры прыгожыя дачкі, адразу падаўся да вазоў ужо добра нагружаных мяшкамі з бульбаю, мукою, крупамі, салам, нават ляжаў баран са звязанымі нагамі. Сеў на воз, чакаў, калі ўсе збяруцца.

– Чаго ты тут прыляпіўся, – спытаў Лёня Парахнюк, які з’явіўся са спіны.

Сяргей азірнуўся на яго і адказаў:

– Чакаю, калі назад паедзем.

– Хадзі ў хату, – паклікаў зямляк, – паснедаем. Гаспадар пяршак на стол паставіў.

– Не, Варнак, я лепш тут павартую, – адмовіўся Сяргей, называючы Лёню па клічцы.

– Бадай, пабудзь каля дабра. Я табе прынясу што-небудзь укусіць.

Сяргей сядзеў на возе, азіраў вёску з белымі глінянымі хаткамі, згадваў свой дом, маці, брата. І так раптам захацелася апынуцца ў родных сценах, ажно сэрца засмылела. "Як яны там пажалі ды памалацілі? Як спраўляюцца з падаткамі? А хутка новая вясна. Трэба вупраж праверыць ды падладзіць. Ці ж Кастусь справіцца? У яго з галавы яшчэ маленства не выветрылася. Бедная маці, хай бы пажыла без хвароб, каб, крый Божа, не падарвалася цяжкаю працаю, не сышла раней часу ў нябыт. Колькі можна тут сядзець? Няхай бы рухаліся бліжэй да дамоўкі. Ужо прасіў Ціта, які выбіўся ў начальства, быў намеснікам камандзіра, і Лёню-Варнаку намякаў, чаго мы, маўляў, на чужыне сядзім? Ці няма ў нас спраў на радзіме? Яны адказвалі, што высокаму начальству відней, каго і куды пасылаць. Дзе тое начальства, Сяргей нават не ўяўляў, хоць час ад часу наведвалі іх розныя інспектары, правяралі, праводзілі гутаркі з ваякамі. Вядомая рэч, начальства ўмее гаварыць гладка, яно ж займае лепшыя схованкі, а ўсе астатнія браты туляцца ў зямлянках ды палатках. На жаль, гэтага ніколі не зменіш. Таму і рвуцца ўсе ў начальства, каб палепшыць свае бытавыя ўмовы.

"Снегу на Украіне мала, не зіма, а так сабе, прыемная пара года. Тут і на санках не паездзіш, – самі сабой снаваліся думкі. – Але недахоп снегу паўплывае на адсутнасць дастатковай вільгаці, да таго ж азіміна можа вымерзнуць. Хоць, зрэшты, у прыродзе ўсё мудра ўладкавана. Няма зімы, мала снегу, дык і мароз не адчуваецца". Невыносна засвярбела спіна. Сяргей засунуў руку пад каўнер світы, каб пачасацца, але не дастаў. Паспрабаваў знізу дацягнуцца. Ды ўжо адразу засвярбеў бок. "Вось халера, каб не вошы, можна было б жыць. Але ж толькі сядзеш адпачыць, супакоішся, дык пачынаецца сверб ва ўсім целе!.."

З гэтымі крывасмокамі як толькі хлопцы ні змагаліся: выкідвалі сарочкі на мароз, выжарвалі ў грубках, мылі ў сцюдзёнай вадзе і снезе, нічога не дапамагала. Нязводная вашывая раць даймала хлопцаў удзень і ўначы, разгарні сарочку – і ў кожным шве знойдзеш цэлыя гнёзды. Любяць хлопцы адгадаваць чуба, але ж у тых чубах таксама вошы ажно кішаць, таму Сяргей голіць брытваю валасы пад ноль, каб не мець лішніх турбот, але і гэтая мера мала дапамагае.

Чаканне зацягвалася. Хлопцы не спяшалі выбірацца з вёскі. А раптам нарвуцца немцы, паліцаі ці савецкія партызаны. Шкада будзе здабытага дабра, давядзецца ўсё кінуць. Сяргей дастаў з мяшка набытыя штаны, задаволена агледзеў, падумаў толькі, мабыць, будуць караткаватыя, але разважыў, што ў крайнім выпадку можна будзе надтачыць чым-небудзь, не свяціць жа яму голым азадкам. Толькі зараз адчуў, што вельмі хоча есці, мо і дарма адмовіўся паснедаць разам з хлопцамі? "Без справы чалавека даймаюць розныя непатрэбныя жаданні: паесці, пачасацца, паляжаць, – падумаў ён і зручней прылёг на мяшках. – А ў лесе іншы раз за цэлы дзень і макавай расіны ў рот не пакладзеш. І нічога, трываеш, а тут ужо ў хату на яечню захацелася. – Хлопец праглынуў сліну і пашкадаваў, што якога сухара не прыхаваў у кішэню на дарогу. – Маці вучыла, каб ніколі без кавалка хлеба ў шлях не выпраўляліся. Ды забываюцца мудрыя павучанні бацькоў, а свая мудрасць набываецца праз памылкі і страты…"

Раптам заўважыў, што з другога канца вёскі скача дазорца, мусіць, нешта заўважыў. Сяргей схаваў штаны ў заплечнік, застыў у чаканні.

– Дзе ўсе? – крыкнуў дазорца, ледзь толькі падскакаў і запыніў каня.

– У той хаце, – паказаў Сяргей.

– Што здарылася?

– Абоз нейкі на дарозе, трэба з’язджаць.

Дазорца кінуўся да хаўруснікаў, а Сяргей павярнуў каня, ды памалу рушыў з вёскі, каб не быць засцігнутым ворагамі. Паплечнікі хутка дагналі.

– Малайчына, – пахваліў яго Варнак. – Добрым казаком будзеш. На, падмацуйся, – падаў вялікую лусту хлеба з салам, загорнутую ў два лісты квашанай капусты.

– Дзякую.

– Давай лейцы. Я паганю каня, а ты жуй хутчэй, мо яшчэ ўцякаць давядзецца, калі нас заўважыць ці хто выдасць.

Сяргей хапіў зубамі лусту хлеба разам з капустаю, пажаваў, задаволена прамовіў:

– Смаката!

– Мо і гарэлкі трэба было за губою прынесці?

– Трэба было. Ногі быццам пачалі мерзнуць без руху.

– Дык прайдзіся за возам. Но-но, – прыкрыкнуў Варнак, падганяючы коней.

Іх дагнаў Грыня і радасна паведаміў:

– Своечасова мы выбраліся з вёскі. Паліцаі прыехалі.

– У паліцыі шмат нашых, – азваўся Лёня, – мо не зачапілі б? Было б горш, каб на партызанаў нарваліся, давялося б адбівацца. – А ты нешта, Грыня, няпэўна на нагах трымаешся.

– Перабраў трохі, не ведаю меры. Ат, на свежам паветры хмель хутка выветрыцца. Слухайце, хлопцы, раскажу вам хохму. Аднойчы дома мы гналі самагонку. Я даўмеўся брагаю хатнюю жыўнасць накарміць. Каб вы бачылі, што пачалося! Кот хістаўся, скакаў на сцяну ды мяўкаў. Парасяты зваліліся на бок і матлялі лапамі. Сабака скуголіў, круціўся на месцы, ганяўся за сваім хвастом. Карова раскарачыла ногі, а рагамі ўперлася ў зямлю, мусіць, каб не ўпасці. Конь бязладна задзіраў капыты і матляў хвастом. За каня мне бацька добра ўваліў!

– Не дзіўна, здзек з жывёлы – вялікі грэх, – пасміхнуўся Лёня.

– А з людзей? – спытаў Сяргей.

– Таксама, калі гэта людзі, а ворагаў трэба знішчаць без жалю.

– Эх, што вы ўсё – пра смерць, давайце лепш – пра жыццё паспяваем! – прапанаваў Грыня і зацягнуў любімую песню:

Катерина відчини-но,

Катерина, встань-но,

Дай нам їсти дай нам пити,

Ото буде файно.

Катерина відчинила,

Катерина встала,

Дала їсти, дала пити,

Ще й поцілувала.

Вёска засталася далёка ззаду, наперадзе з’явілася іншая. Хаўруснікі павярнулі да лесу. Тры падводы паціху цягнуліся на базу. Там цяпер было бяспечна і ціха, іх чакала жытло і смачны абед з бараном, які пакуль дажываў апошнія гадзіны ў сваім жыцці на траскім возе.

– Скажы, Варнак, калі ж мы ўжо дамоў вернемся? Ці доўга нам на чужыне трываць калатнечу? – спытаў Сяргей, даядаючы хлеб.

– Калі-небудзь вернемся. Толькі дзеля чаго? Хто там нас чакае?

– У мяне маці, брат, гаспадарка…

– А я нічога не маю. Саветы жонку з дачкою невядома куды вывезлі, хату забралі, гаспадарку прысвоілі. Хоць маці і брат, можа, мяне таксама чакаюць. Але я страціў усё!

– Часам пытаю ў сябе, хто вінаваты ў нашых няшчасцях? Адказ у мяне адзін: найперш не нейкія Саветы ды немцы, а нашыя людзі-суседзі, што заклалі майго брата і тваю сям’ю. Нашы камітэтчыкі складалі спісы…

– Так, Сяргей, нашы, але для чаго яны гэта рабілі? Каб выслужыцца перад новаю ўладаю, займець нейкія прывілеі, а іншы раз баяліся за ўласнае жыццё ці сям’ю. Ненавіджу ўсіх! Немцаў! Саветаў! Усе крывасмокі! Ты ведаеш, як немцы з нас, ваеннапалонных, здзекваліся?! Кармілі раз на дзень нейкім варывам з травы. Маладыя здаровыя мужчыны ператвараліся ў нямоглых старых, высыхалі на арэх, гінулі сотнямі. Каб я не ўцёк з таго пекла, дык ужо не ехаў бы тут з табою.

– А калі ты трапіў у палон?

– Ды адразу ў трыццаць дзявятым. Ведаеш, браток, не хочацца нават згадваць. Адна нянавісць паліць мне сэрца. Нічога мне не шкада, нават сябе, занадта шмат натрываўся і настаяўся пад рулямі кулямётаў, пастаўленых на вышках. Ахова з намі не цырымонілася. Толькі што заўважала, палівала агнём. Ды і мы ўжо дайшлі да краю. Каб сагрэцца, садзіліся на памерлых, яшчэ цёплых, і чакалі свайго апошняга часу. А я ўцёк, калі гналі на працу, галодны, нямоглы, але быў такі шчаслівы ад адчування волі!

– Як думаеш, чым гэтая вайна скончыцца?

– Я так далёка не заглядваю. Пражыў дзень, і дзякуй Богу. Адно ведаю, што кожны атрымае тое, што заслужыў.

– Ты лічыш, што мы заслужылі такое жыццё?

– А што табе не падабаецца? Пад старасць хоць будзе што ўспомніць ды ўнукам расказаць?

– Ты думаеш: мы ўнукаў прычакаем?

– Не ведаю, Сяргей, і, думаю, ніхто не ведае, чым нас ашчаслівіць будучыня. Але ж вайна не можа доўжыцца вечна. Няхай немцы з Саветамі б’юццпа, а мы пачакаем, калі гэтыя дзве гадзіны адна адну задушаць, а потым будзем усталёўваць свае парадкі, будаваць незалежную Украіну. Вынішчым усю набрыдзь, савецкіх і нямецкіх памагатых, ачысцім зямлю ад руінаў і вайсковага друзу, запражэм сваіх конікаў у плугі і пойдзем араць палеткі, засумавалыя па нашых руках, сеяць з сявенькі жыта, проса, ячмень, авёс, садзіць бульбу. Як зямелька будзе радзіць і красаваць пасля гэтага!

Лёня абняў Сяргея за плячо і быццам павёў у намаляваную будучыню. Яны ўязджалі ў лес, па-зімоваму аціхлы і насцярожаны, але незвычайна прыгожы, здатны прыняць і паратаваць кожнага чалавека, з якімі б намерамі ён ні прыйшоў, бо, мабыць, верыў у чалавечую мудрасць і спагаду.

28

Ледзь не месяц чакаў Тадзік, калі ж нарэшце паклічуць яго на заданне. Аднак акаўцы не спяшаліся, а да задуманай справы рыхтаваліся грунтоўна. Толькі ў канцы студзеня нарэшце аканом Альберт паклікаў найміта і павёз на прасторных санях, у якія быў запрэжаны рахманы конік, у Брэст. Наблізіліся да будынка, дзе жылі польскія рабочыя.

– Табе – сюды, – сказаў Альберт і паказаў на грузавік. – Сядай у кузава.

Тадзік зазірнуў у крыты брызентам "Форд", дзе ўжо сядзела чалавек дзесяць незнаёмых хлопцаў у аднолькавых рабочых куртках, і насцярожана сказаў:

– Там жа ўсе чужыя.

– А ты хацеў маму з татам убачыць?

– Усё ж неяк прыемней мець справу з сябрамі.

– Прыгледзься лепей, мо каго пазнаеш, толькі асаблівай радасці не выяўляй, – адказаў Альберт і паказаў вачамі на кабіну.

За рулём сядзеў Люцыян і нецярпліва паглядваў па баках.

– Дзякую, пан Альберт, што падвезлі. Бывайце, – паспешна развітаўся Тадзік.

– Шчасліва, – адказаў аканом і пачаў разварочваць каня.

Тадзік залез у кузава, павітаўся. Нехта яму ціха адказаў. Пачакалі хвілін дзесяць, пакуль з’явіўся легкавы аўтамабіль "Опель", у якім заўважыў Тадзік Каэтана, малодшага брата пана Руткоўскага, разам з ім ехалі яшчэ трое незнаёмых мужчын. Адзін з іх быў у форме нямецкага афіцэра. Нарэшце рушылі з месца. Усе прысутныя з палёгкаю ўздыхнулі, чаканне і невядомасць занадта прыгнятаюць людзей. Ехалі доўга. Нямецкія патрулі не спынялі вайсковыя машыны. Людзі ў кузаве драмалі, хісталіся з боку ў бок, той-сёй прыладзіўся пакласці галаву на плячо суседу па лаўцы і адчуваў сябе адносна камфортна. У Тадзіка мерзлі ступні ў летніх чаравіках (шкарпэткі з воўны, якія дала Юхімка не дапамагалі), ён разуўся падкурчыў пад сябе ногі – стала цяплей, і таксама заснуў, але час ад часу прачынаўся, каб лацвей умасціцца, адгортваў брызентавую папону, бачыў удоўж дарогі заснежаны лес ці балота. Колькі разоў заўважаў, што міналі рэдкія мястэчкі ды прыгорбленыя вёсачкі. Прачнуўся ад ціхага гоману ў кузаве. Нехта сказаў:

– Мы ў Пінску. Увага, падрыхтавацца, дакладна выконваць загады, трымацца разам.

Адчынілі скрыню, прыкрытую брызентам, пачаль разбіраць зброю. Тадзіку дасталася доўгая і цяжкая вінтоўка. Ён спалохана падумаў, што ніколі не страляў з такой зброі, але потым суцешыў сябе тым, што мае пісталет, якім можна будзе скарыстацца ў выпадку чаго. Ехалі па вузкіх вуліцы, забудаванай каменнымі, пераважна аднапавярховымі, будынкамі, такімі звыклымі, якіх было мноства ў Брэсце і Беластоку, дзе жылі местачкоўцы, а найбольш габрэі. Нарэшце паказаліся турэмныя муры. Легкавік "Опель" пад’ехаў да самых варот турмы, а грузавы "Форд" спыніўся метраў за дзесяць ад уваходу. Ваякі высыпаліся з кузава і прытаіліся па два бакі ад варот, чакаючы каманды да дзеяння. Тадзік адчуваў хваляванне і трымценне ў душы, стараўся супакоіць сябе, але ці ад холаду, ці ад напружання калаціліся сківіцы, ён сціскаў іх з усяе сілы, каб не ляскаць зубамі. Афіцэр у нямецкай вайсковай форме, мусіць, ён быў за старэйшага ў асяродку палякаў, запатрабаваў ад турэмнай аховы, каб адчынілі вароты. Вартаўнік было засумняваўся, але ўсё ж дазволіў "Опелю" праехаць у двор. Следам праслізнулі два чалавекі, якія ў адзін момант абяззброілі вартаўніка. Той запозна зразумеў, што ўпусціў на тэрыторыю турмы чужых, паспрабаваў адбіцца, але быў заколаты нажом. Гэта здарылася на вачах Тадзіка. Ён здрыгануўся ўсім целам, калі ўбачыў, як нож лёгка ўвайшоў у грудзі турэмшчыка і толькі тады забыўся пра холад, перастаў дрыжаць, ад выгляду крыві да горла падступілі ваніты. Ён адвярнуўся. Прагучаў сігнал клаксона. Нехта падштурхнуў яго і прыкрыкнуў:

– Уперад! Бягом!

Толькі зараз ён убачыў, што ўсе хлопцы, якія ехалі з ім у кузаве грузавіка, забягаюць у двор турмы, і кінуўся следам за Каэтанам Руткоўскім. Вароты тут жа за сабою зачынілі і пакінулі двух жаўнераў на варце. Некалькі чалавек заскочылі ў канцылярыю, адтуль пачуліся стрэлы. Акавец у адзенні нямецкага афіцэра ўжо патрабаваў ад турэмнага наглядчыка адчыніць унутраныя вароты турмы і дамогся свайго. Як толькі апынуліся на ўнутранай тэрыторыі, адразу загадалі стражнікам легчы ніцма на зямлю, раззброілі ўсіх. Турэмшчыкі, захопленыя знянацку, спалохана паказалі, дзе вісяць ключы. Палякі рынуліся ў будынак турмы. Тадзік трымаўся побач з Каэтанам, бо ад разгубленасці не заўсёды разумеў, што загадвае паляк у мундзіры нямецкага афіцэра. Вось і зараз ён дапытваў нейкага турэмшчыка:

– Дзе польскія афіцэры, нумар камеры? Хутка!

А калі пачуў дакладны адказ, загадаў Тадзіку і яшчэ нейкаму хлопцу з аўтаматам трымаць турэмных наглядчыкаў пад прыцэлам, а сам з ключамі ў руцэ пабег шукаць патрэбных вязняў. Праз колькі хвілін ён з’явіўся зноў з трыма польскімі афіцэрамі ў пакамечаных мундзірах. Тадзік здагадаўся, што гэта і былі тыя самыя вязні, якіх трэба было вызваліць. Акавец загадаў стражнікам падняцца, загнаў іх у бліжэйшую камеру, гучна загадаў:

– Сядзіце ціха! Падымеце гвалт – закідаем гранатамі.

Грымнулі дзверы, клацнуў замок, турэмная стража засталася замкнутая. Тым часам вызвалілі астатніх вязняў. Яны ўзрушана запаўнялі калідор.

– Вы вольныя, – крыкнуў ім камандзір. – Разыходзьцеся хутчэй, пакуль вас не заспелі тут немцы.

Людзі рынуліся ды выхаду.

– Мы таксама адыходзім! Хутка! – скамандаваў галоўны акавец.

Тадзік пабег разам з усімі з турмы, але ў гэты час прагучала каманда спыніцца. Ён убачыў, што на турэмны двор па адным уваходзяць новыя стражнікі, а іх раззбройваюць і прымушаюць класціся на зямлю.

– Што гэта? – спытаў ён у Каэтана.

– Новая турэмная змена заступае на вахту. Тут мы яе і пакладзём адпачыць.

Калі нарэшце ўсіх стражнікаў уклалі на вычышчаны ад снегу двор, толькі тады жаўнеры зноў рынуліся за вароты. Вызваленых афіцэраў пасадзілі ў "Опель", які неадкладна ад’ехаў ад турмы, "Форд", у які ледзь не на хаду паўскоквалі вызваліцелі, рушыў следам. Машыны ўзялі кірунак на Брэст. Але ўжо за горадам высветлілася, што ў "Опеля" прабітае кола, вымушаны былі спыніцца. Пасля нядоўгай нарады вырашылі, што не варта губляць час на замену кола. Аблілі легкавік бензінам і падпалілі. Ён успыхнуў імгненна. Акаўцы зноў ускочылі ў кузава і паімчалі далей ад горада, скуль магла з’явіцца пагоня. Кіламетраў праз пяцьдзясят звярнулі на лясную дарогу, прыехалі да загодзь падрыхтаванай леснічоўкі, дзе пакінулі вызваленых афіцэраў, папярэдне забяспечылі іх усім неабходным. Праз два дні з праваднікамі яны павінны былі перайсці мяжу. А польская будаўнічая брыгада зноў загрузілася ў машыну і рушыла ў Брэст. Толькі зараз усе адчулі разняволенасць, загаварылі ўсе разам, хвалячы сябе.

– Ніводнага свайго чалавека не згубілі! Гэта вялікая ўдача, – радаваўся Каэтан. – А ты, малы, як сябе адчуваеш? – звярнуўся ён да Тадзіка.

– Добра, толькі есці хочацца.

– Дык усім есці хочацца, – гукнуў нехта з гурту.

– Пара зрабіць прывал, – сказаў Каэтан. – Пастукаў у задняе акно кабіны.

Машына хутка зноў звярнула ў лес з трасы, праехала трохі і спынілася на ўтульнай палянцы, акружанай высокімі елкамі. Мужчыны павыскоквалі з кузава, тупалі нагамі, пацягваліся, разміналіся. Самыя спрытныя развязвалі заплечнікі.

– Расчысціць пляцоўку, – загадаў камандзір.

Адразу запрацавалі два жаўнеры з шуфлямі. На чыстае месца паслалі кавалак брызенту, расклалі ежу. Паселі кружком і пачалі спажываць кансервы з хлебам проста з бляшанак, запівалі снегам. Тадзіку таксама далі тушонку. Ён даставаў яе нажом і думаў, што ніколі гэтак смачна не абедаў.

– Ты куды пасля задання? – спытаў яго Каэтан.

– А вы?

– Мне трэба вяртацца ў Варшаву, каб паведаміць начальству, як мы зрабілі сваю справу.

– Мяне ў Варшаве ніхто не чакае, – адказаў Тадзік і падумаў, што добра было б наведаць маму, але ж яна пачне плакаць і патрабаваць, каб сын застаўся дома, а яму меней за ўсё хацелася бачыць яе слёзы, лепш не трывожыцца самому і не турбаваць яе, няхай будзе, як ёсць.

– Чаго задумаўся? Застаешся ў Брэсце?

– Так.

– Вырашана. Чакай новага задання, – ляпнуў яго па плячы Каэтан.

– Буду чакаць з нецярплівасцю, не забудзьце пра мяне…

У гэты час падсеў да Тадзіка Люцыян, спытаў:

– Як маешся?

– Нічога, звычайна.

– Палеглі нашы сябры. Ніяк не магу змірыцца. Мне заўсёды іх будзе не хапаць.

– Ведаю. Мне пан Руткоўскі казаў. Не пашанцавала хлопцам.

– Мне ўсё здаецца, гэтага не здарылася б, каб я быў з імі.

– Кажуць, у кожнага свой лёс, бачыш, як сёння выдатна папрацавалі – і ўсе жывыя. Удача сёння была з намі… Я не бачыў іх мёртвымі, заплюшчу вочы і стаяць перада мною жывыя Рамуальд, Зянон і Генік…

Люцыян памаўчаў, марудна жуючы хлеб і пазіраючы некуды ў сябе.

– Цяпер ужо нічога нельга змяніць, – сказаў Тадзік.

– Але і змірыцца нельга…

– Даядайце, няма калі тут расседжвацца, – заўважыў Каэтан, назіраючы, як сябры ледзьва варушаць сківіцамі .

Тадзік азірнуўся: хлопцы завяршалі абед, толькі адзін, трымаючы бляшанку з кансервамі ў руцэ, расказваў нейкую показку, спрабаваў насмяшыць таварышаў, але тут прагучаў загад камандзіра:

– Па конях!

У момант хлопцы сабралі рэчы. Пустыя бляшанкі загрэблі ў снезе, прыбралі ўсё за сабою і паселі ў кузаве. Наперадзе было некалькі гадзін дарогі.

На другі дзень Тадзік ужо быў у маёнтку Рута, дзе яго чакаў смачны Юхімчын абед і Верыны папрокі, маўляў, некуды падзеўся і не папярэдзіў.

– Што ты, Верка, да мяне маеш, – агрызнуўся Тадзік. – Цябе ж прасваталі, вось і пільнуй свайго будучага мужа, а мяне пакінь у спакоі, пасля доўгай і траскай дарогі яму хацелася добра выспацца.

– У маладых паноў шмат сваіх спраў, а ты толькі прыслуга, – прыкрыкнула на дачку Юхімка.

Тадзік устаў з-за стала, падзякаваў кухарцы і падаўся ў сваю камору, маючы намер зачыніцца там на замок. На парозе сутыкнуўся з аканомам.

– Як там? – спытаў ён.

– Усё добра, – адказаў Тадзік, саступаючы дарогу.

– Дзякаваць Богу, што ён ад нас не адварочваецца, – пачуў услед Тадзік аканомаў голас і абурана падумаў, што гэты чалавек нічога не цяміць у канспірацыі, пры жанчынах распытвае, каб даць падставы ім для разважанняў ды пытанняў.

29

Тры дні Тадзік валяўся ў пасцелі, спрабаваў чытаць кніжкі, якія браў з дазволу аканома ў панскай бібліятэцы, час ад часу пракручваў у памяці перажытае і радаваўся, што так удала атрымалася вызваліць вязняў. Мусіць, толькі дзякуючы неймавернай дзёрзкасці афіцэраў і жаўнераў змаглі яны ўзяць турму без шуму. Хацелася пачытаць нешта пра гераічных людзей, але ў бібліятэцы былі толькі любоўныя раманы пра слязлівых паненак, мабыць, гэтыя кніжкі набывала жонка гаспадара маёнтка. Ён пачынаў чытаць чарговы раман, перагортваў некалькі старонак, зноў упіваўся вачамі ў тэкст, але не знаходзячы нічога цікавага адкідаў кніжку, браўся за іншую.

У нядзелю прыехаў пан Руткоўскі, адразу паслаў Юхімку па Тадзіка. Хлопец прычасаўся, агледзеў сябе з ног да галавы і падаўся да гаспадара ў кабінет. Той, як звычайна, сядзеў за сталом, гартаў паперы. Убачыў Тадзіка на парозе, падняўся, пайшоў насустрач, абняў за плечы, прамовіў:

– Ты мяне радуеш. Каэтан казаў, што застаўся цалкам задаволены табою.

– Дзякую на добрым слове.

– Ну, раскажы падрабязна, як там усё было, бо не паспееў я распытаць брата, ён спяшаўся ў Варшаву. Перакінуліся трыма словамі. Праходзь, сядай на канапу.

Тадзік утульна умасціўся, пан Руткоўскі сеў у вялікі фатэль, запаліў цыгарку, падрыхтаваўся слухаць. Хлопец расказаў падрабязна ўсё, што бачыў і чуў. Апавядаў ён эмацыянальна, размахваў рукамі, не забыў пахваліць Каэтана, які ўвесь час быў побач з камандзірам і паводзіў сябе надзвычай адважна. Па твары пана Руткоўскага было відаць, што ён шчыра радаваўся за брата, але на дне вачэй усё ж залегла прыхаваная туга. Тадзік разумеў, што найхутчэй гаспадар сумуе па страчанай сям’і, таму часам такі змрочны бывае ягоны позірк, быццам праз вочы выліваецца цяжар, які пасяліўся ў сэрцы.

– Ведаеш, мой брат быў вельмі шкадлівы ў маленстве. Сабраў вакол сябе падлеткаў, такіх, як сам, і верхаводзіў імі. Выраблялі абы-што, сады латашылі, бароны на стрэхі зацягвалі, вароты выносілі за ваколіцы, шклом коміны зачынялі. Затопіць іншая баба печ, а дым – у хату. Зірне ў трубу, нічога няма, неба свеціцца, а дым не ідзе... Ганаруся, што Каэтан пасталеў і стаў сапраўдным афіцэрам.

– Мне прапаноўвалі таксама ехаць у Варшаву, але я вырашыў застацца тут.

– Мусіць, часова ўсе справы пакуль давядзецца спыніць.

– Чаму? Так добра ўсё прайшло, – здзівіўся Тадзік.

– Таму што немцы распачалі рэпрэсіі супраць палякаў. Учора ў Пінску замест трох вызваленых афіцэраў расстралялі трыццаць палякаў у якасці заложнікаў. Загінулі ні ў чым не вінаватыя людзі. У Брэсце таксама штодня арыштоўваюць людзей, кідаюць у турму, расстрэльваюць і вешаюць. Ствараецца такое ўражанне, што фашысты маюць пэўныя планы па знішчэнні мясцовага насельніцтва. Можа, табе лепш было б паехаць у Варшаву, але калі ўжо застаўся тут, дык нікуды не выходзь з маёнтка.

– Колькі гэта будзе доўжыцца? – насцярожана спытаў Тадзік.

– Не ведаю, можа, да лета. Цяпер зіма, холад. Куды без базы можна падацца? Сяляне ад палякаў, сам разумееш, не ў захапленні. Мы для іх чужыя, прыгнятальнікі, на іхнюю дапамогу разлічваць не даводзіцца.

– Амаль паўгода я буду вымушаны бяздзейнічаць?

– Так, а што рабіць? Пачнём варушыцца, завалім усю справу. Калі ты ўбачыш павешанымі сваіх паплечнікаў, думаю, і сам не захочаш перажыць іхнюю долю.

– Наадварот, я жадаю помсціць і помсціць ворагам!

Пан Руткоўскі памаўчаў, выдыхаючы чарговае воблака дыму. А потым сказаў:

– Дзейнічаць трэба з розумам. Нашы кіраўнікі ў Варшаве і Лондане таксама лічаць, што трэба пакуль пачакаць канца вайны між Гітлерам і Сталіным. Калі яны канчаткова дагрызуць адзін аднаго, тады польскі народ падымецца на паўстанне, ачысціць сваю зямлю ад брыдоты і пачне адбудоваўваць родную краіну. Цяпер нам неабходна рыхтавацца да гэтага рашучага кроку, назапашваць сілу, зброю, гуртаваць людзей вакол сябе. Трэба мець на ўвазе, што камуністычная прапаганда ўжо ўбіла клін у наша грамадства. Польскія камуністы таксама збіраюць у свае шэрагі людзей. Яны нашы ворагі, хоць мы належым аднаму народу. Разумееш, Тадзік, якая складаная сітуацыя ўтварылася зараз у Польшчы?

Тадзік згодна кіўнуў галавою.

– Я рады, што ты здатны стрымаць патрыятычныя парыванні і эмоцыі на карысць справе. Нам трэба быць мудрымі, разумнымі і прадбачлівымі, інакш не выжыць. Тое, што я працую гебітскамісарам не дае мне падстаў адчуваць сябе ў бяспецы. Учора да мяне наведваліся нямецкія сувязісты, ладзілі мой тэлефон, здагадваюся, што цяпер мяне будуць праслухоўваць. Таму ўсім нам трэба быць асабліва асцярожнымі. Яшчэ заўважыў, што каля майго дома ў Брэсце ўчора аціраўся нейкі тып, мабыць, за мною пачалі сачыць.

– Дык што, цяпер усё спыніцца?

– Так, у Брэсце часова спыніцца.

– А ў астатніх рэгіёнах што будзе? Можа, мне падацца ў Гародню або Вільню? – спытаў Тадзік, якога не задавальнялі некалькі месяцаў бяздзейнасці.

– Гэта ў цябе, юнага, час цягнецца марудна. А мае дні ляцяць хутка, мала паспяваю за дзень, за тыдзень, за год.

– Можа, мне ў такім разе вярнуцца ў Беласток, там мая цётка жыве. Маму наведаю. Яна, мусіць, і не здагадваецца, куды я падзеўся.

Пан Руткоўскі змераў хлопца пакрыўджаным позіркам і сказаў:

– Тадзік, я прывык да цябе, як да роднага сына. Не пакідай мяне. Я гляджу на цябе і ўяўляю, як расце мой хлопчык, як прабіваецца ў яго пушок на верхняй губе, які ён стройны і высокі, можа, нават зачэсвае валасы, гэтак жа, як ты…

Пан Руткоўскі апусціў пагляд. Вочы гаспадара ўвільготніліся, але ён схаваў ад хлопца слёзы. Сапраўды, сёння мо, як ніколі, пан Руткоўскі адчуў небяспеку вельмі блізка, ажно мароз прайшоў па скуры, калі прачытаў паведамленне, што жандары шукаюць грузавы "Форд". Гэта была машына, якая належала гебітскамісарыяту, але на заданне яна выехала з замененымі нумарамі, што і выратавала Руткоўскага ад расправы. Надалей трэба быць яшчэ больш абачлівым, бо ўсялякая дробязь можа прывесці да выкрыцця і ўрэшце – да смерці. Гаспадар вытрымаў паўзу і зноў загаварыў:

– Нам трэба трымацца ўсім разам. Менавіта ў еднасці – наша сіла. Я кажу не толькі пра наш маёнтак Руту, але найперш пра Польшчу, распятую ворагамі на крыжы, як пан Езус Хрыстус. Яна жудасна пакутуе, але застаецца жывою, і мы павінны навучыцца трываць разам з ёю, а калі настане час, дык з’яднацца і паўстаць супраць акупантаў, перамагчы іх, задушыць, спапяліць і развеяць па ветры, каб і почуту не засталося пра іх. Дабро павінна перамагаць усялякае зло, інакш жыццё загіне, спыніцца, як той расток, што выбіўся з зямлі, а яго пляндруюць цяжкімі ботамі!

– Добра, пан Руткоўскі, я ўсё зразумеў. Застаюся малаціць снапы на вашым таку і нічога без дазволу не рабіць, – сказаў Тадзік і падняўся.

– Дзякую за разуменне. Ты сапраўдны жаўнер!

– Да пабачэння, пан Руткоўскі. Буду чакаць новага загаду.

– Чакай, наш час настане.

Тадзік развітаўся і ціха выйшаў з кабінета, спусціўся па лесвіцы, апынуўся на ганку, акінуў позіркам заснежаны двор, узяў шуфаль і пачаў разграбаць з дарожак снег. Рабіў ён гэта старанна, укладваў у справу ўсю сілу, якую пакуль не было куды дзяваць.

30

Да самага вясновага цяпла атрад атамана Грака пражыў на базе каля горада Роўна, а потым рушыў у Любяшоўскі раён. Гэта радавала Сяргея Клімчука: усё ж бліжэй да радзімы. Сталі табарам кіламетраў за трыццаць ад Пінска, знайшлі астравы сярод балота ў пойме Прыпяці. Цяпер, калі, як казаў кухар Дзем, кожны кусцік на нач пусціць, украінцы не надта трымаліся аднаго месца, а болей вандравалі па Палессі, з’яўлялі часам каля Століна ці Давыд-Гарадка, іншым разам даходзілі ажно да Янава і Драгічына, харчаваліся ў сялян, агітавалі супраць савецкай улады, заклікалі ўступаць у свае шэрагі, запалохвалі людзей голадам, які пануе ў СССР, дзе мацяркі вымушаныя есці сваіх дзяцей. Сялянкі божкалі і хрысціліся. Хлопцы, якім пагражаў вываз у Германію, уліваліся ў курані ўкраінскіх паўстанцаў, бралі ў рукі зброю. Стралялі мала, хоць гэты раён быў густа заселены савецкімі партызанамі, пераважна з акружэнцаў ды былых служак Пінскага абкама і навакольных райкамаў, розных камітэтчыкаў і камсамольцаў, якія не паспелі выехаць у эвакуацыю. Аднак сутычкі часам здараліся. У пачатку чэрвеня атабарыліся ў сяле Хацішаў, адтуль выпраўляліся на заданні і вярталіся, нагружаныя харчамі.

Сяргей разам з іншымі хлопцамі не сядзеў у лагеры, вандраваў па Піншчыне, выконваючы розныя даручэнні. На гэты раз ён быў з Лёнем Парахнюком – Варнаком, Цітам – Камаром, ішло з імі яшчэ сямёра хлопцаў, з якімі Сяргей быў мала знаёмы, нават імёнаў іхніх не ведаў, бо звычайна ўсе карысталіся клічкамі. Сапраўды, гэта было зручна, бо імёны часта паўтараюцца, а клічкі былі адзінкавыя.

– Чаму ў цябе такая дзіўная клічка – Варнак, што азначае? Я і слова такога ніколі не чуў, – спытаў Сяргей у Лёні Парахнюка.

– Варнак – катаржнік, які здолеў уцячы. Я збег з нямецкага палону, дык хто я? Варнак!

– А я кусачы, як камар, сам сабе такую клічку прыдумаў, – заўважыў Ціт.

– Мог бы назвацца сабакам, – засмяяўся Лёня. – Яны таксама добра грызуцца. Як быў у палоне, бачыў: пры мне аднаго нашага хлопца аўчаркі зарэзалі, быццам нажамі, на смерць.

– Камар амаль нябачны, а як укусіць, дык дзень чухрыцца будзеш. І з кулямёта ў яго не пацэліш, – самазадаволена адказаў Ціт.

– Ну, і хітры ты, Камар. Цікава, мо цябе і камары не кусаюць? – засмяяўся Лёня, а за ім – і астатнія хлопцы.

– Іншы раз кусаюць, ды я іх не баюся. Свае камары, гэта вам не ворагі лютыя. Ціха, глядзіце, хто гэта там мільгнуў за кустоўем? – насцярожана спытаў Ціт. – Мо нашы?

Усе прыселі і ўтаропіліся ў трох хлопцаў, якія мільгалі ўдалечыні.

– На пілотках чырвоныя зорачкі. Партызаны, – канстатаваў Лёня.

– Глядзі ты, пад наш Хацішаў падбіраюцца, – сказаў Ціт, паказваючы рукою хаўруснікам спыніцца.

– Цяпер давядзецца мяняць дыслакацыю, – заўважыў Варнак. – Мала ім лесу, бессаромна лезуць у вочы.

– Акружаем, – загадаў Ціт і паслаў некалькі хлопцаў у абход наперад.

Калі трох партызанаў заспелі першыя стрэлы, яны залеглі, але тут з усіх бакоў засвісталі над імі кулі і так прыціснулі да зямлі, што і галавы немагчыма было падняць, каб агледзецца. Адзін з іх шпурнуў гранату ўсляпую, але яна не дасягнула мэты. Два партызаны, (мусіць, трэці быў забіты ці паранены) адчуваючы, што трапілі ў пастку, вырашылі прарывацца, падняліся на поўны рост і пабеглі. Казакі між тым сціскалі кола.

– Узяць жывымі! – крыкнуў Ціт.

Але менавіта ў гэты момант яшчэ адзін партызан быццам спатыкнуўся аб нябачную перашкоду і зваліўся на дол, а другі, прыпаў да зямлі, папоўз, але ўжо ўбачыў наперадзе шапкі з трызубцамі, прыставіў пісталет да скроні, стрэліў і ўпаў з дзіўнаю усмешкаю на вуснах, быццам дасягнуў таго, пра што даўно марыў.

– Вось табе і маеш, – расчаравана сказаў Ціт. – Хацеў прывесці "языкоў", а маю тры трупы.

– Лёгкая смерць, – роздумна сказаў Лёня, узіраючыся ў твары палеглых партызанаў. – Маладыя ўсе…

– Дзіва што, каб трапілі да нас, мы з іх жывых скуру садралі б, а дазналіся б усе іхнія таямніцы, – помсліва адказаў Ціт.

– Не разумею, чаго ты на Саветаў так уз’еўся, яны цябе быццам не пакрыўдзілі.

– З маленства ненавіджу ўсялякае начальства і іхніх паслугачоў, усіх гэтых солтысаў, паліцыянтаў, міліцыянераў, упаўнаважаных, якія быццам створаныя для таго, каб запрагаць ды паганяць простага чалавека.

Сяргей, які за час знаходжання сярод украінскіх нацыяналістаў ужо трохі звык да таго, што побач паміраюць людзі, з жудасцю падумаў: "Якая смерць чакае мяне? Ці здолеў бы я вось гэтак лёгка адмовіцца ад жыцця? Мусіць, не… Ды і што я каму вінны? Няхай ідуць усе да д’ябла! Я жыць хачу!"

– Што будзе рабіць з нябожчыкамі? – спытаў Варнак.

– Няхай ляжаць пад халеру, – адказаў Ціт. – Звяры расцягнуць з часам…

– Усё ж людзі, – выказаўся Сяргей.

– Мо яшчэ ім урачыстае пахаванне наладзіць? – пасміхнуўся Ціт. – Няхай партызаны ведаюць, што ім не трэба нас чапаць.

Хлопцы вярнуліся ў Хацішаў, зайшлі ў двор, дзе атабарыўся атаман Грак. Ён якраз галіўся перад люстэркам, павешаным на цвічок на сцяне. Казакі расказалі яму пра свае прыгоды. Той нахмурыўся, задуменна прамовіў:

– Трэба рыхтавацца да нападу. І наогул, пара мяняць месца дыслакацыі…

– Мо пра нас не ведаюць? – выказаў сумненне Ціт.

– Нешта разнюхалі, калі ўжо шныраць паблізу. Трэба павялічыць ахову вёскі і паслаць разведчыкаў, каб здабыць свежыя весткі пра месца знаходжання партызанаў.

– Будзе зроблена, адказаў Ціт, які выконваў абавязкі намесніка атамана.

– Дзейнічай, – загадаў атаман і працягваў галенне, здзіраючы са скуры шорсткую шчэць разам з мыльнаю пенаю.

Сяргей правёў па сваёй шчацэ даланёю і падумаў, што яму таксама трэба было б пагаліцца, але вырашыў, што зробіць гэта заўтра, а сёння хацелася добра наесціся і адаспацца. Кухар Дзем пачаставаў хлопцаў кашаю са шкваркамі і кіславатым ружовым узварам з рэвеню, дазволіў узяць па лусце хлеба з сабою. Хлопцы без лішніх размоў разышліся па хатах, хто дзе спыніўся. Сяргей накіраваўся да стараватай удавы, якая жыла на ўскраіне вёскі, павітаўся, сказаў:

– Я пасплю, не будзі мяне, цётка, без асаблівай патрэбы.

– Спі на здароўе, навошта ты мне? – адказала жанчына і пайшла з хаты, каб не замінаць ваяку.

Ён абудзіўся раніцаю, калі ўжо сонца ўвалілася ў акно, ад траскатні вінтовак і аўтаматаў, здагадаўся, што завіталі партызаны. Ускочыў на ногі, апрануўся, схапіў вінтоўку і кінуўся да штаба атамана. Там ужо таўкліся казакі, чакаючы загаду. Адзін з хлопцаў, што стаяў на варце, дакладваў Граку:

– Абстралялі партызанскую разведку, але чакаецца набліжэнне іхняга атрада, бо ў суседняй вёсцы шумна і нешта гарыць.

– Заняць абарону, – загадаў атаман. – Камар, будзь пры мне, вазьмі свой узвод.

Сяргей апынуўся ў ліку тых, хто ахоўваў Грака. Хутка пачалася моцная страляніна. Каб не надта нашкодзіць вяскоўцам, атаман загадаў адступіць з вёскі да лесу. Што рабілася на пярэднім краі – Сяргей не бачыў, але вельмі нерваваўся: там быў яго сябар Грыня, баяўся, каб з ім чаго дрэннага не здарылася. Гэты хлопец быў вельмі вясёлы, меў прыгожы голас і пры ўсялякай нагодзе любіў спяваць. Найчасцей заводзіў "Катэрыну". Хацелася быць побач з ім, аднак ён вымушаны быў сядзець тут, нічога не рабіць, ахоўваць цела атамана. Бой цягнуўся да абеду, а потым партызаны адступілі, падпальваючы хаты вяскоўцаў. Усчаўся страшэнны пажар, якому дапамагаў моцны вецер. Полымя гуло, трашчалі дахі, іскры ляцелі ўгору жахлівым феерверкам, а над усім звінелі жаночыя галашэнні.

З поля бою на ўскраіну лесу пачалі прыносіць спачатку параненых, а пасля – забітых, чалавек дваццаць. Сяргей убачыў свайго Грыню з прастрэленай галавой і затросся худым целам, стрымліваючы плач, душачы ў сабе жалобу і паўтараючы ў думках: "На ягоным месцы мог быць я. Ён падараваў мне жыццё, ахвяруючы сабою. Ах, Грыня, Грыня, яшчэ не паспелі мы з табою з’есці пуд солі, а мусім ужо развітвацца назаўсёды. Даруй мне, што я выжыў. Даруй, і бывай назаўсёды. Я запомню тваю магілу, каб вярнуцца да цябе пасля вайны і расказаць табе, як і што ў нас было, калі сам дажыву да таго часу…"

– Удод, варушыся! Трэба капаць магілу, – пачуў Сяргей, нібы праз сон, голас Камара, павольна павярнуў галаву, пашукаў вачамі рыдлёўку, якая тырчэла, увагнаная ў зямлю, узяў у рукі, стаў побач з іншымі казакамі, пачаў капаць, пераадольваючы ў сабе стому і боль ад страты.

Ён пазбягаў глядзець на мерцвякоў, бо пасля яны стаялі ў вачах, але на Грыню час ад часу кідаў позіркі. Хлопец ляжаў з заспакоеным выразам твару, малады і прыгожы, пасма цёмных валасоў спадала на лоб, і прыкрывала маленькую рану пасярод ілба, вакол якой запеклася чорная кроў. У думках Сяргей развітваўся з сябрам: "Даруй, дружа, не паспелі мы з табою нагаварыцца. Нават не ведаю, дзе жывуць твае бацькі. Ты мне аднойчы назваў сваю вёску, а я пачуў – і адразу забыўся, даруй. Не здолею паказаць тваім бацькам, дзе ты пахаваны. А хто ведае, што чакае мяне? Мо такая ж невядомая магіла сярод лесу? Застаецца нам адно: сустрэцца на тым свеце і там працягваць наша сяброўства, якое так нечакана абарвалася…" Пад сэрцам сабраўся гарачы камяк і неміласэрна паліў, быццам клубок змей упіўся ў грудзі атрутнымі зубамі.

31

Вясной гестапа распачало новыя арышты ў Брэсце. Трапілі ў турму дзясяткі два акаўцаў з Палескай акругі, гітлераўцы адразу расстралялі адзінаццаць чалавек, астатніх трымалі ў турме, вялі допыты. Наглядчыкі-палякі ўпотай, як маглі, дапамагалі арыштантам, але ад здзеку нямецкімі следчымі над падпольшчыкамі не маглі выратаваць. Тым, хто застаўся на волі, трэба было працягваць барацьбу, каб даказаць акупантам, што людзі, якіх яны арыштавалі, не маюць дачынення да падполля. На сваю рызыку пан Руткоўскі сабраў пяць чалавек, уключыў туды Тадзіка і накіраваў на чыгунку ў раёне Бярозы. Хлопцы неслі з сабой узрыўчатку, ішлі глухімі дарогамі, абміналі вёскі, за два дні амаль дасягнулі месца дзеяння. Заставалася яшчэ прайсці якіх кіламетраў пятнаццаць. У чарговы раз спыніліся адпачыць у лесе каля Тэўляў. Пападалі на зямлю, паскідалі заплечнікі, так і ляжалі з паўгадзіны, даючы адпачынак нагам і целу.

Лес толькі ўбраўся ў першую маладую зеляніну, выглядаў па-святочнаму прыгожым і абноўленым. Самавіта снавалі рудыя мурашы, носячы нешта ў жытло з ігліцы. Лёталі сінія маленькія матылі. У вяршынях стаяў такі прыемны гул, быццам дрэвы ўвесь час пра нешта гаманілі. Тадзік расшпіліў куртку, адчуў, што вельмі разгарачыўся ў час хады. Паляжаў так трохі, потым распрануў куртку наогул. Ветрык астуджваў прыемна спіну праз сарочку, не хацелася варушыцца і што-небудзь рабіць, але ён быў у гурце самы малодшы, лічыў неабходным даказваць сваю патрэбнасць, таму спытаў:

– Мо раскладзём вогнішча?

– Калі ёсць жаданне, дык раскладзі, – адказаў кіраўнік, якога ўсе называлі Марэкам.

Тадзік здагадваўся, што гэта толькі клічка. А зрэшты, якая розніца, як каго завуць? Са знаёмых у групе быў толькі Люцыян – Люцік. Ён адзін выжыў з таго ранейшага падпольнага гурта, з якім упершыню пазнаёміў Тадзіка пан Руткоўскі. Іх звязвала мінулае, пра якое іншыя прысутныя тут не ведалі. Тадзік трымаўся Люцыяна, у гаворкі асабліва не кідаўся. Не прынята гэта ў падпольшчыкаў, аднак яны абменьваліся позіркамі, гэта была такая прыемная гаворка вачамі, калі блізкі табе чалавек разумее твой настрой без лішніх словаў. Зараз яны разам падняліся і пайшлі збіраць ламачча, потым распальвалі вогнішча, усміхаліся, бо ўсё выдатна атрымлівалася.

– Можна і кашу зварыць, два дні варанага не елі, – прапанаваў Тадзік.

– Варыце, – дазволіў Марэк, які ўсё яшчэ ляжаў нерухома, нават вочы не расплюшчваў, востры падбародак вытыркаўся ўгору. Было яму гадоў пад сорак, самы старэйшы, мусіць, ён найбольш стаміўся. – Вацэк і Болек – на варту, калі каша зварыцца, вас заменяць.

Стражнікі неахвотна падняліся і пайшлі ў лес у два розныя бакі і хутка зніклі за зелянінаю.

– Дзе возьмем вады? – спытаў Тадзік, які толькі зараз схамянуўся, што без вады кашу не зварыш.

– У тым баку балотца бачыў, – паказаў Люцыян. – Можна будзе набраць, працадзіць ды і карыстацца.

– Займіся, а я буду майстраваць канструкцыю, на якую можна кацёл падвесіць.

Люцыян узяў кацёл і кубак і пайшоў, а Тадзік выламаў з сухастоін дзве стойкі-рагулі і папярэчыну, прымацаваў усё, як след, каб можна было павесіць кацёл. Не прайшло і паўгадзіны, як каша забулькала над агнём, смачным пахам абуджаючы апетыт у падарожнікаў. Марэк нарэшце сеў, задаволена зірнуў на вогнішча і сказаў:

– Маладыя жаўнеры ў нас самыя ўвішныя. Аб’яўляю падзяку за іныцыятыву. Калі варыва будзе смачнае, дык яшчэ адну падзяку атрымаеце, а заадно – кваліфікацыю кухараў. Як ні круці, а пры кухні галодны не будзеш, ганаровая пасада.

– Гэта не падзяка, а абраза, – азваўся Люцыян. – Ці дзеля гэтага мы пераадолелі столькі кіламетраў?

– Як не паясі, дык не папрацуеш, – спакойна адказаў Марэк. – А на вайне жаўнеру нічога, акрамя ежы і боепрыпасаў, не трэба. Там жыццё іншы раз хвілінамі лічыцца.

Раптам з кустоў выскачыў Вацэк, і таропка сказаў:

– Проста на нас ідуць бульбоўцы.

– Адкуль ведаеш, што яны? – спытаў Марэк.

– На шапках – трызубцы.

– Непажаданая сустрэча. Ідуць на пах кастра. Колькі іх?

– Трое, мусіць, разведка.

– Няхай толькі падсунуцца, сустрэнем агнём. Заняць абарону, – загадаў Марэк.

Жаўнеры пайшлі насустрач украінцам, залеглі па перыметры паляны. Болека вырашылі не клікаць, былі перакананыя, як пачуе стрэлы, сам прыбяжыць. У хуткім часе сапраўды тры постаці замільгалі між дрэў, ішлі асцярожна, прыслухоўваліся, пераглядваліся. Марэк даў знак нікому не варушыцца, не падаваць ніякіх прыкмет жыцця. Між тым бульбоўцы зусім асмялелі і пайшлі напрасткі да вогнішча, трымаючы напагатове вінтоўкі, на паляне спынілі, здзіўлена азіраліся, што нікога няма.

– Нешта тут не так, – сказаў адзін.

– Чаму? Мо які паляўнічы пайшоў у лес па дровы.

– Кідай зброю, рукі ўгору, – скамандаваў Марэк, хаваючыся за густым кустом арэшніка.

Адзін з бульбоўцаў стрэліў у той куст, адкуль пачуўся загад, астатнія кінуліся наўцёк. Марэк пачаў страляць, але, мусіць, няўдала, бульбоўцы зніклі ў зарасніку.

Жаўнеры кінуліся за імі, але тыя як скрозь зямлю праваліліся.

– Няўдала мы паваявалі, – сказаў Марэк. – Трэба хутка паесці і сыходзіць, пакуль яны не прыйшлі з падмогаю. Хаця перад боем есці не варта. Але мо абыдзецца без сутычкі…

На паляну прыбег Болек, спытаў:

– Што здарылася?

– Бульбоўцы на нашу кашу паквапіліся, мы іх прагналі, – адказаў Люцыян.

Хлопцы знялі кацёл з агню, пабралі лыжкі і сёрбалі недавараную гарачую кашу, апякаліся, але спяшалі апаражніць пасудзіну і напоўніць жываты. Калі кацёл апусцеў, Тадзік агледзеў яго, працёр травою, сказаў Люцыяну:

– Мыць не буду, і так вылізалі.

– Хутка збіраемся і сыходзім, – загадаў Марэк, затоптваючы вогнішча.

Праз пяць хвілін усе стаялі з заплечнікамі за спінамі і па камандзе рушылі ў бок чыгункі. Рапатам лясны гоман парушылі стрэлы. Жаўнеры залеглі, агледзеліся, убачылі наперадзе бульбоўцаў. Іх было шмат.

– Скідаем рэчмяшкі, займаем абарону, – загадаў Марэк і пачаў страляць з пісталета.

У адказ пачалася густая страляніна. Тадзік таксама выхапіў пісталет, некуды страляў ад страху без перапынку, пакуль не скончылася абойма. Толькі зараз ён агледзеўся і ўбачыў, што застаўся адзін. Марэк ляжаў забіты справа, Люцыян – злева, Вацэка і Болека не было відаць. Бульбоўцы працягвалі страляць. Тадзік засунуў небоездольны пісталет у кішэню, падняўся і кінуўся бегчы прэч. Ззаду пачуў каманду:

– Не страляйце, узяць жывым! Дагнаць! Давай ты, у цябе ногі доўгія!

Тадзік бег гэтак жа, як некалі ад таго немца, які яго хацеў расстраляць. Толькі цяпер было цяжэй, галлё неміласэрна хвастала па твары, карчы чапляліся сухімі галінамі, дралі адзенне, скуру на твары і руках. Але той, хто бег ззаду, быў дужэйшы і спрытнейшы. Яшчэ імгненне, вораг збіў з ног Тадзіка, наваліўся худым гнуткім целам, прыціснуў да зямлі, цяжка дыхаючы ў патыліцу, заламаў рукі за спіну, пачаў звязваць. Як палонны ні тузаўся, ні выкручваўся, вызваліцца не мог, толькі выкрыкваў:

– Пусці! Пусці!

– Зараз! Разагнаўся! – адказаў бульбовец, устаючы з зямлі і падымаючы Тадзіка.

Толькі цяпер яны сустрэліся позіркамі. Тадзік са здзіўленнем пазнаў Сяргея, таго самага хлопца з вёскі Вялікая Багна, які прыводзіў жывёлу на здачу да пана Руткоўскага.

– Ты? Тут? У бульбоўцаў? – спытаў ён уражана.

– А ты з ляхамі, паніч?

– Я ж табе казаў, што буду змагацца з акупантамі. А з кім змагаешся ты?

– Таксама з рознымі акупантамі, у тым ліку і з палякамі!

– Дык забі мяне, забі! Чуў я, што вашы рэжуць палякаў на кавалкі!

– А ты думаў, што толькі вам дазволена смактаць сялянскую кроў?

– Я жыву, як лічу патрэбным, маё сумленне чыстае перад Радзімаю.

– Розныя ў нас Радзімы, паніч. Чаго ты ўвесь час мне на вочы трапляеш, га? – спытаў Сяргей насмешліва. – Помніцца, ты аднойчы мяне ад фрыцаў выратаваў.

– І ты мяне паратуй, забі, каб не пакутаваць, не трываць прыніжэнне і ганебную смерць.

– Годзе табе… Ідзі ўжо… Бяжы, каб хто іншы не дагнаў, – махнуў рукою Сяргей. –Уцякай хутчэй! Пакуль я не перадумаў.

Сяргей развязаў рукі Тадзіку.

– А як ты? Што табе будзе?

– Нічога, скажу, што не дагнаў.

– Бывай, Сяргей, дзякую…

– Бяжы хутчэй, бо будзе нам абодвум ліха, калі заспеюць за прыемнаю гамонкаю.

Тадзік узмахнуў на развітанне рукою і знік у гушчары. Сяргей патаптаўся на месцы і нетаропка павярнуў да сваіх казакоў. Па дарозе падняў рагатую шапку з арлом, падумаў: "Занясу, як доказ, што не дагнаў акаўца, толькі шапку знайшоў…"

32

Тройчы па вечарах хадзіў пан Руткоўскі ў рэстаран "Гэта тут" да пані Казіміры Яжэмбоўскай, пацягваў піва, прыслухоўваўся да размоў нямецкіх афіцэраў, спадзяваўся пачуць пра падрыў чыгункі, чакаў сваіх хлопцаў. Менавіта тут ім прызначыў сустрэчу пасля выканання задання. Аднак чаканне ягонае было дарэмнае. Афіцыянткаю ў рэстаране працавала дачка гаспадыні, панна Марыся, і яшчэ тры бялявыя дзяўчыны, мусіць, з тутэйшых. Усе былі хораша апранутыя ў нацыянальныя польскія строі, чыстыя, беленькія, з вышыўкаю на каўнерах, рукавах і фартушках. Прыемна было глядзець на гэтую цнатлівую прыгажосць, вельмі прывабнаю была яна для гітлераўскіх афіцэраў. Хто ведае, як удавалася дзяўчатам адстойваць сваю годнасць? Марыся падышла да стала пана Руткоўскага, прыязна ўсміхнулася, спытала, што яму прынесці.

– Добрыя навіны, – адказаў кліент.

– Такіх пакуль няма, – ціха адказала Марыся.

Гэта быў пароль. Калі б нейкія весткі дайшлі, Марыся адказала б: "Лепшыя навіны – у пані гаспадыні". Афіцыянткі падслухоўвалі размовы падпітых афіцэраў і ўсё перадавалі пані Казіміры.

– У такім разе прынясіце мне, калі ласка, мілая паненка, куфаль піва і якую-небудзь салату са смажанаю рыбаю.

– З вялікім задавальненнем, пачакайце колькі хвілін, – адказала дзяўчына і паспяшала ў бок кухні.

"Справа сарвалася, – зрабіў для сябе выснову пан Руткоўскі. – Што здарылася з людзьмі? Няўжо ўсе загінулі? Ад каго?" Гэтыя пытанні не давалі яму спакою, пакуль ён піў горкае піва, адразу ж прынесенае Марысяю, і не адчуваў яго смаку. Хутка з’явіліся на стале замоўленыя стравы. Есці не хацелася. Ён трохі пажаваў салату, пакалупаў занадта касцістую рыбу і вырашыў адразу ехаць дамоў, каб у сваім кабінеце, дзе ён вельмі добра пачуваўся, абдумаць далейшыя планы падпольнай працы, пакуль Беласток і Варшава не падавалі ніякіх знакаў. Як звычайна па суботах, пад вечар Альберт прыехаў па яго на брычцы.

– Што дома? – спытаў пан Руткоўскі.

– Усё добра.

– Тадэвуш вярнуўся?

– Няма, а куды вы яго паслалі?

– У камандзіроўку, – схлусіў Руткоўскі аканому, якому не тое што не давяраў, але не жадаў, каб слуга шмат ведаў, меней будзе сведкаў, калі што здарыцца.

Разам яны выправіліся дамоў. Пан Руткоўскі, едучы па вуліцы, толькі зараз заўважыў, што ў горадзе ўжо зацвілі каштаны, прыйшла вясна, а ён, заняты справамі, зноў нічога не заўважыў. Ды і якая розніца, што там творыцца ў прыродзе, калі ў душы беспрасветны змрок? На Кобрынскім мосце іх прыпыніў патруль, праверыў дакументы і дазволіў ехаць далей. Замільгалі хаткі прыгараднай вёскі Трышын, а далей абапал пацягнулася балота з карчамі ды рэдкімі нізкарослымі бярозкамі, знядоленыя постаці якіх там-сям вытыркаліся з купін. Пан Руткоўскі стомлена заплюшчыў вочы і, размораны півам, непрыкметна для сябе задрамаў. Абудзіўся ён толькі тады, калі коні спыніліся ў двары. На ганак выйшла сустрэць пана Юхімка.

– Што тут у вас? – спытаў аканом.

– Усё добра. Тадзік вярнуўся, абадраны ўвесь.

– Вярнуўся? Дзе ён? Адразу – да мяне! – нецярпліва сказаў пан Руткоўскі.

– Добра, паночку, зараз перадам яму.

– Прынясі нам туды каву з печывам, – загадаў пан кухарцы.

– Зараз усё зраблю, – адказала яна. – Але ж пану трэба ўмыцца з дарогі.

– Умыюся.

– Я прынясу цёплай вады з печы ў ванны пакой, – адказала Юхімка, крутнулася на адным месцы і знікла за дзвярамі.

– Увішная ў цябе баба, – пахваліў Альбертаў выбар Руткоўскі.

– Пасля таго, як Веру аддалі замуж, адна спраўляецца, хоць часам і скардзіцца, – адказаў аканом.

– Дык мо яшчэ якую кабету ўзяць?

– Не варта. Навошта нам тут лішнія вочы?

– І то праўда, – згадзіўся гаспадар маёнтка.

Юхімка ведала ўсе панскія звычкі і ўмела папярэджваць жаданні. Толькі пан Руткоўскі ўмыўся, сеў у зручны фатэль і распаліў цыгарэту, адразу з’явіўся Тадзік.

– Заходзь, заходзь, вандроўнік, – радасна ўсклікнуў пан Руткоўскі. – О, які ты размаляваны! Хто гэта цябе, каты дралі, ці што?

– Галіны абдрапалі, калі бег па лесе.

– Што ў вас здарылася?

– Напароліся на хахлоў, завязалася сутычка. Убачыў, што Люцыян і камандзір забітыя, а з нашага боку ніхто не страляе, мая абойма таксама пустая, нават для сябе апошняй кулі не засталося, дык кінуўся наўцёкі. Куды падзеліся Вацэк з Болекам, не ведаю. Мусіць, іх таксама пастралялі. Страшна падумаць, як яны засталіся там, у лесе, не пахаваныя. Што з імі будзе?

– Мёртвыя спяць спакойна і нікога не турбуюць, – адказаў пан Руткоўскі, якога здзівілі словы юнака пра апошнюю кулю, сам ён яшчэ не запасаўся ні атрутаю, ні якім іншым сродкам, каб знішчыць сябе ў безвыходным выпадку.

– Ты сапраўды думаеш пра ўласную смерць, Тадзік?

– А чым я лепшы за маіх палеглых сяброў. Іншы раз згадваю іх, і мне пачынае здавацца, што і мае дні злічаныя.

– Нельга сябе загодзь хаваць, – заўважыў гаспадар. – Так і смерць не доўга наклікаць.

– У смерці ёсць тысяча і адзін спосаб, каб забраць чалавека. Усё не прадугледзіш. Таму, мусіць, трэба думаць пра яе спакойна.

– Не будзем пра дрэннае. Раскажы, што там здарылася падрабязней.

Тадзік расказаў пра ўсё, толькі чамусьці ўтаіў пра сустрэчу з Сяргеем. Навошта пану ведаць, як хлопец выратаваўся.

– Чаму ж ты так доўга не з’яўляўся? Ужо тры дні прайшло.

– Заблудзіўся я, убіўся ў нейкае балота, ледзьве выбраўся адтуль. Чыгунка скрозь ахоўваецца немцамі, трэба зашывацца ў нетры. Зрэшты, у лесе цяпер усіх трэба асцерагацца: і фрыцаў, і партызанаў, і хахлоў…

– Адзенне на табе ўсё ў лахманы ператварылася. Скажы Юхімцы, няхай дасць што-небудзь з майго гардэроба.

– Дзякую, пан Руткоўскі.

– Усе свае рэчы вы ў лесе пакінулі?

– Вядома, як я мог тыя заплечнікі вынесці, калі сам ледзь выратаваўся?

– Шкада ўзрыўчатку і зброю, з такою цяжкасцю мы іх здабываем…

– Можна было б туды вярнуцца, але, думаю, што хахлы ўсё наша дабро забралі. Хіба толькі таварышаў пахаваць?

– Там звяры ўжо ўсіх расцягнулі. Да таго ж, калі ў раёне чыгункі чуліся стрэлы, дык каго там ужо толькі ні было? Маглі немцы засаду ўчыніць. І чырвоныя, напэўна, не ўпусцілі магчымасць з цікавасці наведацца. Сам жа казаў, што лес цяпер густа населены, – разважліва адказаў Руткоўскі.

Пастукалі ў дзверы. Юхімка прынесла пану Руткоўскаму вячэру, паставіла на стол, сказала:

– Калі ласка, спажывайце на здароўе, пане, – пакланілася і пайшла.

– Папі са мною каву, – прапанаваў Руткоўскі Тадзіку.

– Дзякую, я трохі паеў кашы, а больш мне нельга, усе гэтыя дні галадаў. Дазвольце мне пайсці, каб памыцца ды пераапрануцца. Я ж толькі што прыйшоў.

– У такім разе памянём палеглых нашых таварышаў.

Пан Руткоўскі дастаў з шафы графінчык з каньяком, наліў два кілішкі, урачыста прамовіў:

– Вечная памяць і зямля пухам нашым сябрам, якія загінулі, абараняючы Айчыну ў яе цяжкі час.

– Вечная памяць і зямля пухам, – паўтарыў Тадзік, выпіў пякучы каньяк і паставіў кілішак на стол.

– Закусі, – прапанаваў гаспадар.

Тадзік узяў цукерку, нетаропка разгарнуў паперку, пачаў жаваць, чым выклікаў замілаванне ў Руткоўскага. "Ён яшчэ дзіця, цукерці любіць, такі самы недзе і мой Тадзік, толькі ніхто яго цукеркамі не частуе. Хоць бы выжыў у той Сібіры. А мая каханая Анэля?.. Што з ёю і з дачкою? За што нам усім такія пакуты? Ці мы мала любілі Польшчу, ці не шанавалі, ці не ганарыліся ёю? А не ўбераглі…"

– З вашага дазволу, пайду, – сказаў Тадзік,

– Ідзі, ідзі, адпачывай, набірайся сілы, сапраўдная барацьба толькі пачынаецца. Яшчэ нагаворымся. А па забітых не бядуй, у кожнага чалавека свой лёс. І ніхто не ведае, каму і што належыць перажыць. Можа, ты мусіш дажыць за іх усіх. Прынамсі, я веру ў гэта, – усміхнуўся хлопцу пан Руткоўскі, думаючы ў жалобе пра невымерныя страты, якія трывае яго народ дзеля далёкай і пакуль прывіднай перамогі.

Тадзік падзякаваў і выйшаў. Хацелася хутчэй скінуць з сябе бруднае падранае адзенне, добра вымыцца, пераапрануцца ва ўсё чыстае, легчы ў белую пасцель і доўга-доўга спаць.

33

Сяргей ужо болей за год не быў дома, вельмі засумаваў па матчыных драніках і зацірцы. У лесе з ежаю ці густа, ці пуста. Іншы раз па тры дні адну ваду хлопцы спажываюць. На соснах хлеб не расце, і з неба манна не падае. Ежу можна здабыць толькі ў вёсцы. Сялян аббіраюць немцы, савецкія партызаны, украінскія казакі, польскія жаўнеры, – усе хочуць есці. Адмовіць нікому нельга, і першыя, і другія, і трэція, і чацвёртыя могуць забіць, вынішчыць усю сям’ю. Прыходзяць да гаспадара, а ён адказвае: "Бярыце, што вам трэба, каб не казалі, што гэта я вам даў. Бо за гэта мяне расстраляюць". Уваходзяць казакі ў чужую камору, забіраюць, што хочуць, ідуць далей ад хаты да хаты, напаўняюць два ці тры вазы і знікаюць. Пры гэтым ведаюць, што хітрыя сяляне нешта прыхавалі і для савецкіх, і польскіх партызанаў, і немцам пастаўкі забяспечаць. Вёска, як невычэрпная скарбніца, адкуль усе кормяцца. Сяргея вельмі турбавала, як там маці выжывае? Да яе ж таксама ходзіць розная набрыдзь. Напэўна, вымушана карміць забойцаў свайго сына, куды падзенешся? Ён быў перакананы, калі б зараз быў дома, дык ніяк не здолеў бы агарадзіць сваю гаспадарку ад пабораў і сам бы ўжо, напэўна, стаў бы ахвярай чужынцаў. Пра гэта ён думаў штодня, кладучыся спаць. Адна мара грэла яго, што аднойчы ён вернецца ў родную вёску, каб хоць на пяць хвілін забегчы ў хату, абняць родных, паглядзець на іх, а потым зноў можна хавацца ў лесе, жыць адным днём, бо ўжо нагледзеўся на смерць паплечнікаў і ворагаў. Ні кроў, ні мерцвякі больш не палохалі і не ўражвалі яго. Чалавек вымушаны да ўсяго прывыкаць, інакш не вытрымае, звар’яцее ад жудаснай рэчаіснасці. Аднойчы ягоная мара замільгала магчымым здзяйсненнем, загарэлася ў сэрцы чароўнаю прагаю. Ціт сказаў, што ў чэрвені адбудзецца канферэнцыя, на якую збяруцца кіраўнікі надраённых провадаў. Месца правядзення – лес каля вёскі Вялікая Багна. Грака будуць суправаджаць чалавек дваццаць казакоў. Ціт, як кіраўнік службы бяспекі, збіраецца ўзяць з сабою ўсіх землякоў, каб яны хоць ненадоўга вярнуліся да родных хат, пабачыліся з бацькамі ды паказаліся не абы-як, а ў найлепшым выглядзе, сапраўднымі ваякамі за вольнасць Украіны.

– І мяне вазьмі, калі ласка, – папрасіў Сяргей.

– Паглядзім на твае паводзіны, – пасміхнуўся Ціт.

– А што мае паводзіны? Што я не так раблю? – абурыўся Сяргей.

– Не хвалюйся, гэта я так, да слова, вазьму і цябе. Мо ты хочаш дома застацца?

– Як я магу, што мяне там чакае? Партызанская куля, асабліва калі людзі дазнаюцца, што я быў з вамі?

– Праўду кажаш, – згадзіўся Ціт.

З таго дня Сяргей пачаў рыхтавацца да сустрэчы з роднымі, нават падарункі падрыхтаваў. Для маці раздабыў прыгожую хустку, брату сарочку-вышыванку. Не забіраў гэтыя рэчы гвалтам, а заплаціў сялянам, колькі ў яго было грошай, якія раптам вырашыў выдаць Грак сваім казакам за верную службу. Безумоўна, шмат хто з ягоных хаўруснікаў браў у людзей, у чым меў і не меў патрэбы, але тыя рэчы былі праклятыя, бо ніхто не хоча проста так страчваць сваё дабро.

Нарэшце доўгачаканы дзень настаў. Чалавек трыццаць казакоў, пераважна жыхары Берасцейшчыны, рушылі ў паход на чале з атаманам. Сяргей адчуваў хваляванне, калі пабачыў родныя мясціны. Побач з ім апынуўся Сцяпан, той самы хлопец з суседняй вёскі, з якім упершыню разам з Цітам пайшлі на Украіну.

– Ты амаль дома, – сказаў Сцяпан.

– І твая вёска побач. Шкада Колю, не пашанцавала яму, – адказаў Сяргей.

– Не ведаю, як ягоным бацькам занесці навіну пра смерць сына.

– Дык не нясі, няхай думаюць, што жывы, чакаюць…

– Нельга так. Трэба па хлопцу службу справіць у царкве… Нясу жменю зямлі з ягонай магілы. Ведаеш, Сяргей, дзяўчына ў мяне была з Вялікай Багны, кахаліся мы моцна, толькі бацькі прымусілі яе за іншага пайсці замуж, а я пасля так і не здолеў сабе пару падабраць. Так і халасцякую да дваццаці васьмі гадоў.

– Хто ж тая дзяўчына? – пацікавіўся Сяргей.

– Санда Мазалёва.

– У Санды ўжо і сынок расце. Замужам яна за Аверкам, цяпер ён солтысам у сяле служыць. Неблагі мужык, але ж мусіць выконваць загады немцаў: моладзь у Германію пасылае, пастаўкі спаганяе.

– Душыць такіх гадаў трэба!

– Зрэшты, калі не ён, дык нехта іншы павінен быў бы рабіць гэтую брудную і няўдзячную справу.

– Добры ты хлопец, але нейкі абыякавы да ўсяго.

– Супраць сілы не папрэш. З гэтым трэба лічыцца.

– Цяпер няхай і з намі лічацца, мы – таксама сіла!

– Бывай, Сцяпане, я ў Ціта адпрасіўся, на канферэнцыю не пайду, шыбую дамоў.

– Шчаслівы ты…

– Паспрабуй і сам адпрасіцца. Хто стукаецца, таму адчыняюць… – адказаў Сяргей, не жадаючы затрымлівацца, ягоная душа ўжо ляцела насустрач роднаму дому.

Адсюль з лясной паляны яшчэ нельга было разгледзець родную хату, але ён яскрава ўяўляў яе і не пайшоў, а пабег насустрач жаданай радасці. Нарэшце першая хата, другая, дзясятая. Вось яна, дамоўка, плот трохі пахіліўся, а ўсё астатняе без перамен. Ён прабег па двары, адчыніў дзверы ў сенцы, ступіў у іхні паўзмрок, нарэшце апынуўся ў пакоі. Сямейнікі палуднавалі.

– Добры дзень у хату! Вось і я, – сказаў Сяргей і задыхнуўся ад радасці.

Маці і брат кінуліся да яго. Ён абдымаў сваіх родных, адчуваў цяпло іхніх плячэй і рук, і, здаецца, нічога іншага яму ў жыцці не трэба было.

– Як ты, сынок? Дзе? Што? – спытала маці, выціраючы слёзы.

– Усё добра. Прыйшоў з хлопцамі па справе ў нашы мясціны.

– Дык мо і застанешся?

– Як жа я застануся? Калі не немцы, дык партызаны прыйдуць па маю душу.

– Вой, Божа, Божа, які ж лёс да нас неміласэрны! Але ты жывы, дык і няма чаго Богу грашыць. Папалуднуй з намі. Каб ведала, што ты прыйдзеш, дык чаго мудрэйшага зварыла б, а так частуйся тым, што маем.

– І што ж вы маеце?

– Крышаны з бобам, таўкеня з малаком. Схадзі, Кастусь, на вышкі, адрэж кавалак кумпяка, што на касавіцу ды жніво трымалі. Сёння ў нас вялікая радасць.

Маці даставала з печы чыгункі са стравамі, а Сяргей сядзеў за сталом, удыхаў звыклыя пахі малака, зёлак, грыбоў, азіраў памяшканне, дзе ўсё было знаёмае да драбніц з самага маленства і востра адчуваў, як не хочацца яму нікуды адсюль ісці. Маці наліла ў міску Сяргею крышаноў, паклала на талерку вялікі кавалак таўкені, паставіла кубак малака, парэзала кумпяк.

– Палуднуй, сынок, сілкуйся.

Сяргей узяў лыжку і пачаў есці хутка і прагна.

– Згаладаўся? – спытала маці. – Хто ж цябе там корміць?

– Усяляк бывае, але ж бачыш – жывы вярнуўся.

– Такі ты благенькі, толькі што доўгі вырас.

– Нічога, мама, былі б косці, мяса нарасце.

– Дзе ж ты быў увесь гэты час?

– На Украіне, а зараз сюды прыйшлі, толькі гэта вайсковая таямніца, – усміхнуўся Сяргей, разломваючы вялікую лусту самапечанага хлеба папалам. – Нікому пра гэта не трэба казаць. Чуеш, Кастусь?

– Добра, ці я не разумею? А ваяваць табе даводзілася? Ты, вунь, са стрэльбай, – спытаў малодшы брат.

– Дык трэба ж зайцоў на абед настраляць, вось мне і далі зброю. Зайцам толькі папусціся, дык яны на галаву сядуць, – засмяяўся Сяргей.

– Ведаю я тых зайцоў.

– Ці надоўга ты, сынок? – спытала маці.

– Толькі да раніцы...

Маці заплакала, выціраючы вочы ражком хусткі, пабожкала, пасля сказала:

– Трэба прымаць усё, што Бог пасылае. Пэўна, такі наш лёс.

– Я ж зусім забыўся, што гасцінцы вам прынёс, – схамянуўся Сяргей.

Ён дастаў з заплечніка квяцістую хустку і падаў маці.

– Вой, дзіцятка, мне цяпер давеку такое на галаву не завязаць, а толькі ў чорным трэба хадзіць. Сына і мужа пахавала, і ты невядома дзе блукаеш па свеце, ад ліхіх людзей хаваешся.

– Не варта раней часу старэць і паміраць, тым больш, што смерць прыходзіць заўсёды, калі яе не клічуць, таму трэба радавацца кожнаму дню. На вайне столькі моладзі заўчасна гіне! А гэта табе, Кастусь, – Сяргей падаў вышытую сарочку брату.

Той разгарнуў абнову, сказаў:

– Дзякую, вельмі прыгожа. Толькі куды ж яе апранаць?

– Хутка на вячоркі пачнеш хадзіць, дык ад дзяўчат адбою не будзе.

Кастусь пачырванеў, яшчэ саромеўся гаворак пра будучае дарослае жыццё.

– Ну, як тут наша гаспадарка?

– Ды неяк жывём. Кароўку трымаем, парсючка, курэй, качак. Пакуль не галадаем. Хоць аббіраюць нас усе, хто не лянуецца.

– Пойдзем глядзець, – прапанаваў Сяргей.

– Пойдзем, – згадзілася маці. – Толькі ты, Кастусь ідзі на вуліцу, ды паназірай, каб каго чужога ў вёску не прынесла. Як пабачыш паліцаў, немцаў ці партызанаў, папярэдзь.

Малодшы брат, які прыкметна падрос за гэты год, згодна кіўнуў галавою і знік за дзвярамі. Сяргей павярнуў галаву, паглядзеў на маці і толькі зараз, калі яна не ўсміхалася, убачыў, як пастарэла за гэты год. "Мусіць, зусім спрацавалася, – падумаў ён, – вунь, які твар стомлены, а з мяне памочнік ніякі. Зноў мушу ісці гойсаць па лясах, галадаць і мерзнуць. А дзеля чаго? З-за каго? З-за нейкіх вылюдкаў, што самі не жывуць і іншым жыць не даюць. Схавацца б ад усіх, ад усяго свету, каб нікога не чуць і не бачыць, а толькі працаваць у насалоду, араць, касіць, проста жыць, нікому не шкодзіць. Дык нельга, іншыя гаспадараць на нашай зямлі…"

34

Раніцай Сяргей прыйшоў на лясную паляну, дзе было шмат казакоў, большасць незнаёмых. Лёня Парахнюк размаўляў з прывабнаю маладзіцаю. Каштанавыя валасы яе былі заплецены ў тоўстую касу, якая абвівала галаву два разы. Вельмі пасавала ёй гэтая прычоска. Ды і Лёня побач з ёю глядзеўся вельмі хораша: высокі, стройны, плячысты, светлавалосы, прыгожы з твару. Умеў ён з густам апрануцца, нават па цяперашнім часе мундзір глядзеўся на ім выдатна. Раней таксама ён быў першы хлопец на вёсцы, граў на гармоніку, дзяўчаты за ім цугам бегалі. Жонка яго была дачкой багатага селяніна, а як закахалася, дык дамаглася, каб бацька дазволіў ім пабрацца. Лёня падаўся ў прымы. Але не пайшло на карысць сям’і тое багацце. Пакуль ён быў у палоне, яго жонку, дачку, цешчу і цесця вывезлі Саветы. Было падобна на тое, што Лёня знайшоў новае захапленне на час вайны, а, можа, і назаўсёды, бо віламі па вадзе пісана, што адновіцца яго старая сям’я. Сяргей падышоў да Ціта, каб паведаміць пра сваё з’яўленне.

– Ага, добра, што прыйшоў, зараз адыходзім, – сказаў Камар.

– Куды цяпер?

– Накіроўваюць у раён Ратна.

– Выдатна, гэта ж блізка ад нашай вёскі. Можна раз на тыдзень дамоў наведвацца, – узрадавана сказаў Сяргей.

– Без дазволу забараняю што-небудзь рабіць.

– Зразумеў. А з кім гэта наш Лёня шуры-муры заводзіць?

– Настаўніца з-пад Антопаля, мянушка Аксана, кіруе жаночай секцыяй акружнога провада. Дзяўчына здатная, на канферэнцыі добра выступала.

– Як у вас тут усё прайшло?

– Выдатна, будзем змагацца да перамогі над ворагамі. Збірай нашых, няма чаго тут час марнаваць.

– Будзе зроблена, брат Камар, – адказаў Сяргей і пайшоў між казакамі шукаць сваіх, каб перадаць загад Ціта.

Хутка сабраў усіх, два разы палічыў, перадаў загад сабрацца ў адзін гурт, толькі Сцёпу ніяк не мог адшукаць, нарэшце ўбачыў, што той сядзіць за высокаю разлапістаю елкаю. Сяргей падаўся туды і са здзіўленнем убачыў побач з ім Санду.

– А вы калі паспелі знюхацца? – здзівіўся хлопец.

– Увечары з хлопцамі хадзілі на вячоркі і сустрэліся нарэшце, столькі гадоў не бачыліся, засумавалі… – адказаў Сцёпа, з любасцю пазіраючы на маладзіцу.

– І што цяпер будзе?

– Грак дазваліў мне ўзяць яе з сабой.

– Што робіцца! – засмяяўся Сяргей. – На каго Аверку пакінула?

– Ён дзве каровы мае, іх болей, чым мяне, любіць.

– У цябе ж сынок дома застаўся.

– Дзіця да маці завяла, няхай пабудзе, пакуль я вярнуся.

– Прабачце, што патурбаваў і ўлез не ў сваю справу. Мы зараз адыходзім, пайшлі да нашых, – адказаў Сяргей і пашыбаваў уперад.

Пакуль ён збіраў людзей, паляна прыкметна апусцела. Камар наляцеў на яго са злосцю:

– Дзе валочышся? Ужо ўсе разышліся, а мы раней за ўсіх пачалі збірацца, а пазней адыходзім. Грак гневаецца.

– Дык ніяк Сцёпу не мог адшукаць, а ён – з Сандаю…

– Бабы нам яшчэ не хапала! Дрэнная прыкмета…

Ледзь толькі Грак ускараскаўся на каня, як раптам пачуліся стрэлы. На паляну прыбег казак, закрычаў:

– Партызаны! Акружэнне.

Грак занепакоена прыслухаўся: з якога боку страляюць, паказваў рукою на поўдзень і загадаў:

– Туды будзем прарывацца, – выхапіў пісталет з кабуры, саскочыў з каня і пайшоў, напружана ўзіраючыся перад сабой.

Яго адразу акружылі целаахоўнікі, ардынарац павёў следам каня.

– Хлопцы, за мной, – крыкнуў Ціт, выскачыў наперад перад атаманам.

Прайшлі метраў трыста, ужо супакоіліся, што выбралі правільны кірунак, і раптам зусім блізка пачуліся стрэлы, засвісталі кулі, збіваючы галінкі. Казакі залеглі, адстрэльваючыся. Ціт, перабягаючы ад дрэва да дрэва, паліваў аўтаматным агнём прастору больш для запалохвання праціўнікаў, таму што нікога не бачыў, следам кінуўся Сцёпа, каб закрыць камандзіра ад кулі. Санда памкнула за ім.

– Схавайся, сядзі на месцы, пакуль не скончыцца страляніна, – крыкнуў ён жанчыне.

Яна прысела, схапілася за галаву ад страху, абаперлася аб сасну спіною і застыла нерухома. Сяргей толькі на адно імгненне зірнуў на яе і пабег за астанімі казакамі. Невядома, дзе партызаны зараз, мо наперадзе толькі разведка пастрэльвае, а ззаду раптам увесь атрад узнікне. "Горача сустракае нас радзіма! – падумаў ён злосна. – Усё ў нас забралі. Нават лес, які заўсёды бараніў тутэйшы люд, прысабачыла гэтая набрыдзь!"

Пасля кароткай перабежкі, казакі зноў залеглі, стараліся страляць прыцэльна. Бераглі патроны. Сяргей таксама, перш, чым стрэліць, доўга вышукваў мішэнь. Здалося, што наперадзе сапраўды не так шмат партызанаў. Ён падпоўз да Ціта і прапанаваў:

– Давай, рынемся ўсе разам уперад. Які сэнс ляжаць тут без руху? Колькі іх там страляе? Я прыкінуў, чалавек дзесяць, не болей.

– А калі ім дапамога прыспее?

– Пакуль мы будзем тут ляжаць, дык яны дакладна дапамогу атрымаюць.

– Зараз параюся з атаманам.

Ціт папоўз да Грака, пакуль казакі трохі пастрэльвалі і чакалі загаду. Ён хутка вярнуўся і загадаў:

– Падрыхтавацца да атакі.

Хлопцы прыўзняліся, гатовыя ва ўсялякі момант падняцца на поўны рост.

Ціт азірнуўся на хаўрус і загадаў:

– Уперад! За мной!

Ён падхапіўся і пабег на крываватых нагах, хлопцы паспяшалі за ім, крычучы і страляючы. Сяргей бег разам з усімі, лаяў ворагаў, праганяючы страх. Куля прасвістала каля вуха.

– Каб ты спрахла, – прабурчаў ён.

Наперадзе мільгала Цітава спіна. Сяргей ледзьве паспяваў за ім, ніколі не думаў, што на кароткіх нагах можна так хутка бегаць. Стрэлы чуліся наперадзе ўсё радзей. Побач упаў казак, пасля яшчэ адзін. Ніхто не азіраўся і не спыняўся. Нарэшце ўсё сціхла, партызаны зніклі. Сапраўды, гэта магла быць разведка ці невялікі гурт, які паслалі, каб затрымаць уцекачоў. Усе яшчэ доўга беглі, кіламетры чатыры, нарэшце задыханы Ціт спыніўся, азірнуўся, пачакаў Грака, які ўжо сядзеў на кані, сказаў, выціраючы пот:

– Здаецца, прарваліся. Удод, палічы, колькі нас засталося?

Сяргей абвёў хлопцаў вачыма, адказаў:

– Пяць казакоў не хапае. І Санда прапала. Сцяпана таксама няма…

– Гэтая закаханая парачка мо куды ўцекла, – выказаў сумненне нехта.

– Параненыя ёсць? – спытаў Грак.

– Я, – адказаў адзін казак, які трымаўся за плячо, залітае крывёю.

– Хто бачыў, яшчэ, мо, каго забіла ці параніла, – пацікавіўся Камар.

Хлопцы маўчалі. Усе былі так захопленыя атакаю, што нічога не чулі і не бачылі, толькі Сяргей успомніў:

– Санда засталася сядзець пад сасною, Сцяпан загадаў ёй чакаць яго.

– Няхай чакае, – абыякава адказаў Ціт. – А Сцяпана мы знойдзем. Калі ён уцёк, вернем блуднага сына.

– Годзе размоў, трэба хутчэй выбірацца адсюль, – загадаў Грак.

– А як жа забітыя? Пахаваць іх трэба, – сказаў нехта.

– Маўчаць, – прыкрыкнуў Ціт. – Трэба ратаваць жывых, а мёртвыя застаюцца пад апекаю Бога. – Пайшлі, уперад. Сымон і Сідар – у разведку.

Два казакі подбегам кінуліся ў гушчар, толькі галіны за імі разгойдаліся. Гурт рушыў з месца, насцярожана пазіраючы па баках. Далей без прыгод прайшлі ўвесь шлях. Каля Ратна адшукалі сваіх паплечнікаў, якія паспелі ўжо добра атабарыцца. Усе былі задаволеныя, што ўдала дабраліся да месца, а цяпер нарэшце можна паесці і адпачыць, тым больш, што кухар Дзем сёння быў на дзіва шчодры і наклаў усім па поўнай місцы пшонкі са шкваркамі.

Сяргей жаваў кашу і ўсё думаў пра Санду: "Неяк занадта заспакоена яна ўмасцілася пад сасною, ці не трапіла ў яе якая куля. А што са Сцяпанам? Няўжо таксама загінуў? Вось яно чалавечае шчасце! Сустрэліся, узрадаваліся сустрэчы, вырашылі паяднаць лёсы, у выніку разам на неба накіраваліся. Што і казаць, там ціха і спакойна, ніхто не страляе. Гэта пустыя разважанні. Пяць казакоў і жанчына засталіся ў лесе непахаваныя. Што з імі будзе? Як можна так жыць, ці па-чалавеча гэта? А ўсе ядуць, быццам нічога не здарылася, нават памянуць палеглых забыліся. Што ж я так? Ці мне ўпершыню. І раней збягалі, пакідалі не толькі забітых, але параненых. Не толькі нашы, але і партызаны часам пакідаюць сваіх, калі не хапае часу і сілы вынесці з-пад куль, схаваць ад ворагаў. Вайна нікога не шкадуе. Нікому не спрыяе. Як выжыць, як выкараскацца з гэтае бяды..."

– Ты чаго такі пануры? – спытаў Ціт, седзячы насупраць і назіраючы за хлопцам.

– Шкода Сцяпана і Санду, толькі сустрэліся пасля доўгай разлукі і зноў…

– Па-першае, невядома, дзе яны, а па-другое, так Бог судзіў, – адказаў Лёня Парахнюк.

– Добра табе казаць, Варнак, калі ты сам ацалеў і дзяўчына твая своечасова сышла. А іх няма і ніколі не будзе…

– Скуль ведаеш?

– Здаецца мне, што Санда неяк вельмі нерухома засталася сядзець пад сасною, мабыць, застрэлілі яе. Сцёпа, мабыць, да яе вярнуўся ды і сам напароўся на кулю.

– Што ж, зямля пухам Сандзе, Аляксандры, дачцы Максіма Мазаля. Астатніх ніхто не бачыў ні параненымі ні забітымі, мо ў палон трапілі, дык памінаць зарана, – падвёў рысу ў размове Ціт. – Пераначуем, дык болей пачуем. Яшчэ будзе ў нас магчымасць адпомсціць Саветам за іхнюю лютасць. Не будуць яны хадзіць гаспадарамі па нашай зямлі. Адальюцца ім нашы слёзы. Заканчваем вячэру. Марш па палатках.

Ужо лежачы на мяккім падсціле з галля, Сяргей, нягледзечы на стому, усё ніяк не мог заснуць, а думаў пра Сцяпана і Санду, пра Аверку, які выпраўляў яго ў Германію, і не бачыў ніякага прасвету ў будучыні. Калі скончыцца гэтая калатнеча? Колькі часу чалавек можа, як звер, хавацца ў лесе? І хіба такое існаванне можна назваць жыццём? Пасля таго, як ён пабачыўся з роднымі, яму цяпер было асабліва цяжка і горка. Без яго пасадзілі бульбу, пасеялі зернавыя, без яго збяруць ураджай. А ён па-ранейшаму вымушаны карміць камароў у лесе, не разлучацца з вінтоўкай і забіваць людзей, якіх ён ніколі ў жыцці не бачыў. На яго думку, калі і змагацца, дык найперш з тымі, хто выдаў ягонага брата на смерць. Іх трэба знішчыць, ператварыць у пыл і развеяць па ветры, каб не пладзілася гнюснае насенне. Лютая злосць і нянавісць закіпалі ў Сяргеевым сэрцы.

35

У канцы чэрвеня 1943 года нечакана з’явіўся на кватэру пана Руткоўскага малодшы брат Каэтан, апрануты ў светла-шэры цывільны гарнітур пры гальштуку. Здарылася гэта пад вечар, калі гаспадар ужо збіраўся ўкладацца спаць пасля гарачага і турботнага дня. Апошнім часам Франц цяжка пераносіў спякоту, ад якой балела галава і адчувалася млявасць ва ўсім целе. Лекі, якія выпісваў нямецкі доктар, мала дапамагалі. Нямогласць спісвалася на ўзрост, як-ніяк чалавек пражыў амаль паўвека. Браты Руткоўскія пры сустрэчы радасна абняліся і доўга не адпускалі адзін аднаго. Па цяперашнім часе ніхто не можа быць упэўнены, што развітваючыся, можна мець надзею на будучую сустрэчу, таму, калі ўжо давялося яшчэ раз спаткацца, дык гэта, лічы, вялікае шчасце.

– Адкуль ты, дарагі мой, і куды? – спытаў гаспадар.

– Усё раскажу, Франэк. У нас будзе час на доўгія размовы.

– Сапраўды, што ж гэта я? Ажно разгубіўся! Заходзь, здымай гэты цяжкі гарнітур, ідзі ў ванны пакой, абмыйся з дарогі, а ў маім гардэробе падбяры сабе што-небудзь летняе. Чым дабіраўся?

– Падвёз адзін камерсант на сваім самаходзе. Але ў машыне невыносна горача, як на патэльні.

– Спачуваю, ну ідзі, а я падрыхтую што-небудзь паесці.

– Прыслугу тут не трымаеш?

– Апошнім часам палюбіў адзіноту. Сам разумееш, лішнія людзі на кватэры – лішнія сведкі. Калі са мною што здарыцца – іх пачнуць катаваць, каб выбіць кампрамат супраць мяне. Як я рады цябе пабачыць! Гэта ж мы засталіся толькі двое, калі не лічыць розных стрыечных сясцёр і братоў, з якімі мы і ў лепшы час бачыліся гады ў рады.

– Не бядуй, Франэк, у нас ёсць родны польскі народ. Не час нам маркоціцца і бедаваць, трэба дзейнічаць, змагацца з ворагамі.

– Нешта наша змаганне ледзь разгарыцца, дык адразу ці патухне, ці пагасне… За вячэраю пагутарым, чакаю цябе, – абняў брата за плечы гаспадар і накіраваўся ў сталовую, дзе агледзеў харчы, прывезеныя Альбертам, і застаўся задаволены.

Пан Руткоўскі растапіў прымус, паставіў на агонь патэльню, нарэзаў сала з праслойкамі, падсмажыў яго з двух бакоў, пасля ўбіў туды некалькі яек і пасаліў. Яечня хутка напоўніла прыемным пахам кухню. На талеркі паклаў твораг, нарэзаў кумпяк акуратнымі скрыдлікамі і хлеб, занёс усё ў сталовую. Потым узяўся за гародніну, не рэзаў, а толькі памыў зялёную цыбулю і гуркі, якія паспела вырасціць у цяпліцы Юхімка, паклаў у вялізны салатнік і застаўся задаволены сервіроўкай стала: "Выдатная сялянская вячэра. Дадам сюды яшчэ масла, слоік малака ды пару пляшак віна на выбар і каньяку. І хопіць з нас…" Калі з’явіўся Каэтан, апрануты толькі ў майку і шорты, стол ужо быў зладаваны.

– Што тут робіцца! Даўно я так смачна не еў! – усклікнуў госць.

– Сядай да стала, будзем баляваць. Што табе наліць – віна ці каньяку?

– Пачнём з каньяка, а пасля пабачым.

– За вольную Польшчу, – абвясціў першы тост гаспадар.

– Так, няхай яна жыве тысячу гадоў, а нам і па сотні хопіць, – адказаў Каэтан і кульнуў чарку.

Пан Руткоўскі закурыў цыгарку, есці яму не хацелася, бо тое-сёе, як звычайна, перахапіў у рэстаране "Гэта тут", дзеля кампаніі сядзеў пры стале. Каэтан, мусіць, быў вельмі галодны. З апетытам наваліўся на ежу. Гаспадар цярпліва чакаў, калі ж брат здаволіцца, ды яшчэ разы тры наліваў каньяк у чарачкі пад розныя тосты.

– Што наш урад у Лондане і Варшаве збіраецца рабіць? – нарэшце спытаў гаспадар.

– Ваяваць з ворагамі з захаду і ўсходу. Мяне накіравалі ў распараджэнне штаба Віленскай акругі Арміі Краёвай ствараць новыя партызанскія атрады. Некалькі добраахвотнікаў магу ўзяць з Брэста.

– У нас прайшлі вялікія арышты. Не ведаю, як мне ўдалося ўтрымацца. Усіх хлопцаў з былога "Вахляжа", якія з табою бралі турму, арыштавалі і расстралялі. Рацыю запеленгавалі, радыст, калі па яго прыйшлі гестапаўцы, паспеў раскусіць ампулу з атрутаю, зашытую ў каўнер. Ці паверыш, я радаваўся, што гэтага хлопца не загрэблі на пакуты. Ён мог не вытрымаць катаванняў і шмат расказаць. Яшчэ больш ахвяр было б, і не толькі ў Брэсце. Пацягнуліся б ніткі ў Беласток, Варшаву, Вільню…

– Сумныя навіны, а ў Варшаве пра гэта нічога не ведаюць.

– Усе сувязі абарваліся. Людзі палеглі, няма на каго абаперціся, трэба ўсё пачынаць спачатку.

– А як жа наш ваяка Тадэвуш?

– Тадзік жывы, мо таму і ацалеў, што ўвесь час сядзіць у маім маёнтку.

– Магу ўзяць яго з сабою.

– Шкада мне яго адпускаць. Гляджу на яго, і ўяўляю, як расце мой сын, убіраецца ў сілу. Добры хлопец удаўся…

– Ну, калі не хочаш…

– Што ты, брат, забірай, калі ён табе трэба. Гэта я так… Сентыментальны раблюся з узростам. Вельмі мне сям’і нестае. Ты не быў жанаты, мо табе цяжка мяне зразумець.

– Не цяжка, мне таксама хацелася б, каб мяне чакала недзе любая жанчына, а, можа, і дзеці, але ж за войнамі няма калі пра сябе падумаць…

– Што і казаць, на кожнае новае пакаленне прыходзіцца па вайне. Народ трывае вялікія чалавечыя і матэрыяльныя страты. І канца гэтаму не відно…

– У вайне настаў пералом. Немцы пакаціліся на захад, нам трэба добра падрыхтавацца да прыходу Саветаў, каб паказаць, хто тут сапраўдны гаспадар.

– Ідэя добрая. Няхай людзей мы зможам арганізаваць, а дзе браць зброю? На танкі з голымі рукамі не пойдзеш. Вінтоўка і аўтамат таксама дрэнныя памочнікі, патрэбна мець супрацьтанкавую зброю.

– Пачнём паціху ствараць партызанскія атрады, а пасля граміць нямецкія гарнізоны, здабываць зброю, хавацца ў лясах. Такім бачыцца мне план будучых дзеянняў.

– Я жадаю табе, Каэтан, удачы і поспеху ў гэтай адказнай справе. Радуюся, што стаў ты важным чалавекам, афіцэрам, які аддана служыць Айчыне. За цябе!

Яны выпілі і яшчэ доўга сядзелі і размаўлялі. Ужо апоўначы пан Руткоўскі спахапіўся і сказаў, што госцю трэба добра выспацца.

– Заўтра ў канцы дня паедзем у Руту, – сказаў Франц.

– Добра, у мяне ў горадзе ёсць такія-сякія дробныя справы, думаю, што за дзень я ўсё зраблю.

– Пакажы, якія ў цябе паперы. Мо табе трэба выпісаць новы аўсвайс?

Каэтан дастаў з гарнітура дакументы, у якіх было напісана, што ён займаецца гандлем дробнай галантэрэяй.

– Дык ты цяпер польскі камерсант, – усміхнуўся Франц.

– Выходзіць, што так. Справа мая дробная, але з драбніц складаюцца вялікія падзеі.

– Заўтра я выпішу табе новы пропуск, каб тутэйшая паліцыя і жандармерыя не мела да цябе ніякіх прэтэнзій. А цяпер – спаць, пасцялю табе на канапе.

– Дзякую, Франэк, я так стаміўся, што і пад плотам засну, – засмяяўся Каэтан, было відно, што ён прыкметна захмялеў.

Пан Руткоўскі падрыхтаваў пасцель брату, пажадаў яму добрай ночы. Пайшоў у спальню, але доўга не мог заснуць. Успаміны наплывалі адзін за адным, думкі трывожылі, не давалі магчымасці заспакоіцца. Брат атрымаў новае заданне, а што чакае яго там, на новым месцы дзеяння? Не ў прыемнае падарожжа сабраўся. Хоць бы яму ўдалося выжыць у гэтых мітрэнгах, дзе на кожным кроку падпільноўвае смерць ад немцаў і ад савецкіх партызанаў. Дзякаваць Богу, няма там украінскіх нацыяналістаў, затое ёсць літоўская паліцыя, ад якой таксама нічога добрага чакаць не даводзіцца, бо яна ўзялася верна служыць Гітлеру. Наіўныя літоўцы спадзяюцца атрымаць з рук фашыстаў незалежнасць. Ніколі не было такога на свеце, каб акупанты прыносілі волю захопленаму народу…

36

Тадзік ехаў у самаходзе на заднім сядзенні, быў бязмерна шчаслівы, што нарэшце яго ў чарговы раз паклікалі на сапраўдную справу, і рабіў выснову: свайго дня трэба ўмець дачакацца. Кіраваў машынаю мажны камерсант пан Холуб-Заворскі, побач з ім сядзеў паручнік Каэтан Руткоўскі. Яны зрэдзь калі перакідваліся словам, а болей маўчалі ды пільна сачылі за дарогаю. Дакументы ва ўсіх былі сапраўдныя, як быццам не мелася падстаў для хвалявання, але ўсё роўна напружанне, якое валодала людзьмі, вісела ў паветры. Толькі Тадзік быў цвёрда перакананы ў тым, што ніхто ім не перашкодзіць здзейсніць заданне, бо сам Бог клапоціцца пра Польшчу і спрыяе яе вызваліцелям. Не можа такая цудоўная краіна быць пад прыгнётам звяроў, якія гатовыя знішчыць усё на сваім шляху дзеля дасягнення панавання над светам. Самаход кіраваўся ў Ашмянскі абвод Віленскай акругі Арміі Краёвай. Выехалі рана, яшчэ да ўзыходу сонца. Таму Тадзік паўдарогі праспаў, а пасля ўжо глядзеў у акно, як праплывалі міма лясы і далёкія вёсачкі, як квітнела па-летнему шчодра зямля. Узбочыны дарогі былі падобныя да тых вышытых ручнікоў, якія Юхімка прасушвала перад Вялікаднем. Ехалі шмат гадзін. Нават не думалася хлопцу, што Усходнія Крэсы могуць займаць такую вялікую тэрыторыю. Толькі па абедзе спыніліся каля касцёла з гатычнымі вежамі, упрыгожанымі крыжамі. Звонку ён нагадваў касцёл у яго родных Лазняках, дзе бацька служыў арганістам.

– Тут мы і затрымаемся, – сказаў Каэтан.

Пан Холуб-Заворскі спыніў машыну. Пасажыры выйшлі, тупалі, разміналіся. Нават такая камфортная язда стамляе, тым больш што даймала гарачыня, хоць вокны ўвесь час былі прыадчыненыя. Кіроўца таксама адчуваў сябе не лепшым чынам, бо пайшоў ў цянёк і сеў проста на траву пад старымі ліпамі.

– Пабудзьце тут, я пайду пашукаю ксяндза, – прапанаваў Каэтан і падаўся ў касцёльны двор.

– Прыгожая мясціна, – сказаў пан Холуб-Заворскі, азіраючы з узгорка, на якім стаяў касцёл, ваколіцы: шырокі луг, вузкую рачулку, сіняватую сцяну лесу. – І паветра тут нейкае асаблівае, духмянае…

– Дык вунь ліпа цвіце, – адказаў Тадзік, назіраючы, як пчолы шчыруюць каля жаўтаватых някідкіх кветачак.

Каэтан вярнуўся хутка з ксяндзом панам Якімам Гарушчыкам, які дзелавіта запрасіў гасцей да сябе на абед. Хата гаспадара стаяла побач з касцёлам, пабеленая, чысценькая. Гаспадарыла там аканомка пані Альжбета, увішная стараватая кабета. Яна з сардэчным зычаннем "смачна есці" хутка паставіла стравы на стол і непрыкметна знікла.

– Як даехалі? – спытаў ксёндз.

– Выдатна, ніхто нас не спыняў, – адказаў пан Холуб-Заворскі, – але ўсё роўна такое адчуванне, што не па сваёй зямлі едзеш, што тут уладарыць нехта чужы.

– Якія маеце намеры?

– Я з хлопцам застаюся, пра гэта пагутарым пазней, а пан Холуб-Заворскі паедзе займацца сваёй камерцыяй, – адказаў Каэтан.

– Калі не надта спяшаецеся, дык адпачніце ў мяне колькі дзён. Я буду рады бавіць з вамі час, каб распытаць, што там чуваць у Берасці і Варшаве, – прапанаваў гаспадар.

– Пакуль нічога добрага. Скрозь немцы і іхнія памагатыя чыняць, што хочуць. А нам застаецца трываць ды збіраць сілу. Няма асаблівага сакрэту, дзеля гэтага я сюды і прыехаў, – адказаў Каэтан.

– Дзякую за запрашэнне, я з задавальненнем пажыў бы тут, але справы не чакаюць. Паеду ў Ашмяны. Мо ўдасца наладзіць якія гандлёвыя кантакты, – прамовіў Холуб-Заворскі. – Гандаль па ваенным часе ніякі, але ж трэба трохі варушыцца, бо пад ляжачы камень вада не цячэ. А мясціна ў вас цудоўная!

– Поспеху ў справах, няхай памагае Бог.

Па абедзе ксёндз прапанаваў усім паспаць, мужчыны згадзіліся, асабліва пан Холуб-Заворскі, які сапраўды вельмі стаміўся, а Тадзік прайшоўся па доўгай вёсковай вуліцы, паўзіраўся ў маленькія вокны хатак, паглядзеў на дзяцей, якія гулялі каля весніц, на курэй, што заўзята грэбліся ў пяску – і на сэрца навалілася туга, страшэнна захацелася дамоў. Як там? Што робіць мама? Як там сябар Яська ўпраўляецца з гаспадаркаю?

Ён вярнуўся да касцёла, убачыў, што дзверы ў храм адчыненыя, увайшоў у прахалоду муроў, агледзеў іконы, заўважыў усё тую ж пані Альжбету, якая прыбірала агаркі свечак з падсвечнікаў, усміхнуўся ёй і падаўся да аргана. Ажно захвалявалася сэрца: вельмі даўно не краналіся ягоныя пальцы клавішаў! Тата вучыў сына музычнай грамаце і праводзіў заняткі па музыцы. Усё тое, што яшчэ не выветрылася за гады разлукі, Тадзіку раптам захацелася ўспомніць. Паставіў ногі на педалі, крануў рукою клавіятуру. Душа сама выбірала мелодыі. Іграў натхнёна і самазабыўна, быццам свята пасялілася ў сэрцы. Успаміны праплывалі ў памяці: мама, тата, сябры – усе раптам сабраліся і слухалі яго гранне. А ён стараўся, дзіву даваўся, што здаецца нават не фальшывіў. У якіх закутках свядомасці захаваліся тыя ноты? Неспасціжна… Музыка напаўняла касцёл урачыстымі і радаснымі гукамі. Пані Альжбета села на лаўку, паклала рукі на Біблію і замерла, слухаючы юнага музыку. Тадзік спыніўся толькі тады, калі адчуў нечыю руку на сваім плячы. Ён павярнуў галаву і ўбачыў ксяндза.

– Прабачце, што я без дазволу крануў арган. Мой тата быў арганістам. Мяне і пацягнула…

– Добра ты граеш, сын мой. Заставайся пры нашым касцёле. Наш стары арганіст, на вялікі жаль, пакінуў гэты свет. Арган маўчыць ужо трэці месяц. Без яго імша – не імша. Ды што і казаць, арган – душа касцёла. Калі ён грае – дык свята апаноўвае людзей.

– Хацеў бы вам дагадзіць, але прыехалі мы сюды бараніць Айчыну, – адказаў Тадзік.

Сапраўды, ён адчуваў важнасць той справы, дзеля якой яго прывезлі сюды. Пра канкрэтную задачу Каэтан пакуль маўчаў, ды якая розніца, што давядзецца рабіць. Тадзік быў гатовы да ўсяго, толькі б не сядзець у маёнтку без руху.

– Бараніць Айчыну можна нават арганнай музыкай і пропаведдзю. Мяне моладзь слухаецца. І калі заўтра я скажу, што пратрэбны добрахвотнікі для Арміі Краёвай, дык не сумняваюся, што шмат хто з дзецюкоў пажадае стаць у шэрагі абаронцаў.

– Тадэвуш – жаўнер і па сутнасці мой ад’ютант, у яго задачы іншыя, – прагучаў за спіною Тадзіка голас Каэтана Руткоўскага. – Калі скончыцца вайна, тады ён можа абраць сабе які заўгодна шлях, а пакуль павінен быць на падпольнай вайсковай службе.

Хлопец здзіўлена азірнуўся і ўсміхнуўся паручніку ў знак згоды.

– Што ж, у кожнага свой лёс, але ўсе мы дзеці Божыя, таму найперш павінны слугаваць яму, калі надзелены пэўнымі здольнасцямі, – адказаў ксёндз. – Іншы чалавек сапраўды нараджаецца ваяром, у яго і душа мае адпаведны склад, і кулакі пудовыя, і плечы шырокія, а ў гэтага падлетка пальцы тонкія, здатныя да музыкі, слых выдатны і душа светлая. Ягонае імя перакладаецца, як хвала, ён павінен спяваць хвалу Богу. Мо і давядзецца яму забіць якога ворага, але потым усё астатняе жыццё будзе ягоны дух пакутаваць. Бо сказана ў Бібліі: "Не забі".

– На вайне такі расклад: калі не заб’еш ты, заб’ць цябе. Спрацоўвае інстынкт самазахавання. А ўжо хто загіне, а хто выжыве, вырашае шанцаванне, спрыт ці кемлівасць, – цвёрда прамовіў Руткоўскі.

– Не будзем пра благое, няхай беражэ вас Бог і спрыяе вам фартуна. А я заўсёды буду рады памагчы жаўнерам, якія змагаюцца за вольнасць Айчыны. Бо сапраўды, зло іншы раз трэба забіць, каб яно не ўваскрэсла зноў. Я паслаў па патрэбнага табе чалавека, пан Руткоўскі. Ён павінен прыйсці ўвечары.

– Дзякую, гэта было б выдатна, нам трэба дзейнічаць, – адказаў Каэтан і цвёрдым крокам пайшоў з касцёла.

– Адкуль ты родам? – спытаў у юнага арганіста ксёндз.

– З-пад Беластока. Мой бацька – Эдмунд Сапранецкі – быў вывезены Саветамі, а мы з мамай засталіся. Мусіць, не паспелі нас выслаць.

– Бог літасцівы…

– Так мы і жылі, пакуль не прыйшлі немцы. Пры першай жа сустрэчы з імі загінулі мае сябры, таму я рынуўся помсціць…

– Нянавісць – не самае лепшае пачуццё. Свет трымаецца на любові. Бог – ёсць любоў. Гэты выраз я разумею так: менавіта з любоўю павінны нараджацца і паміраць людзі, гэтае пачуццё павінна весці нас па жыцці. Любоў да бацькоў, да роднага селішча, да сяброў і суседзяў – вось галоўнае, што ахоўвае чалавека, інакш дзеля каго і дзеля чаго яму жыць, калі нішто яго не трымае, ні да чаго не прывязаны?..

Ксёндз гаварыў мудра і доўга, быццам чытаў пропаведзь цэламу сходу, хаця перад ім быў толькі адзін уважлівы і ўдзячны вернік.

– Я запомню вашы словы, што любоў важней за ўсё, бо яна дае жыццё і доўжыць існаванне свету, – адказаў Тадзік. – Дзякую за навуку, мусіць, гэтак жа мог бы прамаўляць да мяне мой тата.

Ксёндз усміхнуўся, правёў рукою па твары, быццам сціраў нябачную павуціну і паказаў рукою, запрашаючы да выхаду. Тадзік паслухмяна падпарадкаваўся гэтаму жэсту.

37

Каэтан Руткоўскі трохі хваляваўся перад сустрэчай з кіраўніком Ашмянскага інспектарату, ведаў толькі ягоны псеўданім Лось, а што за чалавек мог аказацца на такой адказнай пасадзе, пакуль заствавалася загадкай. Гэта прымушала нервавацца, бо калі адразу не складуцца адносіны, дык як пасля можна ладзіць агульную справу па стварэнні новых баявых дружын Арміі Краёвай? Аднак быў прыемна здзіўлены, калі ўбачыў свайго даўняга знаёмага па афіцэрскай службе Цэзарыя Груздзіловіча, пра якога ён ведаў шмат. Клічка Лось яму цалкам адпавядала. Гэта быў высокі і мажны чалавек, якому ледзь пераваліла за сорак.

– Каго я бачу! – радасна ўсклікнуў Груздзіловіч. – Колькі зімаў, колькі летаў!

– І я бяўзмерна рады, што менавіта з табою давядзецца вяршыць вялікія справы! – адказаў Каэтан, абдымаючы Цэзарыя.

Пакуль мужчыны абменьваліся звычайнымі вітальнымі фразамі, Альжбета паставіла на стол дзве пляшкі з віном і закуску, паціху сышла, каб не замінаць сустрэчы. Але госці не спяшаліся частавацца. А ўмасціліся на канапе і ціха абмяркоўвалі цяперашняе жыццё-быццё.

Пан Груздзіловіч быў з ваякаў, шчыра адданых Польшчы, які гімназістам уступіў у 1919 годзе ў легіён, у першы полк лёгкай артылерыі. За кампанію 1919-1920 гадоў атрымаў высокія ўзнагароды: ордэн Віртуці Мілітары і Крыж Валечных. Дакладна такія ж самыя ўзнагароды меў і Каэтанаў брат Франц Руткоўскі. Лёсы гэты людзей у маладосці былі вельмі падобныя, толькі пасля ў мірны час яны ўжо будавалі сваё жыццё кожны, як таго жадала душа. Па заканчэнні польска-бальшавіцкай вайны Цэзарый прадоўжыў службу ў войску камандзірам узвода ў падраздзяленні, якое было ў асабістым распараджэнні маршала Пілсудскага. Пасля дэмабілізацыі скончыў у Варшаве Вышэйшую школу сельскай гаспадаркі, атрымаў дыплом інжынера-агранома, уладкаваўся на працу ў Вільні, узяў шлюб, апошнія шэсць гадоў у перадваенны перыяд з’яўляўся дэпутатам Сейма і на гэтай ганаровай службе быў высока ацэнены дзяржаваю і зноў узнагароджаны – на гэты раз ордэнам Палонія Рэсцітута. Каэтанаў брат адразу пасля дэмабілізацыі з войска заняўся сельскаю гаспадаркаю, гэтая справа, знаёмая змалку, найбольш падабалася яму, але ніякіх узнагарод у мірны час ён не атрымаў за няхай і не навуковае, але ўсё ж разумнае выкарыстанне зямлі, падараванай ва ўласнасць дзяржавай ва Усходніх Крэсах за вайсковыя заслугі. Ён стаў асаднікам і ніколі не шкадаваў пра гэта. Каэтан хоць і вырас на зямлі, аднак не адчуваў цягі да земляробчай справы, яму падабалася вайсковая служба з яе разумным парадкам і дысцыплінаю.

– З якімі намерамі да нас? – спытаў Цэзарый.

– Паслалі мяне з Варшавы па папярэдняй дамоўленасці з камендантам Віленскай акругі палкоўнікам Вількам ствараць баявыя аддзяленні на Ашмяншчыне.

– Выдатная задума! А ведаеш, Вільк – мой даўні сябар, выдатны чалавек, шчыра табе скажу. Умее ладзіць з прадстаўнікамі розных партый, гуртуюцца вакол яго людзі. Думаю, што ён здатны выканаць усе пастаўленыя перад намі задачы.

– Будзем працаваць. А найперш раскажы, як склалася тваё цывільнае жыццё? – спытаў Каэтан. – Хаця ведаю: быў дэпутатам Сейма…

– Усё было добра, жылі і радаваліся. Жонка Гелена заўсёды мяне разумела, нарадзіла мне дзве дачкі. А з восені трыццаць дзявятага – мы ў віленскім падполлі, сам разумееш, спачатку – супраць Саветаў, а пасля – адразу супраць двух ворагаў: Гітлера і Сталіна. Пакуль рыхтуемся да барацьбы. Прызнаюся, не чакаў, што немцы могуць аказацца горшымі за звяроў. Звер знішчае ахвяру калі галодны, а гэтыя расстрэльваюць людзей без шкадавання. Тысячы віленскіх габрэяў вывезлі за горад і знішчылі, але папярэдне кантрыбуцыямі высмакталі з іх усё золата. Не грэбавалі нават залатымі зубамі і каронкамі, у мерцвякоў выдзіралі са сківіц усё, што блішчала.

– Гэтак яны рабілі ва ўсіх гарадах і мястэчках, – адказаў Каэтан. – Тое ж было ў Варшаве, Беластоку, Берасці. Знішчэнне адрознівалася невялікімі нюансамі.

– Яны заплоцяць за ўсё. Крах іх будзе страшны, – усміхнуўся Цэзарый. – Не можа зло ўладыць светам. А ты адкуль цяпер?

– Проста з Варшавы. А перад гэтым быў у Вільні, пазнаёміўся з начальнікам штаба Вількам. У якім стане падполле цяпер?

– Інспектарат мае развітую канспіратыўную сетку, можам працаваць. Здзяйсняем час ад часу сабатажныя акцыі. Безумоўна, жаўнераў не хапае. Таму трэба добра папрацаваць для стварэння партызанскіх атрадаў, але думаю, што спярша табе варта пазнаёміцца з мясцовасцю і нашымі людзьмі, якія займаюць розныя пасады і чакаюць канкрэтных загадаў да дзейнасці. Сам пабачыш, яны любяць Айчыну і гатовыя змагацца за яе вольнасць.

– Я рады гэтаму. Хачу папярэдзіць, са мною будзе мой ад’ютант, псеўданім Базан. З гэтым хлопцам мы знаёмыя даўно, разам бралі ўдзел у вызваленні з Пінскай турмы, мо чуў?

– О, гэта легендарная акцыя. Зроблена дасканала! У нас пра той подзвіг ведаюць усе! Яна з’яўляецца прыкладам для барацьбітоў.

– Што гэта мы насуха гутарым, пойдзем да стала, калі шчодры пан Гарушчык частуе нас, а сам пры гэтым не прысутнічае? – прапанаваў Каэтан.

– Прытрымліваецца канспірацыі і правільна робіць.

Мужчыны падняліся, селі за стол, выпілі па фужэру віна пад тост "за вольнасць Польшчы", да ежы так і не дакрануліся, а прыняліся распрацоўваць маршрут, па якім належала праехаць Каэтану з ад’ютантам. Пан Груздзіловіч выдраў з нататніка лісток паперы, напісаў назвы вёсак, маёнткаў і іхніх уладароў, якіх належала наведаць Руткоўскаму.

– Дам табе каня з возам, сувязных, якія будуць мяняцца, – паабяцаў Цэзарый. – Не мінай касцёлаў, ксяндзы цалкам на нашым баку, таму заўсёды можаш разлічваць на іхнюю дапамогу.

– Дзякую, пан маёр. Быў шчаслівы сустрэцца з даўнім таварышам. Трэба выпіць за сустрэчу, – прапанаваў Каэтан.

Паны заўзята чокнуліся фужэрамі і нарэшце, калі ўсё было абгаворана, прыняліся за стравы.

– Ты ўсё яшчэ не жанаты? – спытаў Цэзарый.

– Халасцякую пакуль. За войнамі няма калі пра сябе падумаць, але, спадзяюся, настане некалі лепшая часіна. Мо аддасі за мяне якую са сваіх дачок.

– Добрая ідэя. У мяне Ірэна і Эвеліна – прыгажуні, а замуж не спяшаюцца па той самай прычыне, што вайна ідзе. Жыццё спынілася на трагічнай ноце. Калі табе шчыра прызнацца, дык хочацца ўнукаў паняньчыць.

– За шчаслівую будучыню тваіх дачок, за ўнукаў і праўнукаў пана маёра Груздзіловіча я вып’ю з асабліваю насалодаю, – абвясціў новы тост Каэтан і міжвольна падумаў: "Няхай яна гарыць, гэтая вайна, ніякай пэўнасці ў жыцці, ніякай надзеі на шчаслівы заўтрашні дзень…"

38

Раніцай Каэтан і Тадзік у суправаджэнні сувязнога Генрыха прыехалі на возе ў маёнтак Зводы, які хоць і кантралявалі немцы, але ўпраўляючым там быў паляк Лявон Турскі па клічцы Скіф: высокі, худы, загарэлы, як пастух, бо праца вымагала шмат часу праводзіць на адкрытым паветры. Мо таму і атрымаў менавіта такі псеўданім. Маёнтак знаходзіўся за тры кіламетры ад Ашмянаў, якія моцна ахоўваліся немцамі, таму што праз гарадок праходзіў старадаўні шлях з Вільні на Мінск. Тут часта правяралі дакументы, у Ашмянах размясціўся даволі вялікі нямецкі гарнізон. Пасля сняданку з каваю гаспадар прапанаваў сустрэцца з людзьмі навакольных вёсак. Маладыя мужчыны якраз былі занятыя на касавіцы. Сувязнога з возам адпусцілі дахаты, а на брычцы Турскага паехалі проста на луг. Сяляне ішлі пракосамі адзін за адным. Толькі косы шоргалі аб траву. Лугавыя кветкі – жоўтыя, белыя, малінавыя – падалі, падрэзаныя вострым лязом, і ператвараліся ў траву, якой належала стаць сенам. "Так і людзі падаюць, скошаныя кулямі, становяцца аднолькавымі мерцвякамі", – падумаў Тадзік, назіраючы за працаю касцоў. Яму раптам стала шкада кветак, якія вымушаныя ў самай красе развітвацца з жыццём, ператварацца ў безаблічную масу, толькі водар пасля будзе нагадваць пра іхняе колішняе існаванне. "Што застанецца ад мяне, калі я загіну ў маладым узросце. Мо трэба было ажаніцца з Вераю, калі яна прасіла, хоць які нашчадак застаўся б. Чаго гэта я раптам успомніў? Няўжо кахаў яе? Быццам не. Проста нічога іншага не было яшчэ ў маім жыцці, няма чаго ўспамінаць…"

Пан Турскі спыніў касьбу, дзецюкі сабраліся гуртам. Чакалі, што ім паны скажуць.

– Якой вы веры, хлопцы? – спытаў Каэтан.

– Каталіцкай, каталіцкай, – пачулася ў адказ.

– А па нацыянальнасці хто?

– Тутэйшыя мы, спрадвеку тут жылі нашы дзяды і прадзеды, – сказаў старэйшы ў гурце мужчына.

Людзі гаварылі па-беларуску. Каэтан разумеў, што інакш і быць не магло, адкуль тут узяцца палякам. Хаця маглі б мову вывучыць у школе. Але хто ж у школе вучыўся? Адзінкі. Найчасцей бацькі лічылі, што сялянскім дзецям навука без патрэбы. Усё, што трэба ведаць земляробу, яны пераймалі ад старэйшых у штодзённай працы, якой было шмат, што хапала на ўсялякую пару года. Нават зімой, калі было трохі вальней, дык і тады знаходзіўся занятак, каб сплесці каша ці паладзіць воза і вупраж.

– Ці згодныя вы трываць далей нямецкую акупацыю?

– Не! Не! Набрыдла…

– Ці гатовыя вы змагацца за вольнасць Айчыны?

– Дайце зброю! Будзем змагацца! Толькі паклічце! – адгукнулася некалькі маладых галасоў.

Старэйшыя мужчыны прамаўчалі, па ўсім было відаць, што ім адмаўляцца ад спакойнага жыцця не хацелася, бо вісела адказнасць за сям’ю і гаспадарку, якая нажывалася цяжкаю працаю.

– Дамо зброю і паклічам, рыхтуйцеся. А калі не знойдзецца зброі, дык забяром яе ў нашых ворагаў. Мы перакананыя, што захопнікі з захаду і ўсходу будуць разбітыя, а Польшча расквітнее, як не красавала яшчэ ніколі, бо народ яе непераможны і мужны. Ён здабудзе волю, нават калі за гэта давядзецца заплаціць вялікай крывёю.

Прамоўца з Каэтана быў слабаваты, але ён дамогся галоўнага: людзі, хоць і размаўлялі па-беларуску, былі праз веру звязаныя з польскім духам і рухам за незалежнасць, а таму марылі пра паразу акупантаў. Пан Турскі загадаў сялянам працягваць працу, а агітатары на брычцы падаліся абедаць у маёнтак.

Пасля абеду накіраваліся ў маёнтак Бэлькі, уласнікам якога быў яшчэ даволі малады пан Уладзіслаў Бандарчык, былы студэнт Віленскага ўніверсітэта, які на правах гаспадара гасцінна прыняў Каэтана і Тадзіка. Яны доўга сядзелі ў сталовай, абмяркоўвалі план будучай працы. З размовы высветлілася, што моладзь быццам і жадае змагацца з ворагамі, але не хапае арганізуючай сілы, каб сабраць усіх разам.

– Я дзеля гэтага сюды і прыехаў, – сказаў Каэтан. – Толькі няўжо мне трэба ездзіць па маёнтках і вёсках, каб сабраць атрад? Мо прасцей паслаць адозвы?

– Цікавая ідэя. Але ж трэба ведаць, каму пасылаць.

– Дзе мы можам узяць такія звесткі?

– У ксяндзоў праз сувязных, – адказваў Уладзіслаў. – Толькі як на гэта паглядзіць пан маёр Груздзіловіч?

– Ён даў мне поўную волю дзеяння на сваёй тэрыторыі.

– У такім разе ў нас развязаныя рукі. Але тут складваюцца асаблівыя акалічнасці. Пад эгідай немцаў для барацьбы з савецкімі партызанамі і атрадамі Арміі Краёвай створаны спецыяльны дапаможны корпус з літоўцаў, якім кіруе генерал Павілас Пляхавічус. Вільк спрабаваў дамовіцца з літоўскімі паліцаямі аб мірным суіснаванні, але прадстаўнікі Пляхавічуса выставілі наступныя ўмовы: палякі адмаўляюцца ад прэтэнзій на Вільню і пакідаюць тэрыторыю Літвы, або ўступаюць у літоўскае войска, каб разам змагацца супраць Саветаў. Мы на такія ўмовы не маглі пагадзіцца, у выніку не проста разышліся ў розныя бакі, а сталі ворагамі.

– І што цяпер? – спытаў Каэтан.

– А цяпер яны вышукваюць нашых людзей, каб знішчаць. Таму пакуль мы сядзім у глыбокім падполлі. І гэта пачалося, яшчэ ў час кіравання Антонаса Сметаны, які імкнуўся пазбавіць палякаў на Віленшчыне іх нацыянальнай прыналежнасці. Аднойчы літоўскія ўлады абвясцілі пра замену пашпартоў, пры гэтым польскія прозвішчы пачалі перакладаць на літоўскую мову ды яшэ запісваць на свой манер. Калі ты Казлоўскі, дык становішся Авінусам, калі Сасноўскі – Пушыналісам. Хто не пагаджаўся, тых білі шомпаламі ад карабінаў – па дваццаць пяць удараў кожнаму нязгоднаму. Самыя ўпартыя – атрымалі па пяцьдзесят, але затое яны засталіся пры сваіх сапраўдных прозвішчах. Як бачыце, тая варожасць міжваеннага перыяду вельмі абвастрылася цяпер. Баявікі-шаўлюсы бязлітасна сваволяць на вуліцах Вільні і ў ваколіцах горада ў дачыненні да нелітоўцаў, а іхняя тайная паліцыя – саўгума, супрацоўнічае з гестапа ў справе ліквідацыі камуністычнага і польскага падполля. У такіх умовах нам даводзіцца гуртавацца і думаць, як абараніць сябе і сваіх блізкіх.

– Сітуацыя стварылася цяжкая, але мы не можам сядзець, склаўшы рукі, трэба дзейнічаць неадкладна. Так я кажу, Базан? – усміхнуўся Каэтан, калі заўважыў, што ягоны ад’ютант, як заварожаны, глядзіць на свайго начальніка.

Тадэвушу Сапранецкаму было чым захапляцца. Пана Руткоўскага-малодшага скрозь прымалі як ганаровага госця, з ім раіліся, дзяліліся праблемамі, шукалі разам выйсця з цяжкага становішча. І ён быў перакананы, што хутка ўзнікнуць акаўскія баявыя атрады, якія будуць бясстрашна змагацца з ворагамі.

– Неадкладна не атрымаецца. Мы і не заўважылі, што ўжо на дварэ сцямнела і пара нам павольна ад абеду перайсці да вячэры.