Лаза

Тадзік слухаў пані Магду і ніколі не перабіваў. А ёй падабаўся такі ўдзячны слухач, пры якім яна магла і паплакаць, і пажурыцца, і пажаліцца. Пры гэтым была перакананай, што ён не пойдзе пісаць даносы, бо думае гэтак жа, як гаспадыня, і прагне вызвалення Польшчы ад захопнікаў. Хлопец прызвычаіўся пад яе голас згадваць сваіх бацькоў, маленства, сяброў і пачуваўся ў прыемным асяродку. Служба ў яго была не цяжкая. Час ляцеў хутка. Непрыкметна настала прадвесне, а ён усё насіў лісты на пошту, або паперы на вакзал да начальства і ў іншыя розныя канторы. Прыглядаўся да супрацоўнікаў розных устаноў, пра ўсё, што заўважаў, раз на тыдзень, па пятніцах, расказваў пану Руткоўскаму. Той слухаў, нешта удакладняў, перапытваў, прасіў лепш прыглядацца да немцаў, пры нагодзе падслухоўваць іхнія размовы, каб мець як мага больш інфармацыі пра намеры ворагаў. Тадзік стараўся. Заўважыў, што намеснік каменданта вакзала абыякава прымае ад яго паперы, гідліва адкідае ў бок, тое, што належыць перадаць уласнаму начальніку і расказаў пану Руткоўскаму. Той хваліў хлопца за кемлівасць, а Тадзік здагадаўся, што палякі шукаюць сярод нямецкіх служакаў нездаволеных службаю, заробкам ці мала яшчэ чым, каб выкарыстаць іх у сваіх мэтах і пачаў яшчэ пільней прыглядацца да гітлераўцаў, а заадно вывучаў горад, запамінаў паламаныя платы, дзе можна будзе пры выпадку схавацца, пралезці ў шчыліну і затаіцца. Адна такая дзірка ў плоце вельмі дапамагла яму выратавацца самому, а яшчэ і Сяргею Клімчуку, якога выпадкова сустрэў на рынку, куды вясковец прывёз прадаваць сыр і масла. Хлопцы павіталіся, пацікавіліся адзін у аднаго, як жыццё-быццё. Сяргей паскардзіўся, што партызаны забілі брата, які служыў паліцаем і меў хоць які заробак, а цяпер яны з маці і малодшым братам не маюць ніякіх сродкаў да існавання. Таму, як толькі ацялілася карова, пачалі збіраць смятану, каб збіць масла, ды насушылі сыру, чым ён зараз і гандлюе. Да ўсяго маці апошнім часам скардзілася, што вельмі галава баліць, трэба было шукаць якога доктара ды купляць лекі. Раптам над рынкам узняўся галас. Тадзік адразу здагадаўся, бо ўжо ведаў ад пані Магды пра такія выпадкі на рынку.

– Сяргей, аблава, бяжым! – крыкнуў ён і пацягнуў хлопца за руку.

– Куды? Што? – няўцямна спытаў той.

– Немцы хапаюць людзей, каб вывезці ў Германію.

Сяргей у момант скідаў у торбу кругляшы масла і сыру, раскладзеныя на палатняным рушніку, і кінуўся ўслед за Тадзікам. А той кіраваўся да дзіркі ў агароджы, якую даўно прыкмеціў і меў у запасе на ўсялякі выпадак: раптам сам трапіць у аблаву. Ззаду за імі каціўся вал чалавечых галасоў, які ўсё нарастаў, таму хлопцы беглі з усяе сілы. Праслізнуўшы праз агароджу, Тадзік агледзеўся, убачыў немца, які стаяў зводдаль спіной да яго, жэстам паказаў Сяргею, каб ён рухаўся ціха і слізгануў за бліжэйшую будыніну, Сяргей памкнуўся за ім. Ледзь ён паспеў шмыгнуць за рог будынка, як прагучала аўтаматная чарга, якая быццам падхліснула хлопцаў. Рынуліся ўперад, хаваючыся між пабудоў да воданапорнай вежы, адтуль кінуліся да высокай агароджы былой гімназіі, дзе цяпер размясціўся нямецкі шпіталь для вайскоўцаў. Толькі тут яны прыцішылі крок і азірнуліся. Ніхто іх не даганяў. Аднак хлопцы хутка пашыбавалі па вуліцы, далей ад рынка, каб не нарвацца на яшчэ якую непрыемнасць.

– Па табе стралялі, не зачапілі? – спытаў Тадзік.

– Як быццам не, – адказаў Сяргей аглядаючы сябе. – Глядзі, торбу прашыла куля навылёт, сыр патрушчыла, – канстатаваў ён, зазірнуўшы ў кайстру. – Давай яго з’яму. Усё роўна пакрышыцца.

Хлопцы са смакам жавалі сыр ды з насцярогаю паглядваючы па баках.

– Смачная рэч, – пахваліў пачастунак Тадзік. – Ты заўсёды насі з сабою сыр, бачыш, ён табе жыццё выратаваў.

– Ага, наносішся! Бедны селянін што збярэ, дык мусіць прадаць, каб падаткі заплаціць, а сам нішчымніцаю душыцца. І гэтак было заўсёды, вось што крыўдна!

– Калі Бог гэтак уладкаваў жыцці, дык, мусіць, так павінна быць.

– Каб гэта сапраўды Бог уладкоўваў, дык я і не крыўдаваў бы. А як пагляджу навокал, дык усё не ад Бога, а ад людзей ідзе. Задумаюць палякі, прыйдуць і пануюць, задумаюць рускія – прыйдуць і кіруюць, а зараз немцы наогул гвалт чыняць. Вось і думаю, чаго яны ўсе сюды паўзуць, ці мы да іх ходзім розуму пазычаць ці парады якой просім? Пакіньце нас у спакоі, і мы нікога не зачэпім. Але ж не пакідаюць, кожны мае сваю патрэбу нешта тут здабываць, есці наша масла і сыр, а мы павінны выцягваць жылы на працы і аддаваць апошняе прыхадням.

– Пасля перамогі над фашыстамі ўсё будзе інакш, пабачыш! Нам трэба аб’яднаць сілы і змагацца з ворагам, а потым ладзіць справядлівае і шчаслівае жыццё нашых народаў, – горача запярэчыў Тадзік.

– Усе так кажуць. Ужо нашы людзі чакалі-чакалі Саветаў, браму ў знак прывітання ўпрыгожвалі, а што атрымалі ў аддзяку? Дулю з макам! Пяць сем’яў, дзе былі разумныя і багатыя гаспадары, вывезлі невядома куды. Хаты іхнія прысвоілі сабе, маёмасць разабралі, платы расцягнулі на дровы. І не хто-небудзь, а свае ж добрыя суседзі! А ты мне кажаш, што беларусаў палякі палюбяць, роўнымі прызнаюць! Толькі смерць нас зраўняе, вось што я табе скажу.

– Час памяняўся, калі не зрабіла нас дабрэйшымі мірная часіна, дык бяда навучыць любіць і цаніць жыццё кожнага чалавека. Немцы расстралялі двух маіх сяброў. Цяпер я ведаю, як лёгка можна знішчыць чалавека. А таму трэба змагацца з фашыстамі, не даваць ім спакою…

– На жаль, пакуль яны знішчаюць нас. Я таксама ведаю, як лёгка прыходзіць смерць. Мой брат, каб не ехаць у Германію на працу, згадзіўся служыць немцам у паліцыі, прыйшлі партызаны і застрэлілі яго на вышках. Каб я быў на той час дома, думаю, што і мяне куля не мінула б. З усіх бакоў нам пагражае смерць, не ведаем, куды бегчы, дзе хавацца. Толькі што мы з табою размінуліся са смерцю ці з вывазам на чужыну.

– Так, вораг пакуль моцны, але не вечна так будзе…

– Мы таксама не вечныя, – Сяргей азірнуўся, – куды гэта мы з табою прыйшлі? Мне ў іншы бок, трэба дамоў вяртацца. Яшчэ тэпаць ды тэпаць. Каб хоць да вечара паспець.

– Заходзь, калі будзеш зноў у Брэсце, – прапанаваў Тадзік і назваў адрас, дзе кватараваў.

– Ужо не хутка прыйду. Зямля ачысцілася ад снегу. Пара гной на поле вывозіць, а пасля араць ды сеяць, каб восенню сплаціць падаткі бульбаю, зернем ці якою жыўнасцю, чым удасца.

Сяргей паціснуў Тадзіку руку на развітанне і пайшоў размашыстым шырокім крокам на доўгіх нагах, худы, высокі, але ўжо трохі прыгорблены ад непасільнай працы, якая вельмі рана кладзецца на плечы сялянскіх дзяцей.

15

Дома Сяргея чакала непрыемная навіна. Солтыс перадаў маці, каб рыхтавала старэйшага сына для вывазу на працу ў Германію.

– Не паеду, – упарта адказаў Сяргей.

– Солтыс сказаў, што немцы расстраляюць, калі не выканаеш загад, – заплакала маці. – Нідзе няма паратунку простаму чалавеку.

– Ім бы толькі страляць! Людаеды!

– Сустрэла я Ціта Мошчышынага, ён казаў, што можа ўзяць цябе з сабою на Украіну ды схаваць там, – маці выцерла слёзы ражком хустачкі.

– Чаго я пайду на тую Украіну?

– Немцы ж нас да Украіны далучылі. Мы быццам украінцы, а там сабраліся нейкія людзі, умеюць сябе абараніць. Да таго ж Ціт наш дальні родзіч, мо ў крыўду не дасць…

– Мама, сяўба на носе! Як ты будзеш тут сама ўпраўляцца?

– Неяк з Кастусём… Упраўлялася ж, як бацька памёр, а вы былі малыя.

– У таго Кастуся адны гульні ў галаве. Дзе ён зараз гойсае?

– Ратавацца табе трэба, сынок. Схадзі да Мошчыхі. Ціт прыйшоў на колькі дзён і зноў пойдзе да украінцаў. Пагамані з ім, мо і табе варта туды выправіцца. У гэтым жыцці трэба быць хітрэйшым ды разумнейшым, інакш не выжыць. Гэта ж яго таксама хацелі ў Германію вывезці, а ён сышоў сабе, ніхто яго шукаць не кінуўся. Няма чалавека дый годзе, падбірайце іншых…

– Добра, схаджу мо заўтра, – згадзіўся Сяргей.

– Не, сынку, ідзі цяпер, бо заўтра будзе позна.

– Дык цёмна ж ужо, людзі сама вячэраюць.

– Ты ж іхняе вячэры не забярэш, у цябе патрэба вялікая – жыццё ратаваць. А Ціт, стары халасцяк, глядзіш сыйдзе куды да дзяўчат на вячоркі, дык і не зловіш.

Сяргей, які толькі што распрануўся, зноў пачаў нацягваць на плечы світку. Маці спахапілася:

– Што там у Брэсце? Бачу, торба поўная, нічога не прадаў?

– Аблава была на рынку, ледзьве ўцёк, бачыш, вось дзірку прастрэлілі ў торбе.

– Божа літасцівы, дзякуй табе, што выратаваў майго сына, – маці перахрысцілася на бажніцу. – Як жа ты ўцёк?

– Сустрэў паляка аднаго знаёмага, ён мяне вывеў праз дзірку ў плоце, а так бы ты мяне сёння не дачакалася б.

– Ах, Божа-Божа, раджала дзяцей, думала: на шчасце, аказалася – на пакуту.

У хату ўбег малодшы сын Кастусь, расчырванелы, вясёлы, убачыў брата, павітаўся, сёння яны не бачыліся. Сяргей пайшоў з дому вельмі рана, калі брат яшчэ спаў.

– Як схадзіў у Брэст? – спытаў Кастусь.

– Выдатна, вунь торбу гасцінцаў прынёс, – кіўнуў старэйшы брат у бок торбы.

Хлопчык кінуўся глядзець гасцінцы, развязаў торбу, расчаравана сказаў:

– Нічога не прадаў…

– Мы таксама любім сыр і масла, – падміргнуў Сяргей Кастусю, нацягнуў на галаву шапку і падаўся з хаты.

Ціта ён застаў дома. Той, аброслы чорнаю барадою, ажно на носе некалькі валасін чарнела, сядзеў за сталом і дыміў самакруткаю.

– Заходзь, заходзь, – адказаў гаспадар на прывітанне, – сядай, рады цябе бачыць. Вельмі ж ты ўгору выцягнуўся…

– Дык ногі ў мяне дазволу не пытаюць, растуць сабе і растуць, – засмяяўся ў адказ Сяргей.

– Малайчына, што жартуеш, вушы не апускаеш. Вельмі зручна прыйшоў, мая старая якраз да суседкі прасці выправілася. Я таксама збіраўся куды-небудзь на музыку падацца. Мо разам пойдзем?

– Не, я стаміўся. У Берасце хадзіў, хацеў масла ды сыр прадаць. А ледзь немцам у лапы не трапіў.

– Аблава?..

– Заганялі ўсіх: хлопцаў і баб, як рыбу ў браднік. Такі галас стаяў, што і цяпер у вушах звініць.

– Не дзіва… Дык што ты наважыўся рабіць?

– Маці раіць прасіцца з табою на Украіну.

– А ты што думаеш?

– Адкуль мне ведаць, што лёс рыхтуе?

– А ты да сябе прыслухайся, мо і пачуеш які разумны голас.

– Не ведаю, куды ні кінь, скрозь клін…

– Пойдзем са мной. Там магутная раць сабралася, ёсць добрыя і надзейныя хлопцы, зброю маюць, могуць за сябе пастаяць, і ніхто цябе не кране.

– А што я там буду рабіць?

– Жыць у летніку, гартаваць сілу, спасцігаць вайсковае майстэрства, усё тое, што трэба сапраўднаму казаку, каб біць ворагаў…

– Не ведаю, мусіць, я не здолею забіць чалавека…

– Не чалавека, а заклятага захопніка, які паскудзіць нашу зямлю, які забраў у нас спакой і волю! Зрэшты, што я цябе ўгаворваю. Не хочаш, едзь у Нямеччыну. Там цябе пірагі чакаюць… Ды і тут не соладка, як думаеш, хто твайго брата выдаў? Свае камунякі ды камітэтчыкі!

– Добра, дзядзька Ціт. Я згодны, – ціха адказаў Сяргей, разумеючы, што выбіраць яму няма з чаго.

– Не заві мяне дзядзькам, хоць я ўдвая старэйшы. Ад гэтага моманту я твой брат! Запомні гэта. У нас жа нават прозвішчы аднолькавыя.

– Дык як мне называць цябе?

– Проста Ціт, дакладней, у мяне ёсць клічка Камар. Я для цябе толькі Камар, забудзь маё сапраўднае імя і прозвішча. Мы і табе дамо нейкую прыгожую мянушку, а мо і сам прыдумаеш.

– Не ведаю, – паціснуў плячыма Сяргей.

– Гэта не так і важна, пакуль можна не спяшацца. А заўтра раненька чакаю цябе, рушым у дарогу, дальнюю і небяспечную. Але на шляху нам будуць сустракацца добрыя людзі, якія будуць дапамагаць. Дзякаваць Богу, зямля ад снегу вызвалілася, слядоў не пакінем, усе грэблі і сцежкі нашы. Шмат рэчаў не бяры, толькі самае неабходнае, бо ўсё давядзецца цягнуць на ўласнай спіне. І ежы вазьмі дні на тры: хлеба, сала, яшчэ чаго, каб пажыўнае было, але шмат месца не займала. Зразумеў?

Сяргей моўчкі кіўнуў галавою.

– А цяпер ідзі. Чакаю заўтра на світанку. Мне тут затрымлівацца не выпадае. Сам разумееш, солтыс, партызаны і іншыя злыдні… Адкуль заўгодна бяды можа чакаць.

– Да пабачэння, – сказаў Сяргей і націснуў клямку дзвярэй.

– Глядзі не праспі, сямёра аднаго не чакаюць, – папярэдзіў Ціт.

– Не прасплю, маці пабудзіць…

Сяргей выйшаў у вечаровую цемру ўзрушаны і занепакоены наступнымі пераменамі ў жыцці. Запалі ў душу Цітавы словы пра тое, што брата выдалі свае. Сапраўды, адкуль тым акружэнцам у лесе ведаць тутэйшых людзей, тым больш, што не на дарозе яны яго перастрэлі, а прыйшлі ў хату, ведалі, дзе шукаць. Хто яны, тыя здраднікі, што жывуць побач, але не пашкадавалі маладога хлопца, толькі за тое, што вырашыў застацца дома, каб ацалець? А выйшла ўсё наадварот. Іншы скажа: такі лёс. А хто можа ведаць свой лёс? Няўжо братаў гэта быў лёс – нявінна загінуць ад кулі? Ці, можа, колькі ні хавайся ад смерці, а яна знойдзе і на печы? Дык ці варта пакутаваць, валачыся за свет, каб усё роўна загінуць маладым і здаровым, поўным сілы? Ён спрабаваў уявіць, што яго чакае на Украіне, але так нічога і не здолеў убачыць. Будучыня была замкнёная невядомасцю.

У цемры каля Пракапеевых варот свяціўся агеньчык самакруткі. Сяргей падышоў да суседа, павітаўся.

– Што чуваць? – спытаў стары.

– Нічога добрага. Мяне прымушаюць ехаць у Германію.

– Што думаеш рабіць?

– Не ведаю. Паеду – прападу, не паеду – заб’юць.

– Раней у лесе людзі хаваліся ад усялякай бяды. А цяпер і там поўна ўсялякай навалачы. Скрозь прыхадні, нам няма месца на роднай зямлі.

– Ціт Мошчышын прапаноўвае пайсці з ім на Украіну. Мусіць, пайду.

– Такі цяпер час, хлопча, не ведаю, што табе параіць. Нідзе няма спакою…

– Бывайце, дзядзька Пракапей, не памінайце ліхам.

– Шчасця табе ў дарозе. Няхай Бог беражэ…

У хаце Сяргея чакалі маці і малодшы брат Кастусь, сядзелі за сталом пры цьмяным святле лучыны, што гарэла на прыпечку, не вячэралі.

– Як ты? Што там? – спытала маці, напружана ўзіраючыся ў сынаў твар.

– Пайду з Цітам, – адказаў Сяргей.

– Ідзі, сынок, мо ўратуешся…

– Вазьмі і мяне з сабою, – папрасіўся Кастусь.

– Малы яшчэ.

– Па дарозе вырасту…

– Маўчы, – прыкрыкнула на малодшага сына маці.

– Трэба сабрацца, заўтра на світанку пойдзем.

– Добра сынок, сядай, будзем вячэраць, а там ужо, што Бог дасць. Вой, галава, мая галовачка, баліць, роздыху не дае… Няўжо нарадзіла я сваіх сыноў толькі для таго, каб іх ворагі пазабівалі? – уздыхнула маці і пайшла да прыпечка даставаць салонікі.

Сяргей акінуў позіркам хату, каб запомніць усё да драбніц, потым пачаў меркаваць, што з рэчаў трэба ўзяць з сабою. Ён ужо пачуваў сябе госцем, наступнасць забірала яго адсюль надоўга, мо і назаўжды, але пра гэта цяпер не хацелася думаць. Верылася, што лёс клапоціцца пра яго, нездарма паслаў менавіта сёння Ціта, калі прыйшла вестка, што трэба ехаць у Германію. Да таго ж, калі ён кажа, што там ужо шмат хлопцаў, дык гуртам мо неяк і перачакаецца навала. А далей жыццё само вырашыць, якім каму быць, куды скіравацца. Што чалавеку трэба? Магчымасць зарабіць сабе на хлеб ды нейкае жытло, каб схавацца ад непагадзі. Але і гэтага, самага неабходнага, пазбаўляюцца людзі з-за рознай набрыдзі, якая не мае ні сумлення, ні сораму.

16

Тадзік стаміўся жыць у чаканні перамен, хадзіў па горадзе, дзе вывучыў кожную вуліцу, кожную дзірку ў плоце, ледзь не ўсіх сабак ведаў з выгляду і збіраўся ўжо сур’ёзна пагутарыць з панам Руткоўскім. Зрэшты, з такім поспехам ён мог бы жыць і ў сваіх Лазняках. Якая тут карысць ад яго? І дзе тая абяцаная барацьба з ворагамі, калі вось яны ходзяць гаспадарамі па Брэсце, часцяком нямецкія афіцэры – нават пад ручку з тутэйшымі паненкамі, лечацца ў шпіталях, мноства якіх уладкавана ў вялікіх былых грамадскіх будынках. Аднойчы ясным красавіцкім днём, калі ад снегу засталіся толькі брудныя лапікі ў зацененых мясцінах, Тадзік разамлелы пад сонечным цяплом вярнуўся ў гебітскамісарыят з пошты, аддаў карэспандэнцыю сакратарцы, яна сказала яму тэрмінова зайсці да шэфа. Хлопец пастукаў у дзверы, увайшоў у кабінет.

– Заходзь, Тадэвуш, – сказаў пан Руткоўскі, – сядай, дзе зручней.

За сталом сядзелі два незнаёмыя дзецюкі, якія зацікаўлена, прынамсі, так здалося Тадзіку, паглядзелі на яго. Адразу ўзнікла адчуванне, што госці гэтыя тут не выпадковыя, а хутчэй жаданыя.

– Знаёмцеся, гэта Тадэвуш, – сказаў гаспадар кабінета, потым паказаў на бялявага кірпатага хлопца. – Гэта Люцыян, а гэта Рамуальд, – Руткоўскі кіўнуў галавою ў бок лабастага шатэна.

– Вельмі прыемна, – адказаў Тадзік, сядаючы да стала, і пачуў тое ж у адказ.

– Гэтыя хлопцы цікавыя тым, што яны іншы раз ходзяць на паляванне. Тадэвуш, ці любіш ты паляваць? – з усмешкаю спытаў пан Руткоўскі.

– Раней не даводзілася. Але каб якая нямецкая дзічына трапілася, дык я б з ахвотаю, – засмяяўся Тадэвуш.

– Неасцярожна выказваешся. Ці ведаеш, у нямецкай дзічыны добры нюх, але, мусіць, маеш добрую інтуіцыю на сваіх людзей, таму на першы раз дарую неапраўданую смеласць. Люцыян і Рамуальд, зразумелі з кім маеце справу?

Дзецюкі задаволена заўсміхаліся ў адказ.

– Хлопец малады і гарачы, адданы Радзіме, – працягваў гаспадар кабінета, але яшчэ нічога не ўмее.

– Навучым, была б толькі галава на плячах, – адказаў Рамуальд, дастаў з кішэні нататнік, запісаў нешта на ім, падаў Тадзіку. – Заўтра ў сямнаццаць гадзін прыходзь па гэтым адрасе. Стукнеш тройчы ў дзверы – дзяўчына спытае: "Хто там?" Адкажаш: "Сябар да брата". Табе павінны сказаць: "Даўно зачакаліся". Гэта пароль. Запомніў? Паперыну падзяры. Калі табе, адкажуць не так, спашліся, што памыліўся і адразу сыходзь. Зразумеў?

– Так.

– Вось і выдатна. Заўтра абмяркуем усё больш грунтоўна.

– Ты вольны, Тадэвуш, – ласкава ўсміхнуўся пан Руткоўскі.

Тадзік развітаўся з прысутнымі і падаўся да дзвярэй, а грудзі яму распірала ад радасці: нарэшце дачакаўся нейкага руху ў накірунку здзяйснення ўласных намераў. Памяць пра палеглых сяброў і боль за панявечаную Радзіму не давалі спакою. Ён прагнуў помсціць ворагам. Нарэшце цяпер у яго з’явіцца такая магчымасць. Чым бы ні займаўся ў гэты дзень, а ўсё перад вачамі стаялі пан Руткоўскі, Рамуальд і Люцыян. Ён згадваў кожнае слова, сказанае імі, кожны рух вуснаў, усмешкі, позіркі, уяўляў блізкую будучыню, калі ён са зброяй у руках будзе змагацца з ворагамі і прыйдзе пераможцам вызваляць родныя Лазнякі. Насустрач яму выйдзе маці і заплача ад радасці ў яго на грудзях. Ледзьве дачакаўся прызначанага часу і з хваляваннем пастукаў у дзверы. Яго сустрэла высокая тоненькая дзяўчына, адказала на пароль дакладна, упусціла ў памяшкане, прапанавала павесіць куртку на вешалку ў вітальні, правяла ў пакой, дзе вакол стала сядзела чацвёра хлопцаў: Рамуальд, Люцыян і яшчэ двое незнаёмых.

– Яшчэ адзін госць завітаў, – сказала дзяўчына. – Пэўна, не берасцеец. Я тут усіх прыгожых хлопцаў ведаю.

– Дзякую, Яніна, – адсказаў Рамуальд. – Гэты прыгажун з Беласточчыны, завуць яго Тадэвуш. Прыдумай яму мянушку, у цябе гэта добра атрымліваецца.

Дзяўчына на імгнене задумалася, стрэльнула вочкамі на новага госця і адказала:

– Такому сінявокому вельмі падыходзіць імя Валошка.

– Валошка дык Валошка, – пагадзіўся Рамуальд.

– У мяне ўжо ёсць мянушка – Базан, – запярэчыў Тадзік.

– Добра, будзеш мець двайную клічку Базан-Валошка, – вынес канчатковае рашэнне Рамуальд.

Па ўсім было відаць, што менавіта гэты хлопец з’яўляецца кіраўніком, таму Тадзік мімаволі скіраваў на яго ўвагу. Яшчэ не паспеў разгледзець як след прысутных тут хлопцаў, як Рамуальд неадкладна прадставіў яму ўсіх:

– Мяне ты ведаеш, мая клічка Рамонак, Люцыян – Люцык, Зянон, з якім ты пакуль незнаёмы, – Званочак, Яўген, для мяне больш звыкла называць яго проста Генік – Вяргіня. У цябе будзе час пазнаёміцца з усімі бліжэй і больш, а цяпер пра галоўнае. Мы ўваходзім у падпольны партызанскі атрад "Шанец". Ці згодны ты далучыцца да нашай барацьбы супраць захопнікаў?

– Безумоўна, згодны. Дзеля гэтага я і прыйшоў з хлопцамі ў Брэст. Праўда, мне толькі пра аднаго вядома, што ён загінуў. Астатнія пакінулі мяне ў пана Руткоўскага і больш не з’явіліся.

– Здараецца, што нашы людзі гінуць выконваючы заданні, але ў сэрцы Радзімы яны застануцца жыць назаўсёды. Гэта самы высокі гонар – загінуць за яе вольнасць і шчаслівую будучыню.

– Калі я ўступаю ў партызанскі атрад, дык спадзяюся атрымаць зброю, каб чым змагацца з ворагамі.

– Які шпаркі! – засмяяўся Люцыян. – Зброю трэба здабыць. Ты ж разумееш, што ў нас няма завода, які б выпускаў "калашнікавы" і "шмайсеры".

– Сапраўды, са зброяй у нас дрэннавата, але маючы галовы, якія ўмеюць думаць, і рукі, здатныя тое-сёе майстраваць, мы не зусім бяззбройныя. Да таго ж выбіць вока фашысту можна і са звычайнай рагаткі, – засмяяўся Генік. – Але пра спосабы нашай барацьбы – пазней. Калі ты згодны далучыцца, ды мусіш прынесці прысягу.

– Я гатовы, – адказаў Тадзік.

– Добра, тады чытай гэты тэкст.

Тадзік пачаў чытаць урачыста, прамаўляючы кожнае слова выразна і з пачуццём адданасці і веры абранай справе, ажно павільготнелі вочы, чаго ён засаромеўся:

– Я прысягаю Богам і Айчынаю, што буду захоўваць у вялікім сакрэце звесткі пра нашу арганізацыю, і ні пад якімі допытамі і нават пад пагрозаю смерці не выдам нікога са сваіх паплечнікаў. Прысягаю не шкадаваць жыцця дзеля вольнасці майго народа і зямлі.

– Віншую, цяпер ты наш і з намі, – сказаў Рамуальд, паціснуў Тадэвушу руку і абняў.

Астатнія таксама паўставалі з-за стала, віншавалі новага сябра з уступленнем у атрад. Тадзік адчуваў сябе шчаслівым, што нарэшце знайшоў аднадумцаў, з якімі можна будзе распачаць барацьбу з ворагамі. Калі ўсе зноў селі за стол, Тадзік спытаў:

– Дык чым жа мы будзем займацца? Як выглядае тое нямецкае паляванне, пра якое вы казалі надоечы?

– На жаль, пахваліцца нам пакуль няма чым. Рэйкі не ўзрываем і цягнікі пад адхон не пускаем, але робім малую будзённую дыверсійную работу. Яна на першы погляд непрыкметная. Аднак прыносіць шмат непрыемнасцей немцам.

– Ёсць у нас меткія стралкі, якія двойчы абстрэлялі аўтамабілі з афіцэрамі на дарозе, удала пілуем тэлефонныя слупы, чым псуем фашыстам настрой, раскідаем шыпы для праколвання шын. Нашы людзі працуюць у вагонным дэпо і таксама знаходзяць магчымасць нашкодзіць ворагам. Хопіць і табе добрых спраў, але не адразу, а з часам.

Гэтае паведамленне расчаравала Тадзіка, і ён спытаў:

– Гэта ўсё добра, але ж хочацца сапраўднай барацьбы. Слупы немцы паставяць новыя. А маіх двух сяброў, якіх яны расстралялі, ужо мне ніхто не верне. Вось я і прагну знішчаць іх, каб адпомсціць за маю асабістую вялікую страту.

– Мы таксама гэтага прагнем, – горача сказаў Люцык, – а таму рыхтуемся, збіраем аднадумцаў, каб аднойчы падняцца разам. Мы ж не адны. Чакаем дапамогу з Варшавы, а мо і з самога Лондана.

– Так, трэба трохі патрываць, – супакоіў Тадзіка Рамуальд. – Думаю, што летам здолеем распачаць сапраўдную барацьбу. А пакуль будзем шукаць аднадумцаў і спосабы, як помсціць фашыстам. – Званочак, пакліч Яніну.

Шчуплы і рухавы Зянон падхапіўся, выслізнуў за дзверы, а праз хвіліну з’явіўся з дзяўчынаю.

– Яня, зрабі нам якой гарбаткі, калі ласка, – папрасіў Рамуальд.

– Усё гатова, зараз нясу.

Яніна выйшла, Рамуальд паглядзеў ёй услед і сказаў:

– Яніна – дзяўчына добрая, але нам не варта злоўжываць яе гасціннасцю, каб не наклікаць бяду на гэтую хату. Дзе і калі сустрэнемся ў наступны раз, паведамлю асабіста кожнаму праз тыдзень. Усе вашы адрасы я ведаю, толькі Базан-Валошка – у нас чалавек новы, але яго заўсёды можна знайсці ў гебітскамісарыяце.

– У яго ж таксама ёсць адрас, – заўважыў Генік.

– Так, ёсць адрас, ён здымае кватэру ў нейкай чужой кабеты, якая ў выпадку правалу не будзе выгароджваць кватаранта.

– Яна добрая жанчына, – заступіўся за пані Магду Тадзік. – Да таго ж самотная. Саветы забралі ў турму яе сына і брата.

– Сітуацыя зразумелая, але нам трэба пазбягаць лішняй рызыкі, – сказаў Рамульд, устаў з-за стала, пачаў настройваць патэфон.

У гэты момант увайшла Яніна з падносам застаўленым кубкамі, заварнічкам і талеркаю, на якой узвышалася горка аладкаў. Хлопцы сустрэлі яе задаволенымі воклічамі.

– Я дарма часу не губляла, пакуль вы тут сакрэтнічалі, напекла аладкаў.

– Маці не будзе сварыцца? – спытаў Генік і прыжмурыў хітраватыя вочы. – Мо апошнюю муку скарыстала?

– Яна ж ведае, што трэба мне заводзіць нейкія знаёмствы з хлопцамі. Некалі ж трэба і замуж выходзіць. Хто мяне, такую дылду, схопіць?

– Пра што гаворка, Янінка, ды прыгажэйшай за цябе дзяўчыны няма на свеце, – сказаў Рамуальд. – Дай, Божа, дажыць да канца вайны, першы прыбягу сватацца.

Яніна сарамліва заружовелася, разліла ў кубкі гарбату, сказала толькі:

– Частуйцеся на здароўе.

– І ты з намі сядай.

– Пайду, не буду вам замінаць.

– Што ты кажаш, зараз патэфон завядзём і патанчым, як усе добрыя людзі. У нас свята – новага сябра прыдбалі, – кіраваў працэсам Рамуальд.

Яніна сціпла села да стала, пачала сёрбаць гарбату, да аладкаў не дакранулася. Тадзік паглядзеў на яе тварык з дробнымі рысамі і падумаў мімаволі, што яна вельмі не падобная на бесцырымонную Веру, але таксама чакае кахання, спадзяецца на шчасце. Што ж, і правільна робіць. Не вечна ж тут будуць уладарыць фашысты.

17

Сяргей збіўся з падліку, колькі дзён ён з Цітам і яшчэ двума хлопцамі з суседняй вёскі, Сцёпам і Колем, дабіраўся да лагера ўкраінскіх нацыяналістаў. Мала дзе ўдавалася пад’ехаць возам, больш даводзілася рухацца пешкі, праходзячы кіламетраў па сорак за дзень. Пры гэтым выбіралі палявыя сцежкі і дарогі, каб лішні раз не сустракацца з немцамі і паліцаямі. У Ціта была нейкая самаробная карта, якою ён кіраваўся, і казаў, што ўжо разоў пяць прайшоў гэтаю дарогаю. Вёскі абыходзілі бокам, пакуль мелі свае харчы, начавалі ў стагах сена ці якіх закінутых збудаваннях. Толькі калі ежы не засталося, ужо на тэрыторыі Украіны колькі разоў заходзілі ў хаты, каб папрасіць хлеба. Тады ж Ціт у гаворцы адразу перайшоў з палескага дыялекта на ўкраінскую мову і тое ж параіў зрабіць спадарожнікам. Хлопцы было засумняваліся, спасылаючыся на няведанне мовы, але Ціт настойліва параіў вучыцца. Ды, зрэшты, іншага выйсця не было. Усе яны ішлі ў невядомасць, ратуючыся ад немцаў, якія маглі спаткаць уцекачоў і на Украіне. Ніхто з іх не ведаў, што будзе з бацькамі, сёстрамі і братамі, якія засталіся дома. Раптам немцы расправяцца з імі за ўцёкі сыноў. Ішлі моўчкі, стараліся ні пра што не думаць, каб не наганяць тугу на сэрца.

Даўся ў знакі Сяргею гэты пераход. Мазалёў панаціраў, ногі балелі, ажно распухлі, а Ціт адно пасмейваецца: "Лайдак за працу – мазоль за цела". Па ўсім было відаць, што ён звык да такіх доўгіх і далёкіх пераходаў, але і сам таксама стамляўся ў канцы дня і, калі даходзілі да чаргова стога, валіўся на сена і з гадзіну ляжаў нерухома, адпачываў.

Лагер украінскіх нацыяналістаў знаходзіўся на тэрыторыі Ровенскай вобласці. Ці мог думаць калі Сяргей, што яму давядзецца так далёка хавацца ад немцаў? Але хто ведае свой лёс наперад? Ён ішоў услед за Цітам міма шэрых палатак, пастаўленых у лесе, а той вітаўся з сустрэчнымі мужчынамі за руку і ўсім казаў, што прывёў землякоў, за што яго хвалілі і жадалі папаўненню ўдачы і перамогі ў сумеснай барацьбе. Насельнікі лагера былі апрануты па-рознаму: у цывільнае адзенне ці ў вайсковую форму, але ва ўсіх на шапках красаваўся трохзубец. Ціт прыбадзёрыўся, атрос пыл з адзення, аб сухі быльнёг пачысціў боты, загадаў тое ж зрабіць прыведзеным хлопцам і адразу накіраваўся ў самую новую і вялікую палатку да атамана Грака (так ён назваў лідэра гэтай групоўкі), каб паведаміць пра сваё ўдалае вяртанне. Вакол новых ваяроў сабраліся насельнікі лагера, разглядвалі, распытвалі, скуль прыйшлі.

– З Палесся мы, з-пад Берасця, – адказаў Сяргей.

– Палешукі-і-і, – сказаў адзін расцягваючы словы. – Вам тут таксама справа знойдзецца, далучайцеся. Шкода, што ў вас ніякае зброі няма.

– Былі б рукі, зброя знойдзецца. Нам родная зямля дапамагае, а кожны камень за зброю паслужыць, – сказаў другі.

– Яно так, але ў госці лепш хадзіць са сваім салам.

– Мы не ў госці, мы назусім, – сказаў адзін з хлопцаў, прыведзеных Цітам.

– Малайцы! Нашы! Ваяры! – задаволена выказваліся лясныя браты.

Потым палешукоў па адным сталі выклікаць да атамана. Сяргей увашоў апошнім. Атаман Грак – невысокі, таўставаты, са смалянымі валасамі, пранізлівымі, трохі на выкаце, вачамі, акінуў позіркам постаць Сяргея і сказаў:

– Бач ты, выгнала цябе, як аглоблю. Колькі гадоў маеш?

– Шаснаццаць, – адказаў Сяргей.

– Скуль родам?

– З-пад Берасця.

– Якой нацыянальнасці?

– Тамашняй, праваслаўны…

– Запомні, ты ўкраінец, – урачыста прамовіў Грак і ўпарта звёў кудлатыя, як вусені, бровы да пераносся. – І ўся Берасцейшчына наша! Нават немцы сцямілі гэта і далучылі яе да Украіны пасля акупацыі, калі праводзілі адміністрацыйнае дзяленне захопленай тэрыторыі.

– Не ведаю, ні бацька, ні маці ніколі не казалі, што яны ўкраінцы…

– Чаго ты сюды прыйшоў?

– Солтыс загадаў мне збірацца ў Германію. Я вырашыў, што лепш застацца тут, чым слугаваць захопнікам.

– Правільна вырашыў.

– А цяпер сумняваюся. Паглядзеў вакол: палаткі, хлопцы са зброяй. Мне б якую сялянскую работу рабіць, ваяваць не навучаны.

– Не ўмееш – навучым, зробім з цябе сапраўднага казака.

– Мо рана мне яшчэ ваяваць?

– Ваяваць за вольнасць Радзімы ніколі не рана! Мы жывём на сваёй зямлі тысячу гадоў! Германцы ўжо не раз прыходзілі сюды і былі выгнаныя! Ні манголы, ні гуны, ні татары не здолелі нас знішчыць. Не адолелі нас ні колішняя панская Польшча, ні царская Расія. Наадварот, мы перажывём гэтыя дзяржавы! Нашая нацыя выжыве і перажыве азіятскую імперыю Сталіна і нямецкую імперыю Гітлера, абедзве яны ўтварыліся на гвалце, хлусні і рабаўніцтве. Гісторыя паказвае, што такія імперыі хутка распадаюцца, самі сябе знішчаюць.

Грак хадзіў з кутка ў куток і ўсё больш распаляўся ў сваёй прамове. Ён ужо выкрыкваў асобныя фразы, як быццам гэта былі палымяныя лозунгі:

– Мы ніколі не памяняем нашу волю на кавалак хлеба іншаземнага захопніка, на новую, так званую вышэйшую культуру і на антычалавечую ідэю! Мы жадаем мець уласную культуру і кавалак хлеба, зароблены ўласнымі рукамі! Мы хочам быць вольныя і шчаслівыя! І не пашкадуем уласнае крыві і жыцця для дасягнення гэтае мэты. Якая б навалач не прыходзіла на нашу зямлю, якія б ні былі чужынскія ідэі ды тэорыі, навязаныя нам акупантамі, украінскі народ ніколі не саб’ецца са свайго праведнага шляху!..

Атаман гаварыў і гаварыў, быццам перад ім стаяў не перапалоханы і стомлены юнак, а цэлы народ. Хлопец слухаў і ўзрушана думаў: ніколі нават не ўяўляў, што ёсць на свеце такія змагары, такія апантаныя людзі, здатныя змагацца на смерць з ворагамі. Той палячок Тадзік, што жыў у пана Руткоўскага, таксама нешта лепятаў пра вызваленне Радзімы. Але таму падлетку было далёка да гэтага атамана, у якім адчувалася вялікая сіла і імкненне да справядлівасці. Радзіма Сяргею ўяўлялася толькі вёскаю Вялікая Багна, там засталася ягоная маці, брат, хата, поле, ваколіцы, усё тое, што ён добра ведаў і любіў. Зямля, на якой ён жыў, называлася Заходняй Беларуссю, або па-польску Усходнімі Крэсамі. У залежнасці, хто з якога боку глядзеў, з захаду ці з усходу. Яна не здолела стаць самастойнаю краінаю. Яе далучалі ці да панскай Польшчы, ці да савецкай Беларусі, а цяпер немцы часткова далучылі да Украіны. Яго Радзіму дзялілі, як пірог, рэзалі на кавалкі і спажывалі, як каму хацелася. А Сяргей у гэтай вялікай дзяльбе і няшчаднай бойцы хацеў выратаваць уласнае жыццё, толькі пра яго ён зараз клапаціўся.

– Мы павінны забыць пра сваіх родных, пра свае прыхамаці, перастаць дрыжаць за сваю шкуру, бо адна ў нас мэта – пабудова самастойнай саборнай Украінскай Дзяржавы! І зрабіць гэта можам толькі мы, украінцы, уласнымі рукамі, згуртаваныя вакол сваёй нацыянальнай ідэі. Утвораная ў эміграцыі Арганізацыя ўкраінскіх нацыяналістаў сваім галоўным прызначэннем ухваліла найсвяцейшае памкненне кожнага ўкраінца: здабыць Украінскую Дзяржаву або загінуць за яе! Украінская нацыя будзе жыць насуперак д’ябальскім планам Гітлера і Сталіна! Зразумей гэта і назаўсёды запомні, малады казак! Я даю табу новае імя Удод. Ведаеш, ёсць такая прыгожая даўганогая птушка. Ты атрымаў новае хрышчэнне. А цяпер ідзі і выконвай свой свяшчэнны абавязак!

Сяргей выйшаў агаломшаны. Ён стаяў колькі хвілін ля палаткі атамана, не ведаючы, што павінен рабіць, куды пайсці, а найбольш яму хацелася зараз апынуцца ў сваёй хаце, ні пра што не думаць, нічога і нікога не баяцца. Але гэта было немагчыма. Да яго падышоў Ціт, спытаў насмешліва:

– Ты чаго такі, як у ваду апушчаны?

Сяргей нічога не адказаў, толькі ўтаропіўся ў земляка, быццам шукаў адказу на нейкія невырашальныя пытанні.

– Чаго маўчыш? Вялікае ўражанне зрабіў на цябе атаман? Ён – чалавек! Такіх пашукаць!

– Я не здолею тут... ваяваць… чым… як… можа, мне вярнуцца? – прамармытаў хлопец.

– Годзе табе, расплакаўся, як мамчын сынок. Цяпер ты належыш Украіне, яе патрыятычнаму войску, толькі яно табе будзе даваць загады і дазвол.

– Атаман даў мне новае імя…

– Мянушку? І якую?

– Удод.

– Выдатна, бачыў я аднойчы тую птушку. Хлопцы злавілі, у лагер прынеслі, дык яна нам усю палатку запаскудзіла, са страху ці што яе дрысня прабрала, – засмяяўся Ціт. – Давялося выпусціць, хаця яна даволі вялікая, можна было б і з’есці. Пайшлі, казакі клікалі на кухню абедаць, калі спознімся, давядзецца трываць да вячэры. Тут лішняй ежы не бывае, што варыцца, тое і з’ядаецца. Хлопцы ўсе магутныя, для падтрымкі моцы ім трэба добра харчавацца.

Ціт ухапіў Сяргея за рукаў і пацягнуў за сабою. Хлопец на непаслухмяных нагах пасунуўся за ім і хутка ўбачыў доўгі самаробны драўляны стол, за якім сядзела некалькі дзясяткаў чалавек і сёрбалі варыва.

– Вось бачыш, я ж казаў, спазніліся на першы заход, – са шкадаваннем сказаў Ціт. – Нічога, паабедаем другім заходам, – усцешыў ён хлопца. – Пайшлі, вунь пад сасною нашы сядзяць.

Сяргей зірнуў у той бок, куды паказаў Камар і ўбачыў спадарожнікаў, якія прыйшлі з ім сюды, яны нешта ціха абмяркоўвалі між сабою. Ціт спытаў:

– Вы чаго не за сталом?

– Цябе чакалі, – адказаў Коля.

– Нас пратурылі, – з крыўдаю прамовіў Сцяпан. – Сказалі, што абед на нас не разлічаны, бо мы яшчэ не прынятыя ў курэнь.

– Не хвалюйцеся. Зараз я ўдакладню, пачакайце крыху. Гэта нехта няўдала пажартаваў, – адказаў Ціт і падаўся зноў да атаманскай палаткі.

Ён вярнуўся хутка і сказаў:

– Усё добра, хлопцы. Абед на нас сапраўды не ўлічылі, але зараз пойдзем на кухню і атрымаем належнае нам сухім пайком, вячэраць будзем разам з усім. Заўтра вам выдадуць вінтоўкі і будзеце вы ваякі вышэйшага гатунку. Пайшлі!

Сяргей яшчэ раз зірнуў на тых мужчын, што абедалі за сталом, адзін твар яму падаўся знаёмы.

– Глядзі, Камар, – азваўся ён да Ціта па мянушцы, – вунь чалавек падобны да нашага Лёні Парахнюка.

– Дык гэта ж ён і ёсць.

– Якім чынам ён тут апынуўся?

– У трыццаць дзявятым, перад самым пачаткам вайны палякі мабілізавалі яго ў войска, як рэзервіста, хоць на той час быў ён ужо жанаты і меў дзіця. Пасля трапіў у нямецкі палон, стуль уцёк. І цяпер – з намі, баявы камандзір. Мянушка Варнак. Вось хто варты таго, каб браць з яго прыклад.

– Чаму ж ён да нас не падышоў?

– Са мною вітаўся і гутарыў, пакуль ты з атаманам сустракаўся. А цябе не помніць. Ты ж да вайны зусім малы быў, падшыванец. Гэта цяпер выцягнуўся, як жэрдка. Пайшлі, не будзем замінаць яму абедаць. Я вас пасля пазнаёмлю, – адказаў Ціт і накіраваўся да палаткі, скуль ішоў апетытны пах нечым смачным.

18

Сяргеева разгубленасць і няўпэўненасць у сабе адступілі пасля таго, як яму выдалі вінтоўку нямецкага ўзору, паўсотні патронаў да яе ды паказалі, як страляць. Цяпер ён старанна вучыўся разбіраць і чысціць асабістую зброю. Прасіў Камара паказаць яму наган, пазабаўляўся з ім, як з цацкаю. Акрамя таго, навічкам паказалі некалькі кулямётаў, праводзілі з імі страявую і баявую падрыхтоўку і штодня вучылі, што да ворагаў яны не павіны адчуваць ніякае шкадобы, бо яна замінае змагару за волю, пашкадуеш акупанта – і ён хіжа знішчыць цябе. Сяргею часам нават не верылася, што гэта менавіта з ім адбываюцца такія незвычайныя падзеі. Цяперашняе жыццё было вельмі падобнае на гульню дарослых людзей у вайну, бо пакуль ніхто не страляў, не лілася кроў, ніхто не паміраў. Амаль кожны дзень асобныя гурты казакоў ездзілі здабываць харчы па вёсках, вярталіся з поўнымі вазамі, задаволеныя, найчасцей на падпітку. Расказвалі пра дзяўчат і маладзіц, якіх між справамі паспелі пакахаць ды рваліся зноў у экспедыцыю, як яны называлі тыя вылазкі. Дайшла чарга і да Сяргея выправіцца з гуртам па харчы. Пайшлі пешкі, маючы намер канфіскаваць коней і вазы ў тых сялян, якія будуць асабліва ўпарціцца і трымацца за сваё дабро. Такія скупярдзяі заўсёды знаходзіліся ў кожным сяле. Іх каралі за тое, што тыя не жадалі дапамагаць ратаваць Радзіму. Пра гэта таксама расказвалі гракоўцы, як найчасцей сябе называлі лясныя браты з гэтага атрада. Вельмі ж яны паважалі і любілі свайго атамана.

Гурт прайшоў вялікім лесам, які спрэс акрыўся маладою лістотаю, выглядаў свежым і ўрачыстым. Было прыемна ісці пад высознымі соснамі, якія час ад часу змяняліся вясёлымі купкамі бярозак. Пасля пацягнуўся непралазны гушчар. Сяргей па сялянскай звычцы спрабаваў запомніць сцежкі і кірунак па сонцы, куды яны ішлі. Побач тупаў Коля: нізкарослы, але моцны хлопец гадоў васямнаццаці, адзін з тых, што прыйшоў разам з ім на Украіну. Ён кпіў з худога і доўгага Сяргея:

– Здаецца, ты зараз зламаешся ад гэтае вінтоўкі.

– Трымайся далей, каб я на цябе не ўпаў.

– Ага, такая дубіна, як зваліцца, дык доўга будзеш чухацца.

– Пагавары яшчэ, дык як увалю прыкладам разоў пяць, не будзеш языком дарма мянташыць.

– Дык мая вінтоўка таксама прыклад мае, добра можа прыкласціся, – адказаў Коля.

– Доўгія людзі – гнуткія. Яны не ламаюцца. А вось такія як ты, стручкі, у момант лопаюцца, бы гарох.

Украінец, які ішоў ззаду упікнуў іх:

– Вы быццам не землякі, а ворагі якія.

– Гэта ў нас зарадка такая, адзін на аднаго пабрэшам, дык лепей з ворагамі будзем змагацца, – смеючыся, адказаў Коля. – Ды якія з нас землякі? Жывём у розных вёсках. Мы хлопцаў з Вялікай Багны не раз добра малацілі.

– Але і самі даставалі, – не прамінуў укусіць сябра Сяргей. – Ваш хлопец у бойцы застаўся адзін на адзін з нашым, крычыць са страху: "Або бі, або ўцякай!"

– Гэта ў нас пра вашага такое расказвалі.

– Чаго вы так развесяліліся? Мусіць, не на добрае, – заўважыў усё той жа ўкраінец.

– Не каркай, – адрэзаў Коля.

Нарэшце гурт выбіўся з гушчару і апынуўся на прагаліне. Раптам Ціт, які ішоў наперадзе, падаў знак спыніцца і залегчы. І толькі зараз усе ўбачылі ўзброеных людзей, якія зводдаль рухаліся ланцужком адзін за адным. Было падобна, што яны адчувалі сябе ў поўнай бяспецы.

– Хто там? – спытаў Ціт.

– Не разабраць. Няхай бліжэй падыйдуць, – адказаў нехта з казакоў.

Невядомыя людзі ўсё ішлі і ішлі ўпэўнена, не азіраліся нават па баках, мусіць, пасылалі ўперад выведку і былі перакананыя, што тут яны гаспадары. Было іх чалавек з паўсотні, што ў тры разы перавышала колькасць казакоў.

– Партызаны, на шапках чырвоныя зоркі, – сказаў Ціт і спытаў: – будзем біць маскалёў?

– Мала нас, – запярэчыў нехта з гурту.

– Хоць напалохаем, каб не поўзалі па нашай зямлі! Рыхтавацца да бою.

Калі чужакі наблізіліся на адлегласць стрэлу, Ціт загадаў:

– Агонь па ворагах нашага народа!

Стрэлы зламалі ланцужок партызанаў, кінулі іх на зямлю. Яны таксама пачалі адстрэльвацца, дрэнна пакуль арыентуючыся, дзе знаходзіцца праціўнік. Сяргей, хоць і адчуў раптоўны прыступ страху, але не разгубіўся, страляў некуды ў прастору, не бачачы за кустоўем нікога.

– У мяне патроны на зыходзе, – сказаў Коля.

– У мяне таксама не густа, – адказаў Сяргей. – Трэба ашчаджаць...

Партызаны заўважылі, што агонь з боку казакоў зменшыўся, ускочылі і рынуліся ў атаку.

– Падрыхтаваць гранаты, – загадаў Ціт.

Коля выхапіў гранату, падняўся, сарваў чаку і шпурнуў лімонку ў бок партызанаў. У гэты моман аўтаматная чарга прашыла яго, ён здрыгануўся, як ад моцнага ўдару, і ўпаў, быццам пераламаўся надвое. Сяргей кінуўся да яго, перавярнуў угору тварам, убачыў збялелыя вусны і куртку, якая набрыняла, набіралася крывёю.

– Камар, Коля паранены, – аклікнуў Сяргей Ціта.

– Валачы яго назад, да лагера, а мы застаёмся!

Сяргей падхапіў Колю пад пахі і пацягнуў у гушчар. Хлопец быў цяжкі. Хто б мог падумаць, што такі маларослы дзяцюк можа мець такую вялікую вагу. Сяргей паспрабаваў узняць яго на плечы, каб несці, але не здолеў, не хапіла сілы. Ён валок параненага сябра, а той быццам знарок, чапляўся за пні і голле, незаўважна пагубляў чаравікі. Сяргей не стаў вяртацца і шукаць іх, а глядзеў у непрытомны Колеў твар і плакаў ад злосці і жалю. Ззаду ўсё яшчэ чуліся стрэлы. Але яны адхіляліся ўбок, мусіць, Ціт адступаў з казакамі і адводзіў партызанаў далей ад месцазнаходжання лагера.

Нарэшце, калі Сяргей зусім выбіўся з сілы і прысеў пад сасною перадыхнуць, агледзеўся і зразумеў, што зноў трапіў у гушчар, у запале адчаю і злосці прайшоў кругам і вярнуўся ледзь не на тое самае месца, дзе гурт сутыкнуўся з партызанамі. У лесе ўжо было ціха, толькі птушкі цвіркаталі, занятыя сваімі клопатамі.

Сяргей зноў пацягнуў Колю, цяпер ужо асэнсавана, прыглядаўся да сцежак, арыентаваўся па сонцы. Ім авалодала рашучасць і ўпэўненасць, што ён дацягне параненага да лагера. За імі слаўся крывавы след і мачыў траву. Калі нарэшце выбіўся з гушчару, стала лягчэй цягнуць хаўрусніка па ігліцы, цела быццам коўзалася па ёй.

Недзе за кіламетр да лагера Сяргей зусім знямогся, да ванітаў даймаў прытарны пах крыві, якая чорнымі згусткамі застывала на куртцы параненага. Ён пасядзеў, трохі адпачыў, схаваў Колю пад корч, накрыў зламанымі галінамі, а сам пабег у лагер па дапамогу. Адразу вярнуўся назад з канём. Разам з хлопцамі асцярожна паклаў Колю на воз. Нехта з хлопцаў спытаў:

– Ці жывы ён? – памацаў пульс. – Сэрца ледзьве цюкае…

– Вязіце, хутчэй, – загадаў Сяргей.

Вазніца крыкнуў на каня, траскі воз хутка пакаціўся па лясной дарозе да лагера. Хлопцы ішлі следам.

– Дзе астатнія? – спытаў адзін казак.

– Хіба яны не вярнуліся? – здзівіўся Сяргей, якому здалося, што ён ледзь не паўдня цягнуў земляка.

– Не. Чаго б я пытаўся?

– Не ведаю. Калі Колю паранілі, мне загадалі ратаваць яго, а самі засталіся. Чым скончылася сутычка, не ведаю. Я заблудзіўся з гарачкі, вярнуўся на тое ж месца. Там ужо нікога не было. І стрэлы сціхлі.

– Пабачым… Мо ўжо вярнуліся… Не варта лішні раз ўвязвацца ў бойку, трэба берагчы сілу і зброю для рашучага моманту, калі ўся Украіна паўстанне супраць ворагаў.

Увайшлі ў лагер. Сяргея адольвала смага, ажно драла горла, ён падаўся да кухні папіць вады. Калі вярнуўся, дык убачыў, што Коля ляжыць нерухома, накрыты вышываным ручніком, а хлопцы капаюць магілу.

– Ён быў жывы, жывы, – закрычаў Сяргей, не верачы ў смерць земляка.

– Быў жывы, а цяпер няма, зямля яму пухам, – спакойна адказаў стараваты кухар Дзем, які выкідаў рыдлёкаю з ямы зямлю. – Вайна – дрэнная гульня. Хто прайграў – той ідзе на вечны спачын. Беражыце сябе, хлопцы…

Дзем спыніўся, выцер пот з ілба. Пастаяў колькі хвілін, узіраючыся перад сабой.

– Адпачні, бацька, – сказаў адзін з хлопцаў, – давай я пакапаю.

– Бяры, хай яно спрахне, такое жыццё, – Дзем плюнуў сабе пад ногі і вылез з ямы.

Сяргей глядзеў на Колю, не здатны яшчэ зразумець, што апошнія хвіліны ён бачыць сябра, зараз яго закапаюць, і ўсё скончыцца для гэтага хлопца з суседняй вёскі, які ішоў ратавацца да ўкраінцаў, а знайшоў тут сваю смерць. "Можа, і мяне аднойчы падкосіць нейкая злая куля і пакладзе дачасна ў магілу, – са страхам падумаў ён, ажно дрыжыкі халоднай хваляй прайшлі па спіне. – І маці ніколі не даведаецца, дзе я пахаваны, каб прыйсці і дагледзець магілу на Радаўніцу. Дык дзеля чаго я прыйшоў сюды? Што мне трэба? Куды падзецца ад неміласэрнага лёсу?" Раптоўна ён адчуў вялікую нянавісць да партызанаў, якія забралі жыцці ў ягонага брата і сябра, да немцаў, якія прыйшлі і парушылі звычайны лад жыцця, знішчылі спакой і мір, разбурылі такі звыклы свет! І ён падумаў, што ад гэтага дня ён ведае сваіх ворагаў і будзе змагацца з імі, чаго б гэта яму ні каштавала. Ён не лепшы за брата і сябра, і калі трэба будзе, дык памрэ. Але яму абавязкова патрэбна дажыць да таго часу, калі ён здолее вярнуцца ў сваю вёску і адшукаць тых, хто быў звязаны з партызанамі і данёс на яго брата, каб жорстка адпомсціць, каб яны заліваліся крывёю і каналі ад ягоных срэлаў…

Нехта паклаў яму руку на плячо і сказаў:

– Не бядуй, зямляк. Каму суджана памерці, той памрэ так ці інакш, каму суджана жыць – выжыве. Лёс у кожнага свой, разумееш?

Сяргей павярнуў галаву і ўбачыў Лёню Парахнюка, захацелася ўткнуцца тварам яму ў плячо і выплакацца, але Сяргей стрымаў сябе і толькі цяжка ўздыхнуў і праглынуў даўкі камяк, які падступіў да горла.

19

Ад новых знаёмых Тадзік Сапранецкі таксама не дачакаўся актыўнай дзейнасці. Некалькі разоў яму давалі жалезныя шыпы, якія ён раскідаў на вуліцы, нават некалькі разоў хадзіў на шашу. Аднойчы апоўначы спрабавалі спілаваць тэлефонныя слупы, але якраз ішла нямецкая калона машын і перашкодзіла задуме хлопцаў. Так і цягнулася бяздзейнасць ажно да лета, пакуль нарэшце Рамуальд не паклікаў Сапранецкага на явачную кватэру зноў да той жа Яніны і паведаміў, што партызанскі атрад "Шанец" уліваецца ў новае падраздзяленне "Вахляж".

– "Вахляж" – веер? – здзівіўся Тадзік.

– Так, менавіта веерам ад Варшавы разышліся пасланцы на ўсход і поўдзень, каб будзіць народ, ствараць новыя атрады, падымаць Польшчу супраць захопнікаў.

– Дык яны з Варшавы?

– Гэта сапраўдныя дыверсанты, якіх падрыхтавалі ў Лондане, а потым скінулі на парашутах каля Варшавы. Іх яшчэ называюць ціхацёмнымі. Разумееш? Цяпер пачнецца сапраўдная барацьба!

– А зброя ў іх ёсць?

– Усё будзе, праўда, не адразу. Дык як ты, уступаеш у "Вахляж"?

– Ты яшчэ пытаеш! Безумоўна, хутчэй бы ўсё пачалося!

– Мая размова папярэдняя, чакай выкліку, – сказаў Рамуальд.

– Зноў чакаць? Колькі можна чакаць? – абурана спытаў Тадзік.

– Колькі трэба. Ведаеш, у Варшаве сядзяць людзі дасведчаныя. Яны распрацоўваюць стратэгію і тактыку барацьбы, а мы з табою ўсяго шараговыя жаўнеры, ад якіх патрабуецца не толькі актыўнасць, але і ўменне чакаць свайго часу, – адрэзаў Рамуальд.

У дзверы пастукалі. Увайшла Яніна, усміхнулася, ціха спытала:

– Хлопчыкі, можа, гарбату згатаваць?

– Дзякуем, Янечка, нічога не трэба, мы, бадай, пойдзем зараз, а тваю гарбату абавязкова вып’ем іншым разам, – адказаў Рамуальд, устаў з-за стала і накіраваўся да дзвярэй, на развітанне пацалаваў ёй руку.

Тадзік таксама спыніўся каля дзяўчыны, заўважыў, што яна роўная з ім ростам, міжволі падумаў: "Лепш было б ёй нарадзіцца хлопцам". Схіліў галаву, узяў яе цёплую і пяшчотную далонь, затрымаў на імгненне і лёгка дакрануўся вуснамі.

Дзверы за змоўшчыкамі ціха прычыніліся, праз колькі хвілін яны былі ўжо на вуліцы, развіталіся поціскам рук і разышліся ў розныя бакі. Гэтыя некалькі месяцаў Тадзік пражыў нудна, нават некалькі разоў наведваў маёнтак Руту, сустракаўся з Вераю, цалаваўся з ёю ў пуні, але душою яна была яму чужая, таму не сумаваў па ёй і мала думаў пра мінулыя спатканні, а сумеснае наступнае нават і не спрабаваў уяўляць, бо ведаў: цяпер ён належыць партызанскаму атраду, які ва ўсялякі момант можа прыклікаць яго на змаганне з ворагам. Раней быў "Шанец", цяпер вось з’явіўся "Вахляж", будучыня абяцала жаданыя перамены.

Толькі ў чэрвені Рамуальд завітаў пад вечар да Тадзіка на кватэру, чаго ніколі не рабіў раней, і сказаў коратка:

– Збірайся. Пойдзем на заданне.

– А як жа праца, кватэра, пані Магда?

– Пан Руткоўскі ведае пра тое, што ты будзеш адсутнічаць, колькі спатрэбіцца. Пані Магдзе можаш сказаць, што паедзеш у камандзіроўку.

Тадзік сабраўся за пяць хвілін, згрузіў у заплечнік самы каштоўны хлапечы скарб, які ў яго завёўся на той час, таропка развітаўся з пані Магдай, чым, здаецца, трохі пакрыўдзіў яе. Хлопцы рушылі на ўскраіну Брэста, спыніліся ў невялікай хаце, дзе ў пакоі было чалавек шэсць маладых мужчын у польскіх вайсковых мундзірах без знакаў адрознення і сіваваты гаспадар у цывільным адзенні. Людзі вячэралі, елі бульбу з салам і цыбуляю, запрасілі да стала і новых ваяроў. Рамуальд, які па ўсім было відаць загодзь пазнаёміўся з усімі, прадставіў Тадзіка:

– Панове, знаёмцеся, гэта Тадэвуш, а правільней сказаць Базан-Валошка. Ты, Тадзік, пазнаёмішся з усімі паступова ў паходзе, часу будзе дастаткова.

– Чаму ж? – запярэчыў паручнік, мусіць, ён быў тут галоўны. – Можна пазнаёміцца, другая справа, што жаўнер усе імёны адразу не запомніць.

– Пра гэта я і кажу, – паспяшаў апраўдацца Рамуальд.

– Сядайце, калі ласка, да стала, – прапанаваў гаспадар і паставіў перад новымі гасцямі па талерцы, паклаў відэльцы.

Мужчыны елі спраўна, без размоў. Бульба, якая стаяла на стале ў вялікай макітры, хутка скончылася, усе ўсталі з-за стала. Паручнік сказаў:

– Дзякуй гаспадарам за вячэру, нам пара.

– Няма за што, – ветліва адказаў гаспадар і таксама пачаў збірацца. – Я выведу вас трохі за горад агародамі, а далей ужо самі знойдзеце дарогу.

Тадзік падняў свой заплечнік і здзівіўся, што ён раптам зрабіўся вельмі цяжкі.

– Мне цэглу сюды паклалі, ці што? – разгублена спытаў ён.

– Узрыўчатку паклалі, трэба ж некаму яе несці. У нас таксама заплечнікі цяжкія, а ты ідзеш пустапарожні, – адказаў Рамуальд.

– Калі ласка, я не супраць. Проста падумаў, мо пажартаваў хто.

– У нас такая дурнота забаронена. Ну, пайшлі, – загадаў паручнік.

Яны рушылі ціха, без размоў, адзін за адным. Тадзік нават не заўважыў, калі знік гаспадар. Хутка пачаўся лес, а яны ўсё ішлі і ішлі, пакуль не пачало развідняць. На маляўнічай лясной паляне паручнік скамандаваў:

– Прывал. Сарока, Жук, Космач – на варту. Праз дзве гадзіны вас заменяць.

Усе, хто дзе стаяў, паселі на траву, з палёгкаю пазіраючы адзін на аднаго. Паскідалі заплечнікі, пачалі даставаць харчы і раскладаць у адну купу, робячы імправізаваны стол. Потым адкрывалі бляшанкі з кансервамі, з апетытам елі і зноў без лішніх размоў. Тадзік трымаўся побач з Рамуальдам, як заведзены рабіў тое, што і хаўруснік. Пасля сняданку хутка сабралі парэшткі, так што і слядоў не засталося, і палеглі покатам спаць. Тадзік таксама лёгка і хутка заснуў, удыхаючы прыемны пах маладой травы. Адчуваў сябе малою часткаю нейкага дзіўнага механізма, ад якога патрабавалася толькі дакладна выконваць каманды. Разумеў, што яго ўзялі толькі ў якасці насільшчыка, аднак і такі давер цешыў самалюбства юнага змагара.

Марш расцягнуўся на два дні. Адпачывалі па чатыры гадзіны і хутка рухаліся зноў, быццам баяліся спазніцца. Ногі і спіна балелі, але, здаецца, ніхто не прыслуховаўся да свайго стану, усе былі апантаныя заданнем, якое ім належала выканаць. Хоць Тадзік нават не ўяўляў, што яму давядзецца рабіць, але быў у прыўзнятым настроі. У грудзях нешта трымцела напятай стрункай, быццам ён ішоў на жаданае спатканне. Спачатку ён не разумеў, як гэтыя людзі так упэўнена могуць рухацца па невядомай мясцовасці праз лес не толькі ўдзень, але і ўначы, а пасля здагадаўся: рухаліся ўдоўж чыгункі, таму што час ад часу чуўся здалёку гул цягнікоў. А яшчэ адна рэч вельмі бянтэжыла хлопца, што яму так і не далі ніякае зброі, толькі нагрузілі узрыўчаткай ягоны заплечнік. Раптам давядзецца ўступіць у бой, а ён не толькі не мае чым адбіцца, але і страляць не ўмее, але гнаў ад сябе трывожныя думкі, рады быў і таму, што далучыўся да сапраўдных змагароў.

На світанку наблізіліся да чыгункі, падняліся па высокім насыпе і адразу прыступілі да працы. Тадзік і Рамуальд засталіся на варце, назіралі, як іхнія паплечнікі спрактыкавана закладвалі ўзрыўчатку, а потым разам чакалі эшалон. Час цягнуўся марудна, здавалася, што менавіта ў гэты дзень рух на чыгунцы спыніўся. Нарэшце здалёку пачуўся гул цягніка. Сэрцы падрыўнікоў закалаціліся ў чаканні выніку зробленай справы. Эшалон набліжаўся, зямля ўздрыгвала пад цяжкімі коламі. Над закладзенай мінай праехаў паравоз. На тварах хлопцаў з’явілася недаўменне: "Няўжо не спрацуе?!" І ў гэты момант выбухнуў узрыў, падняўшы ў паветра слуп агню і дыму. Гарачая паветраная хваля абдала твары падрыўнікоў, застукалі па спінах камякі зямлі. Паравоз сышоў з рэек і пацягнуў за сабой вагоны, яны са страшэнным грукатам грувасціліся адзін на адным, бязладна пераварочваліся, падаючы ўніз.

Паручнік прыўстаў, аглядаючы жудасную карціну, потым задаволена сказаў:

– Зроблена чыста. Падобна на тое, што цягнік вязе амуніцыю і боепрыпасы. Звычайна ў першых вагонах едуць канваіры, давайце пачастуем іх агнём. І першы пачаў страляць з пісталета. Паплечнікі падтрымалі яго вінтовачнымі стрэламі.

Раптам з вагонаў, быццам мурашы высапала мноства немцаў. Эшалон быў запоўнены пяхотаю. Немцы адкрылі густы агонь з аўтаматаў. Паручнік загадаў адбягаць у лес. Падрыўнікі не адстрэльваліся, а беглі з усяе сілы далей ад чыгункі, спадзяваліся, што пагоні за імі не будзе, бо гэтыя немцы павінны прадоўжыць шлях на фронт. Задыханыя, мокрыя ад поту, спыніліся сярод лесу, каб адпачыць і раптам убачылі паміж дрэвалі постаці немцаў, якія прачэсвалі лес.

– Нас шукаюць, далі абвестку па гарнізонах, – ціха сказаў паручнік, – адыходзім у лес, стараемся сябе не выяўляць.

Падрыўнікі спачатку асцярожна адпаўзлі, а пасля падняліся на поўны рост і пабеглі. Галіны хвасталі па тварах, пад нагамі правальваўся мох, ногі спатыкаліся аб карчы, нехта зачапіў сухастоіну, яна звонка трэснула. У адказ пачулася аўтаматная чарга. Немцы рынуліся ўслед за ўцекачамі. Гэтай гонцы, здавалася, не будзе канца. Тадзік задыхаўся, сэрца рвалася з грудзей, хацелася аднаго – упасці пад першы корч і не рухацца, няхай будзе, што будзе. Калі нарэшце страляніна ззаду аціхла, толькі магутны лес калыхаў вяршаліны высокіх соснаў і аднастайна шумеў, ды час ад часу цвіркала нейкая птушка, падпаручнік загадаў спыніцца. Усе напружана прыслухоўваліся, каб не апынуцца пад рулямі аўтаматаў ворагаў. Пагоні не было. Падрыўнікі рушылі шырокім і хуткім крокам далей ад гэтага небяспечнага месца. Толькі гадзіны праз тры спыніліся ля самотнай, забытай людзьмі леснічоўкі. Усе былі настолькі змораныя пасля бяссонае ночы і доўгіх уцёкаў, што не было сілы нават на тое, каб паснедаць. Варту таксама не выставілі. Усе пападалі на падлогу, хто дзе стаяў, і адразу паснулі.

20

Тадзік абудзіўся ад трывожных галасоў.

– Нас акружаюць, гэта паліцыя. Падрыхтавацца да бою! – загадаў паручнік.

– Дайце мне якую зброю, – папрасіў Тадзік.

– Пакуль няма нічога лішняга. Схавайся за грубку, і не высоўвайся стуль, пакуль не паклічу, – загадаў яму паручнік.

Тадзік паслухмяна ўціснуўся ў прагал паміж грубкаю і сцяною і аціх там, слухаючы вінтовачныя стрэлы і кароткія аўтаматныя чэргі. Бой доўжыўся з гадзіну, а мо і болей. Для Тадзіка ён падаўся вечнасцю. Нарэшце прагучала каманда паручніка:

– Прарываемся! Выскокваем адразу праз вокны і дзверы, разбягаемся ў розныя бакі, – загадаў паручнік.

Тадзік выскачыў са сваёй схованкі, убачыў, як паручнік пабег да дзвярэй і адразу зваліўся на парозе. Іншыя падрыўнікі кінуліся да вокнаў. Тадзік таксама апошнім выскачыў з акна і пабег да бліжэйшага кустоўя. Ззаду стралялі, апякло руку вышэй локця, ён інстынктыўна схапіўся за тое месца, дзе адчуў боль, пад даланяю струменілася кроў. "Паранены," – пранеслася ў галаве. Але ён не спыняўся, працягваў уцёкі, заціскаючы рану.

Калі ўжо не засталося ніякае сілы, упаў на зямлю і знепрытомнеў. Абудзіўся толькі пад вечар, сонца кацілася ўніз за сосны. Адчуў млявасць ва ўсім целе і жар. Агледзеў рану. Куля прайшла навылёт. Падумаў, што мусіць шмат крыві згубіў, таму гэтак блага сябе адчувае. Разадраў майку, перавязаў рану, пайшоў проста на захад, спадзеючыся неяк дайсці да Брэста. Цяпер, калі ён застаўся адзін, яму, можа, прасцей гэта было б зрабіць, каб не рана, якая магла выдаць яго немцам. Трэба было асцерагацца сустрэчы з людзьмі. Толькі зараз адчуў, што вельмі хоча есці. Але свой заплечнік ён пакінуў у леснічоўцы. Заставалася харчавацца толькі чарніцамі ды суніцамі, якія яшчэ былі зеленаватыя, але ж усё-такі хоць які наедак.

Ноччу спаць не мог, балела рука, калаціла гарачка, каб сагрэцца, ён мусіў ісці. Толькі ўдзень, калі прыгрэла сонца, зваліўся ў карчах і заснуў. Спаў не доўга. Зноў даймаў страшэнны боль у руцэ, якая прыкметна распухла. Ён рухаўся і рухаўся ўпарта на захад. Нейкая невядомая сіла на трэція суткі прывяла яго ў маёнтак Рута, дзе ён упаў проста ля варот і страціў прытомнасць. Абудзіўся, расплюшчыў вочы і са здіўленнем убачыў, што каля яго сядзіць Вера. Ён спярша падумаў, што трызніць ці нешта сніць. Але ў пакой увайшла Юхімка і радасна сказала:

– Акрыяў наш хлопец! Будзе жыць!

– Як я тут апынуўся?

– Сам прыйшоў, – сказала Вера. – На сваіх дваіх.

Толькі цяпер ён пачаў цьмяна згадваць свой шлях у Руту. І падумаў: "Якое шчасце, што дайшоў. Здаецца, я выратаваны…"

– Ты ж спаў два дні. Мы думалі, што ты ўжо і не прачнешся. Доктар прыходзіў, рану агледзеў, перавязаў, а ты нават нічога не адчуў, – прамовіла спачувальна Юхімка.

– Стаміўся вельмі, – адказаў Тадзік.

– Дзе ж ты быў? – спытала Вера.

– Шмат будзеш ведаць, хутка пастарэеш. А што чуваць у Брэсце і ваколіцах? – пацікавіўся ён, згадваючы сяброў і думаючы, што трэба будзе пашукаць іх, хоць невядома хто з іх выжыў.

– Кажуць, што недзе эшалон партызаны пусцілі пад адхон, цяпер немцы скрозь шныраюць, шукаюць тых злачынцаў.

– Які вынік таго падрыву?

– Кажуць, што шмат немцаў пакалечаных прывезлі ў шпіталі, – сказала Вера.

– Есці будзеш? – пацікавілася Юхімка.

– Угу, – адказаў Тадзік, праглынуў сліну і адчуў, што сапраўды вельмі прагаладаўся.

– Зараз прынясу.

Юхімка выйшла. Вера нахілілася і пацалавала Тадзіка.

– Калючанькі мой, – дзяўчына пагладзіла ягоную шчаку, пакрытаю шчэццю, якую ён ужо з паўгода, як пачаў галіць. – Я вельмі хвалявалася за цябе.

– Не трэба было. Такое наша мужчынскае жыццё, – напусціў на сябе важнасць Тадзік. – Ідзе вайна, трэба змагацца з ворагам да канца.

– Не лез бы ты д’яблу ў пашчу. На гэты раз паранілі, іншым разам і забіць могуць. Я буду вельмі шкадаваць, калі з табою што-небудзь дрэннае здарыцца.

– Ах, Верка, не трэба мяне хаваць раней часу. А калі раптам сапраўды загіну, дык напішы маёй маці пісьмо ў вёску Лазнякі, што пад Беластокам, Сапранецкай Юзэфе, няхай яна ведае праўду.

– Я гэта кажу да таго, каб ты быў асцярожны. Беражонага Бог беражэ, – сказала яна і дакранулася незнарок да параненай рукі.

Тадзік прастагнаў ад болю.

– Прабач, я не хацела.

– Нічога… А што доктар сказаў?

– Раненне не цяжкае, але каб яшчэ трохі, дык магла б пачацца гангрэна. Да цябе і пан Руткоўскі наведваўся, але ж ты быў тады непрытомны. Трызніў нешта пра зброю…

"Калі пан Руткоўскі быў, дык мусіць, ён ведае вынік нашай справы, – падумаў Тадзік, – як толькі ачуняю, пайду да яго, каб распытаць, што там з нашымі хлопцамі здарылася".

– Чаго задумаўся? – спытала дзяўчына.

– Нічога, думаю, ці доўга мне давядзецца лячыцца.

– Я хацела б, каб ты застаўся са мною назаўсёды, хворы ці здаровы, мне ўсё роўна, – усміхнулася Вера.

Гэтыя яе словы Тадзіку не спадабаліся, але ён не паспеў нічога адказаць, бо ў пакой увайшла Юхімка, якая прынесла ежу.

– Вось, хлопча, табе курыны булён, знарок зварыла, быццам ведала, што сёння прачнешся, тут мяса і хлеб, сказала яна ставячы паднос на столік каля ложка Тадзіка. Вера, дапамажы панічу сесці. Пад’ясі крыху, а хутка абед прынясу. Ты ўжо больш не спі так доўга, не палохай мяне.

– Добра, добра, – адказаў Тадзік, усаджваючыся зручней, паморшчыўся ад болю.

Юхімка пастаяла і паназірала, як ён есць і засталася задаволена. А потым сказала:

– Вера, прынясеш посуд, а я пайду абед даварваць.

Жанчына пайшла. Вера клапатліва дапамагла Тадзіку легчы, пацалавала на развітанне, засмяялася:

– Смачны булён у цябе на вуснах.

– Верка, не жартуй!

– Паспі да абеду, пасля я зноў прыйду.

Тадзік сапраўды заснуў, быццам браў рэванш за страчаныя сілы і бяссонне. Спаў ён і па абедзе да самага вечара. Пасля вячэры здарылася тое, чаго ён жадаў: да яго зайшоў пан Руткоўскі. Хлопец паспрабаваў падняцца. Але гаспадар маёнтка спыніў яго, сказаў лагодна:

– Ляжы, ляжы…

– Я вельмі крануты вашаю ўвагаю, пан Руткоўскі.

– А я рады, што ты вярнуўся.

– Можа, ведаеце, што з нашымі здарылася там?..

– Ведаю. Трое загнулі, ты і яшчэ адзін параненыя.

– А Рамуальд?

– Ён жывы і здаровы…

– А што з тымі палеглымі? Хто іх пахавае?

– Хто-небудзь дзе-небудзь пахавае. Уся наша зямля хутка будзе брацкаю магілаю.

– Страшна загінуць так, што нават маці не знойдзе магілы.

– Гэта вайна. Нічога не зробіш, тут не да пышных пахаванняў. Як сябе адчуваеш? – спытаў пан Руткоўскі, мяняючы тэму размовы.

– Нічога, выкараскаюся.

– Вось і малайчына. Я табе падарунак падрыхтаваў.

Пан Руткоўскі дастаў з кішэні галіфэ пісталет і падаў Тадзіку.

– Гэта мне? – расчулена ўсміхнуўся Тадзік. – Назусім?

– Безумоўна, Рамуальд навучыць цябе, як карыстацца гэтаю цацкаю.

– Дзякуй вялікі, пан Руткоўскі. Мне без зброі там было вельмі дрэнна.

– Раскажы, як там было.

Тадзік коратка распавёў пра тое, што бачыў і помніў. Пан Руткоўскі ўважліва слухаў, быццам рабіў нейкія свае высновы, потым сказаў:

– Мала нас, трэба, каб зямля ў немцаў пад нагамі гарэла. Ну, нічога, хоць усё ў руках Бога, але і ад нас тое-сёе залежыць. Ачуняй, набірайся сілы. Нас чакаюць новыя справы.

– Дзякую, пан Руткоўскі, за ўсё.

Гаспадар развітаўся і выйшаў. Тадзік застаўся адзін. Доўга разглядваў пісталет, цешыўся, гладзіў яго, прымерваўся, як будзе страляць і ціха радаваўся: нарэшце займеў зброю, шкада толькі, што абойма пакуль была пустая, але нічога, хлопцы падзеляцца патронамі. Пасля схаваў каштоўны падарунак пад падушку, а сам ляжаў нерухома, сачыў, як у пакой напаўзае паўзмрок, думаў пра тых хлопцаў, якія палеглі ў сутычцы з немцамі, а найбольш яскрава стаяў у ягоных вачах паручнік, які падаў і падаў з раскінутымі рукамі проста на парозе, а Тадзікава сэрца шчымела ад болю і жалю.

21

Франц Руткоўскі быў перакананы, што барацьба, распачатая "Вахляжам", дасць добрыя вынікі. Сам таксама рабіў усё належнае, на што быў здатны як сапраўдны грамадзянін Польшчы. Сядзеў у службовым кабінеце, зацягваючыся цыгарэтаю, абдумваў план далейшых дзеянняў. Яшчэ ў маі па падказцы Тадзіка Сапранецкага ён пазнаёміўся з італьянцам, капралам Тоні Бачародэ, які служыў пры ваеннай камендатуры Брэсцкага чыгуначнага вакзала, лічыўся даволі вялікім начальнікам, намеснікам каменданта чыгуначнага вузла, праз які накіроўваліся на Усходні фронт не толькі нямецкія, але і італьянскія вайскоўцы. У камендатуры спатрэбіўся прадстаўнік італьянскай вайсковай улады, таму капрал і апынуўся ў Брэсце. Руткоўскі займеў знаёства з Тоні па службовых справах, а потым у іх склаліся даверлівыя сяброўскія стасункі. Неяк за куфлем піва Франц Руткоўскі даведаўся ад італьянца, што ў таго дома засталася вялікая сям’я, якую трэба падтрымліваць грашыма, а іх увесь час не хапае. Да таго ж Тоні ўпотай ненавідзіць свайго непасрэднага начальніка, які з пагардай ставіцца да ўсіх італьянцаў як да людзей ніжэйшай расы. Наогул, капрал не быў прыхільнікам фашызму і неасцярожна сказаў пра гэта неяк на добрым падпітку Руткоўскаму, што выклікала ў апошняга давер. Франц прапанаваў новаму прыяцелю супрацоўніцтва за плату і той згадзіўся даваць час ад часу сакрэтныя звесткі, якія будуць трапляць яму ў рукі.

Цяпер пану Руткоўскаму патрэбны былі грошы не толькі на падтрымку патрызанаў "Вахляжа", але і добра аплочваць паслугі Тоні Бачародэ. Сувязная, якая везла валюту з Варшавы, правалілася, таму на дапамогу зверху ў бліжэйшы час разлічваць не даводзілася. Франц прыклікаў сваіх памочнікаў – Рамуальда, Люцыяна і Зянона, каб абмеркаваць гэтую праблему і разам пашукаць выйсця.

Хлопцы з’явіліся па-вайсковаму дакладна. Увайшлі ў кабінет, без асаблівых цырымоній паселі ў крэслы, чакалі, што скажа шэф.

– У нас склалася цяжкая сітуацыя з фінансамі. Грошай катастрафічна не хапае. Якія ў каго будуць прапановы?

– Можна паспрабаваць абрабаваць банк, – прапанаваў Рамуальд.

– У выніку будзе шмат ахвяр, ды і наўрад ці ўдасца вынесці і схаваць тыя грошы, – адпрэчыў прапанову Руткоўскі.

– Можна ўзяць выручку ў канцы дня ў нямецкай краме. Сума там будзе малая, але ж на першы час хопіць, – прапанаваў Зянон.

– Тыя грошы не вартыя нашых ахвяр, – заўважыў Франц.

Люцыян, які да гэтага маўчаў, сказаў няўпэнена:

– Мо паспрабаваць абабраць майго шэфа?

– Асабісты шафёр надляснічага вынес вельмі цікавую прапанову! Ты ж без працы застанешся!

– Калі разумна зрабіць, дык усё абыдзецца. Заўтра мы будзем везці грошы для лясніцтва па шашы Брэст – Высокае. Пяцьдзясят тысяч вас задаволіць?

– Выдатная ідэя! – узрадавана ўскрыкнуў Рамуальд.

– Такі варыянт, здаецца мне вельмі прыдатным, – ухваліў задуму пан Руткоўскі, рассцілаючы на стале карту. – Дзе найлепш учыніць засаду? – спытаў ён у Люцыяна.

Хлопец ткнуў пальцам у карту:

– Тут.

– Зробім так, падкінем на дарогу шыпы, спынім машыну, а далей усё проста, – сказаў Рамуальд. – Дэталі абмяркуем яшчэ раз перад аперацыяй.

– Добра хлопцы, якая дапамога вам патрэбна? – спытаў Франц.

– Патронаў мала, – сказаў Рамуальд.

– Будуць патроны. Генік прынясе табе іх сёння яшчэ да каменданцкага часу.

– Сустракаемся праз дзве гадзіны ў мяне на кватэры, каб абмеркаваць дэталі, – прапанаваў Рамуальд паплечнікам.

– Ну, з Богам. Жадаю ўдачы! Чакаю вас з перамогаю і добрым здабыткам, – сказаў гаспадар кабінета.

Хлопцы падняліся, развіталіся і па адным падаліся з гебітскамісарыята. Пан Руткоўскі прайшоўся па кабінеце, наблізіўся да акна, прасачыў, як ягоныя памочнікі выйшлі з будынка і разышліся ў розныя бакі без лішніх размоў, падумаў: "Малайцы, паводзяць сябе, як належыць падпольшчыкам. Не выхваляюцца, не выяўляюць пустога геройства, а сціпла робяць сваю справу". Вярнуўся зноў да стала, узяўся праглядаць паперы. Што і казаць, любяць немцы пісаць загады. Цыркуляры прыходзілі штодня, толькі паспявай з імі знаёміцца ды выконваць. Вайна – пані пражорлівая, ёй трэба жаўнеры, грошы, зброя, рабы, здатныя забяспечваць працу заводаў, фабрык і сельскай гаспадаркі, якія цяпер працавалі толькі на германскае войска: апраналі, абувалі, узбройвалі і кармілі. На Германію мусілі працаваць таксама людзі на акупаваных тэрыторыях. А немцы няшчадна рабавалі ўсіх. Асаблівую ўвагу накіроўвалі яны на габрэяў, сярод якія былі людзі багатыя. Усё габрэйскае насельніцтва сагналі ў гета, наклалі на іх кантрыбуцыю, і ўжо сабралі добры набытак. Не грэбуюць нават залатымі каронкамі і зубамі. Пан Руткоўскі таксама не драмаў у шапку, а назапашваў пэўныя каштоўнасці, каб пры магчымасці адправіць іх у Варшаву на адраджэнне Польшчы. Для гэтага адчыніў камісійную краму, куды насельніцтва, якое цяжка выжывала без сродкаў да існавання, зносіла свае самыя дарагія рэчы: творы мастацтва, біжутэрыю, золата, старажытную зброю і нават адзенне, што дасталося ад прадзедаў і ляжала ў сундуках стагоддзямі. Ён вельмі рызыкаваў, распачынаючы гэты бізнес на падстаўную асобу, не толькі пасадаю, але ўласным жыццём. Але спадзяваўся, што Бог заступіцца за яго, бо стараецца ён не дзеля сябе, а дзеля любай Айчыны. Яму вельмі хацелася дажыць да канца вайны, калі ён спадзяваўся сустрэцца з жонкаю і дзецьмі. Як яны вырастуць? Не пазнаць будзе! Ды і яны наўрад ці пазнаюць яго. Вунь ужо аблысеў, пастарэў, не тое жыццё, каб радавацца і маладзець. Успомніўся яму і малодшы брат, з якім не бачыўся з 1939 года. Перад пачаткам вайны Каэтан служыў у войску. Што з ім было далей, невядома, мо трапіў у палон, мо загінуў, але найбольш хацелася, каб брат выратаваўся і, магчыма, пасля вайны ўся сям’я сабралася б нарэшце разам.

"Эх, мары, мары… – уздыхнуў пан Руткоўскі. – Колькі ні думай пра шчаслівую будучыню, ад гэтага сённяшні дзень лепшы не робіцца. Адно, што суцяшаеш сэрца, каб не надта балела. Бо ад тугі ўсё валіцца з рук, нават думкі немагчыма сабраць. А барацьбіт павінен мець ясную галаву, цвёрдую руку і канкрэтны план дзеянняў".

Ён зноў узяўся за паперы, прачытаў план паставак мяса, малака, масла і зерня на бліжэйшы месяц. Прагледзеў спіс солтысаў і прыкінуў, што з каго трэба запатрабаваць. Заняўся звычайнаю справаю гебітскамісара, якую ён люта ненавідзеў, таму што не жадаў абслугоўваць фашыстаў, але мусіў выконваць, бо хто, як не ён, прывядзе на бойню самых нядужых коней, прывязе найгоршае зерне. Але ж усё роўна немцы дамагаюцца свайго: забіраюць моладзь, вывозяць на працу ў Нямеччыну, непаслухмяных накіроўваюць у канцлагеры на знішчэнне. Яны – гаспадары і робяць, што хочуць. Але ці дазволіць Бог доўга ўладарыць гэтым пачварам? Не павінен! Зло трэба знішчаць злом, што б там ні пісалася ў Евангельскіх запаведзях. Інакш, яно можа так распладзіцца, што запалоніць усю зямлю, каб забіваць цэлыя народы, ператвараць у рабоў, у паслухмяную жывёлу, якая будзе трымацца на мінімуме ежы і спраўна працаваць пад страхам смерці. Фашызм трэба знішчыць з такой жа жорсткасцю, з якою ён прайшоў па зямлі. Нікога з гітлераўцаў, запэцканых чалавечай крывёю, нельга шкадаваць, ніякае літасці да іх не павінна быць. Яны перасталі кіравацца чалавечымі законамі, абралі звярыную ідэалогію, а таму іх трэба знішчаць, як дзікіх звяроў! Вазіць у клетках і паказваць на ганьбу людзям: "Вось яны, тыя, што хацелі паставіць на калені свет, а зараз самі мусяць стаяць на каленях і прасіць літасці. Але мы ім не даруем, каб ніколі больш не адраджалася зло, пасеенае імі!"

Пан Руткоўскі ўсё больш распаляўся, апошнія думкі ён прамовіў услых, ваяўніча размахваючы рукою. У гэты самы час увайшла сакратарка, здзіўлена зірнула на шэфа і паведаміла:

– Прабачце, пан Руткоўскі, да вас прыйшоў пан Тоні Бачародэ.

– Кліч яго хутчэй, – адказаў Франц.

Чарнявы паўнаваты капрал імкліва ўвайшоў у пакой, паціснуў руку гаспадару кабінета, прамаўляючы:

– Пан Руткоўскі ўсё яшчэ на працы! Так і думаў! А я ненавіджу сваю службу, няхай яна згарыць!

– Сядайце, пан Бачародэ! Каву, гарбату?

– Да д’ябла гэтыя бабскія напоі, я запрашаю цябе на піва!

– Згода! – азваўся Руткоўскі і запытальна зірнуў на Тоні.

Той ляпнуў сябе па ілбе і прамовіў:

– Зусім забыўся, ты ж прасіў расклад руху цягнікоў.

Дастаў з кішэні паперы і кінуў на стол Руткоўскаму. Той прабег вачамі тэкст і застаўся задаволены.

– Не разумею, Франц, для чаго табе гэтыя звесткі?

– Ад мяне патрабуецца своечасова адпраўляць вагоны з харчамі і іншымі матэрыяльнымі каштоўнасцямі на захад і усход. Аднак мне не заўсёды ўдаецца сарыентавацца, каб своечасова сабраць неабходную прадукцыю ды загрузіць у вагоны. А цяпер, дарагі дружа Тоні, я буду загодзь ведаць, што, куды і як. Так што вялікі дзякуй.

– О, я рады хоць нечым табе памагчы, але, як кажуць мудрыя людзі, дзякуй у шклянку не нальеш...

– Безумоўна, я цалкам згодны з мудрымі людзьмі, – усміхнуўся Руткоўскі, выцягнуў каліту, адлічыў некалькі купюр і аддаў Бачародэ, які пералічыў грошы – і на ягоным твары адбілася расчараванне.

– Гэта толькі аванс, рэшту атрымаеце днямі.

– Выдатна, замочым гэтую добрую справу! Нас ужо зачакаліся ў рэстаране "Гэта тут"! Мілыя полькі там прыемна абслугоўваюць! – сказаў італьянец, кіруючыся да дзвярэй, Руткоўскі акінуў позіркам рабочы стол, згроб паперы ў адну кучу і паспяшаў услед за капралам, ціха радуючыся, што атрымаў патрэбныя звесткі пра рух цягнікоў, якія перадасць вахляжаўцам, а тыя ўжо сарыентуюцца, які эшалон узарваць.

22

Рамуальд і Генік залеглі пры дарозе ў карчах. Зянон чакаў машыну надляснічага за павароткаю, калі яна з’явіцца трэба было свістам падаць сігнал сябрам, каб тыя кінулі на дарогу шыпы. Загодзь гэта нельга было рабіць, таму што тут магла пракалоць шыны нейкая іншая машына, а гэта магло сарваць аперацыю. Хлопцы цярпліва чакалі, а машына пазнілася ўжо на цэлую гадзіну, таму яны губляліся ў здагадках, ці з Люцыкам нешта здарылася, ці машына паламалася, ці мо надкамісар перадумаў сёння везці грошы. Па дарозе праехаў матацыкл з трыма немцамі, узброенымі аўтаматамі, пратарабаніў грузавік, падскокваючы на выбоінах, як жаба, і зноў цішыня. Знаходжанне іхняе пры дарозе было небяспечным, калі б іх заўважылі, маглі прыняць за партазанаў і расстраляць без асаблівых разборак, а калі б узяліся яшчэ і дапытваць, дык наогул была б справа дрэнь. Лепш ужо загінуць адразу, чым трываць катаванні. Дзень стаяў спякотны. У карчах каля вушэй звінелі галодныя камары і час ад часу знаходзілі дзе прызямліцца на цёплую плоць. Трэба было адмахвацца ад іх асцярожна, каб нічым не выдаць сваёй прысутнасці тут. Час цягнуўся марудна і нудна, у выніку размагнічвалася памкненне, прападала жаданне дзейнічаць, страх запаўзаў у душу. Размораныя задушліваю спякотаю і аднастайным шолахам лістоты, Рамуальд і Генік ледзь не драмалі, лежачы на траве і ўдыхаючы яе прыемны пах. Нарэшце пачуўся свіст Зянона.

– Званочак звоніць, пара, – сказаў Рамуальд.

Генік выскачыў з карчоў, кінуў шыпы на дарогу, сам вярнуўся назад, у схованку, і аціх у чаканні. У гэты час да іх прыбег Зянон і прашаптаў:

– Ужо зусім блізка.

Сапраўды, праз імгненне машына выехала з-за павароткі. Хлопцы ўбачылі, як знарок Люцык праехаўся па шыпах, не абмінаючы іх, каб напэўна пашкодзіць шыны. Машына стала. Хлопцы не спяшалі пакідаць засаду, чакалі, што будзе далей.

Люцык выскачыў з машыны, стаў аглядаць колы, за ім выйшлі два аўтаматчыкі, насцярожана пазіралі ў бок карчоў, трымаючы зброю напагатове. Кіроўца наважыўся мяняць кола, дастаў з багажніка дамкрат, запасное кола і ўзяўся за справу. Аўтаматчыкі страцілі пільнасць, назіралі, як Люцык дарэмна намагаецца адкруціць гайкі. Надляснічы таксама выйшаў з машыны і схіліўся, азіраючы пашкоджаную шыну, нарэшце не вытрымаў і загадаў аднаму з аўтаматчыкаў дапамагчы Люцыку. Ахоўнік паклаў аўтамат у машыну, каб не замінаў, і ўзяўся за справу, гайка падалася хутка, мусіць, Люцыян знарок хацеў заняць усіх спадарожнікаў справаю. Нарэшце, калі ўсе пасажыры канчаткова страцілі пільнасць і толькі сачылі за тым, як адкручваецца пашкоджанае кола, Рамуальд падаў знак хаўруснікам прыступаць да аперацыі. Змоўшчыкі падкраліся да падарожнікаў па-кашэчы бясшумна. Рамуальд рвануў з пляча расслабленага вартаўніка аўтамат і крыкнуў:

– Рукі ўгору!

Ад нечаканасці немцы страпянуліся і паслухмяна паднялі рукі. Нават Люцыян, які чакаў з’яўлення сяброў, уздрыгнуў. Зянон выхапіў з машыны другі аўтамат. Цяпер яны былі добра ўзброеныя, нават свае пісталеты не спатрэбілася даставаць. Генік нырнуў у машыну і схапіў тоўстую валізку з грашыма, а потым нажом прапароў астатнія тры колы.

– Вяргіня, канчай з коламі! Абшукай надляснічага, – загадаў Рамуальд і ўважліва сачыў, як сябар дастаў з кабуры ў немца "вальтэр". – Усё, адыходзім!

– Мы іх пакінем так? – здзіўлена спытаў Зянон. – Дамаўляліся ж забіць.

– Навошта? Няхай ладзяць машыну, – засмяяўся Рамуальд.

– Дык мо хоць звязаць трэба было? – спытаў Генік.

– Не пойдуць яны без зброі нас даганяць, хіба толькі ім на дапамогу нехта прыйдзе. Адыходзім, не будзем губляць час.

Люцык стаяў, апусціўшы вочы, астатнія немцы таксама былі ў разгубленасці. Змоўшчыкі яшчэ раз азірнуліся на маўклівую гурму і зніклі ў кустоўі, а пасля з усіх ног кінуліся да неглыбокага яра, дзе пакінулі веласіпеды. Аўтаматы закапалі да часу пад карчом. З "вальтэрам", адабраным у падляснічага, Рамуальд не мог разлучыцца і схаваў яго ў кішэню.

– У цябе ж ёсць пісталет, дай мне, – папрасіў Генік. – Гэта мой трафей.

– Гэта наша агульная здабыча, але пакуль няхай пабудзе ў мяне, як у чалавека адказнага за матэрыяльную частку нашага партызанскага гурта. Калі каму спатрэбіцца, я абавязкова выдам пад распіску. Згода?

– Куды дзявацца беднаму Геніку?..

– Годзе размоў, хутчэй трэба адсюль выбірацца, – нагадаў Зянон.

Грошы пераклалі ў тры торбачкі, нямецкую валізку выкінулі. Кожны з хлопцаў узяў сваю долю і накіраваліся ў бок Брэста праз розныя вёскі. Яны спяшалі, каб не трапіць у аблаву. Ведалі, што немцы могуць кінуць на пошукі рабаўнікоў вялікія сілы. У двары крайняй хаты ў вёсцы, якая па-вядзьмарску называлася Лысая Гара, іх чакала машына Руткоўскага, куды яны прывезлі сваю здабычу і, хоць не адначасова, але здалі ўсе пяцьдзясят тысяч шафёру пана Руткоўскага, Ціханоўскаму, які паклаў торбачкі пад нейкае рыззё ў багажніку, сеў за руль і сказаў хлопцам на развітанне:

– Гаспадыня хоча пачаставаць вас абедам, ідзіце ў хату, а мне трэба ехаць.

Рамуальд зірнуў на хлопцаў, быццам ставіў пад сумненне словы Ціханоўскага, але ў гэты момант на ганак выйшла прывабная маладзіца, і па-польску запрасіла іх у хату.

– Кім даводзіцеся пану Ціханоўскаму? – спытаў Рамуальд.

– Сястра ягоная. Гэта ж аўдавела я ў трыццаць дзявятым, мужа забілі пад Кобрынам, дык ён мне ўсё падсылае хлопцаў, каб знаёмілася. Зусім здурнеў, вы ж такія маладыя…

– Нічога, мы маладыя ды раннія, – засмяяўся Рамуальд, а пасля назваў сябе і сваіх сяброў на хаду выдуманымі імёнамі.

– Вельмі прыемна, хлопчыкі, а мяне завуць Стасяю. Не ведаю, мо я вам ужо і цёткаю падаюся?

– Што вы такое на сябе нагаворваеце, пані Стася? Вы такая прыемная і прыгожая жанчына, што пазіраць на вас адна асалода, – зноў засмяўся Рамуальд, размаўляць з дзяўчатамі і жанчынамі ён любіў і ўмеў.

Гаспадыня ажно засвяцілася ад пачутага, адчыніла дзверы ў сенцы, пайшла першая ў хату, госці рушылі за ёю. Стол сапраўды быў ужо накрыты.

– Сядайце, хлопчыкі, частуйцеся. Тут усё сваё. Я кароўку трымаю, агарод даглядаю, а калі суседзі спытаюць, чаго да мяне завіталі, дык скажаце, што прыходзілі сватацца, ды я адмовіла, не ўпадабала кавалера, бо не мае ніякай маёмасці. Гэта вас не пакрыўдзіць?

– Ніколечкі, самае найвялікшае наша багацце – ровары. Але каб не вайна, дык, пані Стася, я з вялікім задавальненнем застаўся б у вас на якіх заўгодна ўмовах, – адказаў Рамуальд, спрытна кіруючы відэльцам і чапляючы кавалак сала, – хоць работнікам, хоць прымаком, хоць ахоўнікам, абы толькі быць побач ды штодня спажываць смачныя стравы, згатаваныя вашымі прыгожымі і шчодрымі ручкамі.

– Вой, якія салодкія пан сцеле лёстачкі, – засмяялася Стася.

Генік і Зянон таксама ўсміхаліся, слухаючы Рамуальда, што і казаць, умее ён плесці лапці, несці бязглуздзіцу з такім выглядам, быццам і сапраўды гэтак думае. А жанчыны такія легкаверныя, гатовыя слухаць ягоную лухту і прымаць за праўду. Балбоча і балбача, няма калі наесціся, галодны пойдзе, няхай будзе сыты сваімі казкамі.

– А дзеткі ў вас ёсць, пані Стася, – вёў у гутарцы рэй Рамуальд.

– Няма, не паспелі… Мы толькі перад самай вайною пажаніліся.

– Прабачце маю нездаровую цікаўнасць, колькі ж вам гадоў, што вы стараецеся выдаць сябе за старую дзеўку?

– Дваццаць пяць, па вясковых мерках у такім узросце дзяўчына лічыцца старою, – сумна ўсміхнулася гаспадыня.

– А мне дваццаць шэсць, а я яшчэ жанаты не быў і лічу сябе маладым, – нахабна хлусіў Рамуальд, дадаўшы сабе некалькі гадоў.

– У мужчын усё інакш. Мужчына і ў сорак можа ажаніцца, а жанчына ў такім узросце асуджана на адзіноту, яна ўжо старая баба, бабуля...

– Жахлівыя рэчы расказваеце вы, пані Стася. Вось скончыцца вайна, першы прыйду да вас у сваты, каб гэтыя падшыванцы мяне не апярэдзілі.

Стася засмяялася па-дзявочы звонка і адказала:

– Лаўлю на слове! І няхай толькі пан перадумае, дык я з-пад зямлі дастану.

– Усё, яшчэ адно слова, і я застаюся тут назаўсёды.

Так за жартамі яны праседзелі за сталом гадзіны дзве, пасля выйшлі на двор. Рамуальд адразу ўзяўся рубаць дровы, Зянон нанасіў у бочку вады, каб паліваць агарод, Генік прапанаваў свае паслугі па праполцы капусты, але пані Стася папрасіла яго пасядзець з ёю на прызбе, бо яна сто гадоў з хлопцамі не размаўляла, зусім здзічэла.

Пад вечар госці развіталіся з гаспадыняю, паабяцалі прыехаць на якое-небудзь свята ці калі раптам апынуцца тут выпадкова па справе, дык Стасінай хаты не мінуць. Жанчына, здаецца, не пашкадавала, што яе наведалі такія прыемныя паны.

Хлопцы пачуваліся шчаслівымі. Рамуальд не вытрымаў і сказаў:

– Як мы хвацка з адным пісталетам на трох скарб узялі! Цуд! Каму расказаць, дык не павераць! Пара дамоў.

Яны паселі на веласіпеды, але ў Брэст вырашылі вяртацца паасобку і рознымі дарогамі.

23

Пан Руткоўскі быў задаволены сваімі памочнікамі: Рамуальдам, Генікам, Зянонам і Люцыянам. Бліскуча выканалі заданне! Аднак загадаў пакуль залегчы і ні ў якія справы не ўлазіць, нават забараніў раскідаць шыпы на дарогах. Хлопцы сумавалі без сапраўднай справы і рваліся хоць на якое заданне.

У жніўні Руткоўскі нарэшце зняў сваю забарону, усе хлопцы, акрамя параненага Тадзіка і Люцыяна, які па-ранейшаму мусіў выконваць абавязкі кіроўцы пры надляснічым, рушылі на новае заданне.

Выйшлі раніцай. Аперацыяй кіравалі два вахляжаўцы, хлопцы гадоў дваццаці пяці, нешматслоўныя, якія назваліся падпаручнікам Бацяном і падхарунжым Вірам. Калі гаваркі і цікаўны Рамульд у час маршу спытаў, хто яны ды адкуль, дык пан падпаручнік адказаў коратка:

– Меней будзеш ведаць, лепш будзеш спаць.

– Зразумеў, гэта вялікая таямніца. Больш чапляцца не буду. Толькі хачу папярэдзіць, калі з намі што здарыцца, дык мы ўсе з Берасця, хацелі б туды вярнуцца жывымі ці мёртвымі, – пакорліва прамовіў Рамуальд.

– Па ваенным часе нясціплае жаданне, таму што жаўнер гіне на полі бою і найчасцей там застаецца.

– А дзе наша поле бою?

– Уся Радзіма. І годзе пустой балбатні!

Рамуальд замоўк на цэлы дзень, умеў ён зацята маўчаць, калі на каго-небудзь крыўдаваў. Але ніхто на яго асаблівай увагі не звяртаў. Усе былі стомленыя цяжкім пераходам і ў канцы дня мелі адно жаданне: паесці і паспаць.

Тры дні рухаліся па бязлюдных мясцінах, трапілі ў балота, з якога ледзьве выбавіліся і вырашылі больш не заглыбляцца на тэрыторыю, а падкласці ўзрыўчатку на бліжэйшым участку чыгункі, такім чынам выканаць сваю задачу. Гадзін пяць чакалі цягніка, які, як на злосць, не жадаў з’яўляцца. Цяжкае выпрабаванне – чаканне, калі пачынае здавацца, што гэтай каляінаю наогул ніхто не карыстаецца, што ўсе твае мітрэнгі, праца і памкненні дарэмныя, што цябе адурачылі, абвялі вакол пальца, знарок паклалі гэтыя рэйкі, каб ты глядзеў на іх з тупою ўпартасцю і нічога не дачакаўся. Але нарэшце здалёку пачуўся гул, які нарастаў і набліжаўся, ажно зямля пачала дрыготка адклікацца на рух цяжкога эшалона. Да агульнай радасці, ад выбуху паравоз зляцеў з рэек, вагоны, быццам у цацачнай лёгкай чыгунцы, палезлі адзін на адзін. Хоць нямецкая варта і пастрэльвала, але азіралася, ці не пойдуць партызаны ў атаку. Куды схаваешся ў чужым лесе, калі ўласны дом на калёсах цябе не ўратаваў? Падрыўнікі кінуліся да вагонаў з мэтаю раздабыць паболей зброі, а знайшлі кансервы і каньяк. Нагрузіліся гэтым дабром і падаліся прэч ад знявечанага цягніка. Калі прайшлі кіламетраў пятнаццаць і добра набілі ногі, дык захацелі адпачыць. Паколькі надвор’е псавалася, накрапваў дождж, вырашылі пашукаць, дзе схавацца. І хутка на ўскрайку леса напаткалі пакінутую пуню, каля згарэлай хаты.

– Тут немцы, пагаспадарылі ўжо, – сказаў Рамуальд. – Я чуў, што яны ў памежных раёнах каля пушчы выпальваюць вёскі, а людзей або знішчаюць, або прымушаюць перасяляцца.

– Бадай, спынімся, ежу цяжка несці на сабе, – выказаў меркаванне падхарунжы, – трэба трохі разгрузіцца ці правільней сказаць, нагрузіцца.

Камандзір незадаволена зірнуў на падначаленага, які браўся кіраваць працэсам, але нічога не сказаў, а ўвайшоў у пуню, паставіў заплечнік на дол, азірнуўся і прапанаваў:

– Стол накрыем тут, бліжэй да саломы, і будзем, лежачы, як рымскія патрыцыі, спажываць нашу здабычу.

Замільгалі нажы, адкрываючы пляшкі з каньяком і бляшанкі з тушонкаю. Калі ўсё было гатова, паднялі першы тост за ўдала праведзеную аперацыю. А потым елі ў ахвоту, пасля некалькіх дзён цяжкага пераходу ўсім захацелася адпачыць, забыцца пра вайну. Нават негаваркі пан падпаручнік разгаманіўся, пачаў сыпаць смешныя байкі. Адна з іх была пра парашутыста, які ляціць да зямлі і думае: "Адзін парашут не раскрыўся, запасны парашут не раскрыўся, калі ўнізе няма самахода, на якім абяцалі завезці на базу, дык напішу скаргу начальству".

– Я зразумеў, вы ціхацёмныя, – сказаў Рамуальд.

– Якая розніца? Мы жаўнеры Айчыны! І гэтым сказана ўсё, – адказаў падпаручнік.

– Я, мусіць, не здолеў бы скокнуць з парашутам, – сказаў разважлівы Зянон.

– А куды б ты падзеўся, калі табе пан капітан ці маёр загадаў, – засмяяўся падхарунжы.

– Гэта ж разбіцца можна.

– Хто ведае, дзе і каго смерць спаткае, давайце лепш вып’ем за пані ўдачу, каб яна ніколі не пакідала нас.

Пасля пілі за радзіму, жанчын і каханне, потым – ужо без тостаў, кожны піў, колькі хацеў, замест вады, якой паблізу нідзе не было. Змораныя і п’яныя, падрыўнікі паснулі ў пуні на саломе, не думаючы ні пра бяспеку, ні пра немцаў. Жыццё паслала ім вясёлы падарунак – удала выкананае заданне, а таксама пачастунак, дык няма сэнсу клапаціцца пра тое, што будзе заўтра або праз некалькі гадзін. Улюбёнцы лёсу павінны жыць лёгка і шчасліва! Яны прачнуліся ад удараў прыкладамі. Расплюшчылі вочы і ўбачылі жандараў, якія скіравалі на іх рулі аўтаматаў. Іншыя абшуквалі заплечнікі падрыўнікоў. Бляшанкі і пляшкі з-пад каньку самі за сябе ўсё расказалі. Пры хлопцах былі пісталеты, толькі Зянон аказаўся бязбройным.

– Хто такія? Што тут робіце? – спытаў старэйшы па званні жандар.

– Апачываем на прыродзе, – адказаў падпаручнік па-нямецку. – Збіраліся паляваць на зайцоў.

– З пісталетамі.

– Паляўнічая зброя цяжкая, а пісталет – рэч прыдатная для ўсялякай справы.

– Дакументы ёсць?

– Нам у час адпачынку дакументы без патрэбы.

– У гестапа з вамі хутка разбяруцца, наручнікі – на іх!

Падрыўнікоў павезлі ў бліжэйшы гарнізон для допыту, змясцілі ў камеру папярэдняга зняволення пры жандармерыі. Калі хлопцы засталіся адны, падпаручнік ціха загадаў:

– На допыце казаць, што мы паляўнічыя з Брэста. Каньяк і кансервы ўзялі з разбітага эшалона. Маўляў, чаму было не ўзяць, калі дабро валяецца без нагляду. Апынуліся там выпадкова, хадзілі на паляванне. Усё, больш ні слова, нават калі вас будуць рэзаць на кавалкі.

Хлопцы разгублена чакалі вырашэння свайго лёсу. Спрабавалі вырваць ці хоць бы рассунуць краты на акне, усё было дарма. Прабіць жалезныя дзверы таксама не існавала ніякае магчымасці. Першага выклікалі на допыт падпаручніка Бацяна. Яго вельмі доўга не было, пасля пачуліся стрэлы, шум у калідоры і ўсё сціхла.

– Што яны там з ім робяць, халера іх ведае? – сказаў насцярожана Рамуальд.

– Даведаешся, як і цябе павядуць, – адказаў падхарунжы Вір.

– Шкада зброю, мы з такою цяжкасцю яе здабывалі.

– Тут трэба думаць, як жыццё ратаваць. Быў я ў палоне ў немцаў у трыццаць дзявятым, ведаю, як жыць пад пятою акупанта. Яны не адчэпяцца, пакуль кішкі на локаць не наматаюць…

Наступным павялі на допыт Рамуальда. Зянон і Генік перакінуліся насцярожаным позіркам. Баяліся за свайго гаваруна, ці стрымаецца, каб не ўкалоць жандара. Чаканне цягнулася доўга і пакутліва. Гадзіны праз дзве па іх прыйшоў жандар і загадаў выходзіць.

– Нікуды не пойдзем, пакуль не даведаемся пра лёс нашых сяброў.

– Іх няма, – сказаў жандар па-польску. – Першы накінуўся на афіцэра, які вёў допыт, яго застрэлілі проста ў кабінеце. Другі распусціў язык, што афіцэр не стаў траціць час на яго, а прыстрэліў, як сабаку. Пра вашы справы мы ведаем. Агледзелі месца, дзе вы былі ў засадзе, параўналі сляды. Усё сыходзіцца, лішніх доказаў не трэба.

– Што будзе з намі?

– Туды ж! Выходзьце, бо пастраляю проста тут! – загадаў жандар.

Арыштанты панура выйшлі. Іх павялі пад аховаю з сабакамі на ўскраіну гарадка, а яны прагна ўзіраліся ў твары рэдкіх прахожых, у маленькія вокны хацін местачкоўцаў, нібы чакалі аднекуль выратавання ці нейкага цуда. Арыштаваных завялі на поплаў, далі тры рыдлёўкі, загадалі капаць яму. Хлопцы агледзеліся. Да лесу далёка. Праўда, поплаў акалялі лазовыя кусты, за якімі можна было спадзявацца на выратаванне. Палонныя з цяжкасцю калупалі дзёран, немцы стаялі ўбаку, пакурвалі цыгарэты. Падхарунжы прамармытаў:

– Вось чаго ніколі не ўяўляў, што сам сабе буду капаць магілу.

– Хутчэй варушыцеся! – крыкнуў адзін з жандараў.

Хлопцы зноў без асаблівага імпэту ўзяліся за справу, бо рукі дрыжэлі і дрэнна слухаліся, а свядомасць ніяк не магла ўспрыняць думку, што зараз яны павінны знікнуць з жыцця назаўсёды. Немцы весела гаманілі між сабою, адзін з іх расказаў нешта смешнае, усе пачалі рагатаць. Ім было ўсё роўна, што яны павінны зараз забіць людзей, бо для іх гэта быў непатрэбны матэрыял, які замінаў жыць. Наогул, яны былі навучаныя забіваць, гэта іх асноўны занятак: расчысціць тэрыторыю для сваёй вышэйшай расы, чым яны прафесійна і займаліся. Падхарунжы прашаптаў:

– Па маёй камандзе кідаем у немцаў рыдлёўкі і бяжым у розныя бакі.

– Зразумела, – гэтак жа ціха адказаў Генік, у чарговы раз уганяючы лапату ў глебу.

– Рыхтуйся! – папярэдзіў падхарунжы. – Агонь! – і запусціў рыдлёўку ў немца, Генік і Зянон зрабілі тое ж. – Бяжым!

Рыдлёўкі дасталі некага з немцаў, яны заенчылі. Але іншыя адразу схапіліся за зброю. З брэхам рынуліся ў пагоню аўчаркі. Аўтаматныя чэргі прашылі хлопцаў і звалілі на зямлю. Сабакі падбеглі да скрываўленых целаў палонных, якія так і не паспелі дабегчы да ратавальных карчоў, пачалі апантана рваць зубамі…

24

Мінулая восень была асабліва цяжкай для пана Руткоўскага. Калі не вярнуліся з задання яго лепшыя памочнікі – Рамуальд, Генік і Зянон, ён яшчэ спадзяваўся, што, можа, хлопцы затрымаліся, мо хто паранены, а потым стала вядома, што падрыўнікі каля Аранчыц былі схоплены і расстраляны. На Усходні фронт паслалі італьянскага капрала Тоні Бачародэ, з-за гэта польскія подпольшчыкі пазбавіліся магчымасці атрымліваць каштоўную інфармацыю пра рух цягнікоў на чыгунцы. Дайшла яшчэ адна непрыемная вестка, што трое афіцэраў-вахляжаўцаў былі арыштаваныя, калі ішлі на выкананне чарговага задання, немцы трымалі іх у Пінскай турме. Кіраўніцтва ў Варшаве шукала спосаб, як іх выратаваць, а пан Руткоўскі ў якасці прамежкавага звяна нецярпліва чакаў загаду аб спрыянні ў выкананні пастаўленай задачы. Усе гэтыя мітрэнгі псавалі настрой, выбівалі са звычайнага ладу жыцця настолькі, што замест ста грамаў каньку на вячэру, пан Руткоўскі пачаў спажывааць кроплі валяр’янкі і брому, што мала памагала. Якраз у гэты час пачалася рэарганізацыя "Вахляжа", які быў афіцыйна ліквідаваны, а ўсе кадры і амуніцыя пераходзілі ў распараджэнне штаба Палескай акругі Арміі Краёвай.

Толькі ў снежні нарэшце здарылася шчаслівая падзея. Знайшоўся брат Каэтан, пра якога з трыццаць дзявятага года Фрац не меў ніякіх звестак. Аказваецца, ён разам з часткаю польскага войска паспеў адысці ў Румынію, пасля перабраўся ў Парыж. Калі эмігранцкі польскі ўрад перасяліўся ў Лондан, дзе займеў добрых заступнікаў, Каэтан, маючы службу пры польскім генштабе, таксама падаўся туды. Безумоўна, мог бы спакойна жыць у англійскай сталіцы, але яго цягнула на Радзіму. На Беласточчыне застаўся хоць і невялікі, а ўсё ж такі любы маёнтак бацькоў. Ды ці мае права баявы афіцэр адседжвацца пры штабе, калі Айчына ў бядзе? З Лондана Каэтан быў дэсантаваны ў Варшаву, адкуль разам з некалькімі ціхацёмнымі накіраваны ў Брэст для выканання задання. Прыйшоў на явачную кватэру і быў прыемна здзіўлены і празмерна ўзрадаваны, бо ўбачыў старэйшага брата.

Пан Руткоўскі прывёз Каэтана да сябе ў Руту на санях, у якія быў запрэжаны бадзёры конік. Язда прынесла насалоду абодвум, хоць яны былі толькі пасажырамі, лейцамі кіраваў Альберт. Заснежаная зямля, лёгкі мароз, заінелыя дрэвы цешылі вочы і душы. А пасля браты сядзелі каля каміна, у якім гарэлі бярозавыя паленцы, пілі віно, згадвалі колішняе жыццё. Да светлых успамінаў дадавалася горыч усведамлення, што былое ніколі не вернецца. Бацькоў вывезлі Саветы і наўрад ці яны, старыя людзі, выжывуць у Сібіры. І наогул невядома, колькі працягнецца гэтая вайна і што каго чакае ў выніку.

– Але мы ёсць і будзем, – сказаў Франц і паглядзеў на малодшага брата з любасцю. – Я жадаю табе, Каэтан, шчасця і шанцавання ва ўсіх справах, а сам пастараюся зрабіць усё, што ад мяне залежыць, каб табе лягчэй было выконваць заданні тваіх начальнікаў.

– Я рады, Франэк, што ты маеш магчымасць нам дапамагчы. Калі ўжо зайшла гаворка пра справу, дык мне трэба некалькі байцоў з Брэста, і яшчэ адна грузавая машына. Самаход "Опель" у нас ёсць, мы на ёй прыехалі з Варшавы. Нашы людзі забяспечаныя надзейнымі дакументамі, што дало нам магчымасць пераадолець мяжу без перашкод. Табе застаецца паклапаціцца пра аўсвайсы для сваіх людзей.

– Ты кіруеш усёй аперацыяй? – здзівіўся Франц.

– Кіраўнік у нас мудры і разважлівы чалавек, я толькі ягоны намеснік і першы памочнік, які адказвае за матэрыяльнае забеспячэнне. Пра харчы мне таксама трэба дбаць, так што на тваю дапамогу харчамі я таксама разлічваю.

– Людзей падбяром. Дарэчы, у мяне пры маёнтку жыве адзін юны, але ўжо абстраляны ваяка. Заўтра пазнаёмлю, – адказаў Франц, маючы на ўвазе Тадэвуша Сапранецкага, які ўжо ачуняў пасля ранення і зноў у ахвоту малаціў на таку снапы пад кіраўніцтвам аканома Альберта. – Машыну таксама выдзелю, дакументамі забяспечу. Але задача, якую паставілі перад вамі, вельмі складаная. Узяць турму і вызваліць сваіх людзей – ніколі не чуў, каб хто калі здзейсніў такую справу, тым больш, што, наколькі мне вядома, у Пінску больш за тры тысячы немцаў, у тым ліку механізаваная рота для барацьбы з партызанамі.

– Будзем думаць. На тое нам даюцца галовы. Помніш, калі ў мяне не рашалася задача, ты не спяшаў за мяне выконваць заданне, а казаў: "Думай, думай! Ты здолееш!" Пайшла твая навука на карысць, перш чым што зрабіць, думаю. Усё будзе добра, Франэк. Я ўпэўнены, мы пераможам фашыстаў і распачнем новае жыццё.

– Да перамогі яшчэ вельмі далёка. Па некаторых дадзеных, ведаю з кампетэнтных крыніц, што на тэрыторыі Палесся добра аселі савецкія партызаны, уся ініцыятыва ў іхніх руках. Да таго ж і ўкраінскія нацыяналісты тут нярэдкія госці. Сам разумееш, яны нам не сябры. На жаль, нашы людзі дрэнна або зусім не валодаюць тутэйшым дыялектам, таму ім цяжка дамовіцца з мясцовым насельніцтвам. Наогул, браце, узарваць рэйкі – не надта вялікае дасягненне. Ужыцца ў мясцовае асяроддзе, стаць ягонай часткаю – вось якое нам патрэбна майстэрства. Пакуль нашым жаўнерам гэта не ўдаецца. Некалькі месяцаў балансуюць яны на Палессі, а ў выніку маем адны трагічныя выпадкі і велізарныя страты. Безумоўна, усялякая акцыя можа прынесці ахвяры, але найперш трэба рабіць пералік вартасці аб’екта на валюту чалавечага жыцця.

– Ведаеш, Франэк, я – чалавек вайсковы і не звык абмяркоўваць загады камандзіраў. Давай не будзем пра гэта. Вайна заўсёды каштуе ахвяр і крыві. Раскажы лепш, як ты развітаўся з жонкаю і дзецьмі.

– Прыйшлі позна ўвечары два вайскоўцы і два чалавекі ў цывільным, сказалі: "Збірайся". Далі паўгадзіны. Скідаў у паляўнічы заплечнік самае неабходнае. І гатовы. Жонка і дачка плакалі, а Тадзік трымаўся, мужчына. Вось і ўсё. Завезлі мяне ў Мінскую турму, там трымалі. А праз месяц забралі сям’ю невядома куды. Нічога пра іх больш не ведаю. Іншы раз такая туга агорне, няма паратунку, але трываю, Каэтан, сцісну зубы і трываю… А мяне вызвалілі немцы. Саветы так уцякалі, што забыліся пра нас…

– Усё мінае, брат, міне і гэта. Праўда, невядома, што прыйдзе гэтаму на змену. Дарэчы, цяпер называй мяне па клічцы Парушына. Я пастараюся стаць парушынаю ў вачах нашых ворагаў, каб адпомсціць усім і за ўсё.

– Беражы сябе, брат.

– Ад лёсу не ўцячэш. Што ведаеш пра бацькоў? – спытаў Каэтан.

– Сяляне казалі, што забралі іх ноччу, пагрузілі пасцель і ўсё самае неабходнае на воз ды павезлі на вакзал, а маёмасць разрабавалі вясковыя камітэтчыкі.

– Ох, дабяруся я да іх! Скуру спушчу! Галота! Чужым захацелі наесціся!

– Супакойся, не варта дарма распаляцца, на ўсялякую набрыдзь нерваў не хопіць.

– Мяне хопіць. Я знайду спосаб адпомсціць. Ведаеш, у маёй душы столькі нянавісці, што, здаецца, і кроў у мяне ўжо, бы атрута. І скуль яны павылазілі гэтыя фашысты ды камуністы, каб нас знішчаць ды здзеквацца, з якой апраметнай выпусціла іх нячыстая сіла. Здаецца, Франэк, я перастаю верыць у магутнасць Бога, калі сатана кіруе светам.

Пан Руткоўскі бачыў, што брат прыкметна сп’янеў, становіцца агрэсіўным. Ведаючы польскую прымаўку, што занадта, тое не на здароўе, прапанаваў дарагому госцю пайсці адпачыць, але брат заўсёды быў упарты і нават не варухнуўся, а толькі запатрабаваў яшчэ віна. Франц пазваніў у званочак. З’вілася Юхімка, спытала:

– Што, пан, загадае?

– Прынясі нам віна з майго кабінета.

Жанчына пакланілася і выйшла.

– Навошта такую старую служанку трымаеш? – спытаў Каэтан.

– Якая ж яна старая? Гадоў сорак, спраўная маладзіца. Мой аканом з ёю спіць. Дарэчы, яе дачка таксама тут служыць.

– Суцешыў! Мо ты спіш з дачкою?

– Няма на свеце лепшае жынчыны, чым мая Анэля. Мне яе ніхто не зможа замяніць. Мусіць, я – адналюб.

У пакой увайшла Юхімка, паставіла на стол дзве пляшкі віна.

– Скажы Веры, няхай прынясе яшчэ якой закускі, – загадаў пан Руткоўскі. – Ноч доўгая.

– Слухаю, пан Руткоўскі, – зноў пакланілася Юхімка і пайшла.

Каэтан адкаркаваў новую пляшку, наліў віно ў фужэры, прапанаваў:

– Давай, брат, вып’ем за каханне, сёння мы за яго не пілі. Няхай у цябе яно будзе адно на ўсё жыццё, а я жадаю жыць лёгка і весела, паспець пакахаць шмат жанчын. Такая мая праграма-мінімум на астатні век.

У дзверы пастукалі. Па парозе з’вілася дзяўчына з падносам у руках, застаўленым талеркамі. Яна нахіліла галаву. Каэтан не адразу нават разгледзеў яе твар, аднак яму дастаткова было пабачыць яе квяцістую хустку.

– Пастаў, Вера, на стол стравы, – сказаў пан Руткоўскі, – ды ідзі.

Дзяўчына паслухмяна выканала загад і павярнулася да дзвярэй. Каэтан ухапіў яе за руку і пасадзіў сабе калені. Яна спалохана войкнула.

– Не бойся, паненка, усё будзе добра, – засмяяўся паніч. – Я сто гадоў не трымаўся за дзявочы стан. Патрымаюся і пойдзеш сабе.

Вера супакоілася, з-пад ілба паглядвала на братоў.

– Выпі з намі, Вера, – пранаваў Каэтан.

– Мне нельга піць з панамі, – залепятала дзяўчына.

– Я наліў табе салодкага віна, паспрабуй, спадабаецца, – казаў Каэтан і адчуваў, як мужчынская сіла абуджаецца ў ім, але ён не спяшаў паказаць сваю нястрыманасць брату, зрэшты, Франц павінен разумець, што ягоны малодшы брат не манах, каб адмаўляцца ад дзеўкі, якая раптам апынулася ў яго на каленях.

– Адпусціце мяне, пане, калі ласка, – папрасіла Вера.

– Выпі вось гэтую чарку, і пойдзеш.

Вера выпіла віно, яно сапраўды аказалася вельмі салодкае і смачнае.

– Спадабалася? – спытаў Каэтан.

Вера кіўнула ў адказ галавою.

– Вось бачыш, я ж казаў, што табе спадабаецца. Слухай мяне – і тваё жыццё ператворыцца ў чыстую асалоду. Яшчэ чарачку і скончым гэтую размову.

– Дарма ты стараешся. Вясковыя дзеці змалку каштуюць самагонку, гэта ў іх лекі ад жывата, прастуды і рознай іншай немачы. Ёй гэты лікёр – не больш як вішнёвы ўзвар з цукрам, – засмяяўся Франц, назіраючы за тым, як брат хітруе і стараецца падпаіць дзяўчыну.

– Гэта праўда, Вера? Ты каштавала самагонку? – спытаў паніч.

Вера зноў моўчкі кіўнула галавою.

– Выдатна. Тады мы зробім кактэйль.

Ён наліў каньяку ў фужэр, зафарбаваў лікёрам, дадаў туды віна. Паднёс дзяўчыне.

– Такой смакаты, Верачка, ты зроду не каштавала. Вось гэту чарачку вып’еш, і я сам правяду цябе з пакоя.

– Нельга, паніч, у мяне ўжо ў галаве завадзіла. Адпусціце мяне, калі ласка.

– Гэта якраз лекі, каб пілося, елася і яшчэ хацелася. Пайшлі на канапку, пасядзім побач, пагамонім, – сказаў Каэтан, адпусціў Веру, перайшоў з ёю на канапу і прымусіў апаражніць фужэр.

Дзяўчына хутка зусім асалавела, няўцямна ўсміхалася і ўжо не адмаўлялася піць, асушыла яшчэ колькі чарак п’янкога напою, закусвала толькі цукеркамі, якія прадбачліва падаваў ёй Каэтан, а потым пачала драмаць.

– Дзякуй, брат, за гасціннасць, мы напіліся і наеліся, а цяпер нам пара і адпачыць. Мы пайшлі, я правяду дзяўчыну, – сказаў госць, падхапіў Веру за стан і павёў да дзвярэй.

– Дабранач, – усміхнуўся пан Руткоўскі, разумеючы брата, які згаладаўся па жаночым целе, няхай пацешыцца.

Каэтан завёў Веру ў спальню, паклаў на ложак і пачуў яе роўнае дыханне. Дзяўчына спала.

– Мала радасці ад п’янай дзеўкі, – сказаў сам сабе Каэтан. – Але ж мусім спажываць тое, што маем, выбару вялікага няма.

Загаліў спадніцу, убачыў, што дзяўчына без сподняй бялізны, падумаў злосна: "Прыкідвалася цнатліўкаю, а сама рыхтавалася, ці што? Ведала, для чаго ішла!" Пасля згадаў: яму расказвалі, што тутэйшыя сялянкі не носяць майткаў. Сцягнуў з яе галавы хустку, паўзіраўся ў чысты юны твар, пацалаваў у вусны. Вера на момант абудзілася, у цемры нічога не ўбачыла, падумала, што гэта яе цалуе Тадзік і ў адказ таксама пацалавала яго, не расплюшчваючы вачэй, аддалася на волю ягонай пяшчоце. Пад пацалункі, абдымкі і няўцямны шэпт яна заснула і ўжо нічога не помніла, не цяміла.

У дзверы нясмела пастукалі, калі Каэтан драмаў, стомлены любошчамі. Ён адчыніў, убачыў на парозе Юхімку, закрычаў:

– Як пасмела будзіць мяне?

– Прабачце, пан, я хацела забраць Веру.

– Няма тут ніякае Веры! Пайшла прэч!

– Яна ж дзяўчына, незамужняя, ёй нельга…

– Ідзі, бо прыб’ю! – прыкрыкнуў на Юхімку Каэтан. – Раскудахталася тут! Ці я наймаўся сачыць за тутэйшымі служанкамі?!

Жанчына ўсхліпнула і адышла. Каэтан зачыніў дзверы, прылёг каля дзяўчыны. Абняў яе, тулячы да сябе, яна моцна спала, нічога не адчувала і не адказвала на пяшчоту. "Непрыемна наталяць смагу без узаемнасці, але слугі для таго і існуюць, каб выконваць панскія прыхамаці", – падумаў ён, навальваючыся на яе цяжкім целам…

25

Юхімка вярнулася ў пакой да Альберта, які ўжо драмаў у ложку і заплакала:

– Зрабі што-небудзь, паніч сапсуе маю дзяўчынку! Ідзі, забяры яе!

– Калі яна сама папусцілася, дык чаго я пайду выцягваць яе з чужой пасцелі? Здурнела, баба, ці што? Навошта мне псаваць адносіны з братам пана? Я ж магу застацца без працы, сродкаў да існавання і даху над галавой. Сама падумай…

– Што ж мне рабіць, куды кінуцца? Пайду да пана Руткоўскага, мо ён злітуецца і выратуе маю дачку?..

– Вярзеш абы-што. Ты вось са мною спіш, і нічога з табою не зрабілася. І Веры тваёй усё толькі на карысць пойдзе.

– Якая карысць? Што ты пляцеш? А раптам зацяжарае, хто яе пасля замуж возьме?

– Ты на сябе паглядзі! Прызнайся, які раз замужам? Ужо і не маладая, з дарослаю дачкою! Падумай!

– Я гэта я, а мая Верка не такая…

– Усе вы аднаго поля ягады, ведаю я вас, хітрых баб, толькі прыкідваецеся няшчаснымі і слабымі, а ў саміх воўчыя пашчы. Што ўхопіце, дык ужо не вырваць, – сказаў Альберт і павярнуўся на другі бок, спіною да Юхімкі.

– Прашу цябе, ну, прыдумай што-небудзь, ты ж разумны чалавек! Я не засну ўсю ноч. Што рабіць? Пайду і падпалю пуню! Учыню вэрхал! Ты мяне не ведаеш!

Альберт павярнуўся, схапіў Юхімку за руку, пацягнуў да сябе ў ложак:

– Кладзіся, дурніца, і не рабі глупства. Заўтра прасватаю тваю Веру за якога-небудзь удаўца-малайца.

Юхімка села на пасцель і абурана спытала:

– Чаму за ўдаўца? Верка такая маладая і прыгожая!

– Гэта так, да слова прыйшлося. Прасватаем яе за добрага хлопца. Цяпер моладзь ахвотна жэніцца, бо жанатых у Германію пакуль не вывозяць, але здаецца мне, што гэта да часу. Немцам патрэбна рабочая сіла для абслугоўвання войска. Вайна – бочка бяздонная. Колькі туды людзей ні давай, колькі дабра ні сып – усё знікае, бы ў прорву. Кладзіся, кладзіся ты нарэшце.

Альберт прымусіў Юхімку легчы, абняў яе, але яна зняла ягоную руку з грудзей і сказала:

– Не чапай мяне сёння. Знерваваная вельмі я, у вачах стаяць паніч і Вера. Навошта я паслала яе туды, лепш бы сама пайшла.

– Маладога пана захацелася спакусіць?! – здзекліва спытаў Альберт.

– Як ты можаш такую брыдоту казаць? Я маці! Разумееш ты? Верка – маё дзіця! – Юхімка падхапілася з ложка, акрылася вялікаю клетчатаю хусткаю і выскачыла з аканомавай спальні, пайшла ў кухню, ускараскалася на печ і аціхла там. Але як ні намагалася, так і не здолела заснуць. Сярод ночы злезла з печы, прыпнула да спадніцы фартух, распаліла печ, пачала абіраць бульбу. Гатавала адразу сняданак і абед, у печы ўсё цэлы дзень будзе цёплае. Як толькі развіднела, панесла пану Руткоўскаму каву ў пасцель, пастукала, пачула дазвол увайсці, павіталася, паставіла паднос са сняданкам на столік. стрымана спытала:

– Скажыце, калі ласка, пан Руткоўскі, вашаму брату таксама каву падаць цяпер ці пазней.

– Не ведаю, мо няхай яшчэ паспіць з дарогі.

Юхімка не стрымалася і заплакала:

– Што вы зрабілі з маёю Веркаю?

– А дзе яна? Што здарылася? – здзівіўся пан.

– Як панесла вам вячэру, дык і не вярнулася.

– Можа, яна яшчэ каму вячэру носіць?

– Прашу вас, пане, дапамажыце мне забраць дачку ў вашага брата?

– Дык ты думаеш, што яна ў яго? – напусціў на сябе нявінны выгляд Руткоўскі.

– А дзе ж яшчэ? Я хадзіла ўвечары, каб яе забраць, а пан Каэтан не аддаў.

Руткоўскі пагрозна ссунуў бровы і гнеўна крыкнуў:

– Што я чую! Мая служанка, як самадайка, лезе ў пасцель да пана! Якая ганьба! Прэч з маіх вачэй! Разганю ўсіх да д’ябла, каб не ганьбілі мой дом! Прэч!

Юхімка выскачыла з панскай спальні, спалатнелая ад страху і знясілена паплялася на кухню, дзе не ведаючы за што зачапіць рукі, сядзела і перабірала кутасі на трапкачы. Думкі мітусіліся: "Не застануся тут, забяру Верку, пайду да бацькі ў вёску, можа, не прагоніць. Будзем з Вераю працаваць за хлеб на ягонай гаспадарцы. Праўда, там ёсць іншая гаспадыня – маладая мачаха, але мо злітуецца. А раптам дачка зацяжарае! Божа мой, Божа! Якая ганьба! Што людзі скажуць! Не, усё ж такі трэба трымацца Альберта. Мо сапраўды прасватае Верку за добрага хлопца, дык і вырашыцца гэтая праблема. А пасля і я да яе перабяруся. Не буду слугаваць гэтым паскудным панам, каб іх гром ляснуў! Каб іх яма пазавальвала!.."

– Як спала, начавала? – голасна спытаў Альберт, уваходзячы ў кухню. – Чаму сняданак не нясеш. Не дачакаўся, сам прыйшоў.

Юхімка нічога не адказала, трымаючы крыўду на Альберта, паднесла талеркі і адышла да печы.

– Чаго маўчыш, як вады ў рот набрала?

– Не вады, а бяды…

– Усё будзе добра. Зараз паеду ў вёску, пагутару з солтысам, падбяром Веры жаніха, зладзім вяселле.

Гэтыя словы трохі супакоілі жанчыну, яна села на зэдлік, падперла шчаку рукою, думаючы: "Аддам Веру абы за каго без кахання і жадання. А што рабіць? І мяне некалі сасваталі бацькі за чалавека, якога я так і не здолела пакахаць, добра, што ён з’ехаў у Амерыку. Адно вось Вера засталася на ўспамін пра той шлюб. А пасля яшчэ двойчы сходзілася з мужчынамі. І кожны раз усё не гаразд. Цяпер – гэты Альберт… Не муж, каханак… Ва ўсялякі момант пакіне, прагоніць… Ніякіх абавязкаў перада мною".

– Ну, я пайшоў, – сказаў аканом, на хаду дажоўваючы ежу.

"Ідзі да паноў, падлізвайся! Ты, хоць аканом, але таксама слуга. Служба твая сабачая…" – злосна падумала Юхімка.

У кухню ўвайшоў Тадзік, павітаўся. Юхімка прабурчала нешта невыразнае ў адказ, а сама падумала: "Яшчэ адзін з’явіўся на маю галаву! Колькі ж гэтых паноў на свеце развялося! І ўсе хочуць, каб мы іх кармілі, паілі, абшывалі, абмывалі ды спаць укладалі. Да гэтага дачка таксама занадта часта бегала. Доля мая цёмная, як жыць, што чыніць?.." Яна моўчкі паставіла на стол талерку з яечняй, паклала булачкі, паставіла кубак з кавай.

– Дзе Вера? Нешта я сёння яшчэ яе не бачыў.

– Усім мая Вера трэба, каб пакарыстацца і выкінуць, як непатрэбную рэч…

– Што вы такое кажаце, пані Юхімка? Асабіста я да Веры добра стаўлюся.

– Якая я табе пані? Служанка я! Аб мяне можна ногі выціраць і ні за што дзякуй не казаць. Ад панскага добрага стаўлення ў нас адны непрыемнасці.

– Што здарылася?

– Нічога… Снедай, няма ў мяне часу на размовы, – адказала Юхімка і пайшла да печы, перастаўляла чыгункі, грымела вілашнікам.

Агаломшаны Тадзік з’еў сняданак і моўчкі падаўся з кухні. Жанчына правяла яго раздражнёным позіркам, зморана зірнула ў акно, убачыла, што чырвоная патэльня сонца ўзнялася над лесам, і вырашыла: годзе ўжо трываць. Паставіла на паднос сняданак для Каэтана і панесла ў ягоную спальню. На яе стук у дзверы, ніхто не азваўся. Яна ўвайшла ў пакой. Паніч і Верка спалі. Яна падышла да дачкі, моўчкі патузала яе за руку. Дзяўчына расплюшчыла вочы, убачыла Юхімку, няўцямна спытала:

– Што, мама?..

Жанчына прыклала палец да вуснаў, каб дачка замоўкла, кіўнула галавою ў бок пана. Вера павярнула галаву, убачыла Каэтана – здзіўлена зірнула на маці. Тая ў адказ пакруціла пальцам ля сроні, тузанула дачку, каб уставала. Вера асцярожна саслізнула з ложка, падняла з падлогі спадніцу, пачала апранацца. Маці агледзела пасцель, убачыла крывавыя плямы, скрушна паківала галавою, паказала дачцэ, тая ўсё яшчэ быццам ніяк не магла зразумець, што з ёю здарылася, бо нічога не помніла. Маці пастукала кулаком сабе па ілбе, потым дачцэ дала кухталя і выпхала за дзверы. Нарэшце і Каэтан заварушыўся, нездаволена нешта прамармытаў, расплюшчыў вочы, убачыў Юхімку, запытальна зірнуў на яе.

– Добры дзень, пан Каэтан. Я вам сняданак прынесла.

– Добра, – буркнуў ён. – Прынясі мне расолу ці квасу, нешта галава баліць.

– Прынясу, пане, толькі хачу спытаць, ці не сорамна вам хлусіць? Што вы з маёю дачкою зрабілі?

– Якая дачка? Нічога не помню… П’яны моцна быў…

– Маладая служанка, якая вячэру ўчора прыносіла…