Лаза

Ён пазваніў званочкам. Увайшла сімпатычная маладая служанка, якой ён загадаў несці ежу на стол. Дзяўчына зрабіла рэверанс і знікла за дзвярыма. Тадэвуша здзівілі такія паводзіны, але ён зразумеў: так яна была прывучана. Вера ніколі не зрабіла б рэверанс, бо не ведала наогул, што ён існуе. Дзіўная рэч, варта яму было ад’ехаць з маёнтка Рута, як ён ужо з цеплынёю згадваў жыццё там. А было ж, што нудзіўся і хацеў пакінуць той гасцінны куток, бо не жадаў сядзець без дзеяння. І па Веры трохі сумаваў. Як яна там з мужам? Мо і дзяцей хутка нараджае сабе, а Тадэвуш усё будзе туляцца па чужых хатах. І колькі гэта будзе доўжыцца?

З’явілася служанка. Паставіла талеркі для гасцей і гаспадара, прынесла смажаную бульбу, салату з зяленіва, варанае мяса і яйкі і непрыкметна знікла.

– Прашу, госці дарагія, частуйцеся, – запрасіў гаспадар. – Чым багатыя, тым і радыя. Наогул, я люблю простую ежу.

– А нас, жаўнераў, усялякая задавальняе. У Варшаве даволі голадна, – заўважыў Каэтан. – А ў вас у гэтым плане проста рай.

– Самі вырошчваем і спажываем.

Усе селі за стол і працягвалі гаворку пра тое, як лепш сабраць людзей у лесе ды пачаць дзейнічаць. Планаў было шмат, вырашылі карыстацца рознымі спосабамі, каб толькі дасягнуць мэты.

39

Прамінула тры тыдні, і партызанскі атрад Ашмянскага абводу сабраўся ў лесе, хлопцаў назбіралася каля двух дзясяткаў. Яны стаялі на паляне, узброеныя, хто чым здолеў. У іншых было паляўнічае ружжо ці сякера за паскам, іншыя наогул нічога не мелі пры сабе, але твары ва ўсіх былі ўзбуджана вясёлыя. Яны адважыліся на адказны ўчынак, прыйшлі сюды, каб бараніць Радзіму ад захопнікаў, аддаваліся пад уладу камандзіраў і тых мудрых людзей, якія сядзелі ў Варшаве і Лондане і вырашалі іхні лёс. Маёр Цэзарый Груздзіловіч загадаў усім стаць у шэраг, скамандаваў "Смірна" і прыдзірліва агледзеў ваяроў, апранутых у сарочкі і нагавіцы з даматканага палатна, абутых хто ў боты, хто ў лапці.

– Жаўнеры Арміі Краёвай, сёння ў нас радасны дзень, мы ўліваемся ў барацьбу супраць захопнікаў. Шлях, абраны намі, давядзецца паліваць уласнаю крывёю, каб урэшце рэшт вырасла цудоўная кветка вольнасці роднай Польшчы і нашага пакутнага народа. Мы павінны прайсці яго з гонарам пад сцягам, які даў нам Бог. Унесці сцяг!

Па ягоным загадзе з-за яліны выйшаў Уладзіслаў Бандарчык з бела-чырвоным сцягам. Ад хвалявання ў Тадэвуша перахапіла дыханне, а на вочы навярнуліся слёзы. Ён міжволі зірнуў на Каэтана. Той стаяў спакойна, ні адна рыса твару не выдавала хвалявання. "Загартаваны, сапраўдны ваяр, – падумаў Тадзік. – Можа, і я калі-небудзь навучуся быць гэтакім жа самавітым і ўпэўненым у сабе".

Жаўнеры падыходзілі да камандзіра, чыталі клятву, станавіліся на адно калена, цалавалі сцяг, хрысціліся і адыходзілі.

– Нам таксама трэба будзе прыняць клятву, – шэптам спытаў Тадзік. – Мы ж застаёмся тут?

– Не, нам трэба ехаць у іншы абвод і ствараць новыя атрады, тым больш, што нейкі вопыт у гэтай справе маем.

– Але ж не будзем мы ўвесь час вандраваць, трэба ж сапраўднаю справаю заняцца…

– Жыццё пакажа, усё ў нас яшчэ будзе.

Урачыстаць скончылася. Маёр скамандаваў "Вольна" і загадаў навабранцам рабіць сабе буданы, бо нават самыя адважныя і загартаваныя воі не могуць жыць пад адкрытым небам. Тадзік адышоў да краю паляны, дзе рос чарнічнік, назбіраў жменю дробных ягад, усыпаў у рот і з насалодай падумаў: "Якая смаката! Зараз бы міску чарніц з малаком ды белым хлебам, смачнейшага наедку зроду не каштаваў".

Уладзіслаў усё стаяў са сцягам. Цэзарый загадаў яму:

– Перадай сцяг падхарунжаму Жукоўскаму.

Падхарунжы выцягнуўся ў струнку перад афіцэрамі, адрапартаваў пра сваё з’яўленне, забраў сцяг у Бандарчыка, адышоў крокаў на дзесяць і застыў, як належыць ганароваму вартавому. Маёр паціснуў руку Каэтану і сказаў:

– Дзякую, пан паручнік, добра ты ўсё зладзіў. Я і не спадзяваўся, што так хутка атрымаецца сабраць людзей. А ці праўда, што ты ў адозвах пагражаў смерцю тым, хто не з’явіцца?

– Было. Чаму б і не? Па ваенным часе ўсе мы ходзім па лязе нажа. Не хочаш загінуць ад рукі акупанта, дык прыходзь да нас, інакш ты здраднік, варты кулі ад сваіх. Лагічна?

– Яно так, але я не прыхільнік такіх жорсткіх метадаў, – адказаў Цэзарый. – Мы павінны паводзіць сябе больш гуманна са сваімі людзьмі. Трэба ціснуць на патрыятызм, маўляў, калі не ты, дык хто абароніць край ад навалы…

– Я ўлічу твае парады ў наступнай сваёй дзейнасці.

– Куды цяпер?

– Куды пашле кіраўніцтва, – ухіліўся ад канкрэтнага адказу Каэтан.

– Заставайся з намі. Пачнём дзейнічаць, вяселей жыццё пойдзе, – прапанаваў Уладзіслаў Бандарчык.

– Дзякую, але я прымацаваны да штабу Віленскай акругі, толькі Вільк можа вырашыць, куды мяне накіраваць.

– Дык ты цяпер – у Вільню? – усё дапытваўся маёр Груздзіловіч.

Каэтан і на гэты раз ухіліўся ад адказу. Уладзіслаў прапанаваў:

– Няхай нашы партызаны тут уладкоўваюцца, а мы паедзем да мяне ды паабедаем па-чалавечы, калі яшчэ давядзецца зноў сабрацца ўсім разам.

Афіцэры размясціліся ў дзвюх брычках і пагналі коней па лясной дарозе, абапал якой стаялі высозныя сосны, хісталі ўверсе вяршынямі, шумелі, быццам абмяркоўвалі людзей, якія ехалі ўнізе, глядзелі на іх гэтак жа, як мы звычайна назіраем за мурашамі і дазваляем ім жыць ды рабіць свае мурашыныя справы. Лес скончыўся, пацягнуліся дбайна засеяныя палі. У гэты сонечны ліпеньскі дзень зямля выглядала святочна ўбранай, кожны лапік быў расквечаны ў пэўны колер. У прыроды свае законы прыгажосці і непераўзыйдзеная гармонія спалучэння цёмнага і светлага.

– Хораша! – выкрыкнуў Цэзарый Груздзіловіч. – Колькі жыву, не магу нагледзецца на гэтае хараство!

– Таму людзі і не хочуць паміраць, – гукнуў з другой брычкі Уладзіслаў. – Што гэта мы цягнемся, як на пахаванні? Ну, пагналі!

Ён без жалю сцебануў свайго каня і паімчаў наперадзе. Цэзарый толькі прыкрыкнуў на сваю паслухмяную кабылку, яна памкнулася следам. Тадзік аглядаў дагледжаныя палеткі і з тугою спрабаваў уявіць, як там мама ўправілася з сяўбою, пакуль яе сын валэндаецца па свеце. Было шкада яе і тату, горка ад таго, што неміласэрны лёс раскідаў сям’ю і пакінуў мала надзеі на з’яднанне.

– Чаго засумаваў? – спытаў Каэтан у Сапранецкага. – Ці стаміўся?

– Не, нічога, – адказаў юнак.

І між волі падумаў, што апошні тыдзень быў асабліва напружаны. Яму даводзілася праходзіць дзясяткі кіламетраў за дзень, каб сустрэцца з сувязнымі, перадаць ім дакладную інфармацыю аб месцы і часе збору жаўнераў-навабранцаў, ды пры гэтым асцерагацца, каб не трапіць у рукі немцаў ці літоўскіх паліцаяў. Адзін раз ён ледзь не наскочыў на матацыклістаў, якія раптам выехалі з-за павароткі ў лесе. Тадзік ледзь паспеў схавацца за карчамі, а потым ужо разгледзеў, што матацыклаў было два, на кожным сядзела па тры фрыцы, двое – узброеныя аўтаматамі, у калясцы мясціўся немец з кулямётам. Другі раз памыліўся адрасам і ледзь не зайшоў у хату, дзе жыў літовец-солтыс. Добра, што ішла дзяўчына па ваду. Ён спытаў пра патрэбнага яму чалавека, і тая паказала на іншую хату.

– А тут, – сказала яна, – солтыс жыве, – і дзіўна ўсіміхнулася, мусіць, зразумела, што чужы юнак можа незнарок трапіць у пастку.

Тадзік з удзячнасцю ўспомніў тую дзяўчыну. Каб не яна, невядома што з ім было б зараз. Мо малацілі б яго цяпер гестапаўцы, выбіваючы патрэбныя звесткі. Тадзік адагнаў ад сябе непрыемныя думкі, заплюшчыў вочы, падставіў твар ветру і сонцу, так і ехаў, радуючыся гэтаму ўдаламу дню.

Служанка Уладзіслава хутка зладзіла абед. Госці не затрымаліся, у кожнага была справа. Маёр Груздзіловіч спяшаў да сваіх партызанаў, развітаўся з усімі сардэчна, кожнаму хаўрусніку паціснуў руку і абняў за плечы, не абмінуў увагаю і Тадзіка, сеў у брычку і падаўся ў бок лесу.

Каэтан таксама меў намер сёння ж рушыць у дарогу, вядомая рэч: адклад не ідзе на лад. Хоць знешне ён выглядаў спакойна, але ў душы панавала нецярплівасць, хацелася хутчэй вяршыць сваю справу ў іншым рэгіёне, таму папрасіў у гаспадара каня з возам і правадніка.

– Куды ж мы паедзем? – пацікавіўся Тадзік.

– Пабачыш… Такая нясціплая цікаўнасць не да твару ад’ютанту, – пасміхнуўся Руткоўскі, які быў перакананы: чым меней людзей будзе ведаць пра ягоную далейшую дзейнасць, тым лепш будзе ўсім.

– Прашу прабачэння, – вінавата адказаў Тадзік.

Конюх прывёў з канюшні каня, запрэжанага ў воз, на якім ляжала сена, каб мякчэй было ехаць.

– Выдатна! – усклікнуў Каэтан. – Гэта проста каралеўская карэта! Дзякую, Уладзіслаў, за гасціннасць. Мы шмат працавалі, але мелі магчымасць спакойна жыць і адпачываць, а гэта полова поспеху, затое маем добрыя вынікі.

Ён паціснуў руку гаспадару, ускочыў на воз. Побач прымасціўся Тадзік, вазніца пацягнуў за лейцы, конік паціху крануўся і павёз іх у новы невядомы шлях.

40

Лета 1943 прынесла казакам атамана Грака шмат перамен. Па-першае, яго самога павысілі ў пасадзе, прызначылі кіраўніком надраённага провада. На развітанне сказаў сваім, цяпер ужо былым падначаленым, прамову, а ён, былы настаўнік, умеў гэта рабіць бліскуча, значна лепш, чым ваяваць, у чым употай сам сабе не раз прызнаваўся. Адзначыў, што самая галоўная задача іхняй барацьбы – стварэнне Самастойнай Украінскай дзяржавы, незалежнай ні ад якіх захопнікаў. Для канчатковага вырашэння гэтай задачы трэба трохі пачакаць, пакуль немцы і Саветы, два лютыя драпежнікі, перагрызуць адзін аднаму горлы, тады можна будзе вырваць з іхніх крывавых лап родную шматпакутную зямлю і замардаваны ўкраінскі народ, ды нарэшце ўзяцца за мірнае будаўніцтва светлага і шчаслівага жыцця. А пакуль трэба весці выведку, вышукваць здраднікаў, якія супрацоўнічаюць з савецкімі партызанамі і гестапа, знішчаць іх, каб ніводнага паўзучага гада не засталося на нашых прасторах.

Прамова была доўгая і натхнёная, так што немагчыма было не паверыць ёй, не пранікнуцца патрыятызмам і жаданнем дасягнуць мэты, якіх бы ахвяр гэта ні каштавала. Казакі слухалі моўчкі, і сэрцы іхнія поўніліся нянавісцю да ворагаў, якія забралі ў іх магчымасць спакойна жыць са сваімі сем’ямі і займацца звычайнаю справаю: мацаваць гаспадарку, абрабляць зямлю. Далоні іхнія помнілі дотык цёплай зямлі, ведалі, як вывесці роўную баразну плугам, сумавалі па працы, а замест гэтага вымушаны былі сціскаць у руках зброю і забіваць, забіваць не толькі незнаёмых ворагаў, а часам і суседзяў, таму што яны перабеглі на бок захопнікаў. Вочы наліваліся крывёю ад гневу, таму што яны гублялі ў сутычках з ворагамі сяброў і родных, самі атрымлівалі раны. На іхнім адзенні змяшалася ўласная і варожая кроў. А мірнае жыццё ўсе не наступала, вайна доўжылася, смерць забірала здаровых і маладых мужчын, ніяк не магла наталіць бязмерны голад.

Замест Грака атаманам прызначылі Камара, які да гэтага быў ягоным намеснікам, а цяпер вельмі ганарыўся новаю пасадаю, акрамя таго хацеў мець пры сабе надзейных казакоў, таму прызначыў камандзірам чаты Лёню Парахнюка – Варнака, а Сяргей Клімчук – Удод – атрамаў пасаду камандзіра баёўкі, пад кіраўніцтвам якога аказаліся Птах і Салавей, аднавяскоўцы, што далучыліся трохі пазней, іх таксама прывёў Ціт. У Сяргея забралі вінтоўку і выдалі аўтамат ППШ з сотняю патронаў да яго, што асабліва ўсцешыла хлопца.

Зноў пацягнулася звычайная служба толькі з тою розніцаю для Сяргея, што цяпер ён са сваёй баёўкаю заўсёды быў побач з Камаром, ахоўваў яго, затое Варнаку даводзілася папацець. Ён гойсаў па вёсках, забіраючы харчы ў людзей, уступаў у перастрэлку з савецкімі партызанамі, але паколькі абодва бакі мелі абмежаваную колькасць боепрыпасаў, дык маглі пратрымацца гадзін пару, а пасля хто-небудзь адступаў, пакідаючы забітых і параненых, а дакладней – разбягаліся, уцякалі. Навабранцы звычайна беглі дамоў, а тыя, хто жадаў працягваць лясное жыццё, зноў гуртаваліся разам ці далучаліся да новых атрадаў. Гэтак здарылася, калі партызаны разагналі казакоў Арла, рэшта далучылася да Варнака.

Сяргей ціха сумаваў па радзіме і родных, прагнуў разлічыцца за смерць старэйшага брата са здраднікамі ў сваёй вёсцы і час ад часу пытаў у Ціта:

– Калі ўжо мы пойдзем бліжэй да нашай Вялікай Багны? Мала радасці – змагацца з ворагам на чужой зямлі.

– Гэта наша зямля, Украіна! Разумееш? Мы змагаемся за сваю волю! – з пафасам, якога набраўся ў Грака, адказваў Ціт – Камар.

– Майго брата выдалі нашы аднавяскоўцы. Я хачу даведацца, хто гэта мог зрабіць.

– Даведаемся, не спяшайся. Яны ад нас нікуды не дзенуцца, – супакоіў хлопца атаман. – Ты прыйшоў сюды горкім падлеткам, стрэлаў баяўся, а цяпер бачу я перад сабою загартаванага ваяку, з якім можна ў разведку пайсці ці хоць куды. Табе, дарэчы, колькі гадоў?

– Васямнаццаць стукнула…

– Бачыш, вырас на вайне, паўналетнім стаў, хутка жаніць будзем, – засмяяўся Ціт.

– У лесе з куляю хіба ажанюся…

– Чаму ж, бачыў я, што ты глядзеў на сувязную Гэлю, бы кот на каўбасу.

– Скажаш, брат Ціт, такую лухту, ды на яе ўсе хлопцы так глядзяць, думаю, і ты не супраць з якою маладзіцаю, каб быў час, памілавацца. Калі збіраешся ў вёску, дык перад люстэркам круцішся, голішся, прычэсваешся, быццам у сваты збіраешся.

– Усяляк бывае, Сярожа, але я, стары халасцяк, звык перамагаць гэтыя чалавечыя слабасці, бо ёсць у мяне самая важная мэта – барацьба за вольнасць Радзімы. А ты бач які ўважлівы, больш мне не кажы такія словы, бо раззлуюся і праганю ад сябе куды далей, не трэба, каб розныя смаркачы за мною падглядвалі ды жыццю вучылі…

Сяргей змоўчаў, хоць і карцела спытаць, няўжо Ціт лічыць сваёю радзімаю Украіну, але ён вырашыў не ўвязвацца ў спрэчку з атаманам, каб не наклікаць на сябе гнеў і непрыязныя адносіны.

У пакой увайшоў Птах, які дзяжурыў ля ўваходу ў будан і сказаў, што з’явіўся сувязны, прынёс важнае паведамленне.

– Упусці яго, – адказаў Камар.

У Будан уваліўся каржакаваты дзяцюк, таптаўся ў парозе.

– Праходзь, Патап, сядай, расказвай, што чуваць?

Хлопец сеў на лаву і сказаў:

– У нашай вёсцы атабарыліся партызаны.

– Гэта ў Завышшы?

– Так.

– Колькі іх?

– Паўсотні, а мо і болей.

– Не мог палічыць? Я ж папярэджваў цябе, мне патрэбныя дакладныя звесткі.

– Як іх палічыш? Сноўдаюцца па хатах, як мурашы тыя, туды-сюды, туды-сюды…

– З коньмі?

– Коней мала. Пяць вазоў, ды, відаць, у камандзіра і камісара па кані. Вось і ўсё.

– Якая зброя?

– Такая, як і ў вас, усё больш вінтоўкі…

– Зразумела, добра, малайчына, што папярэдзіў. Есці хочаш?

– Не, дзякую, меў з сабою хлеб з салам, дык паеў у дарозе. Я пайду хутчэй назад, каб да ночы ўправіцца.

– Добра, ідзі, чакай у госці. Як пачуеш стрэлы, хавайся ў якую яму, не высоўвайся пад кулі.

– Ведаю, не першы раз. Бывайце, шчасліва вам.

– І табе добрай дарогі.

Патап пакланіўся і выйшаў, а Камар задаволена пацёр рукі і сказаў:

– Збірай камандзіраў, увечары выступаем.

За той час, пакуль быў з украінскімі паўстанцамі, Сяргей прывык да крыві, да пакут параненых, да пахавання палеглых, але прадчуванне бою заўсёды было непрыемным. Страх пасяляўся ў целе, здавалася, дрыжыць кожная жылка, таму мацней сціскаў сківіцы, упіваўся рукамі ў аўтамат, напружваўся ўсім целам, а пасля спрабаваў расслабіць мышцы, але гэтыя практыкаванні мала памагалі. І цяпер, калі казакі атамана Камара ішлі поначы да Завышша, Сяргей адчуваў непрыемнае дрыжанне ў руках, здавалася, што сэрца заходзілася і балюча сціскаецца ў прадчуванні невядомай бяды. Гэта быў той нязводны страх, які не дае чалавеку вольна ўздыхнуць і выпрастаць плечы, а сціскае яго нябачнымі абцугамі, прымушае баяцца кожнага шолаху. Час ад часу ён спатыкаўся, не маючы магчымасці разгледзець, што там, пад нагамі. Была цёплая летняя ноч. Не хацелася парушаць цішыню, дастаткова, што вецер гуляе ў лясных шатах, і яны адгукаюцца насцярожаным гулам. Сяргей падняў вочы і ў прагалах паміж вяршынямі убачыў буйныя зоркі. Міжвольна падумаў: начное неба такое прыгожае, што сто гадоў пражыві, а ўсё роўна не нагледзішся на яго. Калі наблізіліся да вёскі, партызанскія вартавыя заўважылі казакоў, пачалася перастрэлка. Вёска абудзілася, партызаны павыскоквалі з хат, кінуліся на дапамогу сваім, займалі абарону за платамі, хатамі, пунямі. Камар пад аховаю баёўкі адышоў назад, назіраў за ходам бою, стоячы ў тыле, за спінамі сваіх казакоў, але яшчэ было цёмна, таму былі бачны толькі гарачыя трасы куль.

– Схадзі, Птах, паглядзі, як там нашы трымаюцца, – загадаў Камар.

– Будзе зроблена, – адказаў казак і знік у цемры.

– Нешта агонь з нашага боку аслабеў, – заўважыў атаман.

– У нас заўсёды голад на патроны, – прамовіў Сяргей. – Нашы б’юць прыцэльна, эканомяць. Тым больш, што цёмна, нічога не бачна, дык які сэнс страляць абы-куды.

Раптам успыхнула яскравае полымя, загарэлася хата. Затрашчала салома, пасыпаліся снапы іскраў, вецер падхапіў іх і перакінуў на суседнія пабудовы, загарэліся яшчэ некалькі хат. Усё адбылося за некалькі імгненняў, так што непрыяцелі па два бакі на імгненне разгубіліся, кожная чалавечая душа па інстынкту першапачаткова імкнулася кінуцца тушыць пажар, але людзі ўтаймавалі гэтыя пачуцці і працягвалі страляць. Ад агню стала святлей, было бачна, як партызаны канцэнтруюцца на ўскрайку вёскі, а казакі памалу адыходзяць. Вярнуўся Птах і сказаў:

– З нашага боку ёсць забітыя і параненыя.

– Колькі?

– Дакладна не ведаю, сам бачыў тры трупы. Нашы адступаюць…

– Занясі загад. Адыходзім, забіраем па магчымасці сваіх, – загадаў Камар.

– Іду, – адказаў Птах, прыгнуўся нізенька да зямлі і падаўся ў бок страляніны.

– Асцярожны, сабака, – пасміхнуўся Камар, праводзячы ўважлівым позіркам падначаленага. – Вучыся ў яго, – сказаў ён Сяргею. – Ты доўгі, як дышла, табе трэба ўтрая прыгінацца. Таму і не пасылаю цябе на лінію агню. А галаву трэба берагчы. Яна ў нас адна. Мы не адступаем, мы проста адыходзім, вяртаемся на базу. А ты, Салавей, чаго маўчыш увесь час, быццам і няма цябе? – спытаў атаман другога ахоўніка.

– Салаўі цяпер не спяваюць, бо вывелі птушанят, ім не да спеваў, – адказаў ахоўнік.

– Мо і ты вывеў дзе каго?

– Пакуль птушанят не маю, але закон для ўсіх салаўёў аднолькавы – спяваць разам.

– Хітры ты, хлопец, і мудрагеліста выказваешся. А ці на карысць табе гэта? Не ведаю. Зрэшты, пара паснедаць, – сказаў Камар, павярнуўся і хутка пайшоў да лесу.

Ахова пасунулася за ім. Следам паспяшалі астатнія казакі, выносячы забітых і параненых. Неба пасвятлела, у паўзмроку былі бачныя іхнія постаці. Партызаны ў пагоню не кінуліся. Было відно, што разам з вяскоўцамі ўзяліся тушыць пажар, як толькі сціхла страляніна.

41

Колькі праехаў вёсак Тадзік разам з Каэтанам Руткоўскім, ён ужо і не помніў, шкадаваў, што не вёў ніякіх запісаў. Але ў большасці выпадкаў праца іхняя па агітацыі моладзі ў Армію Краёвую была марная, бо пачалося жніво. Сялян немагчыма было адарваць ад іхняй спрадвечнай працы. Збор ураджаю – гэта вынік намаганняў за ўвесь год. Яно і зразумела, калі людзі не здолеюць удала завяршыць жніво, дык самі будуць галадаць, не будзе чаго даць немцам і тым ваярам, якія прыходзяць з лесу, як бы яны ні называліся, усе хочуць есці, а селянін быццам абавязаны іх карміць. Пасля жніва пачалася касавіца атавы, потым – капанне бульбы, збор лёну і канопляў, да позняй восені немагчыма было ўпрасіць моладзь змагацца з акупантамі. А ў тых выпадках, калі гарачыя хлопцы ўжо, здавалася, і гатовыя былі ўзяцца за зброю, дык іх не пускалі бацькі, пакуль патрэбныя былі рабочыя рукі. Часам Тадзік пацвельваў з паручніка:

– Эх, пан Парушына, не шанцуе завабіць новых жаўнераў у нашы шэрагі.

Руткоўскі злаваў і адказваў:

– Ты, Базан, – дрэнны ад’ютант, таму што псуеш мне настрой. Плазам лягу, а ўсё ж да Калядаў збяру атрад.

– Безумоўна, на Каляды можна будзе п’янаватых валачобнікаў падгаварыць. А калі яшчэ паабяцаць ім у торбу пакласці чаго смачнага, дык і бягом пабягуць.

– Ты не верыш у нашу справу?

– Веру, ды мяне бянтэжаць вынікі.

– Мяне яны таксама расчароўваюць, але мы павінны выконваць заданне.

– Добра, што гаспадары, у якіх спыняемся, кормяць, ды сувязныя не адмаўляюцца дапамагаць, інакш мы з вамі зараз мелі б дрэнны выгляд.

– Слухай, не чакаў я, што ты такі ўедлівы, як усялякі дробны шкоднік.

– Прабачце, пан Руткоўскі, але мне здаецца, што мы заняліся не сваёю справаю. Каб на наша месца якую маладзіцу гаваркую, дык яна хутчэй бы тых хлопцаў угаварыла.

– Бадай, ты чытаеш мае думкі, але дзявацца нам няма куды, мы людзі вайсковыя і павінны выконваць загад вышэйшага начальства.

Кожны раз, калі заставаліся сам-насам, вялі падобныя гаворкі, аднак пры сувязных ці гаспадарах явачных кватэр ніколі не давалі волю сваім пачуццям, наадварот, падцягваліся, выказваліся ледзь не лозунгамі, выяўлялі патрыятызм і заклікалі іншых да гэтакіх жа памкненняў.

Калі Руткоўскі з Тадэвушам слотным лістападаўскім днём спыніліся на адпачынак у пана Віркоўскага, уладара невялікага маёнтка Снапкі, там іх заспеў Уладзіслаў Бандарчык.

– Ледзь вас адшукаў, – радасна сказаў ён. – У такую глухамань заехалі.

– Дык падумалася, што трэба гуртавацца бліжэй да Налібоцкай пушчы. Яна ж партызанам, як родны дом.

– Стаміліся ад бясконцых вандровак?

– Ёсць трохі, але вайсковаму чалавеку не да твару скардзіцца.

– Захапляюся вашай мужнасцю. Ці паддаецца моладзь агітацыі?

– Пакуль у сялян было шмат працы, дык няёмка было адрываць іх, а цяпер, спадзяюся, да Калядаў сабраць хлопцаў у пушчы, праўда трэба неяк зброі расстарацца.

– Я прывёз новы загад і сумную навіну: загінуў наш Цэзарый Груздзіловіч.

– Як гэта здарылася? Чаму жаўнеры не ўбераглі камандзіра? – абурана спытаў Руткоўскі.

– У канцы верасня атрад Груздзіловіча вярнуўся пасля разгрому нямяцкага пункта забеспячэння ля хутара Млыны, недалёка ад Астраўца. Там яны знайшлі такую неабходную зброю і нагрузілі два вазы тушонкі, канцэнтратаў і іншае ежы. Пасля начнога рэйду жаўнеры добра павячэралі і палеглі спаць у гумне, іх акружылі немцы, падмацаваныя падраздзяленнямі літоўскай паліцыі. Бой быў цяжкі і крывавы. Груздзіловіча параніла самым першым, што дрэнна адбілася на настроі жаўнераў. Пад перакрыжаваным агнём нашы былі пазбаўленыя магчымасці рухацца. Толькі праз некалькі гадзін асобным жаўнерам удалося прарвацца і схавацца ў лесе. Вынеслі і параненага камандзіра, спадзяваліся выратаваць яму жыццё. Але ўсе намаганні былі дарэмныя. Ён сканаў. У тым баі загінула яшчэ дзясятак чалавек. Атрад застаўся без баявога камандзіра, таму камендант акругі і паслаў мяне па цябе, пан паручнік, каб перадаць загад: узначаліць атрад Груздзіловіча.

– Перадайце пану каменданту ад мяне вялікі дзякуй. Калі сказаць па праўдзе, дык агітаваць мне не надта падабаецца, хацеў бы вадзіць у бой жаўнераў і ўласным прыкладам натхняць іх на барацьбу з ворагамі.

– Такая магчымасць зараз ствараецца, у добры час! Змагайцеся і перамагайце, а я буду радавацца вашым поспехам.

– Дзякую, пан Бандарчык.

Тадзік слухаў гэту размову і ціха радаваўся: нарэшце дачакаўся сапраўднай справы! Цяпер яны пачнуць бязлітасную барацьбу з немцамі! Можна будзе адпомсціць за сяброў, якія заўчасна загінулі, можна будзе знішчаць захопнікаў са зброяй у руках разам з паплечнікамі. Для яго гэта было сапраўднае шчасце. Паручнік Руткоўскі таксама павесялеў і неадкладна пачаў збірацца ў дарогу.

– Куды вы ў непагадзь ды нанач гледзячы? – спыніў яго гаспадар пан Віркоўскі, немалады ўжо чалавек.

– Сапраўды, давайце тут заначуем, – прапанаваў Бандарчык. – Ноччу неспакойна, савецкія партызаны па вёсках шныраюць у пошуках ежы, літоўскія паліцыянты прыдзіраюцца. Да таго ж каменданцкую гадзіну ніхто не адмяняў…

– Жаўнеры без камандзіра не разбягуцца? – устурбавана спытаў Каэтан.

– Не хвалюйцеся, там падхарунжы кіруе хлопцамі, праводзіць заняткі па стральбе і іншых вайсковых дысцыплінах.

Пан Руткоўскі супакоіўся і адклаў зборы да раніцы. Увечары ад няма чаго рабіць мужчыны перакінуліся ў прэферанс. Гаспадар спрабаваў расказваць паляўнічыя байкі, але госці яго былі стомленыя, ды ў прадчуванні новай дарогі рана разышліся па спальнях. А праз два дні паручнік Руткоўскі ўжо прымаў свой атрад, загадаў стаць у радок на прасторнай паляне, пазнаёміўся асабіста з кожным жаўнерам, згадваючы з якой вёскі яго завербавалі. Некаторых помніў добра, іншыя твары сцерліся з памяці, таму ён асабліва ўважліва прыглядаўся да новых людзей, ацэньваў узбраенне. На жаль, далёка не ва ўсіх была зброя. Гэта яго трохі расчаравала, аднак прамову сказаў палымяную:

– Жаўнеры, нашу Айчыну заняволілі захопнікі, яна чакае ад нас вызвалення і паратунку. І мы павінны, не шкадуючы ўласнага жыцця, змагацца з ворагамі і перамагчы іх, ачысціць родную зямлю ад набрыдзі. Наш атрад невялікі, я налічыў дваццаць шэсць чалавек, але нас шмат у Польшчы і на Крэсах Усходніх. Дык давайце з’яднаем памкненні, патроім шэрагі, прывядзём сюды сваіх братоў і сяброў, паўстанем супраць зла, якое запаланіла Еўропу. Ад нас залежыць, ці настане час волі для нашай Радзімы. Сёння ў нас мала зброі, але мы здабудзем яе ў нашых ворагаў. Мо ў нас не хапае харчоў, дык наша зямля пракорміць нас. Я праехаў шмат селішчаў, гутарыў з людзьмі. Мяне разумелі і дапамагалі. Я бачыў спачуванне і павагу ў вачах сялян…

Тадзік слухаў свайго камандзіра і шчыра дзівіўся, адкуль узялося ў яго столькі красамоўства? Вось што азначае дазволіць чалавеку займацца тым, чаго прагне ягоная душа. Бадай, калі б зараз Тадзіку прапанавалі выказацца, ён таксама знайшоў бы што сказаць. Занадта доўга чакаў гэтага дня і цяпер па-сапраўднаму радаваўся. Пасля ўрачыстага пастраення людзі разышліся, а Тадзік, захоплена пазіраючы ў вочы камандзіру сказаў:

– Вельмі хораша выказаўся пан Парушына.

– Табе спадабалася?

– Я ў захапленні. А яшчэ радуюся, што нарэшце мы пры справе.

– Ага, пры справе, толькі ваяваць няма чым. Найперш давядзецца вырашаць гэтую праблему. Пойдзем, агледзім лагер. Груздзіловіч паспеў трохі падрыхтавацца да зімы.

Яны прайшлі міма пяці зямлянак, агледзелі кухню, дзе гаспадарылі два ўвішныя хлопцы. Печ была змураваная проста пад адкрытым небам, тут жа стаяў невялікі стол для кухараў і доўгі абедзены для ўсіх жаўнераў.

– Што варыце, хлопцы, на абед? – спытаў Парушына.

– Боршч, пан паручнік, і аладкі будуць, – адказаў адзін хлопец, мусіць, галоўны ў гэтай камандзе.

– Добрая ежа жаўнеру не шкодзіць, – адказаў Каэтан і павярнуў да самай прасторнай будыніны, дзе размяшчаўся штаб.

У памяшканні на стале ляжалі карты мясцовасці. Гэта вельмі парадавала Парушыну, ён з удзячнасцю падумаў пра Груздзіловіча, што той паспеў зрабіць усё, каб ягоныя паслядоўнікі адчувалі сябе ўтульна і спакойна. І адразу запярэчыў сабе: які спакой можа быць у час вайны? Не адпачываць жа я сюды прыйшоў…

– Давай, ад’ютант Базан, кліч да мяне выведку, буду распытваць у іх пра сітуацыю ды пасылаць па ваколіцах вывучыць становішча. Выведка – мае вочы і вушы.

– Слухаю, мой камандзір, – аддаў чэсць Тадзік, крутнуўся на пятцы і подбегам кінуўся выконваць загад.

"Адзін у полі не воін, – падумаў Каэтан. – Трэба тэрмінова заводзіць знаёмствы з бліжэйшымі атрадамі, каб іншы раз аб’ядноўваць сілы ці прыходзіць адно аднаму на дапамогу. Хаця, мусіць, іх тут не густа. Бандарчык абяцаў дапамагчы наладзіць сувязь з іншымі падраздзяленнямі Арміі Краёвай. Нічога, усё будзе добра", – супакоіў ён сябе, разглядваючы карту мясцовасці і нешта мармычучы пад нос.

42

У пачатку студзеня атрад Парушыны чакаў гасцей, каб разам адсвяткаваць пачатак 1944 года. Для знаёмства абяцаў прыехаць камандзір суседняга атрада паручнік Збігнеў Пухавіцкі, які меў псеўданім Бусел. Руткоўскі ніколі не сустракаўся раней з гэтым афіцэрам, але, мяркуючы па клічцы, уяўляў сабе доўганосага і цыбатага чалавека. Зрэшты, знешні выгляд суседа не меў значэння, галоўнае, трэба было завязаць сяброўскія адносіны дзеля далейшых сумесных дзеянняў супраць ворагаў.

Кухня з самага ранку дыміла і варыла так, што смачнаю ежаю пахла на ўвесь лес. Здзічэлыя сабакі ці ваўкі ажно падвывалі недзе паблізу, адчуваючы пажыву. Жаўнеры чысцілі зброю, галіліся, прыхарошваліся, быццам збіраліся на вячоркі да дзяўчат. Парушына з Тадзікам выйшлі на двор і проходжваліся па вялікай паляне, раздумваючы, чым бы яшчэ ўпрыгожыць яе. Тут стаяла яліна, прыбраная папяровымі цацкамі і сняжынкамі, выразанымі некім з хлопцаў. Высока развяваўся бела-чырвоны сцяг з арлом. Свяціла зыркае сонца, сляпуча ззяў снег у ягоных промнях. Дзень абяцаў свята, усе настроіліся на яго, таму ў душах жаўнераў панавалі спакой і раўнавага. Не хацелася згадваць мінулыя мітрэнгі, адганялася трывога за будучыню.

– Пан паручнік, карнікі! – крыкнуў Руткоўскаму жаўнер-вартавы.

– Дзе, адкуль?

– Ідуць з боку Мялешкаў.

– Колькі?

– Шмат! Шмат!

– Ну, вось і паабедалі… Базан, падымаем атрад да бою.

Тадзік кінуўся да палатак. Праз колькі хвілін жаўнеры былі на паляне.

– На нас ідуць карнікі. Хутка кіруемся з лагера на паўночны захад, акопваемся і залягаем на ўскрайку лесу, – загадаў Руткоўскі.

Ворагі набліжаліся. Па мундзірах было відно, што там былі нямецкія жандары і літоўскія паліцыянты.

– Колькі ж іх, як мы з імі справімся? – са страхам спытаў Тадзік.

– З Божай дапамогай. Не наганяй нуду, – адказаў Парушына. – Перадай усім, без каманды не страляць, падпусцім бліжэй.

Усе знямялі, наструніліся ў чаканні загаду і назіралі, як ворагі ішлі проста на іхні лагер, мусіць, добра ведалі ягонае знаходжанне. Сапраўды, па слядах на снезе не цяжка вылічыць, дзе атабарыліся партызаны Арміі Краёвай.

– Агонь! – нарэшце скамандаваў Руткоўскі.

Першы залп прыціснуў да снегу ворагаў, але яны тут жа падняліся і пайшлі ўперад, густа паліваючы аўтаматным агнём прастору перад сабою так, што немагчыма было падняць галаву.

– Падрыхтаваць гранаты, – крыкнуў паручнік, калі ворагі наблізіліся так, што і твары іхнія ўжо можна было разгледзець.

Нехта з партызанаў стагнаў. Парушына зразумеў: з’явіліся параненыя, мо і забітыя ёсць, яны не стогнуць. Першыя страты. Шкада людзей. Паляцелі гранаты, што прымусіла ворагаў залегчы, але Руткоўскі заўважыў рух на флангах, карнікі імкнуліся акружыць атрад. Трэба было адступаць, інакш можна страціць усіх людзей і самому бясслаўна загінуць. Аднак Парушына марудзіў, не пра такую барацьбу ён марыў. Тадзік запытальна глядзеў на камандзіра, а той ніяк не мог на нешта рашыцца. І раптам на флангу замільгалі вуглаватыя шапкі з арламі, стуль пачулася страляніна.

– Нашы, пан паручнік! Прыйшла дапамога! – узрадавана крыкнуў Тадзік.

– Прысядзь, чаго ўскочыў. Рана радавацца! – прыкрыкнуў на хлопца Каэтан.

Карнікі не чакалі такога павароту, пачалі згортваць шэрагі, губляючы пры гэтым сваіх ваяроў.

– Адступаюць, адступаюць, – шаптаў Тадзік і бязладна страляў з пісталета.

– Супакойся, дзіця неразумнае, – астудзіў яго Каэтан.

Праз паўгадзіны ацалелыя карнікі адступілі, пакінуўшы шмат забітых. Да Руткоўскага падышоў невысокі паручнік, аддаў чэсць, прадставіўся;

– Збігнеў Пухавіцкі, будзем знаёмы.

Паручнікі абмяняліся поціскамі рук, абняліся, шчыра, па-сяброўску.

– Дзякую, брат, ты выратаваў нас, – сказаў Каэтан.

– Галоўнае, своечасова суседа ў госці паклікаць, – засмяяўся Збігнеў. – Едзем мы сабе на конях, раптам чуем: страляніна. Што за наўда такая, думаем, запрашалі на абед, а сустракаюць кулямі? Агледзеліся, ажно бачым, да вас няпрошаныя госці завіталі!

– Вунь ляжаць, усё поле засеяна трупамі. Мусіць, фашысты думаюць, што мы іх хаваць будзем.

– Нічога, цяпер мароз, паляжаць, не сапсуюцца. Заўтра з’явіцца пахаронная каманда. Можна і тых пачаставаць, каб запомнілі, – засмяяўся Збігнеў. – Вайна робіць людзей жорсткімі.

– Пойдзем адсюль. Ёсць нагода адзначыць перамогу, – прапанаваў Руткоўскі.

У лагеры жаўнеры ўмывалі разгарачаныя твары снегам, перавязвалі параненых, адчайна калупалі замерзлы дол штыхамі, капаючы яму для шасці жаўнераў, якія загінулі.

– Абед ператварыўся ў хаўтуры, – сумна сказаў Каэтан. – Пойдзем, Збігнеў, у штабную зямлянку, перакінемся словам, пакуль тут хлопцы зробяць неадкладныя справы. Тадзік, прасачы тут, каб усё было зроблена найлепшым чынам. Перад тым, як будуць хаваць забітых, пакліч нас.

Руткоўскі і Пухавіцкі ўвайшлі ў памяшканне, прыгнулі галовы, праходзячы праз нізкія дзверы, селі за стол насупраць адзін аднаго.

– Я тут чалавек новы, скажы, Збігнеў, што чуваць, якія навіны? – спытаў Руткоўскі.

– Ваюем адразу з усімі: з немцамі, літоўскімі паліцыянтамі і савецкімі партызанамі.

– Я ж чуў быццам там-сям з Саветамі супрацоўніцтва наладжвалася.

– Наладжвалася, але хутка развалілася. Разумееш, у Саветаў свая ідэалогія і палітыка, на жаль, акаўскае кіраўніцтва ў Вільні гэтага не ўлічыла. Трапіла да партызанаў наша газета "Незалежнасць", а ў ёй чорным па беламу напісана пра расстрэл польскіх афіцэраў у Катыні і іншыя матэрыялы антысавецкага зместу. Партызанскія камандзіры проста на вушы сталі ад абурэння і гневу, маўляў, гэта агідная мана, узведзеная на гераічны савецкі народ. Адсюль і пайшоў загад раззбройваць польскія атрады. Першаю ахвяраю стаў Антоні Бужыньскі, яго і некалькі іншых афіцэраў расстралялі, радавых, хто не ўцёк, размеркавалі ў савецкіх падраздзяленнях.

– Калі гэта здарылася?

– Нядаўна, мінулай восенню.

– А я думаў, мо і мне варта пашукаць сяброў сярод Саветаў, а тут вунь якая справа выйшла.

– Рана ці позна гэта ўсё роўна здарылася б. Мы хочам захаваць за Польшчаю Усходнія Крэсы, а Саветы рвуць іх сабе. Ты ж ведаеш, што ўрады СССР, ЗША і Англіі рашылі прызнаць граніцы паміж Саветамі і Польшчай па лініі Керзона.

– Што ж, у такім разе мяне суцяшае, што мая Беласточчына, якая да гэтага была ў руках Саветаў, пяройдзе да Польшчы.

– Мы жадаем аднавіць незалежную Айчыну, а што будзе невядома. Пракамуністычная Армія Людова таксама мае шмат прэтэнзій і прагне ўлады. Вось і думай, што і як атрымаецца.

– Мне здавалася, што хутка ўсё будзе зразумела і проста. Палякі з’яднаюцца, падымуцца разам супраць ворагаў і перамогуць. А цяпер бачу, што Польшчу раскалолі. Пройдзе трохі часу, і баюся, што не ворагаў сваіх давядзецца нам біць, а жаўнераў Арміі Людовай, – задуменна сказаў Руткоўскі.

– На вялікі жаль, усё да таго ідзе.

– Хіба гэтая Армія Людова ўяўляе сабой вялікую сілу?

– Яна расце. А пад уздзеяннем савецкай агітацыі і прапаганды неразумная моладзь, якой надакучыла жыць пад нямецкай пятой, рушыць у тыя шэрагі. Што ні кажы, а палякі ўсё ж застаюцца вялікімі патрыётамі сваёй Айчыны.

– Колькі б ворагаў ні сустрэлася на нашым шляху, усіх будзем знішчаць. Клянуся! – урачыста прамовіў Каэтан.

– І я клянуся, – адгукнуўся Збігнеў і ўстаў, як і належыць пры прыняцці прысягі.

У памяшканне ўвайшоў Тадзік і паведаміў, што ўсё гатова да пахавання палеглых жаўнераў.

– Пайшлі, – коратка сказаў Каэтан і накіраваўся да выхаду, але перад госцем шырока расчыніў дзверы.

Жаўнеры згрудзіліся вакол вялікай магілы, шэсць нябожчыкаў ляжалі на дне, акрытыя шынелямі.

– Сёння мы хаваем нашых паплечнікаў, – стрымліваючы хваляванне, пачаў развітальную прамову Руткоўскі. – Яны палеглі ў змаганні за вольнасць Айчыны, не пашкадавалі самага дарагога, што мелі, жыцця, а цяпер навечна застануцца спачываць у гэтым лесе, а яшчэ ў нашых душах. Радзіма не забудзе іх. Мы напішам іхнія імёны на пераможных сцягах. Зямля вам пухам, браты. Даруйце, што не ўбераглі вас. Мы адпомсцім за вашу кроў і за ваш боль у тысячу разоў большай крывёю нашым ворагам. Клянёмся біцца з захопнікамі да апошняга ўздыху, як гэта рабілі вы! Клянёмся!

Усё жаўнеры паўтарылі клятву за камандзірам. Потым прагучаў салют. Стралялі дванаццаць разоў. Магілу пачалі засыпаць. Руткоўскі павярнуўся да Тадзіка і сказаў:

– Загадай кухарам, няхай рыхтуюць хаўтурны стол.

Ад’ютант паспяшаў выконваць загад, а ў душы бушавала нязгода з тым, што загінулі людзі, якіх пахавалі сярод лесу, а не на могілках, і адразу ўзнікла думка: "На месцы забітых мог быць я ці нават сам Руткоўскі. Нас таксама загрэблі б мёрзлымі камякамі. Ніхто мо ніколі не даведаецца, што тут пахаваныя жаўнеры, толькі ваўкі будуць выць над гэтымі магіламі, але ніколі не прыйдуць сюды іхнія родныя. Як бы мне хацелася, калі загіну, каб мама ведала маю магілу. У яе ж нікога і нічога не засталося. Тату невядома куды павезлі. Ці вернецца? А калі і я прападу, чым ёй жыць?.."

Ён не заўважыў, як дайшоў да кухні, заняты сумнымі думкамі. Пяршыла ў горле, хацелася схавацца ад усіх і паплакаць, але яму, ад’ютанту камандзіра, належала выканаць найперш загад, і ён сказаў кухарам, каб рыхтавалі стол.

– Ежа гатовая, пан ад’ютант, зараз падрыхтуем стол, – казырнуў галоўны кухар і павярнуўся да сваіх катлоў, пачаў мітусіцца, бразкаць міскамі, яму дапамагалі два памочнікі, Тадзік далучыўся да іх, насіў на стол талеркі са стравамі.

У хуткім часе з’явіліся афіцэры: Збігнеў Пухавіцкі і Каэтан Руткоўскі, стаялі ўбаку, ціха размаўлялі паміж сабою. Тадзік прыслухаўся.

– Вам нельга заставацца на гэтай базе, немцы збяруць свае трупы на полі, а пасля прышлюць новую карную экспедыцыю. Вам не выстаяць, – разважліва сказаў Збігнеў.

– Дрэнна ў нас са зброяй, ды і людзей мала. Трэба неяк вырашаць гэтыя праблемы.

– Прапаную пакуль часова перабрацца да нас. А потым, як усё ўляжацца, зможаце вярнуцца зноў сюды, на старое месца.

– Эх, добрую базу падрыхтаваў Груздзіловіч, ды не давялося пакарыстацца.

– Не шкадуй, пабачыш, мы таксама добра ўладкаваліся. А наконт зброі ёсць у мяне адна задумка, пасля абмяркуем з картаю ў руках.

– Прымаю тваю прапанову. Сёння ж здымемся з лагера, каб не рызыкаваць людзьмі.

Тадзік зразумеў: чакаецца новы пераезд. Усе перамены ў партызанскім жыцці ён успрымаў з цікаўнасцю.

43

Неўзабаве пасля таго, як жаўнеры Руткоўскага трохі абжыліся на новым месцы, цеснавата рассяліліся па тых зямлянках, якія ім выдзеліў паручнік Пухавіцкі, афіцэры сабраліся на нараду. Акрамя паручнікаў было там некалькі падхарунжых з абодвух атрадаў.

– Ёсць у мяне прапанова, – сказаў Пухавіцкі. – Яна можа падацца вам нерэальнай, але я перакананы, калі ўсё зрабіць хутка і правільна, дык поспех нам гарантаваны. Прынамсі, зброяй і боепрыпасамі можна будзе разжыцца, а гэта для нас самыя актуальныя пытанні.

– Давай, Збігнеў, бліжэй да справы, – нецярпліва сказаў Руткоўскі. – Ці ты знарок нас інтрыгуеш?

– Проста кажу ўступнае слова, – усміхнуўся паручнік, разаслаў на стале карту, узяў аловак. – Глядзіце: тут мястэчка, гэта дарогі да яго, тут чыгуначная станцыя, дарэчы, даволі бойкая. Шмат цягнікоў праз яе прапускаюць. На станцыі і ў суседнім маёнтку знаходзіцца болей за дзве сотні немцаў, гэта салдаты вермахта, жандармерыя і людзі з арганізацыі Тодта. Нас менш, але мяне гэта не палохае. Мы можам узяць селішча ў абцугі з поўначы і поўдня. Наша задача: захапіць маёнтак, склады, каб разжыцца карыснымі рэчамі і зброяй, а далей будзем дзейнічаць па абставінах.

– Можа, нам і не варта браць селішча, абмежавацца маёнткам ды штабам Тодта, – выказаў сваё меркаванне Руткоўскі.

– У мястэчку таксама стаяць немцы, трэба іх дэмаралізаваць нечаканым наскокам.

– А калі не атрымаецца знянацку напасці? – спытаў падхарунжы Ліпа.

– Трэба, каб атрымалася, для гэтага не кідацца ўсёю хеўраю, а спачатку ціха зняць вартавых. Увогуле, даю тыдзень выведцы на назіранні і канчатковыя высновы наконт гэтых аб’ектаў.

У той дзень афіцэры разышліся па зямлянках позна, спрачаліся, намячалі папярэдне планы нападу на гарадок, але ведалі, што канчатковае рашэнне можна будзе прыняць толькі пасля вывучэння звестак, якія прынясе выведка. Час пачатку аперацыі прызначылі на другую палавіну лютага.

Наступ пачалі а першай гадзіне ночы, дзейнічалі даволі ўдала. Тадзік апынуўся ў групе, якая брала маёнтак. Без асаблівага шуму знялі вартавых, увайшлі ў будынак і стрэлам з вінтоўкі пабудзілі немцаў, якія спалі ў вялікім пакоі на нарах. Было іх чалавек дзесяць. Яны спалохана паўскоквалі. Руткоўскі загадаў па-нямецку:

– Вы арыштаваныя!

Немцы паслухмяна пакінулі нары, сталі ў радок, чакалі наступных загадаў.

– Апранайцеся, пойдзеце ў суправаджэнні канваіраў, куды яны скажуць.

Пакуль афіцэр размаўляў з немцамі, жаўнеры разбіралі зброю, якая стаяла на спецыяльнай паліцы. Тадзік узрадавана ўхапіў "шмайсер", такога аўтамата не было ні ў кога. Захацелася адразу выпрабаваць яго. Ён ледзь стрымаўся, каб не паласнуць аднаго немца, які з твару быў вельмі падобны на таго, што некалі расстраляў ягоных сяброў. Такая ж доўгая і насатая морда. Але ведаў: палонных нельга расстрэльваць, ад іх можна выцягнуць цікавую інфармацыю, неабходную кіраўніцтву штабам акругі ў Вільні, а мо нават у Варшаве і Лондане. Вывелі немцаў на вуліцу. У мястэчку таксама чулася страляніна.

– Тры чалавекі суправаджаюць ваеннапалонных, вядзіце іх на базу, мы вас дагонім пасля заканчэння аперацыі. Астатнія за мной, – загадаў Руткоўскі і рынуўся па дарозе да мястэчка.

Хвілін праз сорак хуткага бегу жаўнеры спыніліся на ўскраіне селішча, прыслухаліся. Стралялі недзе недалёка, на суседняй вуліцы. Асцярожна рушылі туды. Раптам насустрач ім выбег ад’ютант Пухавіцкага, радасна сказаў:

– Мяне па вас паслалі.

– Што тут? – спытаў Руткоўскі.

– Усё выдатна! Захапілі склад, набралі харчоў і боепрыпасаў, пяць вазоў нагрузілі і павезлі на базу. Штаб Тодта таксама ў нашых руках. Але немцы трымаюцца ў заходняй частцы горада, станцыя пакуль пад немцамі. Пан паручнік загадаў вам ісці да станцыі, дапамагчы нашым.

– Будзе зроблена.

– Што сказаць пану паручніку? – спытаў ад’ютант Пухавіцкага.

– Маёнтак узялі, палонных накіравалі на базу пад канвоем.

Ад’ютант па-заліхвацку аддаў чэсць і падаўся да свайго камандзіра. Руткоўскі павёў жаўнераў да станцыі ціхімі вуліцамі, дзе не чулася страляніна. Між тым час ляцеў імкліва, кожная прамаруджаная хвіліна каштавала некаму жыцця. Таму паручнік не шкадаваў ні сябе, ні людзей. Ноччу добра падмарозіла, зямля, прыцярушаная снегам пасля адлігі, ашэрхла, людзі спатыкаліся, часам падалі, але падымаліся і беглі далей.

Нарэшце паказаўся слаба асветлены будынак станцыі. Стрэлы гучалі рэдка, а потым зусім аціхлі. Руткоўскі спыніў жаўнераў, прыслухаўся. Далей рухаліся асцярожна, але ніяк не маглі разабраць, што там адбываецца, і толькі, калі наблізіліся метраў за пяцьдзясят, убачылі, што з вагонаў выскоквае мноства немцаў.

– Фашысты атрымалі падмогу, – сказаў Руткоўскі. – Ого, колькі іх! Цэлы эшалон! Скачуць і скачуць, нібы конікі. Не, нам з гэтаю хеўраю не справіцца. Паварочваем аглоблі.

Ён тут жа паслаў аднаго жаўнера знайсці Пухавіцкага і перадаць непрыемнаю навіну, якая азначала адыход, не варта губляць людзей. Сам з рэштаю хлопцаў таксама падаўся ў бок вуліц, дзе пакуль яшчэ не заціхалі стрэлы. Насустрач ім выехаў легкавы аўтамабіль і спыніўся. Хлопцы залеглі за плотам, чакалі, хто выйдзе з аўтамабіля. Якое ж было іхняе здзіўленне, калі ўбачылі паручніка Пухавіцкага.

– Ты, бачу я, разбагацеў, на ўласным самаходзе ездзіш, – весела сказаў Каэтан.

– Трэба ж мець нейкі прыбытак ад нашай аперацыі, – засмяяўся Пухавіцкі. – А ты нешта вельмі задыхаўся, дык сядай, адпачні. Тут я табе і пачастунак смачны прыпас. Цэлую скрынку шакаладу і яшчэ тое-сёе больш моцнае.

– Дзякую, дарагі, за турботу. Але не расслабляйся! Трэба спешна адводзіць жаўнераў, Збігнеў, і адступаць.

– Чаго гэта раптам? Яшчэ якая гадзіна – і мястэчка наша.

– Мы толькі што са станцыі. Там цэлы эшалон немцаў выгружаецца. Мусіць, везлі на фронт і запынілі, папрасілі дапамогі.

– У такім разе не варта рызыкаваць, – пагадзіўся Пухавіцкі. – Зараз дам каманду адыходзіць. Сядай пакуль у аўтамабіль, дамоў паедзем, як і належыць сапраўдным польскім афіцэрам.

Каэтан і Тадзік утульна ўмясціліся ў салоне. Хвілін праз дзесяць вярнуўся Збігнеў са сваім ад’ютантам, завёў машыну, крануўся, ехаў павольна, на ўскраіне спыніўся, каб пачакаць, калі збяруцца ўсе жаўнеры. Падхарунжы праінфармаваў Пухавіцкага, што восем жаўнераў загінулі, сем чалавек параненых, усіх ужо адправілі на базу на вазах.

– Вяртаемся на базу, не адставаць. Падхарунжым сачыць за парадкам. Чакаем вас на месцы, – аддаў распараджэнне паручнік.

Машына кранулася і лёгка паляцела ўперад. Афіцэры былі задаволеныя.

– Нарэшце, я ўсіх сваіх людзей узброіў, – радасна паведаміў Каэтан.

– Як бачыш, мары збываюцца. Таму трэба марыць грандыёзна. А мае людзі набралі патронаў шмат, надоўга хопіць, – пахваліўся Пухавіцкі.

– Добра ўсё атрымалася. Палеглых, безумоўна, шкада, але вайны без ахвяр не бывае. Затое трафеі выдатныя! – падтрымаў яго Руткоўскі.

Узбуджанне на мяжы эйфарыі не пакідала афіцэраў. Яны ўвесь час жартавалі, згадвалі нейкія смешныя показкі, часам хто з ад’ютантаў устаўляў якое слова, усе шмат смяяліся.

Пасля гэтай аперацыі Каэтан са сваім атрадам вярнуўся на ранейшую базу, створаную Груздзіловічам. Цяпер, маючы ўдосталь зброі і патронаў, мабільны атрад быў увесь час у руху. Рабілі засады, нападалі знянацку на невялікія гурты немцаў, літоўскіх паліцыянтаў і савецкіх партызанаў. Нікога не шкадавалі. У Руткоўскага быццам усяліўся бязлітасны д’ябал, які прагнуў чужой крыві. Ён зрабіўся гняўлівы, раздражнёны, парывісты. Нават жаўнеры пабойваліся яго. Тадзік таксама стараўся лішні раз не трапляць паручніку на вочы, быццам паміж імі прабег чорны кот.

Партызаны заўважылі: палякі ваююць больш супраць іх, чым супраць немцаў, што не на карысць абодвум бакам. Штаб Аляксея Булахава прыслаў Руткоўскаму ліст, у якім прапаноўваў неадкладна спыніць узаемнае знішчэнне і пачаць перамовы наконт урэгулявання адносін у наступным часе. Але з Парушынаю немагчыма было дамовіцца, ён быў інфармаваны пра рашэнне камандавання на Усходніх Крэсах: ваяваць на два франты і праігнараваў прапанову партызанаў.

Немцы са свайго боку паспрабавалі выкарыстаць гэтую канфліктную сітуацыю паміж акаўцамі і савецкімі партызанамі. У канцы зімы Парушына праз солтыса бліжэйшай вёскі, куды часта наведваліся акаўцы па харчы, атрымаў ліст ад немцаў з прапановай спыніць узаемную барацьбу, скіраваць сілы супраць чырвоных. Руткоўскі згадзіўся на тую сустрэчу. Адбылася яна ў хаце таго самага солтыса. Тры нямецкія афіцэры, чыста паголеныя, у мундзірах з іголачкі, паставілі на стол каньяк і лікёр, паклалі шакаладныя пліткі. Гаспадыня нарэзала нямецкую каўбасу, прыгожую і духмяную. Нават хлеб і масла немцы прывезлі сваё. Калі Парушына з аховаю ўвайшоў у пакой, дык у яго ажно галава закружылася ад гэтых дзівосна апетытных пахаў.

– Чэсць, афіцэры! – прывітаў ён прысутных. – Балюем! – засмяяўся ён нервовым смехам, уласцівым яму апошнім часам.

Пазнаёміліся праз перакладчыка, якога прывезлі с сабою немцы, пачалі перамовы, у час якіх немцы стараліся добра пачаставаць Парушыну, але той ведаў сваю меру.

– Цяпер мы перажываем некаторыя цяжкасці ў сувязі з тым, што чырвоныя партызаны знішчаюць чыгуначныя саставы, нападаюць на нашы гарнізоны, узрываюць масты, ставяць міны на дарогах, нападаюць на аўтамашыны і робяць іншыя кепствы, што ўскладняе нашу дзейнасць, – пачаў адзін з афіцэраў. – Ведаю, што вы з імі знаходзіцеся ў стане канфрантацыі, чаму нам не аб’яднаць сілы і не пачаць дзейнічаць супраць іх разам?

– Ведаеце, пан афіцэр, нам цяжка з вамі аб’ядноўвацца. На вас працуе нямецкая прамысловасць, а мы, як мышы, толькі карыстаемся адкідамі ад вашага стала, таму вымушаны нападаць на вашых салдатаў з мэтаю здабывання зброі.

– Гэтую праблему мы лёгка вырашым, забяспечым вас зброяй, боепрыпасамі, рознай амуніцыяй, абы толькі вы згадзіліся на супрацоўніцтва, – адказаў немец, наліваючы Руткоўскаму новую чарку.

Парушына са смакам кульнуў яе без усялякіх тостаў, няспешна закусіў, як бы абдумваючы прапанову, нарэшце сказаў:

– На жаль, панове, вырашэнне гэтых пытанняў не ў маёй кампетэнцыі. Вам трэба звяртацца ў Віленскі штаб Арміі Краёвай. А за пачастунак дзякуй. Даўно так смачна не еў. Хаця ў лесе таксама ёсць такі-сякія дэлікатэсы: белыя грыбы, чорныя ягады і чырвонае мяса дзічыны. Запрашаю вас у госці, паласуецеся сапраўднымі ляснымі дарамі. Можам паехаць проста зараз.

Немцы ад запрашэння далікатна адмовіліся, спаслаліся на вялікую занятасць, толькі папрасілі перадаць іхнюю просьбу ў штаб Віленскай акругі, каб на высокім узроўні як мага хутчэй правесці перамовы ды прыйсці да якога канструктыўнага рашэння. Парушына не стаў затрымлівацца, яго таксама чакалі неадкладныя справы.

44

У той жа дзень Парушына паслаў сувязнога да Уладзіслава Бандарчыка з паведамленнем для каменданта Віленскай акругі пра сустрэчу з немцамі, іхняе жаданне наладзіць супрацоўніцтва з акаўцамі і хутка атрымаў адказ, што Вільк можа сустрэцца з нямецкім кіраўніцтвам, але толькі з тою мэтаю, каб выслухаць іхнія прапановы. На гэты раз Каэтан Руткоўскі сам арганізоўваў сустрэчу, і не дзе-небудзь, а ў маёнтку Бандарчыка. Маўляў, няхай немцы адчуюць камфорт у вялікай зале, дзе стаяў стары раяль германскай вытворчасці. Дэлегацыю з трох афіцэраў Парушына з Тадзікам сустрэў на чыгуначнай станцыі і на трафейным аўтамабілі, пазычаным у Бусла, павезлі з завязанымі вачамі на прызначанае месца.

Вільк, апрануты ў цывільны гарнітур, галантна сустрэў гітлераўскіх афіцэраў, правёў у гасцёўню да накрытага ў лепшых польскіх традыцыях стала, у сярэдзіне якога дыхаў параю бігас, побач смачна красавалася запечаная качка, прыцягвалі ўвагу клопсы і паштэт з зайца, зраж, гес, каўбасы і вяндліна з хрэнам, – усё гэта напаўняла пакой апетытным водарам смажанага мяса, бульбы і спецый, што немагчыма было ўтрымацца, каб не праглынуць сліну. Для гэтага шчыра пастараўся гаспадар, які таксама прысутнічаў тут і нічым не выяўляў сваю сціплую асобу. Нямецкую дэлегацыю ўзначальваў палкоўнік Зейдлер фон Рохенфельд, які пасля першай чаркі за знаёмства адразу распачаў перамовы, маючы надзею за колькі гадзін гутаркі дасягнуць станоўчага выніку:

– Мне не хацелася б скардзіцца, але трэба прызнаць, што дзеянні савецкіх партызанаў дадаюць нам шмат непрыемнасцей. З-за іх мы не можам у поўным аб’ёме забяспечваць войска на Усходнім фронце правіянтам, зброяй, амуніцыяй. З-за частых падрываў чыгункі эшалоны прастойваюць іншы раз суткамі, асабліва цяжкае становішча складваецца на Віленшчыне і Навагрудчыне, дзе, дарэчы, шмат вашых фарміраванняў. Я прыбыў сюды з мэтай наладжвання кантактаў з польскімі ляснымі атрадамі і з пэўнымі прапановамі на гэты конт.

– Мы гатовы выслухаць прадстаўніка вермахта, хаця нямецкія прапановы пасля столькіх гадоў тэрору супраць палякаў з’яўляюцца, скажам адкрыта, нечаканымі, – адказаў Вільк, ягоная наструненая постаць выяўляла прыродную польскую паставу і гонар.

– На першым этапе, на час перамоў, прапаную ўстрымацца ад узброеных дзеянняў з вашага і нашага боку, дазволіць бесперашкодны рух нашых цягнікоў па тэрыторыі, якую кантралююць польскія групоўкі. Мы гатовы заплаціць за гэтую паслугу правіянтам і ўзбраеннем для лясных атрадаў.

– Як можна арганізаваць такое забеспячэнне на практыцы? – спытаў Вільк.

– Каля чыгуначнай станцыі, якую вы самі прызначыце, мы будзем акумуляваць прызначаную для вас зброю, амуніцыю, харчы, пра што вас папярэдзяць загодзь. Ахова там будзе для прыліку, яе можна будзе лёгка разагнаць.

– На мой погляд, гэта нейкая непрыстойная прапанова. Выходзіць, што свой заробак нам давядзецца рабаваць? – Вільк нечакана засмяяўся. – Непрыстойныя рэчы выпадае рабіць непрыстойна…

– Якія ўмовы прапануеце вы? Мы гатовыя пайсці насустрач дзеля спынення агню з абодвух бакоў і дарэмнай страты людскіх і матэрыяльных рэсурсаў.

– Мне здаецца, пан палкоўнік, што мы з вамі не здолеем вырашыць кардынальна гэтыя праблемы. Я магу абмеркаваць іх толькі з прадстаўніком вермахта, упаўнаважаным галоўнакамандуючым Усходнім фронтам. Са свайго боку я таксама абавязаны праінфармаваць сваё вышэйшае кіраўніцтва.

– Разумею, спатрэбіцца час, а ён такі дарагі, – сумна падвёў рысу гітлераўскі палкоўнік, адчуваючы, што візіт гэты быў дарэмны, хаця да канца і не губляў надзею.

Перамоўшчыкі яшчэ доўга гутарылі. Спрачаліся па меры таго, як хмялелі галовы ад брэндзі, паляўнічай настойкі і піва "Пяст". Зрэшты, для абедзвюх дэлегацый гэта быў кароткі перадых у бясконцых клопатах, якія абрынула на іх вайна.

Тадзіка асабліва здзівіла, што Парушына пры Вільку не ўвязваўся ў размовы з немцамі, прысутнічаў тут толькі ў якасці ахоўніка свайго начальніка. Быццам на гэты дзень падмянілі чалавека, нават выраз твару зрабіўся расслаблены і абыякавы. А можа, абставіны так паўплывалі на яго, што цэлы дзень можна пражыць спакойна і ні пра што не думаць. Але пасля таго, як немцаў завезлі на станцыю і развіталіся, Руткоўскі адразу вярнуўся да сваіх звычайных паводзін. Пакуль ехалі, увесь час лаяў гітлераўскіх перамоўшчыкаў, перакрыўляў іхнюю манеру выказвацца, пагражаў расправіцца з усімі.

Праз тыдзень Парушыну выклікалі ў Вільню. Ён пакінуў атрад пад наглядам Бусла, якому найбольш давяраў, спадзяваўся, што вернецца хутка. Тадзік, праводзячы яго, пасмейваўся:

– Мусіць, пан паручнік атрымае ад начальства нейкую вялікую ўзнагароду за мірныя дамовы з немцамі.

– А ты як думаў? Добрыя справы не прападаюць дарма. Хаця слава звычайна марудзіць, каб усё ж аднойчы ашчаслівіць героя.

Яны ехалі на конях. Быў пачатак сакавіка, але снегу ў лесе ляжала яшчэ даволі шмат, таму не спяшаліся па бездарожжы, да ўскрайку лесу развіталіся:

– Шчыра жадаю вам удала з’ездзіць у Вільню і хутчэй вярнуцца. Мы будзем сумаваць і чакаць, – сказаў Тадзік.

– Не падлізвайся! Сумаваць ён будзе! Гэта дзеўкі няхай сумуюць, а нам няма калі! Глядзіце тут з Пухавіцкім, не спіце ў шапку! Трэба думаць і дзейнічаць, каб ворагі не ведалі спакою ні днём ні ноччу!

– Можа, усё ж і мне, як ад’ютанту, паехаць у Вільню?

– Толькі гэтага не хапала? Ты, Базан, мне тут надакучыў, і там яшчэ давядзецца няньчыцца з табою, як за малым…

Тадзіка пакрыўдзілі гэтыя словы паручніка. Хаця яму іншы раз і не так даставалася, калі трапляў пад гарачую руку, таму палічыў за лепшае не працягваць гэтую гаворку.

За кустоўем на дарозе Руткоўскага чакала брычка, прысланая Уладзіславам Бандарчыкам. Паручнік павітаўся з незнаёмым хлопцам, які кіраваў лейцамі, ускочыў у вазок, нават не азірнуўся. Тадзік пастаяў, правёў паручніка позіркам і рушыў у зваротны шлях.

Пасля ад’езду Парушыны атрад быццам заснуў. Бусел і сваіх хлопцаў не асабліва нагружаў, чакаў, калі сыйдзе снег, каб перамяшчацца па чорнай сцежцы і не пакідаць слядоў, якія лёгка могуць прывесці ворагаў да базы. Час ад часу выбіраліся толькі па харчы ў бліжэйшыя вёскі. Тадзік, каб зрабіць Руткоўскаму справаздачу пра дзеянні атрада за час ягонай адсутнасці, пачаў весці дзённік. Але былі там занатаваныя ў асноўным звесткі пра рэйды ў вёскі.

15 сакавіка 1944 г. Пяцёра жаўнераў, у тым ліку і я, хадзілі на шашу. Чакалі якую-небудзь машыну, каб раздабыць паліва для нашага лімузіна, цэлы дзень праседзелі, але нічога не дачакаліся. Праўда, праехала адна грузавая машына, поўная немцаў-аўтаматчыкаў, дык мы не адважыліся яе спыніць. Увечары ад злосці перарэзалі адну тэлефонную лінію. Зваротны шлях быў цяжкі. Адліга расквасіла зямлю і апошні снег, лес трапіўся занадта густы, да таго ж з-за хмарнасці давялося ісці ў цемры, па сутнасці, не разбіраючы дарогі. Я некалькі разоў падаў, напароўся на нейкі сучок, які мне ледзь вока не выкалупаў. А самае горшае, што боты мае зусім раз’ехаліся ды мазалёў такіх панаціраў, што, дай Божа, каб за тры дні загоіліся. Зусім босы застаўся.

21 сакавіка. Пан паручнік Пухавіцкі не хоча пасылаць мяне на заданні, кажа, што атрымаў забарону на гэта ад Руткоўскага. Гэтыя афіцэры сцерагуць мяне, як сабакі. Учора хлопцам усё ж удалося здабыць паліва для самахода: на нейкай нямецкай базе абмянялі тры каністры бензіну на каністру гарэлкі. Бусел вельмі задаволены, а мяне разбірае злосць, што ўсё адбываецца без майго ўдзелу, быццам мяне тут няма, хоць і ногі загоіліся, і мае дзіравыя боты хлопцы паладзілі.

25 сакавіка. Тры дні адчуваецца вялікае напружанне з харчамі. Хлопцы хадзілі па карову, але вярнуліся з пустымі рукамі. Казалі, што не знайшлі нічога добрага. Сустракаліся або надта старыя жывёлы, або адзіная карова ўсям’і, якую быццам няёмка забіраць. Безумоўна, не надта прыемная справа аббіраць людзей. Мне гэтага таксама не хочацца.

29 сакавіка. Сёння балюем. Забеспячэнцы нарэшце прывялі карову, а ў дадатак прынеслі дзве скрыні масла з нейкай малачарні. Мы ўжо таго масла наеліся, ажно праз пуп на жываце праступіла.

1 красавіка. Сёння дзень смеху. Усе нешта выдумляюць, жартуюць, ледзь не здзекуюцца адзін з аднаго. Праўда, я стараюся трымацца годна, бо з камандзірам не пажартуеш. Між тым, паручніку Пухавіцкаму не да жартаў, ён цэлы дзень сядзіць над картамі, распрацоўвае нейкія аперацыі, але, думаю, без Руткоўскага сам ні на што не адважыцца. Пад вечар хлопцы распачалі неасцярожную страляніну, за што Пухавіцкі пасадзіў трох жаўнераў на гаўптвахту. Яно і не лішне, бо патронаў катастрафічна не хапае, колькі б іх ні здабывалі.

5 красавіка. Сёння наша выведка нарвалася на засаду, загінуў адзін жаўнер. Зямля яму пухам. Няхай спачывае вечным сном, мы будзем помсціць за яго і змагацца за вызваленне Польшчы.

9 красавіка. Сёння Пухавіцкі пасылаў мяне да Бандарчыка з пакетам. Ішоў увесь час па лясной дарозе і не надта стаміўся. Толькі аднойчы трохі спалохаўся. Калі пачуў гул машыны. Думаў: да нас немцы едуць. Збочыў і схаваўся. Пасля высветлілася, што машына ехала па дровы. Пан Бандарчык добра мяне прыняў, накарміў і ў кайстру наклаў харчоў, так што з панам паручнікам сёння мы атрымалі смачную вячэру. Спажывалі вяндліну, сыр і масла са свежаспечаным хлебам. Смаката!

15 красавіка. Хлопцы штодня некуды ходзяць: па харчы, да сувязных, на выведку, на нейкія дробныя заданні, толькі я прыкуты да штаба, як раб да галеры. На халеру такое жыццё?! Нешта пан Руткоўскі вельмі доўга не вяртаецца з Вільні. Без яго няма ладу ў нашым лясным царстве.

19 красавіка. Паручнік дазволіў мне пайсці з хлопцамі да пана Бандарчыка па харчы. Добра нагрузілі поўныя заплечнікі. Быццам і не вельмі цяжка было, а калі прыйшоў дамоў, дык уся сарочка была мокрая ад поту, хоць выкручвай. Вядома, гэта не бяда. Але ж сарочка ў мяне адна, пакуль яна высахла, дык сядзеў у штабе голы па пояс. А тут яшчэ якраз, як на злосць, прыйшла сувязная, сімпатычная паненка Юля. Давялося затуліцца світаю, каб не бянтэжыць дзяўчыну.

45

Развітваўліся Парушына з Базаном на некалькі дзён, а вярнуўся Руткоўскі толькі праз месяц. Тадзік нават не думаў, што будзе так нецярпліва чакаць камандзіра, а калі ён нарэшце з’явіўся, ды хлопцавай радасці не было меры. Ён не адыходзіў ад паручніка ні на крок, а ўсё спрабаваў выведаць, што ж з ім здарылася ў Вільні. Той толькі адмахваўся, а найперш прыклікаў падхарунжых ды паўсчуваў іх за бяздзейнасць. Потым, не здымаючы цывільнага адзення, паехаў да Бусла і з ім ледзь не пасварыўся, што не надаваў неабходнай увагі ягонаму атраду. Той слаба бараніўся, а потым перавёў усё ў жарт, сказаўшы, што без Парушыны, як без рухавіка, няма жыцця. Руткоўскі пасля такіх прыемных слоў змяніў гнеў на літасць ды запрасіў сябра на вячэру.

– Дык дзе ты столькі часу правалэндаўся? – не ўтрымаўся Бусел. – Мо ў Варшаву ездзіў па ордэн?

– За вячэраю ўсё раскажу. Аповед будзе доўгі і цікавы. А пакуль трэба думаць пра план далейшых сумесных дзеянняў.

Калі Тадзік застаўся удвох з камандзірам, дык не прамінуў паказаць яму свой дзённік. Руткоўскі ўважліва пачытаў усе запісы і сказаў:

– Дзённік добры, стаўлю табе за яго выдатную адзнаку. Але раю запісы спаліць і ніякага ўліку больш не весці.

– Чаму? – здівіўся Тадзік.

– Таму што гэта пісьмовы дакумент, сведчанне пра тое, як мы жылі, што рабілі. Нам не трэба, каб хоць які-небудзь факт ачарняў нашу барацьбу. Кожны можа па-свойму зразумець твае нататкі.

– Я думаў, што наадварот трэба пакідаць пэўныя сведчанні для гісторыі.

– Калі выжывеш і адчуеш патрэбу, дык напішы пасля вайны мемуары. Галава ў цябе маладая. Памяць добрая.

– Што я напішу? Як сядзеў пры штабе ды ваксаваў боты пану Руткоўскаму?!

– На адлегласці часу ты ўбачыш галоўнае, а бытавыя дробязі адпадуць самі сабою. Яшчэ і подзвігі сабе прыпішаш розныя, каб новае пакаленне табою захаплялася і брала з цябе прыклад.

– Яшчэ чаго не хапала! – абурыўся Тадзік.

– Усё мяняецца з часам. Успомніш мае словы пасля.

– Мемуары і вы, пан паручнік, можаце напісаць.

– Ага, я толькі гэта і люблю рабіць – выдумляць розную лухту з разлікам, каб яе яшчэ пасля нехта чытаў! – засмяяўся Руткоўскі і ляпнуў па плячы падначаленага. – Зрэшты, я рады цябе бачыць! Нават і не думаў, што ты так паспеў залезці мне ў душу. Засумаваў па табе, быццам ты мне блізкі родзіч.

– Мне вас таксама вельмі не хапала. Паручнік Пухавіцкі – чалавек добры, але такі занудны. Усё нешта думае і думае, але нічога не адважваецца рабіць.

– Узводзіш паклёп на камандзіра? – рагатнуў Руткоўскі.

– Не, я кажу шчырую праўду. А самае крыўднае, што мяне нікуды не пускаў.

– Ну, пра гэта я чытаў у тваім опусе. Годзе балбатні, мне трэба адпачыць, здарожыўся надта. Прынясі з кухні вядро цёплай вады. Памыюся ды трохі пасплю.

Пакуль Тадзік вярнуўся з вадою, Руткоўскі ўжо спаў, мерна сапучы. Хлопец вырашыў не будзіць яго, а пачакаць, пакуль ён прачнецца. Мабыць, нялёгкая выпала яму дарога. Вядома ж, не на машыне яго прывезлі з Вільні, мусіць, пяшком дыбаў па бездарожжы. Тадзік нецярпліва чакаў вечара, парупіўся, каб кухары падрыхтавалі добры пачастунак, накрыў стол, пакуль паручнік галіўся, мыўся ды перапранаўся ў мундзір. І вось ён прадстаў перад Тадзікам: прыгожы, высокі з маёрскімі пагонамі.

– Што я бачу! Пан Руткоўскі атрымаў павышэнне! Віншую!

– Вучыся, сынок, бяры прыклад з мяне, – засмяяўся Парушына.

У гэты час у зямлянку ўваліўся Пухавіцкі са сваім ад’ютантам, убачылі Руткоўскага, закрычалі:

– Качаць пана маёра.

– Ціха, ціха, тут столь нізкая, разаб’еце мне лоб, – адступіў убок Руткоўскі. – Распранайцеся, сядайце да стала.

Аднак паплечнікі не сунімаліся, доўга віншавалі, выказвалі радасць.

– Годзе ўжо! Горла перасохла, сядайце за стол, – узмаліваўся новаспечаны маёр.

Толькі пасля трэцяй чаркі, добра закусіўшы, пачаў Руткоўскі аповед, якога ўсе прысутныя нецярпліва чакалі:

– Тыя нашы перамовы з немцамі мелі працяг. Праз шэфа абвера камандаванне нямецкага гарнізона ў Вільні яшчэ раз звярнулася да Вілька з прапановаю падпісаць пагадненне аб правядзенні сумесных аперацый па ачышчэнні Віленшчыны ад савецкіх партызанскіх атрадаў.

– Цікава, што ім адказалі нашы? – спытаў Бусел.

– Вільк на той час пракансультаваўся з кіраўніцтвам і адмовіўся весці перамовы з немцамі, бо гэта, на ягоную думку, было б здрадаю. "Мы пачыналі біцца з захопнікам і будзем да канца стаяць, пакуль не вызвалім родную зямлю", – сказаў ён.

– Я згодны з ягоным перакананнем, за гэта варта выпіць, – сказаў Бусел.

– Тадзік, налівай, ты ў нас віначэрпій, – падтрымаў прапанову маёр. – Хаця, сябры, скажу па шчырасці, за гэты месяц адвык я ад самапальнай гарэлкі, мне больш да густу каньяк ды лікёр. Ну, за паспяховае завяршэнне вайны, – абвясціў ён тост.

Усе выпілі. Пачалі закусваць, а Бусел спытаў:

– Што там пан маёр намякаў наконт лікёру? Хто цябе там частаваў?

– Гестапа, пан паручнік, паіла і карміла мяне цэлы месяц.

– Гэта што, так рэстаран у Вільні называецца? – недаверліва пасміхнуўся Бусел.

– Гестапа ёсць гестапа на вуліцы Ахвярнай. Якое дзіўнае супадзенне! Гэтым усё сказана…

– Не распальвай цікаўнасць, расказвай нарэшце! – не вытрымаў Пухавіцкі.

Руткоўскі правёў рукою па твары, нібы сціраючы стому, і пачаў аповед:

– Было так. Ішоў я на вакзал вясёлы і шчаслівы, што атрымаў павышэнне, нават пільнасць страціў ад радасці, у гэты самы лепшы момант майго жыцця схапілі мяне літоўскія паліцыянты і аттарабанілі ў гестапа. А там пачалі допыт, хто ды што, нават біць збіраліся, ляжала на стале ў следчага гумавая дубінка. Я не стаў утойваць, якая важная птушка трапіла да іх. Яны вельмі зацікавіліся і зноў пачалі свае размовы пра супрацоўніцтва. Хоць і трымалі ў камеры, вядомая справа, турма не першакласны гатэль, але ў канцылярыю запрашалі, частавалі шнапсам ды падсалоджвалі лікёрам, падбівалі на супрацоўніцтва, абяцаючы залатыя горы. Як цывілізаваны чалавек, я не псаваў з імі адносіны і адказваў, што датычыцца мяне, дык я гатовы біць гэтых Саветаў хоць зараз, калі толькі начальства загадае. Маўляў, самі разумееце, у нас таксама існуе вайсковая дысцыпліна. Ім мае гаворкі, як мёд на язык. Вушы развесяць і слухаюць, са мною лікёр пацягваюць. А мне іншы раз хацелася раскідаць іх і сігануць у акно. Карацей, адпачываў я там, думаў, як нам далей існаваць.

– Што было пасля? – не вытрымаў Тадзік.

– Потым усё скончылася добра. Мне далі жалезны аўсвайс, думаю, што ім можна хоць у Берлін ехаць, і сто марак на прагулянне ды выпусцілі на волю, мабыць, маюць намер яшчэ раз выкарыстаць мяне. Няхай думаюць, што хочуць, а для мяне было галоўнае: цэлым і здаровым выблытацца з гэтай непрыемнай гісторыі. Нарэшце зноў я з вамі!

– Дзіва дзіўнае! – усклікнуў Бусел. – Каб хто другі сказаў, не паверыў бы.

– Я не сказаў вам галоўную навіну. На базе майго і твайго атрада, паручнік, ствараецца брыгада, кіраўніцтва якою Вільк загадаў прыняць мне.

Па твары Пухавіцкага прабег цень здзіўлення, змешаны з нездаволенасцю, ніхто не хоча развітвацца з самастойнасцю, але ён перасіліў свае пачуцці і адказаў:

– Ёсць загад, будзем выконваць.

– У такім разе вып’ем за ўтварэнне новай брыгады, – прапанаваў маёр. – У нас яшчэ шмат спраў наперадзе. Няхай шанцуе ўсім нашам жаўнерам ва ўсялякай справе. Няхай жыве наша вялікая Радзіма, за вольнасць якой мы не пашкадуем нашых жыццяў.

Усе дружна чокнуліся кілішкамі, выпілі, стоячы, і моўчкі пачалі закусваць, нібы перажоўваючы нечаканую навіну.

46

Вясной 1944 года фронт стабілізаваўся на Прыпяці. Франц Руткоўскі разумеў, што смерч вайны раскруціўся і няўхільна рухаецца на захад. Яшчэ колькі месяцаў – і Чырвоная армія будзе ў Брэсце. Трэба было тэрмінова вырашаць лёс каштоўнасцей, якія назапасіліся за час вайны. Ён думаў пра дарагую Польшчу, дзеля яе стараўся, ведаў, што для аднаўлення краіны спатрэбяцца немалыя сродкі, але тое-сёе прыпас і для сябе, бо не хацелася ўвайсці ў мірнае жыццё голым, як бізун. Безумоўна, вельмі рызыкоўная была ягоная задума ўжо хаця б таму, што апошнім часам асабліва актывізаваліся савецкія партызаны, ды і змагары Арміі Людовай падрывалі нямецкія эшалоны. Праўда, была надзея, што на цягнікі, якія ідуць у бок Берліна, партызаны мала звяртаюць увагі, найчасцей знішчаюць тыя эшалоны, якія рухаюцца да фронта, на ўсход. Найбольшая небяспека бачылася ў тым, што немцы могуць разгадаць ягоныя намеры, тады ўжо літасці не будзе. Аднак нягледзечы на ўсе гэтыя акалічнасці, Руткоўскі вырашыў выкарыстаць магчымасці хлопцаў-чыгуначнікаў з падпольнага сабатажна-дыверсійнага фарміравання "Дружына", якое ўтварылася з ягоным удзелам. Кадры там былі дысцыплінаваныя, дзейнічалі з розумам, усе акты сабатажу, якія яны ўчынялі, найчасцей былі зроблены пад выглядам непрыемных тэхнічных выпадковасцей. Звычайна пашкоджвалі восі грузавых цягнікоў, накіроўвалі грузы не па тым адрасе, а калі рамантавалі паравозы і вагоны – абавязкова нешта псавалі. Хлопцы ноччу загрузілі два вагоны матэрыяльных каштоўнасцей, прычапілі да цягніка, які ішоў на Берлін, у пуцявым лісце было пазначана, што вагоны трэба пакінуць у Варшаве, багаж належыць Брэсцкаму гебітскамісарыяту. Груз можа атрымаць пан Руткоўскі. Усю тую ноч Франц не спаў, сам сачыў за пагрузкаю вагонаў, а потым увесь дзень пакутаваў ад жадання легчы і паспаць, не дапамагала ні кава, якую падавала сакратарка ледзь не кожную гадзіну, ні трывога за ўласны лёс. Калі зусім знямогся, папрасіў сакратарку нікога да сябе не пускаць хвілін сорак, а сам трохі падрамаў, седзячы проста за сталом, пасля чаго стала трохі лягчэй.

Увечары, як звычайна падаўся ў рэстаран "Гэта тут". Няспешна ішоў па падсохлых пасля ранішняга дажджу вуліцах, пазіраў у бясхмарнае неба, на сустрэчных людзей, якія быццам абуджаліся пасля зімы. Адчувалася, што горад жыве ў чаканні добрых перамен. Усе ведалі: немцы тут часовыя. Яшчэ здалёку заўважыў аўтаматчыкаў, якія стаялі каля ўваходу ў рэстаран і нікога не пускалі. Ён паназіраў здалёку за імі, пасля ўбачыў супрацоўнікаў гестапа, якія апячаталі дзверы. Страшная думка працяла свядомасць: уладальніца рэстарана арыштаваная, пэўна, зноў здарыўся нейкі правал. Хацеў адразу кінуцца на адну з явачных кватэр, але зраўзумеў, што не мае права рызыкаць ні сабою, ні людзьмі. У такой сітуацыі самае лепшае, затаіцца і нічым не выяўляць актыўнасці. Узнікла думка, можа, сабрацца і паціху з’ехаць у Варшаву, але калі заўважаць ягонае знікненне, дык так ці інакш пачнуць шукаць. І, напэўна, зловяць, бо ён прыкметная постаць у нямецкім атачэнні. Расхваляваны пайшоў дамоў, згатаваў сабе няхітру вячэру з тых харчоў, якія ўчора прывёз Альберт, але есці не мог, цяжкае прадчуванне ціснула на грудзі. Ён выпіў трыццаць кропель валяр’янкі і лёг у пасцель з газетаю "Бярлінскі час" у руках, але не мог засяродзіцца на тэксце. Думкі скакалі, растузвалі сэрца. Ён патушыў святло, і выпрастаўся пад коўдраю, шукаючы найбольш зручную позу для сну, аднак усё нешта замінала яму, ён доўга варочаўся з боку на бок, нарэшце стома дапамагла яму забыцца трывожнаю дрымотаю.

У гэты самы час пачуўся стук у дзверы. Руткоўскі зразумеў: па яго прыйшлі. Узнікла жаданне выскачыць у акно, але падумаў: "Яны скрозь, не збяжыш, толькі ногі паламаеш". Накінуў на плечы паласаты халат, пайшоў адчыняць дзверы. Першым убачыў знаёмага афіцэра-гэстапаўца, які нацягнута ўсміхнуўся і сказаў:

– Пан Руткоўскі, мяне прыслалі па вас.

– Што здарылася?

– Дакладна не ведаю, нешта звязанае з чыгункаю. Апранайцеся, вас чакаюць. Прабачце, але мае людзі вымушаны зрабіць тут вобыск. За маёмасць не хвалюйцеся, дзверы яны апячатаюць.

"Усё прапала, – пранеслася ў галаве Руткоўскага, – запынілі мой багаж. А мо проста чарговая дыверсія на чыгунцы? Што будзе са мной?.."

Руткоўскі хутка апрануўся, на хвіліну спыніўся, раздумваючы, што з рэчаў узяць з сабою, а потым вырашыў, што, мусіць, нічога ўжо яму там не спатрэбіцца. Разумеў, калі па шчаслівай выпадковасці выпусцяць, дык вернецца сюды, а хутчэй за ўсё яму пагражае расстрэл. Ужо хто, як не ён, выдатна ведае нямецкія законы! Яго павезлі на легкавушцы ў гестапа. З-за таго, што паводзіў ён сябе знешне спакойна, нават наручнікі не надзелі на запясці. Адразу завялі ў кабінет да следчага, прапанавалі сесці і патлумачыць гісторыю пра багаж двух вагонаў, адпраўленых ад імя гебітскамісарыята. Руткоўскі не адмаўляў, што гэта зроблена было ім знарок.

– Хто павінен быў атрымаць груз? – спытаў следчы.

– Я і больш ніхто, – адказаў Руткоўскі, – вы ж бачыце, рускія рухаюцца хутка. У мяне сабралася шмат розных каштоўных рэчаў, не аддаваць жа іх Саветам.

– Усё, што вы назапасілі, а дакладней – накралі ў Нямецкай дзяржавы, павінны былі аддаць ёй. Яна вас няблага ўтрымлівала. А вы, карыстаючыся даверам, вырашылі яе абакрасці. Сёння мы арыштавалі дзясятак польскі падпольшчыкаў. У іх аўсвайсы, падпісаныя вашай рукой. У нас ёсць падставы падазраваць вас у антыдзяржаўнай змове.

– Я не маю ніякага дачынення да падполля, – адказаў Руткоўскі. – Не выключаю, што тыя аўсвайсы падробленыя.

– Хто, мінаючы кіраўніцтва вакзала, адважыўся прычапіў два вагоны да вайсковага эшалона? Гэта нечуваная дзёрзкасць! Хто супрацоўнічае з вамі на чыгунцы? Імёны, прозвішчы, пасады! Хутка!

Франц маўчаў, апусціў вочы, глядзеў у падлогу, не ведаючы, што прыдумаць, як патлумачыць адпраўку багажа. І ў гэты момант на яго плечы апусціўся гумавы кій, потым яшчэ і яшчэ…

Франц зваліўся з табурэткі, ляжаў нерухома з заплюшчанымі вачамі і разумеў, што гэта крах. Яго не проста прынізілі, а зажыва ўтоптвалі ў магілу, адчуваючы паталагічнае задавальнне ад перамогі над ворагам. Яму лінулі ў твар шклянку халоднай вады. Ён расплюшчыў вочы, выцер твар рукавом, сеў, не падымаючы галавы.

– Устаць! – крыкнуў следчы.

Франц з цяжкасцю падняўся, адчуваючы боль у спіне.

– Я буду выбіваць паказанні, іншага шляху ў мяне няма. Даю на роздум адны суткі. Калі пажадаеце – можаце напісаць паказанні самі, наглядчык па першым патрабаванні дасць паперу. Праўдзівыя паказанні могуць аблегчыць прысуд. У процілеглым выпадку вас чакае смяротная кара.

Па Руткоўскага прыйшлі два канваіры і павялі ў камеру. Ён ішоў і адчуваў жаданне праваліцца скрозь зямлю, не існаваць, не трываць здзек, ніколі не вяртацца ў кабінет следчага, ды яскрава разумеў, што на лепшыя перамены ў жыцці пакуль разлічваць не мае ніякай магчымасці. Страшныя выпрабаванні і прыніжэнне пазначаць апошнія дні перад канцом усяго, што было ягоным мінулым. Будучыня адступіла ў цень і быццам не існавала, а цяперашнія варункі ён не мог прыняць ні душою, ні целам. Нарэшце яго завялі ў камеру-адзіночку. Дзверы з грукатам зачыніліся. Пан Руткоўскі пастаяў, паўзіраўся ў закратаванае акенца пад столлю, за якім было відаць толькі абрысы высокай агароджы з клубкамі калючага дроту па перыметру. Было яшчэ цёмна, той глухі час, калі душы асабліва чула і ўражліва перажываюць мітрэнгі лёсу. Сеў на ложак, абапёрся локцямі на калені, звесіў галаву, спытаў сам сябе: "Што мяне чакае? – і сам адказаў: – Расстрэл або шыбеніца… Але да гэтага яшчэ давядзецца вытрываць шмат пакут, прыніжэння і здзекаў. Дзеля чаго мне гэта трываць? Ці выдаць чыгуначнікаў? Загубіць усю арганізацыю? Іх будуць вадзіць на вочную стаўку, паказваць мяне, здрадніка, юду! Гэтага я хачу дачакацца?! Ах, невыносна!.. Што мяне трымае тут? Анэля, дзеці… Ці жывыя яны?.. Ці вернуцца?"

З успамінам пра сям’ю нават у вачах пасвятлела. Яму згадалася, як ён упершыню ўбачыў пасля нараджэння сына, колькі гонару і радасці перажыў, калі ўзяў на рукі свайго нашчадка! А яшчэ – удзячнасць і любасць да жонкі. Яна здзейсніла ягоную мару! Безумоўна, старэйшую дачку ён таксама любіў, але сын яму быў больш жаданы і патрэбны, як спадчыннік, апора сям’і, які прадоўжыць у вечнасці існаванне роду Руткоўскіх. Аднак Саветы пазбавілі яго шчасця. Няхай бы выслалі з сям’ёю, хоць жывыя ці мёртвыя, а былі б разам. Далёка ад радзімы, затое магілы побач. Нічога, на тым свеце сустрэнемся, не размінёмся. Цяпер нават калі яны выжывуць, Францу немагчыма сустрэцца ні з жонкаю, ні з дзецьмі, бо няма яму месца ні сярод немцаў, ні сярод палякаў. Калі выжыве, значыць, здраднік. З Саветамі ў яго асаблівыя рахункі, а ў іх, безумоўна, свае. Няма яму месца на зямлі, адзін Бог ведае, што нікому Франц Руткоўскі не рабіў зла, стараўся жыць згодна са сваім сумленнем. А цяпер ягоны шлях завяршыўся. Ён не жадае слугаваць фашыстам, не жадае ніколі іх яшчэ хоць раз бачыць. І калі яны думаюць, што схапілі яго і будуць віць вяроўкі, дык памыляюцца! "Віць вяроўку буду я сам! – сказаў ён сабе ўголас. – Толькі з чаго? – бездапаможна агледзеўся, і раптам здагадка асвяціла ягоны твар. – З уласнага адзення!"

Ён помсліва пасміхнуўся, калі ўявіў, як расчаруе катаў, якія не знойдуць больш магчымасці прыніжаць сваю ахвяру. "Франц Руткоўскі нарадзіўся не для таго, каб розныя нелюдзі здзекваліся з яго! Навалач паскудная! Знойдзецца і на вас шыбеніца! У мяне раптам раскрыўся зрок перад смерцю. Як я буду пазіраць на вас з таго свету і смяяцца з вашай паталагічнай баязлівасці, з бессэнсоўнага жадання жыць. Вы сталі мерцвякамі з перашай сваёй ахвярай. Яна валачэцца за вамі ў сне і на яве, яна б’е ў званы вашага занядбанага сумлення…"

Успомніліся бацькі: вось сядзяць яны, усміхаюцца, пазіраюць на свайго Франэка, вясёлыя і шчаслівыя, што ён хутка будзе разам з імі. Руткоўскі шырэй расплюшчыў вочы, каб зразумець, ці не сон гэта, як быццам не, працягнуў руку, каб дакрануцца да маці – пуста. "Падалося, – падумаў ён. – Але настолькі відавочна. Мусіць, сапраўды бацькі чакаюць мяне. Няхай брат дажыве і пусціць карані, народзіць дзяцей, каб доўжыўся наш род, а я не здолеў з-за ненажэрных злыдняў, якім мала зямлі. Яны яе дзеляць і дзеляць, а ўрэшце атрымаюць два квадратныя метры пад магілу. Мо і таго не дачакаюцца, заграбуць у зямлю, як сабак, каб не паганілі свет…"

Ён рашуча расшпіліў гузікі, скінуў з плячэй сарочку, з сілай разадраў на пяць доўгіх палос, звязаў іх, праверыў моц вузлоў, зрабіў пятлю, накінуў на шыю, зірнуў у пасвятлела неба, памаліўся, каб Бог прыняў яго з ласкаю, пашукаў, за што зачапіць вяроўку, і задаволеная ўсмешка ледзь кранула яго вусны, калі такая рэч знайшлася…

47

Восень і зіма для Сяргея Клімчука прайшлі нудна, жылі ў холадзе і ў бяздзейнасці. Казакі часам галадалі, часам балявалі, але не было сапраўднай справы. Некалькі разоў увязваліся ў сутычку з савецкімі партызанамі, ды акрамя страт, нічога ад гэтага не мелі. У выніку хавалі пабітых ды лячылі параненых. Толькі таму, што сам Сяргей быў увесь час пры атамане, з ім нічога дрэннага не здарылася. Вясной Камар вырашыў падацца бліжэй да радзімы. Зайшлі на тэрыторыю Дывінскага раёна, але адразу ж сутыкнуліся з чырвонымі партызанамі, якія, па ўсім было відаць, абжылася тут ужо даўно. Бой быў кароткі, казакі адступілі, вынеслі з сабою аднаго забітага хлопца, якога пахавалі на ўскрайку балота. Камар палічыў гэтую непрыемную сустрэчу чыстай выпадковасцю і рушыў у родныя мясціны да сваёй вёскі Вялікая Багна, аднак кіламетраў за пяць ад роднага селішча зноў спаткаліся з партызанамі, у выніку чацвёра казакоў засталіся ляжаць на полі боя, бо партызаны паднаціснулі так, што бульбоўцам давялося разбягацца. Калі ацалелыя казакі сабраліся разам, дык аказалася, што акрамя забітых, не хапае яшчэ трох чадавек, усе з Вялікай Багны.

– Дамоў паўцякалі, – зрабіў выснову атаман. – Нічога, мы яшчэ сюды вернемся і разбяромся з усімі. Што ж, надыхаліся родным паветрам, пара назад тупаць.

Было відавочна, што тэрыторыя Брэстчыны занадта густа населена савецкімі партызанскімі атрадамі. Насельніцтва жыло ў чаканні хуткага вызвалення ад акупантаў. Чырвоная армія была на падыходзе. Менавіта цяпер, калі немцам асабліва востра не хапала рабочай сілы, яны мэтанакіравана вывозілі моладзь з забраных тэрыторый. Ратуючыся ад германскага прыгону, хлопцы і дзяўчаты ўцякалі ў лясы да чырвоных. Атрады папаўняліся сотнямі байцоў. Гэтым таксама карысталіся і казакі Украінскай паўстанцкай арміі, але яна не была настолькі папулярнай.

Камар павёў казакоў назад у Ратнаўскі раён, пры гэтым не парываў цесныя стасункі з сувязнымі з родных мясцін. Ужо ў канцы красавіка, калі зусім сышоў снег, а на чорнай зямлі сляды сталі непрыкметныя, Камар наважыўся з часткаю людзей зноў ісці на радзіму, таму што сувязны прынёс вестку: аднавясковец Панцялей Ляўчук мае сувязь з партызанамі. Акрамя таго, карцела Ціту паказаць аднавяскоўцам сваю сілу і ўладу. Гэта пры Польшчы ён быў малазямельны недарэка, які нават ажаніцца не здолеў своечасова, бо тая, якую ён хацеў, была дачкой заможнага бацькі. Таму і застаўся бабылём, не жадаючы звязваць лёс з абы-якою дзеўкаю, а тую першую і адзіную ніяк не мог забыць. Толькі яна ўжо даўно замужам, чацвёра дзяцей нажыла. Хіба ёй да любошчаў? Для яе Ціт мо ніколі не існаваў, так, як пустазелле пад плотам. Хацеў, каб яна хоць цяпер заўважыла яго, проста паглядзела і зразумела, што ўся справа не ў колькасці зямлі, а ў тым, які чалавек ёсць сам па сабе і на што ён здатны. Камар пакінуў атрад на свайго намесніка, узяў з сабою найперш землякоў: Сяргея Клімчука, Лёню Парахнюка і яшчэ сем адважных хлопцаў, у вернасці якіх не сумняваўся. Хаця, безумоўна, у чужую душу не залезеш і ніколі па-сапраўднаму нельга даведацца, як павядзе сябе чалавек, калі яму ў вочы паглядзіць смерць.

Сяргей з радасцю выправіўся ў дарогу, спадзяваўся пабачыцца з роднымі. Што задумаў Камар, яго турбавала мала. Але, калі гаворка ідзе пра помсту тым, хто дапамагаў партызанам, дык лічыў, што кара гэтая будзе справядлівая. Хутар Панцялея Сяргей мог бы знайсці з завязанымі вачамі, бо ведаў у ваколіцах сваёй вёскі ўсе сцежкі і гаці. Падышлі да хаты ў поцемках, пастукалі ў акно, белы твар узнік за шыбаю, мужчынскі голас спытаў:

– Хто там?

– Адчыняй, – загадаў Камар, – свае.

– Ноччу толькі свае прыходзяць, – прабурчаў гаспадар. – Якмань адчыню, пачакайце.

Ціт і тры казакі ўвайшлі ў хату, астатнія засталіся каля ганку. У хаце запалілі лямпу, на фіранках закалыхаліся цені. Хутка выйшаў Ціт і сказаў Сяргею:

– Удод з Салаўём ідзіце на хутар да Цімоха Мельніка і прывядзіце сюды, а ты, Варнак, з Голубам – дабудзь мне Уласа Хвалюка.

– Будзе зроблена, атаман, – адказаў Сяргей. – Салавей, пайшлі.

– Каб не заблудзіцца сярод ночы? Удзень мы тут хадзілі, вакол адно балота ды лес, – насцярожана спытаў спадарожнік.

– Калі цябе згублю, дык не вялікая страта.

– Ага, пажартуй мне, дык збягу і пойдзеш адзін.

– Я таго Цімоха і сам прывяду без цяжкасці.

– Не задавайся надта. Мо ў таго хутаранца мех з золатам на вышках? Гэта была б здабыча!

– Каб у яго было золата, дык, мусіць, не сядзеў бы на гэтым балоце, не разграбаў бы гной, а хадзіў бы панам па горадзе, – адказаў Сяргей.

– Сяляне – чорная косць. Ім хоць колькі багацця дай, яны ўсё роўна будуць зямлю грызці, як чарвякі.

– Гэта з-за звычкі і неадукаванасці… Цёмныя мы, што зробіш? Дзве ці тры зімы ў школу паходзіш – і ўся навука. А ты хіба надта пісьменны?

– Мы ў бежанцы выязджалі ў Расію. Там у школе вучыўся, але таксама не доўга. Бацькі вырашылі вярнуцца дамоў. Прыехалі, а ў нас адзін голы зруб стаіць. Каб трохі прыпазніліся дык і тое суседзі расцягнулі б на свае патрэбы...

Салавей недагаварыў і раптам спалохана войкнуў.

– Што з табою? – спытаў Сяргей.

– Уваліўся ў твань па калена.

– Пад ногі лепей глядзі.

– Дык не бачна ні халеры! Трэба пераабуцца, выліць ваду з бота.

Сяргей спыніўся, пачакаў хаўрусніка, падтрымаў яго, але той на адной назе не здолеў абуцца, сеў на зямлю. Калі Салавей нарэшце падняўся, Сяргей прапанаваў:

– Трымайся за мяне, бо другі раз шухнеш – дык і з галавою.

– Далёка яшчэ?

– Ды не ўжо. Бачыш, гаць канчаецца, а там, за карчамі, – Цімохаў хутар.

– Ведаеш яго?

– Бачыў колькі разоў ля царквы. Сяляне без ладу па вёсках не ходзяць, сам разумееш, у іх сто работ. Ён сталы мужчына, а я падшыванец быў…

Хутка ў змроку вымаляваўся сілуэт даху самотнай хаты.

– Вось і прыйшлі, – адказаў Сяргей, адчуваючы непрыемнае хваляванне, мо з-за таго, што лічыў: няёмка будзіць людзей поначы. – Пастукай у акно ты.

На стук азвалася жанчына:

– Чаго вам?

– Адчыніце цётка, – сказаў Сяргей, – справа ёсць.

– У вас што справа, што злева – усё аднолькава, гаспадар спіць, кажыце, што трэба?

– Дык гаспадар нам і трэба. Мужчыны яго клічуць да Панцялея Леўчука, сабраліся там, нешта вырашаюць.

– Пачакайце, зараз пабуджу.

Жаночы твар знік за шыбаю, а Сяргей задаволена сказаў:

– Здаецца, угаварылі цётку.

Сапраўды, праз колькі хвілін выйшаў мужчына гадоў сарака з гакам, спытаў:

– Што вам, хлопцы, трэба?

– Клічуць цябе, дзядзька Цімох, мужыкі да Панцялея.

– Чаго гэта раптам? – насцярожыўся гаспадар.

– Не ведаю, нейкая тэрміновая справа.

– А ты чый?

– Антолі Клімчуковай сын, – адказаў Сяргей, як бы правяраючы, ці помняць яго тут.

– Дык казалі, што ты некуды быццам прапаў…

– Было, прападаў, а цяпер знайшоўся. Годзе размовы разводзіць. І не думай, дзядзька, уцякаць, мой аўтамат спраўна працуе, – папярэдзіў Удод Цімоха, нацэльваючы на арыштаванага рулю.

Цімох спрабаваў па дарозе даведацца, дзеля чаго сабраўся гурт у Панцялея, але Сяргей коратка адказаў:

– Сам усё ўбачыш. Я птушка малая, мне арлы пра свае задумы не кажуць.

– Дык вы якія: чырвоныя, белыя ці зялёныя?

– У цемры ўсе шэрыя, – аджартаваўся Сяргей. – Ты, дзядзька, паводзіш сябе, як цікаўная баба, мянташыш языком абы-што. Лепш глядзі, каб у багну не ўваліцца.

Калі падыходзілі да хутара Панцялея, пачулі два стрэлы. Ажно прыселі ўсе ад нечаканасці, пастаялі, прыслухаліся да крокаў. Нарэшце разгледзелі постаці Варнака і Голуба, пачакалі, пакуль тыя падышлі блізка.

– Ты страляў? – спытаў яго Сяргей.

– Я, а табе што? – адказаў Варнак.

– Нічога, проста падумаў, мо зноў на партызанаў напароліся. Не ведаў, што рабіць.

– Уласа застрэліў…

– Навошта? – здзівіўся Сяргей.

– Так атрымалася. Ён кінуўся ўцякаць – я і паклаў яго навечна…

– Мо і дарма?

– Не дарма, атаман казаў, што ўсе яны на партызанаў працавалі, твайго брата выдалі. Маю сям’ю з-за гэтых камітэтчыкаў вывезлі да белых мядзведзяў.

– Ну, калі так, дык што ж…

– Хлопцы, адпусціце мяне, – падаў голас Цімох.

– Ідзі ў хату, там з табою разбяруцца, – жорстка адказаў Варнак. – Бач, які ласкавы стаў, як ягня, а сам воўк ваўком.

– Ды што я вам зрабіў?

– Партызанам дапамагаў? Дапамагаў!

– Ды ў нас з кожнага хутара ўсе кормяцца, хто са зброяй прыходзіць. Ці можа бедны чалавек супрацьстаяць гвалту? І ніхто не цікавіцца, што будзе з намі пасля такога наведвання.

– Маўчаць! Ідзі і не азірайся! – прыкрыкнуў Варнак.

Цімох абразу стрываў, пасунуўся да хаты, патупаў на ганку, быццам цягнуў час. Салавей адчыніў дзверы і падштурхнуў яго плячом, каб хутчэй заходзіў у сенцы.

48

На Цімоха ад страху напала здранцвенне, ледзьве ногі перастаўляўючы ўвайшоў у хату, убачыў там яшчэ аднаго хутаранца Нупрэя Беразняка. Следам за імі пераступіў парог Сяргей, прасунулі галовы ў праём дзвярэй Варнак, Салавей і Голуб.

– Вось, атаман, я прывёў яго, – сказаў Сяргей.

– Добра, зараз будзем разбірацца. А дзе Улас? – спытаў Ціт.

– Застрэлі я яго пры спробе ўцячы, – абыякава азваўся Варнак.

– На смерць забіў ці толькі параніў і адпусціў?

– На смерць, я праверыў.

– Дзе пакінуў?

– Ды тут, зусім блізка, каля хутара ляжыць.

– Ну, няхай адпачне пасля цяжкай працы на чырвоных.

– Ці тых прывялі? – звярнуўся Ціт да Панцялея.

Той у адказ пацвердзіў кіўком галавы, што гэта менавіта тыя людзі.

– Што ж, справа зроблена, вядзіце, хлопцы, гэтых здраднікаў на двор, каб не паскудзілі чалавеку хату, – загадаў Ціт.

Страшная здагадка адкрылася Сяргею. Яны ішлі распраўляцца з Панцялеем, а той адвёў ад сябе бяду, назваў імёны трох суседніх хутаранцаў, адзін ужо забіты, астатніх тое ж самае чакае. А яму, даносчыку, нічога не пагражае, выйшаў сухі з вады. Вось табе і добрыя суседзі! Мо і чарку калі бралі на свята разам, і ў працы пасаблялі адзін аднаму, а калі пагроза смерці навісла, дык усе ворагамі сталі.

Цімоха і Нупрэя паставілі ля плота, Ціт і Салавей спыніліся насупраць, астатнія казакі назіралі збоку.

– Імем Самастойнай Украінскай дзяржавы і яе вялікага народа прыгаворваю здраднікаў да пакарання смерцю, – сказаў Камар і першы стрэліў у Цімоха з пісталета тры разы, Салавей разрадзіў вінтоўку ў Нупрэя.

Расстраляныя моўчкі пападалі. У цемры не было відно крыві, не чуліся стогны.

– Справа зроблена, – задаволена сказаў Ціт.

На імгненне жаласць да забітых людзей варухнулася ў сэрцы Сяргея, адчуў віну, бо сам прывёў Цімоха, але адагнаў гэтыя пачуцці, як сведчанне ягонай слабасці, і злосна падумаў: "Мо гэта яны данеслі партызанам на майго брата, а я буду іх шкадаваць?! Асінавы кол ім – у магілу! Кожны атрымлівае тое, што заслужыў! А калі яны ні ў чым не вінаватыя? Дык тады, выходзіць, што мы забойцы… Не, не трэба так думаць… Можна звар’яцець ад гэтага ўсяго, што на душу навальваецца… Усё ж нешта тут не тое… Так можна на ўсялякага чалавека нагаварыць, а яго заб’юць без ніякіх разбораў. Нельга так…"

– Куды далей, Камар, пойдзем? – спытаў Варнак.

– Камары не ходзяць, а лётаюць, – засмяяўся Ціт, скідваючы з сябе напружанне. – Дык паляцім мы з вамі, сокалы мае ясныя, яшчэ да аднаго хутаранца, якога завуць Сцяпанам. Часу ў нас дастаткова, уся ноч наперадзе. За мной!

Казакі рушылі за атаманам, а той было зацягнуў песню "Распрагайце, хлопцы, коней", ды знячэўку спатыкнуўся і ледзь не паляцеў потырч, брудна вылаяўся, падбіў корань лазовага карча нагою і моўчкі пайшоў далей. Хлопцы паспяшалі за ім. Толькі цыгаркі пабліскавалі ў цемры, як воўчыя вочы. Было відно, што Камар добра ведаў шлях, куды вёў за сабой хаўруснікаў, бо ў хуткім часе ў святле поўні, якая вынырнула з-за хмар, убачылі цёмныя абрысы хаты і невялікага саду.

– Вось мы і дасталіся, тут трэба нарэшце павячэраць, – сказаў Камар, стукаючы ў акно і грозна патрабуючы, – адчыняйце!

Дзверы ў сенцы адчыніліся. Атаман загадаў:

– Удод, Варнак, Салавей, заходзьце першыя, паглядзіце, што там робіцца.

Сяргей пачакаў, пакуль гаспадыня запаліла лямпу, агледзеў убогае жытло: хата на адзін пакой, печ, стол, лавы ды запечак, на якім спаў гаспадар. Дзеці і старая баба, якая адразу прачнулася і забожкала, былі на печы.

– Разбудзі гаспадара, – загадаў Сяргей перапалоханай маладзіцы.

– Сцяпанка, прачынайся. Да нас прыйшлі… – сказала яна, тузаючы мужа за плячо.

Той расплюшчыў вочы, няўцямна паглядзе на някліканых гасцей, сеў у сподняй белай сарочцы і такіх жа нагавіцах, нарэшце, здаецца, зусім прачнуўся і сказаў:

– Здаровыя будзьце, хлопцы. Чаго да мяне прыблудзілі?

– Дай нам чаго паесці, – сказаў Сяргей.

– А гэта, калі ласка… Маня, збяры хуценька на стол.

Сяргей выйшаў на двор, сказаў Ціту:

– Сям’я дома, спалі, зараз рыхтуюць вячэру.

– Выдатна, дакурваем, хлопцы, цыгаркі і пойдзем, ежа чакае.

Калі Сяргей вярнуўся ў хату, дык убачыў на стале вялікую міску з бульбаю, якая засталася ад вечары, але яшчэ не паспела астыць у печы. Стаялі талеркі з квашанай капустай, гуркамі, нарэзаным салам і кавалкамі кумпяка. Ляжаў непачаты бохан хлеба. Красавалася літровая пляшка самагонкі, побач туліліся тры стограмоўкі.

– Было б каму есці, а ежа ў сялянскай хаце заўсёды знойдзецца, – задаволена пацёр рукі Камар і сеў на чырвоным куце пад іконамі, следам за ім хутка расселіся за сталом казакі і пачалі сквапна есці, так што гаспадыні давялося яшчэ тройчы напаўняць талеркі ды кроіць хлеб.

– Гарэлкі мо яшчэ знойдзеце? – спытаў Камар.

– Дальбог, Ціт, больш няма. Скажы, калі прыйдзеце яшчэ, дык я да таго часу зараблю і выганю. Дзякаваць богу, немцы за гэтую справу не караюць, але асабліва не разгонішся, шмат зерня забіраюць на падаткі, – сказаў гаспадар.

– Ведаю я цябе, партызанам усё аддаеш.

– Мы, сяляне, як тыя самадайкі, хто ні папросіць, усім вымушаны даваць, каб толькі выжыць, бо вунь жа дзетак поўная печ, – горка ўсміхнуўся Сцяпан. – З гэтаю вайною няма ніякага ладу. Дзень пражыў, і дзякаваць Богу, што не прыйшлі па тваю душу…

– Цяпер, Сцяпане, усе так жывуць. Думаеш, мы ведаем, што нас заўтра чакае? Але мы пра гэта не асабліва задумваемся, красуем на злосць ворагам і ўсё тут. Паглядзі, якія арлы са мною! – з гонарам сказаў Ціт.

– Хлопцы файныя, – адказаў гаспадар.

Гаспадыня моўчкі стаяла ля печы і насцярожана пазірала з-пад насупленых броваў на прыхадняў, чакала, калі яны нарэшце нажаруцца і пакінуць сям’ю ў спакоі. У чарговы раз талеркі апусцелі, яна паслужніва спытала:

– Мо яшчэ прынесці чаго?

– Досыць, дзякуем, сытыя, – адказаў Камар. – Добрая ў цябе, гаспадыня, капуста ўдалася, а гуркі – не надта.

– Дык ужо ж вясна, колькі яны могуць кіснуць?

– Вядома, вясна-красна… Апранайся, Сцяпан, пакажаш нам дарогу яшчэ на адзін хутар, бо мы туды без правадніка не дойдзем.

Гаспадар усцягнуў на сябе чорныя нагавіцы, на плечы ўскінуў світу, якая вісела пры парозе, на галаву надзеў шапку-васьміклінку з гузікам наверсе, акінуў позіркам хату, паглядам развітаўся з жонкаю.

– Блаславі вас Гасподзь, вы ж майго доўга не затрымлівайце, калі ласка, – папрасіла гаспадыня.

– Нашто ён нам? – адказаў Ціт. – Правядзе і вернецца.

Жанчына, быццам прадчуваючы бяду, раптам усхліпнула.

– Не плач, Маня, – сказаў гаспадар, не палохай дзяцей. – Ты ж бачыш, хлопцы добрыя, павячэралі і пойдуць сваёю дарогаю.

Ён першы выйшаў з хаты ўжо пад жончына галашэнне, за ім пасунуліся казакі. Калі адышлі ад хаты метраў дзвесце, Сцяпан спытаў:

– Куды кіруемся, Ціт?

– Пастой, ёсць у нас да цябе пытанне. Ты дапамагаў партызанам?

– Хлопцы, я нічога не ведаю.

– А людзі кажуць, што дапамагаў.

– Якія людзі? Мы вымушаныя карміць усіх, хто прыходзіць са зброяй і патрабуе ежы. Хіба мог я адмовіць вам, немцам, партызанам?

– Ты нам зубы не загаворвай і не прыкідвайся, што не разумееш, пра што пытаем. Калі не ты, дык хто супрацоўнічаў з чырвонапагоннікамі?

– Хлопцы, кажу шчыра, нічога не ведаю. У мяне дзеці малыя, гаспадарка, ці мне трэба каго закладаць? Самому б ацалець!

– Годзе, ідзі! – абарваў размову Ціт.

– Куды?

– На кудыкіны горы. Ідзі наперадзе, я скажу калі павярнуць, – адказаў Камар.

Сцяпан рушыў уперад. Ціт трохі адстаў і стрэліў яму з пісталета ў патыліцу. Забіты зрабіў па інэрцыі яшчэ два крокі і зваліўся.

– Вось і разлічыліся мы са здраднікамі, – сказаў атаман, засоўваючы пісталет у кішэню курткі, – выканалі свой святы доўг, ачысцілі зямлю ад чырвоных лісліўцаў, якія прадавалі нашых людзей немцам і савецкім партызанам. У гэтым і заключалася наша місія, а цяпер можам адпачыць. Прыкмеціў я тут колькі добрых стажкоў на лузе, думаю, там можна будзе добра выспацца.

У Сяргея увесь час было адчуванне, што ён моцна запэцкаўся, трэба было тэрмінова памыцца. У горле стаяў пах крыві, які ледзь не даводзіў да ванітаў. Ён помніў яго з таго часу, калі ўпершыню бачыў параненага земляка і цягнуў на сабе яго некалькі кіламетраў да лагера.

– Ці можна мне маці адведаць? – спытаў ён у Камара.

– Нельга, не трэба, каб нас у вёсцы бачылі. Няхай думаюць, што гэта партызаны пазабівалі хутаранцаў, – адказаў атаман.

– Дык усё роўна сведкі будуць, хоць бы той жа Панцялей.

– Гэты нічога нікому не скажа, пабаіцца, што людзі здагадаюцца, хто мужыкоў заклаў.

– А жанчыны гэтыя?

– Ты ў мяне дагаворышся, што я пашлю цябе іх пазабіваць, – злосна сказаў Ціт.

Сяргей змоўк, трохі адстаў ад хаўруснікаў, каб не бачылі, умыўся ў канаве, ведаў, што пасля разводдзя вада там звычайна бывае чыстая. Астудзіў твар і рукі, быццам стала трохі лягчэй. Але ў вачах усё стаялі нябожчыкі. Узнікалі іхнія жывыя твары, а потым бачыў іх з раскіданымі рукамі, нерухомых. Не хацелася верыць, што ўсіх забілі на смерць, мо яшчэ хто акрыяе – закралася надзея ў сэрца.

– Вось і нашы стажкі, чакаюць нас, – сказаў Ціт.

Сапраўды, на лугавіне стаяла некалькі стагоў, якіх чамусьці не вывезлі за зіму. Калі пайшлі да іх напрасткі, Сяргей здагадаўся, луг быў сухадольны: сена можна было забраць і вясною. Падышоў да крайняга стога, выграб сена вышэй над зямлёю, каб не спаць разам з мышамі, удыхнуў водар сухой травы, жадаючы перабіць пах крыві, які так і стаяў у горле, улез у бярлог, лацвей улёгся, але доўга не мог заснуць, усё нешта замінала: свярбела цела, калолася сена, папісквалі мышы, а пад канец ночы пачулася воўчае выццё. Недзе ўжо на світанні яму ўсё ж удалося задрамаць, але разбудзіла лёгкае шамаценне дажджу. Кроплі мачылі твар. Міжвольна падумаў: "Няхай Божая раса змые з нас грахі нашы цяжкія. А з другога боку, калі паглядзець, дык кожны сам аплочвае свае ўчынкі. Не рабілі б хутаранцы самі зла, дык мо і па іх не прыйшла б заўчасная і гвалтоўная смерць". Ён апраўдваў сябе і хаўруснікаў, як робіць кожны злачынец, але падсвядома адчуваў, што не так жыве, не тым займаецца. Але хто вінаваты ў тым, што ён вымушаны туляцца па лясах, начаваць разам з мышамі, як жабрак, прасіць у сялян ежы. Калі б яму далі магчымасць жыць па-чалавечы, хіба ён не здолеў бы пракарміць сябе? Эх, каб вярнулася ўсё, як было раней. Працаваў бы ён ад цямна да цямна з радасцю і ахвотаю, рабіў бы адвечную сялянскую працу і быў бы шчаслівы. Але немагчымае тое шчасце з-за ворагаў, якія запалонілі спрэс зямлю, і няма паратунку простаму чалавеку, акрамя як і самому агрызацца ды рабіцца зверам…

Казакі перачакалі ў стагах дождж і рушылі ў лес, дзе на кожнай, яшчэ бязлістай, галінцы віселі зіхоткія кроплі. Відовішча было незвычайна прыгожае. Але гэтыя людзі няздатныя былі заўважыць прыгажосць. Плячамі і рукамі ў час хады яны збівалі расу, якая мачыла ім адзенне і абутак, злавалі, брыдка лаяліся і марылі адысці як мага далей ад гэтых праклятых хутароў, каб раскласці вогнішча, паесці, што знойдзецца ў заплечніках і абсушыцца, адпачыць, а потым зноў рухацца невядома куды і для чаго. Ідэя пра самастойную Украіну, дзе яны будуць жыць вольна, заможна і шчасліва, безумоўна, грэла, але вельмі доўга яны ішлі да яе, і канца гэтаму шляху не відно. Ужо ў таго ці іншага казака часам закрадалася думка: ці можна ваяваць партызанскім спосабам з рэгулярным войскам, якое ўтрымлівае дзяржава, але думкі свае і сумненні выказваць баяліся.

49

У лагер да Парушыны прыскакаў Уладзіслаў Бандарчык на кані з тэрміновым паведамленнем. Руткоўскі сустрэў яго каля сваёй зямлянкі, седзячы на лаўцы, праглядаў газетку "Непадлегласць", якая выдавалася ў Вільні. Пазнавата яна дайшла, выпусцілі яе яшчэ месяц таму, ды ўсё ж было цікава дазнацца, што думае кіраўніцтва ў Варшаве і Лондане пра лясных змагароў. У такі цёплы сонечны дзянёк добра было адпачыць у халадку пад пошум лесу. Госць сеў побач, не адразу кінуўся распавядаць пра навіны, якія прывёз, а пачаў распытваць, як адчуваюць сябе жаўнеры, наколькі забяспечаныя яны боепрысамі ды харчамі.

– Можа, пан Бандарчык, адчыніў цэх па вырабу патронаў? – пасміхнуўся Руткоўскі.

– На жаль, такой магчымасці не маю, але вельмі хутка спатрэбіцца вашая праца, – адказаў Бандарчык.

– Хіба жніво пачынаецца?

– І жніво, і касавіца – усё разам. Пайшлі ў зямлянку, ёсць размова.

Яны ўвайшлі ў памяшканне, селі за стол насупраць адзін аднаго. Госць раптам зацікавіўся картаю, разасланай на стале, і пачаў уважліва яе вывучаць. Парушына зірнуў на Бандарчыка і падумаў: "Чаго цягне ката за хвост? Ёсць справа, дык выкладвай. А мо пачастунку якога чакае, дык звычайна са сваім прыязджаў? У мяне, як на злосць, усе запасы скончыліся…"

Нарэшце Уладзіслаў адарваў вочы ад карты і сказаў:

– Прыкідваў, колькі часу вам спатрэбіцца, каб па нашых дарогах прайсці да Вільні.

– Хіба пан не ведае, што мы ходзім напрасткі, па дарогах нам – нельга.

– Хто ходзіць проста, той дома не начуе.

– У нашым доме пасяліліся ворагі, а мы, як ваўкі, вымушаныя па лесе туляцца, – адказаў Руткоўскі. – Для чаго нам трэба ісці ў Вільню?

– Рыхтуецца аперацыя "Вострая Брама", якую належыць здзейсніць сіламі Віленскай і Навагрудскай акругаў. Трэба захапіць Вільню да прыходу Чырвонай арміі і паказаць Саветам, хто тут ёсць сапраўдны гаспадар.

– Ну-ну, цікава, гэта хто ж прыняў такое рашэнне?

– Вільк быў у Варшаве, генштаб зацвердзіў план. Збіраліся правесці аперацыю дзясятага ліпеня, але ў сувязі з тым, што чырвоныя вельмі хутка рухаюцца на захад, перанеслі на шостае.

– Мы пойдзем з нашымі вінтоўкамі супраць нямецкіх танкаў, гармат і тактычнай авіяцыі? Як гэта сабе Вільк уяўляе?

– План наступу распрацаваны, трэба толькі своечасова падцягнуць атрады да Вільні.

– Ваяваць з рэгулярнымі войскамі, нямецкімі ці савецкімі, мае жаўнеры не ў стане. Мы можам толькі па-партызанску наскочыць на які малалікі атрад, пабіць і збегчы. Такая ў нас тактыка. На іншую мы не здатныя з нашым узбраеннем, якое мы здабывалі з такою цяжкасцю ў нашых ворагаў, гублялі паплечнікаў, пакідалі іхнія магілы па лясах, самі атрымлівалі раны… Ды што казаць, хіба штабныя афіцэры ведаюць пра нашы цяжкасці. Каб яны хоць тыдзень пажылі зімою ў лесе, дык завылі б ваўкамі!

– Хоць вы і партызаны, але існуе вайсковая дысцыпліна, якой павінны падпарадкавацца.

– Не магу я падпарадкавацца бязглуздым загадам. Вільк не возьме Вільню! Гэта будзе поўны правал! Мы страцім усё!

– А што ты будзеш рабіць, калі прыйдуць Саветы?

– Тое, што раблю цяпер. Саветы для мяне такія ж акупанты, як немцы, буду і далей па-партызанску ваяваць з імі.

– Пану маёру трэба мець на ўвазе, што ён будзе адказваць перад трыбуналам за непаслушэнства, – папярэдзіў Бандарчык.

– Той трыбунал лясне разам з Вількам!

– Дык што мне перадаць у Вільню?

– Я адмаўляюся браць удзел у гэтай авантуры.

– Так і перадам! Але ведайце, пан маёр, з вашага боку гэта здрада нашай агульнай справе, – сказаў Бандарчык, не падаючы руку на развітанне.

Госць імкліва выйшаў з зямлянкі. Руткоўскі раздражнёна зірнуў яму ўслед, і не пайшоў праводзіць, у душы варухнулася сумненне, ці не дарэмна адмовіўся, мо трэба было разам з усімі добраахвотна пакласці галаву пад нямецкую гільятыну? Але ж не, калі Чырвоная армія вызваліць ад немцаў Крэсы, дык Польшчы яна іх ніколі не саступіць, няма чаго сябе цешыць марнымі надзеямі. Маім жаўнерам знойдзецца яшчэ шмат працы пры вызваленні Айчыны. Бадай, пара збіраць рэчы ды перамяшчацца на захад. Усё ідзе да таго, што нам тут месца не будзе. Хаця, безумоўна, можна яшчэ доўга і тут сядзець, але я хачу дамоў, бліжэй да свайго селішча, калі і загіну, дык лягу ў родную зямлю. Трэба пачакаць вынікаў аперацыі, мо раптам здзейсніцца цуд, Вільку ўдасца дабіцца перамогі. Хаця гэта немагчыма! Немагчыма ні ў якім разе...

Думкі Парушыны перарваў Тадзік, які раптам з’явіўся на парозе і спытаў:

– Чаго пан Уладзіслаў прыязджаў?

– Шмат будзеш ведаць, хутка пастарэеш.

– Мусіць, не дадуць нам дажыць да старасці, – спакойна адказаў хлопец.

– Адкуль такі песімізм у маладога чалавека?

– Ад тых магілаў, якія мы параскідалі па лясах…

– Так, гэта сумныя згадкі. Але ж мы на вайне, а не на вясёлай прагулянцы. Вайна патрабуе ахвяраў…

– Дык чым мы лепшыя за тых, што заўчасна палеглі?

– Не лепшыя мы і не горшыя, проста ў кожнага свой лёс, – задуменна адказаў Парушына.

– Хто гэта запланаваў нам такое жыццё, няўжо…

– Не гняві Бога, усё зло ад людзей, апантаных д’яблам, – адказаў Каэтан. – Ідзі, пагрэйся на сонцы і супакойся. Ты мой ад’ютант, я цябе ў крыўду нікому не дам. Ідзі, ідзі, не замінай мне. Трэба тое-сёе абдумаць, узважыць…

Тадзік выйшаў. Руткоўскі застаўся адзін, паглядзеў на карту, раздумваючы. Якім чынам яму лепш было б дабрацца на Беласточчыну, але трэба было пачакаць, чым скончыцца вызваленне Вільні.

Праз тыдзень Бандарчык прывёз новыя звесткі ад Вілька. Ён сядзеў на лаве з апушчанымі плячамі, з рукамі, бязвольна складзенамі на каленях, і гаварыў паніклым голасам:

– Наступленне пачалося ў тры гадзіны ночы шостага ліпеня. На ўсіх напрамках штурму Вільні нашы людзі траплялі пад моцны агонь гітлераўцаў, атакі захлыналіся адна за адной. У выніку шмат забітых і параненых. Вільк усвядоміў безнадзейнасць сітуацыі і аддаў загад на адыход. У той жа дзень Чырвоная армія была ўжо каля Вільні.

– І што далей? Якія планы? – спытаў Парушына.

– Пакуль з галоўнага штаба ў Варшаве ніякіх распараджэнняў не прыйшло, Вільк загадвае жаўнерам Арміі Краёвай заставацца ў ваколіцах Вільні, сканцэнтраваць асноўныя сілы ў Рудніцкай пушчы, часткова падтрымліваць Чырвоную армію ў барацьбе з немцамі, каб заваяваць прызнанне нас Саветамі менавітва як самастойнага дзеючага войска.

– Пустая балбатня! Ніколі Саветы не будуць з намі лічыцца. І справа нават не ў тым, што яны – нашы ворагі! Мы заўсёды будзем непажаданым элементам для іх! Не могуць пасціся ў адным статку ваўкі і авечкі!

– Прынамсі, Вільк абецае не дазволіць раззбраення сваіх жаўнераў і бараніць польскае насельніцтва ў выпадку яго знішчэння савецкаю ўладаю.

– Як можа заяц дужацца з тыграм? – безнадзейна махнуў рукою Парушына. – Трэба рухацца як мага хутчэй на захад, на сваю тэрыторыю, тут нам няма чаго рабіць, Крэсы ўсё роўна будуць забраныя Саветамі!

– Вільк усё ж спадзяецца стварыць на базе Віленскай і Навагрудскай акругаў вайсковы корпус, які будзе самастойна змагацца з немцамі.

– Лухта! Зманлівая ілюзія. Нашаму войску ніякай самастойнасці не дазволяць!

– Сувязны мне казаў, што Вільк мае аптымістычны настрой, збіраецца на перамовы з савецкім камандаваннем, якое, на яго думку, павінна даць згоду на стварэнне самастойнага польскага корпуса. З гэтай прычыны мяркуецца Армію Краёву як падпольную арганізацыю распусціць, яна выканала сваю місію на Крэсах, а стварыць рэгулярнае чыста польскае войска.

– Няўжо Вільк настолькі верыць Саветам, што сваёю галавою зусім не здатны думаць? – абурана спытаў Парушына.

– Безумоўна, ён ім не давярае, але спадзяецца ўрэгуляваць справу найлепшым чынам.

– Ага, каб ваўкі былі сытыя і авечкі цэлыя, – з’едліва адказаў Руткоўскі. – Дарэмна, пан Бандарчык, прыйшоў да мяне? Я ў казкі даўно не веру. У наступны раз мяне тут не застанеш. Пара ісці туды, адкуль прыйшлі.

– Ёсць загад табе, пан Парушына, усё ж такі рухацца да Вільні, каб там выконваць ахоўную функцыю, пакуль будуць весціся перамовы паміж Вількам і савецкім генералам Чарняхоўскім.

– Пайсці туды з цікавасці, каб убачыць наш канчатковы крах?

– Чаму так змрочна? Чырвонай арміі патрэбна дапамога, дык што тут такога?

– Пан Уладзіслаў – чалавек цывільны, а таму, мусіць, не ведае, што на вайне хітрасць вельмі цэніцца. Перамога здабываецца ўсялякім спосабам і коштам. Дзеля яе ідуць на забойства тысяч сваіх і чужых жаўнераў, на гвалт і каварства.

– Калі пан маёр лічыць сябе чалавекам вайсковым, дык перадаю загад: неадкладна рухацца да Богушаў, што пад Вільняю, дзе адбудзецца нарада і сустрэча з прадстаўнікамі савецкага камандавання.

– Ніколі не давяраў Саветам, а цяпер не давяраю і Вільку! Людзей сваіх на згубу не павяду! Гэта мой канчатковы адказ. Застаюся чакаць добрых вестак у двукоссі. Пан Уладзіслаў мяне зразумеў? – адрэзаў Парушына.

– Зразумеў, што пан маёр – здраднік і баязлівец!

– За гэтыя словы я мог бы выклікаць пана Уладзіслава на двубой, але мне вельмі хочацца дачакацца выніку перамоў і пасмяяцца з польскай даверлівасці, а мо і паплакаць з-за нашай дурноты.

На тым раззлаваныя і нездаволеныя Руткоўскі і Бандарчык разышліся, каб больш ніколі не бачыцца, бо далей павёў іх лёс рознымі шляхамі, якія не перакрыжоўваліся. На ўсялякі выпадак Парушына загадаў сваім жаўнерам рухацца ў Рудніцкую пушчу і там ужо даведаўся пра арышт штаба Вілька і афіцэраў у Богушах. Гэтая вестка, як маланка, уразіла ўсіх, нават самога Руткоўскага, які іншага зыходу перамоў не чакаў, але не ўяўляў, што гэта можа быць зроблена так подла і жорстка з боку савецкага камандавання. Ён уявіў, як Вілька, які адбыў на сустрэчу ў форме польскага генерала, хоць быў толькі палкоўнікам, прывялі ў штаб Івана Чарняхоўскага і не пасадзілі за стол перамоў, а раззброілі і павезлі ў турму Лукішкі. "Хто ён, гэты Чарняхоўскі? Мусіць жа таксама па паходжанні паляк, пра што сведчыць прозвішча, але служыць не Польшчы, наняўся на службу да іншай дзяржавы. А мо ягоныя продкі даўней атабарыліся ў Расіі? Пераплялася гісторыя, забыліся людзі, дзе іхнія карані, хто яны, адкуль прыйшлі і куды павінны ісці. Як цяпер таму Вільку ў Лукішках? Хоць ён мо і не ведае, што ўзялі ўсіх ягоных афіцэраў – лепшыя кадры Арміі Краёвай, людзей, якія пяць гадоў жылі і змагаліся ў падполлі, пералавілі, як куранят, загадалі здаць зброю, пагрузіцца ў грузавікі, крытыя брызентам, прымусілі легчы ніцма, а пасля павезлі пад аховаю аўтаматчыкаў у турму на пакуты і звод. Такая ганьба для афіцэраў і адначасова трагічная навука для ўсіх нас", – думаў Парушына і адначасова ў душы ягонай выспяваў план далейшага дзеяння. Паколькі штаба ў Вільні няма, дык кожны камандзір мусіў сам вырашаць лёс уласны і жаўнераў, якія знаходзілі пад ягоным кіраўніцтвам. Хоць і не адразу, але рашэнне гэтае выспела.

50

Парушына запрасіў да сябе ў палатку паручніка Бусла, каб нарэшце зрабіць канчатковы выбар свайго далейшага шляху, чакаў яго з хвіліны на хвіліну, услухоўваўся ў пошум ветру ў вяршалінах, а падсвядомасць лавіла іншыя гукі, ці не чутно кананады. Фронт рухаўся занадта імкліва, трэба было паспяшаць. Нарэшце Тадзік з’явіўся з Пухавіцкім.

– Выклікалі? – спытаў паручнік.

– Так, сядай, Збігнеў, дзе стаіш. Пара нам нарэшце вызначыцца, што рабіць далей. Я параіўся з некаторымі камандзірамі, яны – хто ў лес, хто па дровы.

– У сэнсе? – спытаў Бусел, чакаючы больш падрабязнага тлумачэння.

– Адны прапаноўваюць застацца на Крэсах і змагацца з Саветамі за пальшчызну да апошняй кроплі крыві, іншыя хочуць распусціць батальёны і брыгады і даць волю афіцэрам і жаўнерам самастойна вызначаць свой лёс, той-сёй гатовы падацца ў Войска Польскае да Зыгмунта Берлінга, а я перакананы, што трэба хутчэй выбірацца адсюль на Айчыну і дзейнічаць там адпаведна з абставінамі. Што ты думаеш на гэты конт?

– Я гатовы падпарадкавацца табе, ты мой камандзір, твой загад для мяне – непарушны закон.

– Аднак я хацеў бы ведаць тваю думку.

– За справамі нам не было часу паспавядацца адно аднаму. Няхай твой ад’ютант будзе сведкам. Павінен жа нехта ведаць маю таямніцу. У мяне, пан маёр, у Польшчы падрастае дачка. Ажаніўся я за тры гады да пачатку вайны, у маі трыццаць восьмага нарадзілася мая Бася. І, здаецца, трэба мне быць на сёмым небе ад шчасця, але Урсула, былая жонка, закахалася ў майго сябра, пакінула дачку на цешчу і некуды з’ехала з ім за мяжу. А потым – вайна, палон, уцёкі, падполле. Дзяўчынцы шэсць гадоў, а яна, мусіць, не ўяўляе, як выглядае яе бацька. Мне пара пазнаёміцца з ёю нанова, бо я бачыў яе зусім малою, калі яна яшчэ не хадзіла. Так што я асабіста за тое, каб вяртацца ў Польшчу.

– Нашы думкі цалкам супадаюць. Я рады гэтаму, – адказаў Парушына. – Ёсць яшчэ адна праблема, якую я хацеў бы вырашыць неадкладна. Мой брат жыве ў Брэсце, узначальвае тамашні гебітскамісарыят. Вайна рухаецца хутка, яму таксама трэба выбірацца стуль на захад, чым хутчэй, тым лепш. Я хачу яму дапамагчы.

– Як наважваешся гэта зрабіць?

– Ты ўзначаліш брыгаду, а мы з Базаном паедзем самаходам у Брэст. У мяне ёсць жалезны пропуск, які мне выдала гестапа ў Вільні. Для ад’ютанта я раздабыў паперку ў знаёмага солтыса, дзе мы вялі перамовы з немцамі.