Лаза

– А што рабіць мне?

– Не затрымлівайся тут, рухайся спешна да Гародні, адтуль – у Белавежскую пушчу.

– Праз тры тыдні Базан па нядзелях будзе чакаць сувязнога ў касцёле ў Беластоку. Хоць мы атрымалі волю, аднак як вайскоўцы павінны чакаць загад вышэйшага начальства, што рабіць далей. Брыгадам і батальёнам, якія здолеюць вярнуцца ў Польшчу, трэба аб’ядноўвацца, каб каардынаваць дзеянні.

– І калі збіраешся ехаць?

– Зараз жа. Ты тут з жаўнерамі не затрымлівайся, калі Саветы раззброілі нашых афіцэраў у Вільні, з астатнімі яны мараць зрабіць тое ж самае. Навошта ім у тыле ўзброеныя фарміраванні?

– Шчаслівай дарогі, пан маёр – сказаў Пухавіцкі. – Загадаю жаўнерам разабраць палатку, вазьміце яе з сабою, спатрэбіцца. Як збіраецеся ехаць у Брэст?

– У нас жа самаход!

– Баюся, што яго ў вас могуць забраць.

– Не рабі, Збігнеў, дрэнных прагнозаў, мы павінны паспець апярэдзіць рух фронту.

– Шчыра жадаю вам гэтага.

Жаўнеры хутка сабралі палатку, паклалі ў багажнік. Тадзік прыхапіў заплечнік, які заставаўся нераспакаваны пасля маршу, кінуў на задняе сядзенне і сам сеў у машыну, чакаючы, пакуль Руткоўскі нешта казаў Пухавіцкаму. Нарэшце афіцэры развіталіся. Парушына сеў за руль, завёў машыну і рушыў памалу лясною дарогаю, радуючыся, што даўмеўся не заглыбляцца далёка ў пушчу, пасля было б адтуль на машыне не выбрацца, а зараз яна вельмі дарэчы спатрэбілася.

– Нічога, Тадэвуш, да вечара дапхаемся, – сказаў ён не столькі ад’ютанту, колькі самому сабе. – Брат будзе рады пабачыць цябе жывога. Ён не хацеў цябе адпускаць. Ты яму сына нагадваў. А я цябе ўзяў у якасці шчаслівага талісмана. Здалося мне, што ты прыносіш удачу, ці, можа, Бог беражэ цябе?

– Не ведаю, пан маёр, мо і беражэ… Але не варта быць асабліва самаўпэўненым, бо невядома, што можа здарыцца ва ўсялякі момант.

– Так, падпольшчыку трэба найперш мець добрую інтуіцыю. Каб выканаў я загад Вілька, дык сядзеў бы зараз разам з ім у Лукішках і праклінаў бы маскоўскіх хітруноў. А так мы з табою пакуль вольныя, як птахі. І гэта ўжо выдатна!

Машына нарэшце выбавілася з пушчы і паімчала па палявой дарозе, пакідаючы ззаду вэлюм пылу. Тадзік спачатку глядзеў па баках, а пасля пачаў драмаць, чамусьці было яму спакойна і ўтульна ў гэты час. Разы тры машыну спынялі нямецкія патрулі. Але пропуск, выдадзены Руткоўскаму віленскімі гестапаўцамі, рабіў сваю справу, вандроўнікам дазвалялі рухацца далей. Пад вечар спыніліся каля лесу насупраць маёнтка Рута, здалёку праз бінокль Каэтан агледзеў двор, здзівіўся, што там уладараць немцы, сказаў Тадзіку:

– Схадзі на разведку, нешта там у двары шмат немчуры таўчэцца. У вочы ім не лезь, мо пабачыш каго з прыслугі, распытай спярша, што ды як.

– Будзе зроблена, пан маёр, – адказаў ад’ютант.

Тадзік пайшоў да маёнтка, прыглядваючыся, ці не ўбачыць дзе Юхімку, але ў двары былі толькі нямецкія салдаты. Ён зайшоў справа, дзе былі грады і пачаў чакаць. Сапраўды, хвілін праз дваццаць выйшла Юхімка, вырвала некалькі цыбулін і ўжо збіралася пайсці назад у будынак, але Тадзік паклікаў яе:

– Пані Юхімка! Пані Юхімка!

Жанчына ўздрыгнула ад нечаканасці і насцярожана спытала:

– Хто гэта? Дзе?

– Гэта Тадэвуш, я тут, – азваўся хлопец з-за карча.

– Тадзік, скуль ты ўзяўся? – здзівілася яна, наблізілася да плота, нахілілася над градою, быццам поле пустазеле.

– Я прыехаў з панам Каэтанам, каб забраць пана Франца ды ехаць разам далей.

– Няма пана Руткоўскага. Арыштавалі яго яшчэ ў сакавіку, там ён і загінуў. Мо немцы забілі, а мо сам на сябе рукі налажыў. Розныя чуткі ходзяць.

– За што яго?

– Кажуць, нейкія вагоны ў Варшаву з каштоўнасцямі хацеў пераправіць. А што было на самой справе, ніхто не ведае. Пан Альберт ездзіў у турму, хацеў перадачу перадаць, а яе не прынялі, сказалі, што ўжо яго няма. Потым адзін наглядчык расказваў, што быццам пан Руткоўскі павесіўся. Пасля гэтага немцы маёнтак прысабечылі, праўда, нам дазволілі тут жыць ды слугаваць ім. А куды дзявацца? Ты ідзі Тадзік, ідзі, каб немцы не заўважылі. Яны цяпер злосныя, як сабакі. Мо ты есці хочаш?

– Дзякую, пані Юхімка, нічога не трэба.

– Як ваша Вера?

– Нічога, ужо ўнука маю…

– Да пабачэння, пані Юхімка.

– Шчасліва вам, нізкі паклон пану Каэтану…

Тадзік вяртаўся няспешна з сумнаю навінаю для маёра.

– Цябе толькі па смерць пасылаць, – папракнуў яго Руткоўскі.

– Не ведаў, пан маёр, як данесці навіны ад пані Юхімкі.

– Што? Што? – напружыўся Каэтан, не жадаючы чуць нешта благое.

– Пан Франц Руткоўскі загінуў у турме. Шчыра спачуваю вам, пан маёр.

– Калі?

– У сакавіку.

Маёр заскрыгітаў зубамі, апусціў галаву на руль і доўга маўчаў. Тадзіку падалося, што ён плакаў, бо плечы ягоныя час ад часу ўздрыгвалі. Ад’ютант сядзеў нерухома, баючыся выклікаць гнеў камандзіра. Нарэшце Каэтан падняў галаву, завёў машыну і паехаў. Тадзік уздыхнуў з палёгкаю, трэба было паспець да цемры праехаць мяжу, якая аддзяляла Украіну, у склад якой была ўключана Брэстчына, ад Беласточчыны. А там родная зямля. Мо пашанцуе пабачыцца з мамаю. "Сын яе даволі прыкметна падрос, хоць быў худы, але жылісты, мо і не пазнае, – падумаў сам сабе і ўсміхнуўся. – Пазнае, яна мяне пазнае заўсёды".

– Чаго ўсміхаешся?

– Маму згадаў, мо пабачу яе?

– Ты пабачыш… А ў мяне ўжо нікога не засталося… Сніўся мне брат, якраз у сакавіку, быццам мы зноў з ім яшчэ падлеткі, ходзім па нашай сядзібе, некага шукаем, а ніяк не можам знайсці. З тым і прачнуўся я. Аказваецца, брат ужо тады быў на тым свеце, шукаў бацькоў. А іх завезлі невядома куды, што нават на тым свеце душы з душамі ніяк не сустрэнуцца.

– Дзіўна, а мне тата ні разу не сніўся. Яго ж таксама вывезлі.

– Мо выжыў, таму і не турбуе.

– Каб ён вярнуўся, якая мама шчаслівая была б, яна вельмі сумуе без яго!

– Мо і вернецца. Хто ведае, што нас усіх чакае, толькі я буду біць немцаў і чырвоных без жалю да скону. Яны разбурылі наш лад жыцця, знішчылі маю сям’ю, забралі ўсё самае лепшае, што я меў.

– Заваёўнікі ніколі нікому шчасця не прыносілі, хіба толькі здраднікам…

– А ты мудры, хлопчык, як стары дзед.

– Як казаў мой тата, бяда намучыць і навучыць…

– Мяне бяда не вучыць, а робіць жорсткім і помслівым. Здаецца паўсвету знішчыў бы за брата, а вось едзем па Брэсце, гляджу на немцаў і мушу трываць, сціскаць сківіцы, хоць, здаецца, грыз бы іх зубамі!

Яны сапраўды ўехалі ў горад, дзе было шмат разбураных будынкаў, якія так і стаялі з самага пачатку вайны, але тут сустракаліся ўтульны вулачкі, абсаджаныя ліпамі, некранутыя разрухаю, пад якімі хацелася спыніцца і адпачыць.

– Давай павячэраем у рэстаране "Гэта тут". Там працуюць такія мілыя нашы суайчынніцы, – прапанавў Каэтан і завярнуў у знаёмую вулачку. – Мы тут з братам любілі пасядзець.

Вокны рэстарана былі разбітыя. Установа не працавала.

– Здаецца нашых мілых паненак таксама згнаілі ў турме, – змрочна сказаў Каэтан. – Прэч з гэтага горада, дзе нас напаткалі чорныя навіны!

Націснуў з усяе сілы педаль газу і машына нястрымана рванулася ўперад.

51

Акупанты, па ўсім было відаць, спешна пакавалі рэчы, надта ж былі занятыя ўласнымі справамі, што на машыну, у якой ехалі два цывільныя чалавекі, не звярталі ўвагі. Каэтан Руткоўскі з Тадзікам без перашкод прыехалі на хутар каля Беластока. Стаяў ён сярод палеткаў, добра дагледжаных і прыгожых, што цягнуліся рознакаляровымі палоскамі: жоўтымі жытнёвымі, белымі ад кветак гречкі, зялёнымі бульбянымі ды сінімі льнянымі…

– Тут жыве наша сувязная пані Ванда Бранзоўская, – патлумачыў маёр. – Думаю, што ў яе можна будзе спыніцца на кароткі час, пакуль з’явіцца сувязны ад Пухавіцкага.

Яны толькі выйшлі з машыны, пастаялі, размінаючы ногі, стомленыя ад доўгай нерухомасці, як гаспадыня з’явілася сама, спытала даволі прыязна:

– Хто ж гэта да нас завітаў? – і радасна ўсміхнулася, пазнаючы Руткоўскага.

– Пан Каэтан! Добры дзень, даўно не бачыліся.

Руткоўскі галантна пацалаваў жанчыне руку. А Тадзік зачаравана глядзеў на гаспадыню. Гэта была Ванда Палубінская, тая самая дзяўчына з іхняй вёскі, якая вучылася ў гімназіі, сям’ю якой вывезлі Саветы.

– Пазнаёмся, пані Ванда, гэта мой ад’ютант Базан, – сказаў маёр і павярнуўся да Тадзіка.

– Вельмі прыемна, Ванда, – працягнула яна руку, Тадзік тыцнуўся ў яе вуснамі і ўтаропіўся ў жанчыну. – Вельмі знаёмае аблічча, дзе я магла вас бачыць? – спытала яна.

– У Лазняках.

– Вы зямляк з Лазнякоў? – здзіўлена спытала яна. – Чый?

– Сапранецкіх.

– Успомніла! Тадзік! Да вайны вы былі зусім хлапчуком!

– За вайну вырас. А вы як тут апынуліся? Да вайны я ведаў паненку пад прозвішчам Палубінская. Вашу сям’ю вывезлі, як вам удалося вярнуцца?

– Якраз напярэдадні я паехала да сяброўкі ў Варшаву, нкусаўцы мяне не засталі дома. У Лазнякі я ўжо не вярнулася, бо хутка выйшла замуж за сяброўчынага брата. І стала Бранзоўскай. Гэты хутар належаў мужавай бабулі. Калі яна памерла, мы пераехалі сюды.

– Дзе муж цяпер? – спытаў Руткоўскі.

– Тэрмінова выклікалі ў Варшаву, нешта там наспявае, – адказала яна. – А мне, калі сказаць шчыра, было страшнавата адной. Ваша з’яўленне для мяне – як выратаванне. Што ж мы тут стаім? Заходзьце ў хату.

– Скажы, пані Ванда, немцы да цябе не зазіраюць?

– Хутар наш сярод палёў, далёка ад лесу, таму мяне без дайпрычыны ніхто не турбуе. Падаткі стараемся здаваць своечасова, каб не гнявіць солтыса. Але машыну трэба загнаць у двор і накрыць, каб не прыцягвала ўвагу цікаўных вачэй.

– Зразумеў, – адказаў Каэтан і пайшоў да машыны.

– Заходзь, Тадзік, не саромейся, нейкі ты зацяты.

Хлопец сапраўды адчуваў сябе ніякавата. Ванда, якая яму так падабалася некалі, была побач, ды, на жаль, ужо замужняя, але ўсё такая ж прыгожая, светлавалосая, сінявокая, з прыгожымі вуснамі, на якія немагчыма нагледзецца. Увайшлі ў дом, чыста прыбраны, дзе кожная рэч ляжала на сваім месцы. У вялікім пакоі на пульхным дыване, разасланым на падлозе, сядзеў хлопчык гадоў двух-трох і бавіўся з самаробнымі драўлянымі цацкамі.

– А гэта мой сыночак. Алік, у нас госці, – сказала Ванда.

Хлопчык павярнуў галоўку, зацікаўлена зірнуў на Тадзіка і сказаў:

– Добры дзень.

Тадзік адказаў на прывітанне, прысеў каля дзіцяці, агледзеў ягоныя цацкі: двух чалавечкаў, якія рухалі ручкамі ўверх і ўніз, быццам пілавалі бервяно, тут жа былі раскіданыя драўляныя кубікі і шарыкі, і спытаў:

– Хто табе зрабіў такія прыгожыя цацкі?

– Тата.

– Малайчына твой тата, і ты вельмі прыгожы і разумны, – адказаў Тадзік і прыгладзіў тонкія белыя валасы дзіцяці.

Міжволі мільганула думка: "Ці пабачу я калі сваіх дзяцей? Якія яны будуць? – але ён адагнаў яе. – Жыццё само вырашае, што каму мець. Мусіць, Ванда шмат каму падабалася ў Лазняках, не аднаму мне – прыгожая, стройная, разумная, а дасталася выпадковаму хлопцу з Варшавы. Што цяпер зробіш? Трэба жыць, прымаць усё, што пасылае лёс, любавацца гэтым хараством, не дапускаць ніякіх грэшных думак, трываць, пакутаваць і дзякаваць лёсу за тое, што надарылася сустрэча, а маглі размінуцца назаўсёды".

У пакой увайшоў Каэтан, усклікнуў:

– О, дык тут і жаўнер падрастае! Як завуць?

– Алік, – адказаў малы і павітаўся з новым госцем.

– Ну, Ванда, я быццам у рай трапіў, а ты, як мадонна з дзіцем, – сказаў маёр.

– Сядайце да стала, зараз збяру якую вячэру.

– Бадай, спярша памыцца з дарогі не шкодзіла б…

– Добра, толькі затрымайцеся на хвіліну, – папрасіла Ванда. – Зараз я вам дам посцілкі, накрыеце машыну.

Яна выйшла ў другі пакой, тым часам Тадзік паспеў разгледзець фотаздымкі на сценах: красаваліся ў рамках людзі ў цывільным і вайскоўцы, мусіць, род быў даволі разгалінаваны. Праз колькі хвілін Ванда вярнулася з посцілкамі і шнурам, прапанавала:

– Акрыеце і абвяжаце, каб ветрам не паздзімала.

– Якая ж ты разумніца, – захоплена сказаў Каэтан, па ўсім было відаць, што Ванда яму таксама вельмі падабалася.

Маёр з ад’ютантам выйшлі на двор, ухуталі машыну посцілкамі.

– Стаіць, як баба вясковая, – усміхнуўся, аглядаючы машыну, задаволены працаю Руткоўскі.

Тадзік прымасціўся на лаўку, што стаяла на ўкапаных у зямлю слупках каля ганку. Побач сеў маёр, дастаў з кішэні кісет і згорнутую газету, адарваў шматок паперы, згарнуў самакрутку, прыкурыў запальнічкаю, смачна зацягнуўся.

– Пан маёр, дайце і мне закурыць ці што?

– А ты хіба курыш?

– Не, але ваш прыклад заразлівы.

– Бяры ў людзей лепшае, а не горшае. Курыва – дрэнная звычка. Яна вайскоўцу лішняя, забірае час, прымушае пакутаваць, калі няма тытуню. Адно слова – залежнасць. А гэтага трэба пазбягаць.

– Ды чаму б вам не вырвацца з гэтай залежнасці?

– Ведаеш, гэта прыемная залежнасць. Яна ж не толькі час забірае, але роздых дае.

– Вас, пан маёр, не зразумееш, самі сабе супярэчыце.

– Гэта таму, Базан, што ўсялякі медаль мае два бакі. Ва ўсім добрым ёсць нешта дрэннае, ва ўсім дрэнным – нешта добрае.

– Не згодны я. Для мяне дрэннае – гэта дрэннае, як яго ні прыхарошвай.

– Ты таксама маеш рацыю, таму што ў табе гаворыць юначы максімалізм, – пагадзіўся Руткоўскі. – Па-сапраўднаму, што чаго вартае, магчыма, здолеем даведацца мо толькі ў глыбокай старасці, калі ўсе жарсці ўлягуцца і можна будзе цвяроза паглядзець на свет. Аднак нам з табою наўрад ці давядзецца дажыць нават да сталых гадоў. Занадта шмат паляўнічых на нас палюе. Бачыш, лясное жыццё наводзіць нас на філасофскія думкі.

Руткоўскі патушыў самакрутку, выцер вусны, прыгладзіў кароткія вусы, памаўчаў, гледзячы перад сабою. У гэты час выйшла на ганак Ванда, вынесла вялізны чыгун гарачай вады. Тадзік дзіву даўся. Як яна падняла такі цяжар.

– Вось, госці дарагія, вада з печы. Нясіце яе ў лазню, там памыецеся. Калі хочаце, можаце і каменне нагрэць ды папарыцца. Там усё ёсць: дровы, вада ў бочцы, венікі. Зараз вынесу чыстую бялізну, а вашу памыю. Тым часам прыгатую вячэру, так што адразу –прашу за стол.

– Дзякуй вялікі, – сказаў Руткоўскі, – змыць з сябе дарожную стому – найвялікшая асалода.

Тадзік падхапіў чыгун і павалок да лазні. Маёр затрымаўся, каб узяць бялізну ды яшчэ раз пацалаваць Вандзе ручку. Хлопцы вырашылі натапіць лазню і атрымаць сапраўднае задавальненне, бо, вядома, якое жыццё ў буданах ды палатках, холад, бруд – ад таго вошы, пазбавіцца ад якіх не было ніякае магчымасці, як ні змагаліся з імі ўсім атрадам. Жаўнеры жартавалі на гэты конт, што вошы горш за акупантаў, іх з аўтамата не пастраляеш. З задавальненнем натапілі лазню, не спяшаліся, парыліся да схочу, малацілі адзін аднаго венікамі, стагналі ад насалоды, здавалася, што разам з брудам змываюцца мітрэнгі апошніх трывожных гадоў і хоць часова прыходзіць спакой і задавальненне.

– Каб ужо зажыць нам нарэшце па-чалавечы, – сказаў Руткоўскі.

– Мы б, мусіць, парыліся б кожны дзень, – засмяяўся Тадзік.

– Не тое што парыцца, жыць не дадуць, – сам сабе прабурчаў маёр.

Да стала яны прыйшлі адмытыя да бляску, у чыстай бялізне, з гладка прычасанымі яшчэ вільготнымі валасамі.

– З лёгкай парай, – усміхнулася Ванда, задаволена паглядваючы на гасцей. – Якія ж вы прыгожыя!

– Дзякуем шчыра, загад выкананы, гатовыя прыступіць да наступнага задання, – сказаў Каэтан.

– Калі, ласка, прашу да стала.

– Няма нічога лепшага для здарожанага чалавека, чым вячэра.

Стол быў накрыты па-сялянску: зыходзіла параю бульба, у вялікай місцы стаяла накрышаная салата з гуркоў і зяленіва, на талерках ляжалі нарэзаныя сыр, сала, самаробная каўбаса. Пасярод стала красавалася пляшка з вішнёваю наліўкаю.

– Каралеўскі стол! – усклікнуў Каэтан. – Яшчэ і гаспадыня хараства незямнога, прызнаюся, не ведаю, што рабіць, ці ежу спажываць, ці красуняю любавацца.

– Рабіце, пан маёр, адно і другое адначасова, – засмяяўся Тадзік, які раптам адчуў голад, калі ўбачыў накрыты стол.

У лесе была звычайная справа – галадаць па некалькі дзён, таму пра ежу ён звык асабліва не думаць, але цяпер немагчыма было далей адкладаць вячэру, тым больш, што яна сама чакала едакоў. Госці селі за стол, напоўнілі кілішкі, маёр абвясціў першы тост за гаспадыню, але еў неяк вяла ў адрозненне ад Тадзіка. Быццам заміналі яму нейкія навязлівыя думкі. Яно і зразумела, за ягонай спіной была цэлая брыгада. Ці ўдасца ёй выйсці без стратаў? Невядома… Пасля трэцяга кілішка Руткоўскі пачаў драмаць за сталом. Тадзік зразумеў, што пан маёр вельмі стаміўся, яму трэба добра адпачыць. Папрасіў прабачэння ў Ванды і павёў сваго камандзіра ў пакой, дзе стаялі два ложкі. Дапамог яму распрануцца і паклаў у пасцель. Ужо засынаючы, маёр прамармытаў:

– Заўтра рана паеду ў Беласток, а ты адсыпайся, адпачывай…

Тадзік вярнуўся да Ванды, памог ёй прыбраць са стала, сам узяўся мыць посуд, але яна сказала:

– Дзякую, Тадзік, за дапамогу. Ідзі ўжо і ты адпачываць. Сама ўпраўлюся.

Але яму не хацелася пакідаць яе, можна было б яшчэ пагутарыць, таму ён спытаў:

– Ці былі апошнім часам у Лазняках?

– Не, не ездзіла. Пры Саветах баялася, каб нкусаўцы не схапілі. Пасля сын быў малы, нікуды не вытыркалася. А цяпер зусім адна на гаспадарцы, невядома, калі мой Нарцыз вернецца. Што іх там усіх чакае?

– А што там наспявае?

– Варшава рыхтуецца да паўстання. Нашы хочуць узяць яе раней за Чырвоную армію.

– Нашы вайскоўцы на ўласных памылках не вучацца. Ужо Вільню хацелі ўзяць, ды захлынуліся нямецкім агнём. Мусіць, тое будзе і з Варшаваю.

– Там нашы добра падрыхтаваліся.

– Як ні рыхтуйся, а з вінтоўкаю супраць танкаў, гармат і самалётаў не паваюеш.

– Не палохай мяне, Тадзік…

– Кажу, што ведаю…

– А хто ў цябе ў Лазняках застаўся? – спытала Ванда.

– Мама, а тату выслалі…

– Мае бацькі і сястра з братам таксама невядома дзе цяпер. Так сумую па іх. Столькі гадоў не бачыліся. Ні ліста, ні весткі якой. Гэта ж не па-чалавечы здзеквацца з людзей. Хоць бы пасылку паслаць, чым памагчы, а нічога не зробіш…

– Можа, калі-небудзь усё высветліцца, – паспрабаваў суцешыць Ванду Тадзік.

– Хацелася б… Што ж мы супраць ночы такую сумную гаворку завялі. Ідзі ўжо адпачывай, зямляк. І мне пара паглядзець, як там мой Алік спіць.

Тадзік пажадаў гападыні добрай ночы і выйшаў у пакой, дзе пахропваў Руткоўскі, распрануўся, не запальваючы святла, лёг і імгненна заснуў.

52

Раніцаў Тадзік прачнуўся ад таго, што зыркае святло біла ў вочы. Зірнуў у акно: сонца ўжо было высока. Ложак Руткоўскага пуставаў. Тадзік прыўзняўся, зірнуў у двор, ці стаіць машына, яе таксама не было. "Не любіць маёр хадзіць пешкі. Рана ці позна немцы разбяруцца, што гэта за машына. Дык будзе на арэхі яе ўладальніку, – падумаў Тадзік устурбавана. – Ну нічога, націсне мой камандзір на газ, яго сам чорт не дагоніць".

Ён апрануўся, выйшаў на ганак і ўбачыў у гародзе Ванду, якая палола гуркі.

– Добры дзень, пані Ванда! Заспаўся я ў вас на мяккіх падушках.

– Вітаю! Адсыпайся, Тадзік, пакуль ёсць магчымасць. Вайна пазбаўляе людзей чалавечых умоў жыцця, прымушае пакутаваць, заўчасна паміраць. Я вельмі баюся за мужа. Ён такі адчайны, зусім пра сябе не дбае, а мы яму з Алікам проста дадатак да сямейнага жыцця.

– Кожны паляк мусіць бараніць Айчыну наколькі хапае змогі, таму мы не можам асуджаць вашага мужа. Ён робіць тое, што належыць сапраўднаму мужчыну. Рызыкуе страціць жыццё. А хіба існаванне ў няволі можна назваць жыццём?

– Вой, Тадзік, ты такі ж балбатун, як усе нашы палітыкі. Шмат гаварылі, а незалежнасць Польшчы адстаяць не здолелі.

– Давайце спадзявацца, што Алік будзе жыць у вольнай і шчаслівай краіне.

– Дай Бог, – адказала гаспадыня і перажагналася. – Ідзі, паснедай сам, усё на стале стаіць, а я прапалю трохі грады. Пустазелле расце, як на дражджах, быццам яго нехта знарок сее…

– Дзякую, знайду, – адказаў ён і залюбаваўся яе стройнаю паставаю.

Яна паправіла хустку і зноў схілілася над градой. А Тадзік падаўся ў хату, папіў малака з хлебам, закусіў астылай яечняю са шкваркамі і вярнуўся на двор. Мужчынскі занятак яму адразу знайшоўся, да абеда калоў дровы, потым трохі падладзіў у адным месцы плот, па абедзе нанасіў з калодзежа ваду ў бочку, з якой Ванда палівала грады. Пад вечар, калі ўжо даволі стаміўся і сеў адпачыць, убачыў машыну Руткоўскага, які заехаў у двор.

– Што ў Беластоку чуваць, пан маёр?

– Нічога добрага. Чырвоныя ўжо каля Брэста. Яшчэ дзён колькі – і будуць тут. Баюся за брыгаду, як яны выйдуць стуль. Ім трэба было б перачакаць, прапусціць фронт і рухацца ўслед.

– Каго-небудзь з акаўцаў знайшлі?

– Ёсць людзі, маю адрас явачнай кватэры. Трэба трохі пачакаць, няхай усё ўляжацца… Варшава рыхтуецца да схваткі з немцамі. Але ж мы былі сведкамі краху Арміі Краёвай у Вільні. Баюся, каб не паўтарылася тое ж самае.

Ванда выйшла на ганак. Узрадавана ўсміхнулася:

– Як з’ездзілі, пан Руткоўскі?

– Выдатна, пані Ванда, – адказаў ён, адчыніў дзверцы машыны, дастаў з задняга сядзення нейкі пакунак і сказаў:

– Вось здабыў трохі солі і цукру.

– Праўда? – узрадавалася жанчына.

– Гэта, можа, самая праўдзівая праўда, яую я казаў калі-небудзь у жыцці, – засмяяўся Руткоўскі, перадаючы гаспадыні гасцінцы.

– Дарагія госці, сёння мы будзем піць сапраўдную каву з цукрам. Я берагла яе гады тры, мусіць, дзеля гэтага моманту, – урачыста сказала Ванда. – Прашу, вячэра чакае.

– А мы яе яшчэ больш чакаем, – адказаў Руткоўскі і зноў засмяяўся.

Гэтая празмерная весялосць маёра насцярожыла Тадзіка, ён нават падумаў: "Ці не збіраецца маёр заляцацца да Ванды, калі наважыцца на нешта непрыстойнае, дык не пагляджу, што ён мой камандзір…"

Руткоўскі, хоць і лёг спаць, але Тадзік чуў, што ён варочаецца, ніяк не ўляжацца, вырашыў не спаць, а прасачыць, пры гэтым пачаў пасопваць, быццам у сне. Маёр, як пачуў гэтае сапенне, падняўся і падаўся ціха да дзвярэй.

– Пан маёр, куды гэта вы? – спытаў Тадзік.

– Пакурыць, спі.

– Дык і я з вамі, я ж ваш ад’ютант і целаахоўнік…

– Ты ўсю ноч збіраешся за мною сачыць?

– А вы як думалі?

– Я забараняю табе! Гэта загад! Спі!

– Не, пан маёр, вы не можаце мне загадаць спаць, калі я не хачу.

– Ты што, за сваю зямлячку баішся, дык нічога з ёю не стане, яна, можа, чакае… Добра так усміхалася…

– Яна і мне ўсміхалася… Яе муж паехаў Варшаву бараніць! А вы так дрэнна думаеце пра нашых жанчын!

– Шчанюк ты яшчэ… Я пра іх вельмі добра думаю!

– Ведаеце, пан маёр, калі нас памылі і накармілі, дык мо трэба трохі пачакаць, калі вас захочуць пакласці побач у сваю пасцель па добрай волі.

– Чакаць… Чаго? Ты ўпэўнены, што для нас настане заўтра, паслязаўтра і яшчэ некалькі дзён наперад? Я не…

Тадзік паглядзеў у стомлены твар камандзіра і спытаў:

– Вы не верыце ў нашу справу?

– Веру, але вельмі сумняваюся. Трэба дачакацца нашых людзей, а потым пабачым. Толькі калі яны прыйдуць? Чырвоныя рухаюцца хутка на машынах ды танках, а мае жаўнеры – пешкі. Дарога няблізкая – па лясах ды балотах… Зрэшты, час пакажа. Спі!

Руткоўскі лёг у пасцель і аціх. Тадзік яшчэ доўга не мог заснуць, думаў пра мінулае і будучыню. Вельмі не хацелася паміраць, калі навокал такое прыгожае лета, а побач Ванда Палубінская. Нічога, што яна змяніла прозвішча на Бранзоўскую, ад гэтага, здаецца, стала яшчэ больш прыгожай і недаступнай.

53

Пакуль Чырвоная армія вяла жорсткія баі пад Брэстам, атаман Камар трымаў сваіх казакоў у больш бяспечных мясцінах, на хутарах каля Ратна, арганізаваў вучобу для навабранцаў, папрасіў з галоўнага штаба спецыяліста па падрыўных работах, і той паспяхова праводзіў заняткі. Як толькі вайна адкацілася на захад, бульбоўцы рушылі ў родныя мясціны, радзіма прыцягвала. Як ні стараліся яны быць украінцамі, але нешта замінала адчуваць сябе прыналежнымі да гэтай нацыі, тым больш што цяпер у ягоным атрадзе былі пераважна хлопцы з-пад Брэста, Кобрына, Дывіна ды Маларыты. Усім ім карцела пабачыцца з роднымі, бо некаторыя мелі не толькі бацькоў, але жонак і дзяцей. Камар разлічваў павялічыць шэрагі за кошт прызыўзнікоў у Чырвоную армію і дызерціраў, якія не пажадаюць ісці на вайну. У пачатку жніўня ён вырашыў пакінуць абжыты лагер і рухацца ў бок Дывіна, балазе жыта сяляне пажалі, будзе хлеб і да хлеба тое-сёе знойдзецца. Цяпер палітычная сітуацыя была ясная. Украінскія паўстанцы, якіх узначальваў Тарас Бульба, маюць на сваёй тэрыторыі толькі аднаго ворага – савецкую ўладу. Ужо лягчэй, не трэба баяцца немцаў, якіх урэшце калі-небудзь даціснуць чырвоныя з саюзнікамі. А пасля, Камар быў цвёрда перакананы ў гэтым, Англія і Амерыка распачнуць вайну з аслабленым Савецкім Саюзам і перамогуць яго, а Украіна нарэшце атрымае доўгачаканую незалежнасць. Тады атаман Ціт за вайсковыя заслугі мог разлічваць на добрую пасаду і заробак, здолее нарэшце абзавесціся жонкаю (колькі ўжо можна пасціцца?), займець дом, дзяцей – усё тое, што неабходна чалавеку для спакойнай і забяспечанай старасці.

Цэлы дзень казакі правяралі вупраж, пакавалі вазы і заплечнікі, чысцілі зброю, каб на світанку выбрацца ў дарогу. Апоўначы нечакана пачалася страляніна. Ніхто не ведаў, што здарылася, усіх апанаваў страх. Пасля пранеслася чутка, што табар акружаны чырвонымі. Казакі пакідалі рэчы, беглі ў цемру і натыкаліся на сляпы агонь аўтаматаў. Неабстраляная моладзь мітусілася ў лагеры, не ведаючы ў які бок кінуцца, дзе шукаць камандзіраў-роевых, траплялі пад перакрыжаваны абстрэл і падалі, не маючы надзеі выбрацца з пасткі.

Сяргей Клімчук апошнім бачыў у паўзмроку, як атаман Камар прыпаў да зямлі, ці збіраўся адстрэльвацца, ці быў паранены – невядома. Гэта не мела значэння, таму што цяпер кожны імкнуўся выжыць любой цаной, трэба было прарывацца з акружэння. Пра тое, каб выносіць параненых і забітых, ні ў кога не ўзнікала думкі, бо вынік загодзь быў кожнаму вядомы: або цябе заб’юць зараз, або расстраляюць трохі пазней, яшчэ напакутуешся ў чаканні заўчаснай смерці. Паміраць ніхто не хацеў, а тым больш здавацца ў палон. Не мела сэнсу разлічваць на міласэрнасць чырвоных. Зрэшты, пра міласэрнасць і казакі не дбалі. Ваюючы за незалежнасць Украіны, яны лічылі вартымі ўсялякія сродкі для знішчэння ворагаў, толькі з тою розніцаю, што некаторыя з іх, надзеленыя паталагічнымі адхіленнямі ў псіхіцы, перад знішчэннем ахвяры жадалі паздзеквацца з яе рознымі вычварнымі спосабамі.

Наперарэз Сяргею выскачыў маларослы чырвонаармеец, мусіць, жадаючы ўзяць казака жывым, накінуўся, пачаў круціць рукі. Сяргей разгарнуўся, як сціснутая спружына, і адкінуў ворага ад сябе, тут жа секануў з аўтамата. Салдат тузануўся ўсім целам і аціх, а Сяргей асцярожна, па-звярынаму прыслухоўваючыся і прынюхваючыся, рушыў далей ад табара. У страшэнным напружанні прайшоў з кіламетр ці болей, а калі не заўважыў за сабою пагоні, зразумеў, што выйшаў з ачаплення і тады пабег, не разбіраючы дарогі, не звяртаючы ўвагі на пісягі і драпіны, якія пакідалі на твары і руках галіны дрэў. Пот струменіўся па твары і па спіне, сэрца ледзь не вылятала з грудзей, дыханне было сіплае, здавалася, што і лёгкія зараз не вытрымаюць і разарвуцца. Ён спыніў бег толькі пасля таго, як пад нагамі зачвякала вада, зразумеў: убіўся ў балота. Памятаючы свой першы бой, калі ён прайшоў кругам па лесе і вярнуўся на тое самае месца, спыніўся, агледзеўся, зірнуў на сонца, якое паднялося ўжо даволі высока, мусіць, было ўжо каля гадзін дзесяці раніцы. Адчуў, што вельмі хоча піць. Адчапіў біклажку, якая вісела на поясе, доўга піў, ледзь усю не апаражніў, пасля спахапіўся, што трэба трохі пакінуць на пасля. На купінах заўважыў буякі, зрываў блакітныя вадзяністыя ягады і прагна еў, пакуль не здаволіўся.

Нарэшце сарыентаваўся па сонцы, абышоў паўкругам лясное балота, і рушыў на паўночны захад, дзе ў бульбоўцаў была прамежкавая база, там яны збіраліся спыніцца на начлег. "За дзень меркавалі прайсці кіламетраў сорак, а тут давялося прабегчы паўдарогі, як марафонцу, – са злосцю падумаў Сяргей. – Гары яно ўсё гарам, калі нікога з нашых не сустрэну, пайду дамоў, годзе ўжо ацірацца па лясах. Урэшце, мусіць, усё тым яно і скончыцца, што пераловяць нас, як зайцоў, пераб’юць, нават магіл не застанецца ад нас, як ад тых хлопцаў, што палеглі сёння ў лесе. Хто іх пахавае, хто аплача і адпяе? Хіба толькі звяры! Не, я яшчэ пажыву, патрымаюся на гэтым свеце. Не ведаю, дзе тая куля, што спыніць маё жыццё, але адчуваю, што ёсць у мяне яшчэ час. Вось у Ціта жыццё было на зыходзе. Ён апошнім часам выглядаў стомленым, казаў, што ў ягоным узросце мужчыны ўжо ўнукаў няньчаць, я ён ніяк дзяцей не завядзе і ўсміхаўся вінавата, быццам прасіў прабачэння ці ў Бога, ці ў долі. Мабыць, там яго забіла. Трэба было спыніцца, паглядзець, што ды як, а я не здолеў, гнаны страхам. Ногі самі беглі, галавы не слухаліся. Шкада Ціта, усіх шкада… Чаму такое жыццё выпала маёй сям’і, навошта было нараджацца майму брату, калі ягонае жыццё абарвалася маладым. Ды хіба толькі ў нас? Вунь, колькі казакоў пагінула за той час, пакуль ваюем у лесе. Хто вядзе ўлік стратам? Найбольш яскрава засталіся ў маёй памяці Сцяпан, якога выносіў з першага бою, ды хахол Грыня з ягонай вясёлай песняй пра Катэрыну". Сяргей ад самоты замурлакаў песню:

Катерина відчини-но,

Катерина встань-но,

Дай мні їсти, дай мні пити,

Ото буде файно.

Катерина відчинила,

Катерина встала,

Дала їсти, дала пити,

Ще й поцілувала.

Заўважыў сунічную палянку, стаў на калені ласаваўся ягадамі, набіраючы ў жменю, высыпаў у рот, адчуваючы салодкі прысмак на вуснах, падумаў: "Як добра аднаму, калі ніхто цябе нікуды не гоніць, не страляе, не ловіць, не помсціць! Як добра самому нічога не хацець, нікуды не ўцякаць, а пасяліцца вось так у лесе, распрацаваць ляда, вырошчваць жыта, бульбу, грэчку, проса, ячмень, авёс для коніка, які зараз пасецца недзе на лужку, накасіць сена для кароўкі. І жыць, жыць, радавацца сонцу, дожджыку, ветрыку, гоману птушак, пошуму дрэў. Як жа я не разумеў раней, што Бог стварыў рай на зямлі, а людзі спаскудзілі ўсё сваёю сквапнасцю, войнамі, зброяю, жорсткасцю, нялюдскасцю. Быццам д’ябал усяліўся ў іхнія душы. Хіба я пакінуў бы родную хату, каб не ворагі? Жыў бы і працаваў да зморы, да мазалёў, да поту. І ніякага лепшага жыцця мне не трэба! Дык не далі, забілі брата, мяне за свет хацелі вывезці. За што нам гэта? За якія грахі? І як цяпер выжыць?.."

Ён разоў дзесяць хадзіў гэтаю дарогаю, аднак усё ж збіўся, давялося вяртацца назад і больш уважліва сачыць за шляхам. Да запасной базы дабіўся толькі прыцемкам, яго спыніў вартавы, пазнаў, прапусціў у зону. Сяргей прайшоў метраў трыста і ўбачыў вогнішча, вакол якога сядзелі хлопцы і вячэралі. Ён прывітаўся, абвёў вачамі прысутных. Налічыў пятнаццаць чалавек.

– Глядзіце, Удод з’явіўся! – узрадавана сказаў Варнак, – а я думаў, што згубіў яшчэ аднаго земляка.

– Аказваецца, ты хутчэй за мяне бегаеш, хоць, здаецца, мае ногі даўжэйшыя, – пасміхнуўся Сяргей..

– Камара не бачыў?

– Не, я прарваўся адзін, – схлусіў хлопец. – У цемры нічога не было відаць, толькі вогненыя трасы куль…

– Сядай, павячэрай, пасля пагутарым.

Сяргею паклалі ў кацялок тры лыжкі кашы, прыпраўленай свіным тлушчам. Толькі зараз ён адчуў, што вельмі хоча есці, але быў спрактыкаваны і навучаны галаданнем, таму еў марудна, каб па-сапраўднаму адчуць смак ежы і наталіць стомленае цела. Хлопцы, якія паспелі павячэраць, зацягваліся самакруткамі, дадаючы задавальнення душы. Калі посуд быў вылізаны і памыты, сабраліся на сход. Першым слова ўзяў Варнак, як старэйшы па званні сярод прысутных:

– Хлопцы, нас спасцігла няўдача, мала таго, што нам давялося ўцякаць, мы страцілі шмат людзей, атамана, зброю, маёмасць. Але жыццё не спынілася, нам трэба дзейнічаць, помсціць за нашых сяброў. Паколькі я ўзначальваю чату, дык мушу ўзяць на сябе кіраўніцтва рэштаю казакоў. Сёння адсыпаемся. Варту мяняем кожныя дзве гадзіны. Адзін дзень чакаем, мо яшчэ хто з нашых з’явіцца, а пасля нам трэба будзе рухацца адсюль. Паколькі большасць казакоў з Берасцейшчыны, думаю, што нам варта быць бліжэй да родных мясцін, каб там наводзіць свае парадкі, нягледзячы ні на што.

– Так, так! Годзе швэндацца па чужых лясах! – адгукнуліся казакі. – Дамоў! Пара дахаты!

– Я рады гэтаму нашаму аднадушнаму рашэнню, а цяпер – адбой. Дабранач!

Казакі падняліся і разышліся па некалькіх буданах. Сяргей таксама запоўз у такое ж сховішча, высланае духмянымі яловымі галінкамі, не распранаючыся, лёг на правы бок, спіною да некага, у цемры не разабраў, хто там быў. Удзячна прамармытаў:

– Дзякую, хлопцы, за мяккую пасцель.

– Спі, не да размоў тут, – адказаў яму нехта раздражнёна.

Таго чалавека можна было зразумець. Усе перажылі жывёльны страх перад немінучай пагібеллю, але ацалелі, стаміліся ад уцёкаў і доўгага пераходу. Сяргей адчуваў, як балелі ягоныя ногі, падэшвы, здавалася, ажно гарэлі, быццам скура ад іх адстала, ямчэй умасціўся на яловым падсціле і праз хвіліну ўжо спаў, не прадчуваючы ніякай небяспекі, ні нявызначанай будучыні, ні тых цяжкасцей, якія яму яшчэ належала перажыць. З непрагляднае цемры раптам узнік той самы салдат, якога Сяргей ноччу застрэліў, выбіваючыся з акружэння. Ён ішоў проста на свайго забойцу, з чырвонымі плямамі ўпоперак грудзей, дзе быў прашыты кулямі, і напружана ўсміхаўся, быццам такім чынам хацеў заглушыць боль. Па меры набліжэння ён рос, і вось ужо трэба задраць галаву, каб убачыць ягоную пакутную ўсмешку. Яшчэ хвіліна – ён наступіць на Сяргея і раздушыць, як кузурку. Дзікі страх апанаваў хлопца, ён закрычаў, але не пачуў свайго голасу, хацеў бегчы, але ногі быццам прыраслі да зямлі. Ён упаў, затуляючы твар рукамі і адчуваючы цяжар кірзавых ботаў салдата, якія імкнуліся ўтаптаць яго ў зямлю. Сяргей задыхаўся, бязгучна крычаў, спрабаваў выбіцца з-пад цяжару… і прачнуўся. Не адразу зразумеў, дзе знаходзіцца, адчуў ліпкі пот, якім пакрылася цела. Падалося, што яго прываліла зямлёй. Калі ачомаўся, зразумеў, што гэта сусед, які спаў побач, няўцямна ў сне наваліўся на яго, а яму прыснілася абы-што. Вунь, хлопцы храпуць на ўсе лады, аднастайна шуміць лес, толькі вельмі ж душна ў будане. Ён выпаўз вонкі, сеў, абапіраючыся спіною аб будан, паглядзеў у зорнае неба, што праглядалася ў прагале між вяршынямі соснаў і падумаў: "Няма нічога прыгажэйшага, чым зоркі. Мусіць, навек нельга нагледзецца на іх. Колькі мне засталося? Мо той салдат прыходзіў па мяне. Вядзьмак нейкі трапіўся, сам загінуў, а дух ягоны цяпер будзе хадзіць за мною ўслед, пакуль не забярэ. А дулю яму! Я – жывы чалавек, а ён – мярцвяк! Закапаюць яго, імя напішуць на пастаменце. І ўсё! А я нават пастамента не заслужыў. Згіну недзе ў безыменнай магіле… Хваробу – вам! Буду жыць і жыць дасхочу!" – злосна падумаў Сяргей, заплюшчыў вочы, каб зноў заснуць, нічога не помніць і не ведаць.

54

Адразу пасля вызвалення Беластока ад гітлераўскай акупацыі Чырвонай арміяй, Тадзік выправіўся ў горад са слабою надзеяю сустрэцца з сувязным сваёй брыгады. Дарога гэтая, ушчэнт разбітая вайсковымі машынамі і танкамі, далася хлопцу ў знакі. Каляіны былі ледзь не на метр глыбінёю. Абапал шляху валяўся розны жалезны друз: пакінутыя лафеты гармат, падбітыя нямецкія танкі з белымі крыжамі, абгарэлыя аўтамабільныя шыны. Там-сям на полі тырчэлі прыгожыя, як цацкі, міны, уваткнутыя дзюбаю ў глебу, на паверхні былі бачныя толькі крылы. Тадзік называў іх анёламі смерці. Абапал дарогі сустракаліся ацалелыя вёскі, ціхія, унураныя ў будзённае жыццё, аднак трапляліся спаленыя селішчы, дзе ад хат засталіся толькі коміны ды падмуркі з рэшткамі абгарэлых бярвенняў. Ужо на ўскрайку Беластока ўбачыў хлопец руіны, якія ўсё яшчэ курыліся чорным дымам. Моцна патыхала гарэлым і агідным да ванітаў пахам сапсаванага мяса – яшчэ не паспелі сабраць трупы немцаў, яны пухлі пад гарачым летнім сонцам. На месцы той хаты, дзе некалі ён пакінуў свой ровар, была толькі чорная яма, мусіць, сюды трапіла бомба. Вярнуць бацькаў падарунак аказалася марнаю надзеяю, што яго вельмі засмуціла. А так хацелася вярнуцца да Ванды на ўласным ровары. Усё вайна знішчыла, перарабіла на жудасны лад, паклала пагібельную пячаць. Гэта была рызыкоўная паездка, чырвоныя цяпер пачуваліся ў горадзе гаспадарамі і маглі ва ўсялякі момант запатрабаваць дакументы, а юны жаўнер нічога, акрамя нямецкага аўсвайса, не меў. За гады вайны Тадзік дасягнуў паўналецця, але знешне выглядаў усё такім жа хударлявым падлеткам, не было магчымасці ні ад’ядацца, ні расці, можа, таму ніхто да яго не чапляўся.

Цэнтр Беластока аказаўся зруйнаваны яшчэ больш. Ад некалі прыгожых камяніц, якія помніў Тадзік, засталіся толькі горы друзу. Немцы павысякалі дрэвы на вуліцах для пабудовы сваіх умацаванняў і бліндажоў, на іх месцы засталіся толькі свежыя пянькі. Гэтае відовішча прыгнятала, рабіла змрочнае ўражанне. Панявечаны горад выглядаў бездапаможным і мёртвым. На ягоных вуліцах можна было ўбачыць толькі рэдкую вайсковую машыну ды нешматлікіх чырвонаармейцаў, фронт імкліва аддаляўся ў бок Варшавы. Адсюль яшчэ было чуваць кананаду. На шчасце, касцёл, дзе была прызначана сустрэча з сувязным, ацалеў. Тадзік накіраваўся да яго, падняўся па высокіх прыступках у храм, убачыў некалькі жанчын, якія сядзелі на лаўках і моўчкі маліліся. Сувязнога не было. Тадзік таксама сеў на лаву, памаліўся за здароўе бацькоў і за сваю ўдачу, перажагнаўся. Тут было ўтульна і прахалодна, не хацелася нават варушыцца. Хлопец даўгавата пасядзеў з заплюшчанымі вачамі, адпачываў, успамінаў тату і маму, толькі пасля гэтага выйшаў з храма. Ужо за тую гадзіну, пакуль Тадзік быў у касцёле, сітуацыя ў горадзе змянілася, ён быццам ажыў, з’явіліся жыхары на вуліцах, хлапчукі бегалі па руінах, нейкі стары ў рызманах капаўся ў друзе. Тадзіку давялося вяртацца да Руткоўскага ні з чым. Пасля ён яшчэ тройчы наведваў касцёл, але ўсё было безвынікова.

Прамінуў месяц з гакам, а сувязны брыгады не з’яўляўся. Ад нявызначанасці становішча маёр Руткоўскі выглядаў раздражнёным, а злосць зрываў на ад’ютанце. Іншы раз садзіўся за руль машыны, ехаў з Тадзікам па вёсках агітаваць моладзь уступаць у Армію Краёву. Аднойчы іх спыніў чырвонаармейскі патруль з пытаннем:

– Хто такія, куды едзеце?

– Я забеспячэнец, гэта мой падначалены, – адказаў Руткоўскі. – Ездзім і дамаўляемся на пастаўку харчоў для дзіцячага прытулка.

– Чаму машына з нямецкімі нумарамі?

– Трафейная.

– Дакументы.

Руткоўскі дастаў нейкія паперы. Тадзік сцяўся ў прадчуванні небяспекі, гатовы кінуцца бегчы ва ўсялякі зручны момант.

– Чырвонаармеец пагартаў паперы на польскай мове, здаецца, нічога не зразумеў і прапусціў падарожнікаў.

Руткоўскі завёў машыну і паімчаў па калдобістай дарозе, нібы апантаны, праклінаючы захопнікаў:

– З’явіліся новыя гаспадары! Пакажы ім дакументы! Хоць бы якую мову вывучылі! Псякрэў! Ліха вашай матары!

– Пан маёр, не спяшайцеся, нас ніхто не даганяе, – паспрабаваў астудзіць яго Тадзік.

– Мы даганяем час, які цячэ, быццам вада праз пальцы, – злосна адказаў камандзір. – Курыць хачу, а нічога не маю. Можа ў цябе што завалялася?

Тадзік у адказ адмоўна хітнуў галавою. Руткоўскі нездаволеным позіркам змераў ад’ютанта, павярнуў машыну да лесу, прапанаваў:

– Давай пажуём трохі, мо адпусціць.

Яны выйшлі з машыны, развязалі торбачку, у якую Ванда клапатліва паклала некалькі лустаў хлеба, сала, гуркоў і памідораў. Размясцілі ежу на капоце машыны і пачалі сілкавацца. Маёр еў з апетытам, але быццам прыслухоўваўся ўвесь час да сябе, да нейкага прыхаванага жадання. Урэшце адкінуў агрызак гурка і злосна сказаў:

– Прыбяры.

– Няўжо жаданне пакурыць большае за голад? – насмешліва спытаў Тадзік.

– Калі наеўся, дык курыць хочацца ўтрая больш.

– Ды кіньце вы гэтую дрэнную звычку. Вы ж баявы афіцэр, прыклад жаўнерам! – засмяяўся ад’ютант.

– Замоўкні, жаба! – крыкнуў Руткоўскі і схапіў юнака за горла. – Прыдушу паскуду!

Тадзіку перахапіла дыханне, ён бездапаможна захрыпеў, замахаў рукамі, твар зрабіўся чырвоны, а вочы быццам выйшлі з арбіт. Руткоўскі схамянуўся, кінуў хлопца на зямлю, адышоў у бок.

Тадзік падняўся, паціраючы шыю, вінавата спытаў:

– За што?

– За доўгі язык… Сядай, паедзем…

– Мо я лепш пайду пешкі?

– Не пярэч мне, бо заб’ю, – адказаў Руткоўскі і ляснуў дзвярамі машыны.

Тадзік паслухмяна залез у салон, зашыўся на задняе сядзенне і маўчаў увесь шлях, ніяк не мог утаймаваць крыўду, пакуль яны ехалі на хутар да Ванды. Ён думаў, што трэба было б наведаць маму, але ж пачнуцца слёзы, дакоры, просьбы. А што ён, паслухмяны сын, можа ёй паабяцаць? Адмовіць маці не здатны і саступіць з абранага шляху таксама ўжо не здолее. Нават, бываючы ў Беластоку, не адважыўся зайсці да цёткі, не жадаючы парушаць канспірацыю, а яшчэ больш не жадаў зноў жа тых папрокаў і дакораў ад мамінай сястры. Няхай усё будзе пакуль так, як ёсць, час пакажа, як быць далей, хоць маму шкада. Як там яна сама спраўляецца з гаспадаркаю на працягу столькіх гадоў?.. Чырвоныя прыйшлі, мо і тата вернецца. Чым ён вінаваты? За што забралі? Каб сабрацца нам усім разам!

Ванда сустрэла гасцей, апранутая ва ўсё чорнае. Тадзік паглядзеў на яе і міжвольна падумаў, што ў гэтым жалобным уборы яна выглядае яшчэ больш прывабнай.

– Што здарылася? – спытаў Руткоўскі.

– Да мяне прыходзіў сувязны з Беластока, прынёс горкую вестку: мой Нарцыз загінуў у Варшаве. Ад сёння я – удава, а мой Алічак – сірата. Я рыхтавала сябе да гэтага, здагадвалася, што гэта можа здарыцца, але балюча ад думкі, што ніколі не здолею наведаць з сынам ягоную магілу. Спаленая Варшава будзе яму помнікам.

– Прыміце нашы спачуванні, пані Ванда, – сказаў маёр, схіліў у пашане галаву, пацалаваў жанчыне руку.

– Заходзьце, госці, памянём майго палеглага мужа, няхай зямля яму будзе пухам.

Хлопцы ўмыліся на вуліцы пад рукамыйнікам, прычэпленым да плота. Увайшлі ў вялікі пакой, дзе іх чакаў накрыты стол. Па даўняй традыцыі стаяла тут у вялікай талерцы куцця, пляшка віна, салаты і закускі.

– Добра, што хоць вы ёсць, а так бы давялося памінаць мне мужа толькі з Алікам.

– А што суседзі.. – спытаў Руткоўскі.

– Неяк я не сабралася з імі пазнаёміцца. Наогул, людзі цяпер закрытыя для свету. Вайна робіць усіх недаверлівымі і асцярожнымі. Сядайце, калі ласка, за стол.

Тадзік усё ўзіраўся ў Вандзін твар, бледны, строгі, на якім яшчэ больш яскрава абазначылі дасканалыя рысы і разумеў, што гэта не нейкая выпадковая жанчына, а ягонае першае каханне – Ванда, якую ён нагледзеў і выдзеліў яшчэ падлеткам, і цяпер працягваў кахаць, таемна, пакутна і светла.

Першаю чаркаю памянулі нябожчыка. Ванда хваліла мужа, казала, што быў ён разумны і прыгожы, варты яе кахання, але лёс назаўсёды разлучыў іх, таму цяпер яна мае намер дажыць век удавою, каб выгадаваць Аліка, даць яму адукацыю, дачакацца ўнукаў. Гэта і будзе яе найвялікшае шчасце. Тадзік прачытаў па твары Руткоўскага, што ён не верыць маладой удаве, але і не пярэчыць. Гора толькі-толькі абрушылася на жанчыну, яна яшчэ не здатная пераасэнсаваць сваё становішча.

– Кажуць, час лечыць, – сказаў маёр.

– Час, у які нам выпала жыць, калечыць, знішчае, забірае лепшых людзей, – з абурэннем сказала Ванда. – Кажуць, у Варшаве – страшэннае пекла. А нашы мужчыны гінуць, не маючы магчымасці атрымаць медыцынскую дапамогу. Для чаго, каму была патрэбная гэтая бойня?

Па яе інтанацыі Тадзік зразумеў, што мужа яна забудзе не хутка. Але гэта не мела ніякага значэння, таму што цяпер яна была вольная жанчына, і ніхто не мог яму забараніць яе кахаць.

– Я павінна вас папярэдзіць, што мушу хутка выбрацца адсюль. Гэты хутар у спадчыну дастаўся старэйшай мужавай сятры, якая жыве ў Беластоку. Яна дазволіла нам тут пажыць. Але цяпер, калі яе брат загінуў, я мушу ёй падзякаваць і шукаць іншае месца.

– І куды цяпер? – насцярожана спытаў Тадзік.

– Думаю, у Лазнякі, там на Жыгімонтавым хутары жыве мой састарэлы дзядзька, тры сыны якога загінулі на вайне, а жонка памерла ад гора. Ён клікаў мяне да сябе. Наогул, мне вельмі пашанцавала, што вы гасцюеце ў мяне. Гэта ж я і начаваць сама баялася б…

– Не бядуйце, пані Ванда, мы вас у крыўду не дамо, – запэўніў яе Руткоўскі. – Вы адпачывайце, а мы самі з Тадзікам памыем посуд.

Ванда ўдзячна і стомлена зірнула на гасцей і пайшла ў пакой да сына. Чорны шалік споўз з яе залацістых валасоў, быццам падкрэсліваючы часовасць тугі і болю.

Толькі ў канцы верасня нарэшце ў чырвоным касцёле Тадзік сустрэўся з сувязным, маленькім і непрыкметным Гілем, імя якога нават не ведаў, але пазнаў адразу. Яны выйшлі з касцёла.

– Як дабраліся? – спытаў Тадзік.

– Доўга расказваць. Але, дзякаваць Богу, выпаўзлі з таго пекла.

– Дзе цяпер?

-- У Аўгустоўскай пушчы, там добра, – адказаў Гіль.

– Пайшлі да маёра.

– Ды ты на ровары? Дзе ўзяў?

– На хутары, дзе часова кватаруем.

Сапраўды, Ванда дала ў карыстанне Тадзіку ровар, шкадуючы хлопца, што ён ужо колькі тыдняў запар ходзіць пешкі ў Беласток.

– Пашанцавала табе, – не без зайздрасці сказаў Гіль. – А мы такую адлегласць пераадолелі пешкі, што страшна ўспомніць.

– Я буду памалу ехаць, а ты шыбуй за мной. За горадам павязу цябе на багажніку, або на раме, выбераш сам.

– Дамовіліся, толькі не гані хутка.

– Не хвалюйся, буду бачыць цябе ў люстэрку, – адказаў Тадзік і звыкла асядлаў свайго двухколага каня.

Яму згадалася, як некалі ён з Мішкам і Яськам вучыўся ездзіць на ўласным ровары. Пакуль адзін ехаў, астатнія падтрымлівалі ездака за сядло. Навучыліся хутка. А пасля па чарзе ганяліся па ваколіцах. Мішка стараўся патрымаць у руках ровар, як найдаўжэй, мусіць, імкнуўся атрымаць задавальненне ў запас, не давялося яму ўдосталь пажыць, вечна цяпер будзе ляжаць у зямлі сырой. "Добрыя былі сябры. Чаму былі? Яська недзе і цяпер упраўляецца з гаспадаркаю за сябе і за бацьку. І я пакуль жыву, хаджу, быццам па лязе нажа", – падумаў ён з прытоенаю тугою.

55

Варнак вёў казакоў на радзіму, зрэшты, большасць хлопцаў былі землякі з Берасцейшчыны. Засумаваў ён па роднай вёсцы, па тамашняй гаворцы, па людзях-суседзях. Азірнуўся на Сяргея, падмірнуў яму, маўляў, усё выдатна, мы амаль дома. Той слаба ўсміхнуўся ў адказ.

– Ты чаго такі кіслы?

– Такое адчуванне, што сумаваць няма па чым і радавацца няма чаму.

– Сваіх пабачыш.

– Пабачу і што ім скажу, чым займаюся, як жыць збіраюся, калі спытаюць…

– Час пакажа. Хіба яны не ведаюць, што ад чалавека мала залежыць.

– А ты сам што думаеш?

– Я чалавек вайсковы, што загадаюць, тое і буду рабіць. Цяпер наша задача – павялічыць шэрагі казакоў, гэтым і будзем займацца.

Вёска Вялікай Багна была ўжо побач, толькі мінуць тры хутары ды балота. Абапал палявой дарогі цягнулі пустыя палі, хутаранцы-рупліўцы дбайна сабралі ўсё, што ўдалося вырасціць за лета. Ля бліжэйшага хутара дзяцюк араў поле пад азіміну. Знаёмая з маленства справа. Калі пасеяць у добры час, дык і ўраджай можна атрымаць багаты. У Варнака ажно рукі засвярбелі, так захацелася правесці баразну-другую плугам, адчуць супраціўленне зямлі і цяжар працы земляроба.

– Памагай Бог, – сказаў ён аратаму.

– Дзякую на добрым слове, – адказаў той, не спыняючы працу.

Адчувалася, што хлопец не рады гэтай сустрэчы, хоча знікнуць з вачэй узброеных людзей.

– Спыніся, калі з табою размаўляюць, – загадаў Варнак.

Хлопец стаў і моўчкі чакаў, што будзе далей.

– Цябе ў чырвонае войска яшчэ не прыклікалі?

– Атрымаў павестку.

– Што думаеш рабіць?

– Пайду, як усе.

– Як усе ён пойдзе, дурань такі, каб скласці галаву невядома за што. Калі хочаш выжыць, пойдзем са мною.

– Не маю права.

– Калі не пойдзеш, дык прыстрэлю цябе зараз. І не трэба будзе табе капаць акопы і чакаць там сваёй смерці.

– Згодны, не страляйце...

– Выдатна, тады пайшлі.

– Толькі забягу ў хату, там дзедка дома, скажу яму, куды пайшоў, каб бацькі не хваляваліся.

– Добра, даганяй.

Сяргей прасачыў за дзецюком, які на колькі хвілін заскочыў у хату і тут жа выбег, а потым плёўся ззаду. На перадапошнім хутары спыніліся, сказалі гаспадару, каб падрыхтаваў абед.

– Хлопцы, ды тут вас, як на вяселлі. У мяне мо нават і хлеба на ўсіх не хопіць, – пачухрыў патыліцу гаспадар.

– Вары бульбы болей, мы не разбэшчаныя панскімі стравамі.

– Што з тае пустое бульбы? Зарэжце авечку, ды будзе мяса.

– А гэта мы зробім без цяжкасці, нават бульбу дапаможам гаспадыні абіраць.

Варнак раздзяліў хлопцаў, адных паслаў дапамагаць гаспадыні, іншых – гаспадару ўправіцца з авечкаю, зарэзаць, аблупіць, парубаць на кавалкі ды зварыць. Усе гэтыя прыгатаванні занялі гадзіны дзве часу. А потым быў абед, які паступова перацёк у вячэру. Згаладалыя казакі наядаліся ў запас, гаспадыня стамілася насіць на стол сала ды салёныя гуркі.

– Хлопцы, калі пойдзем у вёску, не распаўзайцеся па хатах, як прусакі, трымайцеся разам, – звярнуўся да казакоў Варнак. – Нас пакуль мала, боепрыпасаў, як кот наплакаў, а чырвоныя не дрэмлюць. Трэба быць асцярожнымі.

– Дзе заначуем?

– У клуні, якую я пакажу.

Пакінулі хутар на змярканні, увайшлі ў Вялікую Багну ўвечары, прайшліся па вёсцы, пачулі ў адной хаце гармонік, зразумелі: тут вячоркі. Варнак загадаў хлопцам заставацца на варце, узяў з сабою пяцёра казакоў, у тым ліку і Сяргея, увайшоў у хату, дзе было поўна моладзі.

– Добры вечар, землякі, – голасна сказаў Варнак.

– Вой, Лёня Парахнюк вярнуўся, – здзіўлена піскнула нейкая дзяўчына.

Гармонік змок, прысутныя павярнуліся да ўзброеных прыхадняў, утаропіліся, напружана чакалі.

– Хто так грае? – сказаў Варнак. – Глядзіце, як трэба!

Ён паставіў аўтамат каля сцяны, узяў гармонік з рук гарманіста і зайграў польку з насалодаю. Пальцы хутка і спрытна бегалі па гузіках, музыка гучала бадзёра і ладна, але ніхто не кідаўся ў скокі.

– Дзеўкі, варушыцеся, для вас стараюся! – крыкнуў Варнак.

Дзве дзяўчыны выйшлі на сярэдзіну круга, насцярожана зыркаючы на самазванага гарманіста, закружыліся ў польцы, але іх ніхто не падтрымаў, і яны сышлі з круга.

– Скакаць вы не хочаце. І не трэба. Няма чаго асабліва весяліцца, калі па нашай зямлі ходзяць удоўж ды ўпоперак розныя акупанты ды яшчэ мабілізуюць нашых хлопцаў на вайну, скуль яны не вернуцца. А мы іх не пусцім! Праўду я кажу?

Усе прамаўчалі ў адказ.

– Ну, чаго вылупіліся, як бараны на новыя вароты? Усіх хлопцаў я забіраю з сабою! Хто не пойдзе, таму дваццаць пяць шомпалаў па мяккім месцы, няхай пасля застаецца лячыць азадак.

Некаторыя хлопцы паспрабавалі выслізнуць за дзверы, але Варнак іх спыніў:

– Вы не думайце, што нас толькі пяць, у двары вас сустрэнуць яшчэ дваццаць пяць, усе узброеныя.

– Дык, як жа, трэба ж хоць родных папярэдзіць, – сказаў адзін хлопец.

– Гэта чый мамчын сынок падрос? – быццам на млынаровых з твару падобны.

– Так, млынароў.

– Ага, раз’еўся на чужым хлебе, не хочаш цёплую печ пакідаць! Паглядзіце на гэтага баязліўца! – Варнак засмяяўся, яго падтрымала ахова.

Моладзь стаяла маўклівая, у гаворкі не кідалася.

– Нейкія вы прыгаломшаныя, – сказаў Варнак. – Ці немцы вас прыбілі, ці Саветы даціскаюць. Няма ў вашых вачах жыцця, адзін страх. Няхай дзяўчаты яшчэ паскачуць, гарманіста не зачэпім, а хлопцы, хто не хоча быць бітым, за мной!

Ён паставіў на лаву гармонік, узяў аўтамат і рушыў да дзвярэй. Дзецюкі нехаця пацягнулася за ім. У двары Варнак загадаў казакам:

– Прымайце папаўненне. Вядзіце навабранцаў пад канвоем услед за мной.

Ён рушыў у другі канец вёскі, астатнія тупалі следам. Сяргей ішоў у канцы гурта, бачыў, як некалькі адчайных навабранцаў сіганула цераз плот, уцякаючы ад новага камандзіра, але не запыніў. Лічыў, што не варта пасылаць пад кулі неабстраляных вяскоўцаў, каб пасля іхнія бацькі крыўдавалі. У кожнага чалавека свой лёс, няхай ён сам выбірае, як яму жыць і што рабіць. Сяргей вымушаны быў сысці з дамоўкі, дык тысячу разоў пракляў тых, хто прымусіў яго да гэтага бязладнага жыцця. Каб яны і на тым свеце спакою не ведалі. Калі праходзіў міма сваёй хаты, зазірнуў у шыбу, але вокны хоць і свяціліся, былі завешаныя фіранкамі. Пастукаць у акно так і не адважыўся, таму што камандзір забараніў па хатах разыходзіцца. Ажно сэрца сцялася ад жадання ўбачыць родных.

Варнак завёў людзей на пакінуты хутар, ад якога засталася толькі клуня (гаспадароў вывезлі ў саракавым годзе). Казакі і навабранцы палеглі на саломе і паснулі, як забітыя. Нават варта пад ранне знемаглася. На світанку казакоў разбудзіў жаночы плач. Прыйшлі мацяркі мабілізаваных, пачалі прасіць, каб адпусціў атаман іхніх сыноў.

– Чаму гэта я павінен ваяваць за Айчыну, а вашы сыны адседжвацца дома? – спытаў Варнак, устаючы і атрэсваючы з сябе салому.

– Нашы хлопцы ніколі зброі ў руках не трымалі. Куды ж ты іх, Лёнічак, павядзе-е-е-еш на згубу-у-у? – загаласіла адна жанчына, да яе далучыліся астатнія.

– Ідзіце. Няма чаго тут плакаць. Мая маці не плача, а трывае, – адказаў Варнак.

І раптам у клуню ўвайшла яго маці і ціха сказала:

– Скуль ты ведаеш, Лёнік, што я не плачу? Ды я ні адной ночы спакойна не сплю, усё пра цябе думаю. А ты прыйшоў у вёску і на родны парог не заявіўся. Набраў гэтых падлеткаў і вядзеш невядома куды. Гэта ж нашы людзі! Ім хапіла гора ад немцаў, дык ты дадаеш тугі! Ужо з табою Санда пайшла і іншыя хлопцы. Дзе яны цяпер? Ці мо ты хоць магілы пакажаш мацяркам? Эх, сынок, сынок, нарадзіла я цябе разумнага і прыгожага, ды ўсё дарма! Няма табе долі, а мне спакою, дык не мардуй ты гэтых дзяцей, адпусці іх на волю. Няхай яны самі выбіраюць, з кім ісці. Захочуць з табою – дык няхай ідуць, не захочуць – не прымушай.

Варнак павярнуўся да навабранцаў, сказаў:

– Хто хоча застацца?

Хлопцы маўчалі.

– Ідзіце, маткам пад спадніцы хавайцеся. Вайна яшчэ не скончылася. Пабяруць вас і паб’юць. А са мною мо і выжылі б, – завяршыў кароткую прамову Варнак.

Навабранцы рушылі да сваіх мацярок, а тыя абдымалі іх, быццам правяралі, ці цэлыя, цягнулі з пуні хутчэй на двор, пакуль атаман не перадумаў. Лёнева маці пайшла ўслед за жанчынамі, спынілася на парозе, павярнулася да сына, сказала:

– Усё ж зайдзі дамоў, разам падумаем, як табе жыць далей.

– Зайду, маці, калі-небудзь іншым разам, цяпер мне няма часу, – цвёрда адказаў Варнак. – Ты не хвалюйся, спі спакойна. У мяне ўсё выдатна.

– Вяртайся, сынок, я заўсёды чакаю цябе, – сказала яна і знікла за дзвярыма.

Варнак хвілін колькі задуменна глядзеў ёй услед, потым павярнуўся да казакоў, злосна спытаў:

– Чаму варта прапусціла іх?

– Ды яны самі. Не страляць жа было…

– Менавіта страляць! Страляць! Страляць! – гнеўна закрычаў Варнак. – Калі гэта здарыцца яшчэ раз, я сам вас пастраляю.

Казакі вінавата апусцілі галовы, унурана маўчалі.

– Удод, схадзі да Гэлі, знайшоў цыдулку ад яе ў тайніку. Нешта яна нам хоча перадаць.

– Будзе зроблена, пан атаман, – адказаў Сяргей бадзёра, радуючыся, што можа вольна прайсціся па родных сцежках на недалёкі хутар, да дзяўчыны, якая была сувязной і яму знешне падабалася.

56

Удод бачыў Гэлю некалі разоў у табары на Воўчых выспах, але звычайна з ёю размаўляў Варнак, распытваў пра становішча ў вёсцы і адпускаў дзяўчыну. З’яўленне сувязной прыкметна ўплывала на казакоў. Кожны з іх падцягваўся, прыхарошваўся, хацеў выглядаць прывабна, лез у вочы, стараўся загаварыць з дзяўчынаю. Тыя лайдакі, што ленаваліся галіцца зранку і хадзілі зарослыя шчэццю, як вожыкі, адчувалі сябе ніякавата і трымаліся на адлегласці. Гэля была даволі сімпатычная, апраналася акуратна, звычайна красавалася ў яркай квяцістай хустцы, трымалася сціпла, у гаворкі асабліва не кідалася, найчасцей адмоўчвалася на няхітрыя казацкія спробы залётаў. Дзяўчат для супрацоўніцтва з украінскімі паўстанцамі падбірала і рыхтавала Аксана, настаўніца з-пад Антопаля, якая праводзіла актыўную агітацыю ў жаночым асяродку. Відавочна, што ў Аксаны быў добры густ і неблагія агітатарскія здольнасці, умела яна знайсці падыход да сялянскіх цнатлівак, каб завабіць іх у падпольную ўкраінскую сетку. Зрэшты, і дзяўчаты мелі сваю рахубу, бо ў вёсцы зусім не засталося мужчын. Тых, што ацалелі ў час вайны, цяпер мабілізавалі ў Чырвоную армію. А ў лесе хаваліся прыгожыя маладыя хлопцы, вартыя кахання, з якімі можна было пабрацца, калі нарэшце сціхне гэтая калатнеча.

Сяргей шыбаваў дзе напрасткі, а дзе і па грэблях. Ведаў тут усе сцежкі з маленства, хадзіў на балота па журавіны і зусім не адчуваў страху ад таго, што мох пад нагамі хадзіў хадуном, можна было ўваліцца ў балотнае акно і назаўсёды застацца там, зацягнутым у багну. Збіраў маліны і ажыны, чарніцы і буякі. У бліжэйшым лесе штовосені была процьма грыбоў. Ён і зараз, як надараецца вольная хвіліна ходзіць па маслякі ды апенькі, а пасля повар частуе казакоў смажанаю бульбаю з грыбамі, і, здаецца, няма на свеце смачнейшае ежы. Хутар, дзе жыла Гэля, быў малы, жылі там, на выспе сярод балота, тры гаспадары. Сяргей не надта хаваўся. Няхай думаюць, што нейкі хлопец заляцаецца да дзяўчыны. Калі прызнацца шчыра, дык Гэля Сяргею падабалася. Гэта ён зразумеў нядаўна, калі з казакамі пабыў на вячорках ды прыгледзеўся да дзяўчат і параўнаў з ёю – стройнаю, зграбнаю і мілаю з твару. А таму нават трохі хваляваўся перад сустрэчаю.

Увайшоў у двор, убачыў хлопчыка-падлетка спытаў:

– Дзе Гэля?

– Каля клуні лён трэ, – адказаў той.

– А ты яе брат, ці што?

– Ага, – адказаў падлетак, насцярожана ўзіраючыся ў твар нечаканага госця.

Гэля сапраўды працавала ля клуні, спрытна закладвала пучкі лёну пад планку церніцы, націскала ручку – на зямлю ляцела шэрая кастра, якая ўжо добра выслала дол. А побач уздымалася ладная купа кудзелі.

– Памагай Бог, – сказаў Сяргей.

– Казаў Бог, каб і ты памог, – усміхнулася дзяўчына.

– Здаровая была, Гэля. Прывітанне табе ад Варнака.

– Добры дзень, – адказала яна, спыніла працу і выцерла рукі аб цёмны фартух. – Варнаку ад мяне таксама занясі прывітанне.

Гэта быў пароль. Сяргей чакаў, узіраўся ў сімпатычны дзявочы твар, а яна азірнулася па баках і сказала:

– Сёння раніцай у Вялікую Багну прыехалі мінёры, будуць нешта тут рабіць, спыніліся ў Панаса.

– Колькі іх?

– Чалавек восем, прынамсі, столькі я налічыла. А яшчэ Герасімчук з хутара Заліванка супрацоўнічаў з партызанамі, а цяпер прыслужвае чырвонапагоннікам.

– Гэля, ты наконт Герасімчука дакладна ведаеш, ці абы накляпаць на чалавека?

– Ведаю…

– Калі я перадам гэта Варнаку, Герасімчука расстраляюць.

– Ну і няхай, ён таго варты. Без чаргі лезе жыта малоць на млыне. Ён, ці бачыце, начальства нейкае, мае права без чаргі.

– Звычайная справа, кожны пад сябе грабе, дык ці ж за гэта трэба забіваць чалавека?

– Вам трэба звесткі, я вам іх даю. А калі не падабаюцца, дык пашукайце сабе іншую сувязную. Ці мо ты не ад Варнака? – прамільгнула ў яе вачах падазроная здагадка.

Твар Гэлі раптам стаў злосны і непрыемны: бровы ссунуліся, вочы па-сабачы аказаліся глыбока пасаджанымі.

– Дзякую за працу, будзь здаровая, – адказаў Сяргей і павярнуўся, каб ісці.

Гэля нешта прабурчала ўслед. Ён не пачуў і нават не азірнуўся, таму што быў заняты думкаю, ці варта казаць Варнаку пра Герасімчука. Але, мусіць, трэба перадаць усё, што паведаміла сувязная, інакш пасля атаман можа і расстраляць за парушэнне дысцыпліны. Апошнім часам Лёня Парахнюк вельмі змяніўся, стаў раздражнёны і злосны, пэўна, стаміўся ад ляснога жыцця. З тыдзень таму, як натыкнуліся на вялікі атрад чырвонаармейцаў і мусілі ўцякаць, Івасюк кінуў кулямёт у балота, ратуючыся ад пагоні. Пасля за тую правіну Варнак сам расстраляў Івасюка на вачах у казакоў. Мусіць, няма большае ганьбы, чым паміраць ад рук сваіх паплечнікаў. Гэтая Гэля нейкая нялюдская, магла б запрасіць у хату ляснога брата ды пакарміць, у яго ж яшчэ макавай расіны ў роце не было ад рання. А ёй няма справы да чужых турбот. Яна свайго суседа заклала і засталася задаволеная, ці бачыш, без чаргі лез жыта малоць! Зрэшты, з гэтымі войнамі ды захопнікамі цяжка ўтрымацца, каб не паддацца на якой паскудства.

Сяргей вяртаўся на Воўчую выспу, удыхаў прыемнае прахалоднае паветра, азіраў прастору, думаў, што ўжо і птушкі адляцелі, засталіся вароны ды вераб’і, а ўсё роўна прыемна на іх глядзець, хочацца гэткае ж волі: куды захацеў, туды паляцеў. Але няма волі, ёсць толькі мусовая неабходнасць сядзець у лесе і чакаць невядома чаго. Вайна яшчэ доўжыцца, хоць, напэўна, чырвоныя перамогуць. А хто можа ведаць, што будзе пасля? Гэтае пытанне пакутліва даймала большасць казакоў. Ім тлумачылі атаманы, што Амерыка і Англія пасля перамогі пойдуць на Савецкі Саюз і перамогуць яго, тады Украіна атрымае незалежнасць. Ці вытрымаюць людзі яшчэ адну вайну і хто пасля яе выжыве, калі цяпер у вёсках засталіся толькі старыя дзяды, бабы ды дзеці?

Варнак насуплена выслухаў паведамленне Удода, сказаў:

– Ідзі, адпачні з дарогі.

Сяргей найперш падаўся да кухара, які наваліў яму ў міску пустой, ледзь цёплай прасяной кашы.

– Хоць бы засмажыў чым, – упікнуў Удод.

– Нічога не засталося, хлопцы пайшлі па харчы, нешта прынясуць. Вось маленькі кавалачак сала ёсць.

– Сала я люблю, – адказаў Сяргей, дастаючы з-за халявы нож і наразаючы сала на маленькія кавалачкі. – Гэта сапраўдная ежа.

Пасля позняга сняданку ён зморана пацягнуўся ў клуню, зашыўся ў салому і праваліўся ў сон. Пабудзілі яго пад вечар, сказалі, што Варнак збіраецца ісці ў Вялікую Багну. "Пойдзем браць мінёраў, – здагадаўся Сяргей, устаючы і атрэсваючы сена з адзення. – Мусіць, і Герасімчука не міне чорная доля".

У вёску ўвайшлі, калі ўжо добра сцямнела, акружылі Панасаву хату. Два вартавыя чырвонаармейцы насцярожыліся, калі пачулі незразумелы шолах. Адзін крыкнуў:

– Стой, хто ідзе?

Счакаў хвіліну і пальнуў угору з вінтоўкі. Казакі залеглі, пачалі страляць. Звонка дзынкнулі пабітыя шыбы. Хвілін праз пяць на ганак выйшаў чырвонаармеец, мусіць, камандзір і закрычаў, што яны гатовыя здацца і аддаць зброю. Варнак загадаў хлопцам спыніць агонь, падняўся, пайшоў да хаты, сказаў чырвонаармейцу скласці зброю. Каля ганка ляжалі два забітыя вартавыя, цемра хавала ад прысутных іхнія крывавыя раны. Шэсць салдатаў выйшлі ў двор, паклалі вінтоўкі, сталі каля сцяны.

– Хто такія! – спытаў Варнак. – Чаго прыехалі.

– Мы павінны размініраваць мост і дарогу.

– Добра, займайцеся сваёй справай, мы вам замінаць не будзем.

Безумоўна, Варнак спачатку схіляўся да таго, каб пастраляць гэтых баязлівых ваякаў, але згадалася маці, якая ўспрыме гэты акт як забойства невінаватых людзей. А яна павінна ведаць, што яе сын не рабаўнік і злачынец, а чалавек, які змагаецца за вольную Украіну. Хоць апошнім часам ён пачаў блытаць забойства з геройствам і не надта задумваўся, калі забіваў памагатых Саветам, бо меў апраўданне – змагаецца са злом. Зрэшты, вынікам праведзенай аперацыі ён застаўся цалкам задаволены: чырвоныя салдаты застрашаныя, набыта новая зброя. Зараз у атрадзе налічвалася трохі болей за сорак казакоў, а Варнаку трэба набраць сотню ды яшчэ ўзброіць яе. Ён быў перакананы, што навабранцамі папоўніць атрад без цяжкасці, ад позваў на вайну шмат дызерціраў хавалася па лясах, а вось са зброяй былі цяжкасці. Прынамсі, восень ішла на зыход. На зімоўку не варта набіраць шмат людзей, бо цяжка іх пракарміць і ўтрымліваць без справы, куды рэальней пачаць залучаць хлопцаў у свае шэрагі недзе бліжэй да новай вясны. Наогул, ён адчуваў, што пасля гэтай акцыі заўтра ж пачнецца аблава на ягоных казакоў, таму трэба было тэрмінова пакідаць родныя мясціны. Да атамана падышоў Сяргей і папрасіў:

– Дазволь мне дадому заскочыць.

– Дазваляю, але ўсяго на ноч. Заўтра на світанку вяртаемся зноў пад Ратна.

– Дзякую, – адказаў Сяргей і подбегам кінуўся да сваёй хаты.

Вокны цьмяна свяціліся. Ён ускочыў у двор, прыпаў да шыбы, а потым пайшоў у сенцы, намацаў у цемры клямку, убачыў, што маці і брат сядзяць за сталом, вячэраюць. Маці радасна пляснула далонямі:

– Сыночак, Сярожка! – памкнулася да яго, абняла, пацалавала ў лоб, прыпала да пляча і заплакала.

Сынава сэрца напоўнілася пяшчотаю і радасцю. І зараз ён востра адчуў, што не хоча больш ніколі пакідаць сваю хату, не жадае па-воўчы хавацца ў лясах, прагне жыць з роднымі ў вёсцы – гэта для яго найвялікшае шчасце.

57

Варнак вёў казакоў на старую базу каля Ратна, але каб падначаленыя не сумавалі і не галадалі час ад часу заварочваў на дзе-які хутар. Праўда, адчувалася, што настрой у хлопцаў быў не надта вясёлы, яно і зразумела, каму ахвота пакідаць роднае селішча і цягнуцца невядома куды. Калі атаман бачыў, што на іх нападаў одум, загадваў спяваць. Песні падымалі казацкі дух, прымушалі забываць мітрэнгі беспрытульнага ляснога жыцця, тым больш, што наперадзе быў даўгаваты пераход па балотах і лясах у халодны і слотны час, калі нават наваколле не цешыць вочы, бо лістота абляцела, а дрэвы, нібы ў маленні, уздымаюць голле ўгору. З самага ранку выправіцца ў дарогу не ўдалося, бо тры казакі, якіх Варнак паслаў прывесці Герасімчука, вельмі затрымаліся. Казалі, што ён ад іх ледзьве не ўцёк у цемры, давялося лавіць ды страляць. Нават паранілі ў сцягно, таму валаклі, бо сам ісці арыштаваны не мог. Потым атаман даўгавата дапытваў схопленага, але той адмаўляў усе правіны, якія яму выстаўляў Варнак і сцвярджаў, што гэта намовы зласліўцаў, маўляў, ніколі не супрацоўнічаў ні з партызанамі, ні з нкусаўцамі. Ён так упарта даводзіў сваю нявіннасць, што Варнак ледзь не паверыў яму. Але тут узбунтаваліся казакі і пачалі патрабаваць расправы над шкодным нягоднікам, які ім зубы загаворвае.

– Калі вы такія нецярплівыя, дык самі з ім распраўляйцеся, – адказаў атаман і адышоў убок.

– Не забівайце! Не забівайце! – закрычаў Герасімчук.

Адзін з казакоў, які меў звераваты нораў, стрэліў з пісталета ахвяры проста ў твар два разы, той адкінуўся на зямлю, замест твару – крывавая рана. Цела забітага адцягнулі і кінулі ў роў, напалову запоўнены вадой. Атрад панура рушыў далей. Было відавочна: не заб’еш – адчуваеш віну, што адпусціў ворага. Заб’еш – зноў вінаваты...

Гаспадаром хутара, на які яны зайшлі пад вечар, аказаўся стараваты чалавек са стомленым і зморшчаным тварам пад абшарпанай кепкай-васьміклінкай.

– Што, дзядзька, адзін тут жывеш, ці што? Дзе ўсе твае?

– Няма нікога. Жонка летась памерла. Дзеці павырасталі ды павыляталі з гнязда.

– А сыны твае дзе? – спытаў Варнак. – Ці не чырвоным служаць?

– Не даў мне бог сыноў. Сем дачок жонка нарадзіла і сказала годзе. А я вельмі сына хацеў, каб гаспадарку перадаць, ды лёс не выпаў.

– Дык, мусіць, зяці ды ўнукі пайшлі ў чырвонае войска.

– Мы людзі паднявольныя. Што хочуць, тое з намі робяць, а мы мусім падпарадкавацца ды выконваць загады.

– У такім разе мой загад такі: дай, дзядзька, есці маім казакам. Здарожыліся яны, няблага было б адпачыць нам у якой пуні. Як тут у вас, ціха?

– Хто ў гэтае балота палезе? Сам дзіву даўся, як вы мяне знайшлі.

– Нам дарогу сонца і зоркі падказваюць.

– У такім разе заходзьце ў хату ці дзе вам лепш наладзіць вячэру?

– Будзем, вячэраць на дварэ, зашмат нас, а ў хату я ўсё ж зайду, – адказаў Варнак.

Ён увайшоў у першы пакой, які служыў кухняю. Тут была высокая белая печ, стол, вакол якога туліліся ўслоны, удоўж сцяны цягнулася лава. У другім вялікім пакоі, даволі светлым, на чатыры акны, стаяў пад абразамі яшчэ адзін стол, накрыты вышываным абрусам, рос высокі, да столі, фікус. Акаваная скрыня прыцягвала позірк, а на ёй красаваўся гармонік.

– Вось гэта рэч! Дзядзька, ты граеш?

– У маладосці трохі рыпаў, – адказаў гаспадар.

– Дык мо пакажаш, на што здатны.

– Не магу, у жалобе я. Мо гэтая хата больш ніколі не пачуе ні музыкі, ні спеваў…

– Пачуе! Яшчэ як пачуе! – адказаў Варнак, беручы ў рукі гармонік. – Ах, ты мой залаты! Засумаваў па мне! Вось я прыйшоў, каб любіць цябе!

Ён ускінуў на плечы лямкі, расцягнуў гармонік, хутка прабегся пальцамі па гузіках, выцінаючы вясёлыя гукі, рушыў на двор. Казакі акружылі яго, а потым кінуліся ў скокі, хто сам з сабою, хто пабраўся парамі. І гэта быў ужо не гурт рабаўнікоў і забойцаў, а вясёлых людзей, якія прагнуць свята і святла ў душах. Музыка прымасціўся на ганку, спрытна ўпраўляўся з басамі і ладамі, а думкамі быў у далёкім мінулым, калі ён – малады малазямельны гаспадар – заляцаўся да дачкі заможнага бацькі. Безумоўна, будучы цесць быў супраць іхняга шлюбу, але Люда дзе слязамі, дзе ласкаю дамаглася згоды ў бацькоў. Якія яны з жонкаю былі шчаслівыя ў тыя першыя гады сумеснага жыцця! Не разлучаліся ні на хвіліну, скрозь разам – у час сяўбы, касавіцы ці жніва. Калі нарадзілася дачка, заўсёды бралі яе з сабою. Гушкалі ў люльцы на палетках. Дзяўчынка расла прыгожанькая і ладная. Ды якой ёй яшчэ быць, калі бацькі надта ж прыгожыя. Каб не вайна, жылі б яны шчасліва да гэтага часу, але ж мінулага ўжо не вернеш. Дачка, калі жывая, ужо вырасла. Цяпер ёй дзесяць гадкоў. Як яны там у той Сібіры? Ці вернуцца калі? Каб ведаў дзе яны, кінуў бы ўсё і паляцеў бы да іх. А яны нават у сны ніколі не прыходзяць. Варнак ведаў, за што Бог карае яго. Зашмат крыві на ягоных руках. А хто цяпер чысты? Усіх уладары свету зрабілі забойцамі. Хочаш ці не хочаш, а ідзі на вайну! Не пойдзеш, знішчаць самога!

Калі казакі, змораныя бясконцай полькай, пачалі сыходзіць з круга, Варнак усё яшчэ выцінаў вясёлыя гукі, пальцы самі рабілі звыклую справу, а вочы ягоныя глядзелі сабе ў душу і не бачылі там ніякага прасвету. Нехта крануў яго за плячо. Ён падняў галаву, убачыў Сяргея, падміргнуў яму, маўляў, усё добра, скачы разам з усімі.

– Ідзе аблава, – сказаў Удод.

– Ты бачыў?

– Так. У суседняй вёсцы зараз спыніліся.

– Чаму спазніўся на зборны пункт? Я думаў, ты дома вырашыў застацца.

– Праспаў, не хацелася нават варушыцца.

– Стаміўся?

– А ты?

– А я весялюся. Што ў цябе дома?

– Нічога добрага. Маці аплаквае мяне, як нябожчыка. А тут яшчэ брату прыйшла позва. Забіраюць на вайну. Гэта ж ён мусіў у шаснаццаць гадоў ажаніцца, каб немцы не вывезлі, дык цяпер новая бяда на галаву, трэба кідаць маладую жонку.

– Дык вядзі свайго брата да нас.

– Хапіла з мяне гэтага сабачага жыцця, яшчэ і брата сюды ўцягваць?

– На вайну яго пусціш?

– Ад лёсу не ўцячэш. Наш Андрэй застаўся, не паехаў у Германію, дык яго тут партызаны забілі. А мо там ён і выжыў бы…

– Глядзі сам, што і як чыніць. Як думаеш, паспеем павячэраць на хутары?

– Не ведаю.

– Што ж, трэба выслаць выведку, каб чырвоныя не засталі нас знянацку.

– Шмат іх там?

– Не разгледзеў. Заўважыў два грузавікі.

– Цяжка будзе адбіцца, ды не дазволім, каб чырвоныя сапсавалі нам вячэру.

Сяргей нічога не адказаў, адышоў убок, а Варнак адклаў гармонік, паклікаў разведчыкаў, даў адпаведны загад. Кухарам сказаў хутка зрабіць вячэру, астатнім дазволіў адпачыць, бо заставацца тут нанач было небяспечна. Навіна казакоў трохі засмуціла, але ім не прывыкаць хадзіць па начах, галадаць, мокнуць і мерзнуць. Да ўсяго прызвычаіліся за гады падпольнага ляснога жыцця, якому, здавалася, ніколі не будзе канца, бо па ўсім было відаць, што ні адзін рэжым не быў гатовы апраўдаць іх. Толькі ўлада, створаная ўласнымі рукамі, магла ацаніць іх, бо стараліся яны для яе з’яўлення. Варнак падышоў да гаспадара, які рубаў дровы і сказаў:

– Дзядзька, я твой гармонік забіраю.

– Бяры, нашто ён мне? Тут не да весялосці.

– Мо ў цябе якая світа цёплая ёсць, бо мая ўжо зусім знасілася, а ў лесе, сам разумееш, крамаў няма.

– Бяры, што знойдзеш, – абыякава адказаў гаспадар.

Варнак пайшоў у хату, думаючы, што трэба хутчэй пакінуць Брэстчыну. На тэрыторыі Украіны іх шукаць не будуць. Там можна перажыць зіму. У Ратнаўскім раёне шмат хутароў, на якіх заўсёды магчыма абагрэцца і запасціся харчамі. А гэта неабходная ўмова для выжывання падпольнага войска. Тры казакі ўжо адчынілі скрыню і з імпэтам латашылі яе змесціва.

58

Сувязны Гіль сядзеў насупраць Каэтана Руткоўскага і няспешна расказваў пра тое, што перажыла брыгада, покуль дайшла да Аўгустоўскай пушчы. Тадзік, як і належыць ад’ютанту, быў побач з маёрам і таксама ўважліва слухаў.

– Рухаліся адначасова з фронтам, чулі гул самалётаў, бачылі на дарогах савецкія танкі і аўтаматчыкаў, з лесу на дарогу не вытыркаліся. Спачатку пайшлі ў бок Гародні, але там фронт затрымаўся, таму прабіцца ў пушчу не здолелі, ды і ежы не было дзе здабыць. Павярнулі на поўдзень да Ваўкавыска, ішлі па компасу напрасткі. Напаткалі шасейку, а перайсці не можам. Інтэнсіўна ідзе савецкае войска: танкі, грузавікі, цягачы з гарматамі. Толькі ноччу ўдалося пераадолець гэтую перашкоду. У Ваўкавыску знайшлі былых акаўцаў, якія падтрымалі нас ежаю, бо мы некалькі дзён галадалі.

– Такі худы, а любіш паесці, толькі пра ежу і гаворыш, – заўважыў Руткоўскі.

– Дык які жаўнер без харчоў?

– Што далей? – нецярпліва прыспешваў сувязнога Парушына.

– Там даведаліся, што ў Варшаве ідзе паўстанне, а мы сядзім у лесе пад Ваўкавыскам і ніяк не можам выбрацца стуль, бо скрозь чырвоныя. Толькі ў канцы верасня дадыбалі да Белавежскай пушчы. Знайшлі нейкую былую стаянку партызанаў і там абжыліся, ад’еліся на дзічыне. Добра, што хоць няма партызанаў зараз у лясах, усе пайшлі на вайну з рэгулярнымі часцямі, у іншым выпадку было б нам зусім дрэнна.

– Дык цяпер маем базу, дзе можна пажыць?

– Так, можна там зазімаваць, калі чырвоныя не надыбаюць. Была ў нас адна сутычка з імі па дарозе ў пушчу. Напалі на нас на світанку. Пачалі акружаць. Не ўсім нашым удалося выбрацца, але ж большасць усё ж выжыла…

– Што гэта я з табою, Гіль, тут час губляю, байкі твае слухаю? – раптам спахапіўся маёр. – Паехалі ў брыгаду!

– Можа, галоднага Гіля пакарміць трэба? Я папрашу пані Ванду, няхай зробіць што-небудзь, – прапанаваў Тадзік.

– Няма часу. Мы і так тут ледзь дзядамі не сталі, чакаючы брыгаду.

Руткоўскі рашуча пайшоў да дзвярэй. Тадзік пастукаў у дзверы пакоя, дзе была Ванда з сынам і сказаў:

– Мы спешна ад’язджаем.

– Чаму?

– Знайшлася нарэшце наша брыгада. Камандзір імкнецца хутчэй сустрэцца з жаўнерамі. Але я адшукаю вас, пані Ванда, дзе б вы ні апынуліся.

– Безумоўна, радая буду пабачыцца, сустрэнемся ў Лазняках. Я збяру вам што-небудзь у дарогу.

– Дзякую сардэчна за гасціннасць, – сказаў Тадзік, пацалаваў ёй руку на развітанне, усхвалявана забілася сэрца, хацелася затрымаць яе пальцы ў сваіх і не адпускаць ніколі, але ён перасіліў сваё жаданне.

У двары Руткоўскі ўжо завёў машыну, сядзеў за рулём, прыкрыкнуў на Тадзіка:

– Дзе ты там?

– Вы не развіталіся з гаспадыняю, – нагадаў ад’ютант.

– Няма часу, даруе…

– А калі не даруе?

– Пакліч яе!

– Зараз выйдзе сама. Я папярэдзіў…

– Добра, пачакаем…

Маёр выгнаў машыну з двара. У гэты час з’явілася на ганку Ванда з валізкаю, падышла да машыны, аддала Тадзіку паклажу, пажадала шчаслівага шляху, памахала рукою на развітанне. Руткоўскі нават не выйшаў з машыны, не падзякаваў, што вельмі абурыла Тадзіка. "Камандзір і ёсць камандзір! Звык карыстацца падначаленымі. Але ж Ванда – не яго падначаленая, магла адмовіць і не прыняць кватарантаў, магла наогул здаць нкусаўцам, – абурана падумаў Тадзік. – А яна карміла, абмывала, даглядала нас столькі часу. І такая няўдзячнасць з боку маёра! Гэта проста недаравальна. Добра, што я паспеў падзякаваць". Успомніў яе мяккую і цёплую руку – і пяшчота разлілася па целе.

Ехалі да пушчы даўгавата, потым звярнулі на лясную дарогу, прашытую карэннем дрэў, ад чаго машыну неміласэрна трэсла. Руткоўскі час ад часу пытаў у сувязнога, куды звярнуць і замаўкаў, яму не трывалася ўбачыць сваіх жаўнераў. Селішчы аб’язджалі кругаля, вялікіх дарог пазбягалі, каб не сустрэцца з якімі пільнымі вайсковымі патрулямі ці нкусаўцамі. Нарэшце дарога скончылася, маёр спыніў машыну, спытаў:

– Далей не праедзем?

– Толькі пешкі.

– Шкада. У такім разе трэба прыхаваць самаход, нам ён яшчэ спатрэбіцца.

Хлопцы ламалі яловае голле і прыкідвалі ім машыну, пакуль яна не знікла пад зялёнаю сховаю.

– Выдатна, а цяпер вядзі на базу... – загадаў маёр Гілю.

Першымі іх сустрэлі вартавыя, узрадавана адрапартавалі камандзіру, што ахоўваюць лагер. Ён прыняў рапарт, аддаў чэсць, усміхнуўся, абняў жаўнераў, спытаў:

– Як вы?

– Выдатна, пан маёр.

– Працягвайце службу.

Перад уваходам у лагер Руткоўскі прапанаваў:

– Давайце, хлопцы, я прыкінуся нямоглым, а вы вядзіце мяне пад рукі.

Ён павіс на плячах Тадзіка і Гіля, а тыя валаклі яго з сумнымі тварамі, усім сваім выглядам паказваючы, што здарылася бяда. Жаўнеры выбеглі насустрач, абступілі маёра, нехта крыкнуў:

– Камандзір паранены! Санітараў сюды!

У гэты момант Руткоўскі выпрастаўся, усміхнуўся. Усе зразумелі, што камандзір пажартаваў і радасна пачалі вітаць яго.

– Стройся, – скамандаваў ён і радасна абвёў вачамі сваю брыгаду, хоць і парадзелую, але боездольную. – Дзе Бусел? – спытаў ён першага камандзіра аддзялення, які трапіў на вочы.

– Паручнік Бусел загінуў.

– Як такое магло здарыцца?

– У сутычцы з чырвонымі пан паручнік быў цяжка паранены і памёр на руках жаўнераў.

– Шкада, добры быў афіцэр. Вечная яму памяць, зямля пухам і царства нябеснае. А цяпер усім вольна.

З гэтага дня пачалося новае жыццё жаўнераў. Дробнымі гуртамі яны выходзілі на вялікія дарогі, сядзелі ў засадах, забівалі савецкіх вайскоўцаў, прыносілі трафеі: зброю, дакументы і вопратку забітых. Хутка гэтага дабра набралася даволі, што акаўцы маглі пераапранацца ў адзенне чырвонаармейцаў і хадзілі па мястэчках і гарадах, аббіралі крамы, рабавалі насельніцтва. Пра ўсё здзейсненае дакладвалі Каэтану Руткоўскаму. Ён моўчкі прымаў рапарты, іншы раз хваліў жаўнераў за асабліва дзёрзкія налёты, іншы раз нічога не казаў, а проста адсылаў людзей адпачываць. Тадзік на такія аперацыі не выязджаў. Быў увесь час пры штабе, што яму ўжо даволі надакучыла, хацелася і самому браць удзел у нейкай важнай аперацыі. Пра гэта ён сказаў Руткоўскаму, які абыякава зірнуў на ад’ютанта і прамовіў:

– У цябе, Базан, пасада такая – быць увесь час каля камандзіра. А калі яна табе не падабаецца, дык я цябе пашлю на кухню дапамагаць кухару.

– Ну, што вы такое кажаце, пан маёр? Я хачу ваяваць, а не бульбу абіраць.

– Ты пры штабе, тут тваё месца. Паглядзі на карту. Ведаеш, дзе праходзіць "лінія Керзона"?

– Прыкладна…

– Хм, прыкладна ён ведае! Гэта цяпер новая мяжа паміж СССР і Польшчай! Забудзь пра Крэсы! Тое, за што мы ваявалі, праглынуў вялікі драпежнік. Не ведаю, дзе магілы бацькоў, а мо яны яшчэ дажываюць век у сібірскай тайзе. Не ведаю, дзе магіла брата, недзе кінулі яго ў роў каля Брэста. Ніколі мне не вярнуць ягоную спадчыну – маёнтак Руту. Былое скончылася назаўсёды. Заўтра выступаем і рухаемся на нашу гістарычную радзіму за "лінію Керзона". Ідзі і перадай гэта брыгадзе, няхай пакуюць рэчы. І сам збірайся.

– Будзе зроблена, пан маёр, – адрапартаваў Тадзік і пабег выконваць загад, яшчэ не ведаючы, добрае ці дрэннае гэтае новае рашэнне камандзіра, бо вайсковыя загады не ставяцца пад сумненне.

Ён зразумеў, што ім давядзецца зімаваць недзе не надта далёка ад родных Лазнякоў, можа, ён нарэшце адважыцца наведаць маму. Яшчэ яму вельмі хацелася адшукаць Ванду Палубінскую. Было цікава, як яна ўладкавалася на новым месцы. Мо ёй патрэбна якая дапамога? Толькі ўсе звесткі пра яе трэба трымаць у сакрэце ад маёра, бо калі ён нешта даведаецца, дык не дасць спакою маладой удаве. Тадзік уявіў пяшчотны твар і зграбную паставу жанчыны – і сэрца забілася ўсхвалявана. Адзін успамін рабіў яго шчаслівым і ўзнёслым чалавекам.

59

На Ратнаўскіх хутарах Варнак не заседзеўся. Яго няўхільна цягнула на радзіму. Падсвядома жыло ў душы прадчуванне, што могуць вярнуцца дачка і жонка. Вайна адышла далёка на захад, жонка і дачка ніякага злачынства не здзейснілі, дык чаго іх трымаць у той высылцы? На добры розум, сяляне павінны займацца сваёю спрадвечнаю справаю, а не пакутаваць невядома дзе і невядома дзеля чаго ў неабжытых і дзікіх мясцінах.

Зіма 1945 года на Украіне выдалася маласнежная, ды ўсё ж марозная. Аднак казакі перазімавалі без асаблівых цяжкасцей і прыгод. А як толькі зямля ачысцілася ад снегу, рушыў атаман з казакамі ў дарогу. Людзей у яго на той час было паўсотні. Спадзяваўся, што здолее папоўніць свае шэрагі дызерцірамі, якія хаваліся ад мабілізацыі на фронт. Ішоў адкрыта, хоць заўсёды высылаў разведку, каб знянацку не напароцца на чырвоных. На шасейцы каля Дывіна абстралялі вайсковы грузавічок, забілі трох салдатаў, машыну спалілі.

У вёсцы Хрыбтовічы вырашылі затрымацца і напомніць Саветам пра сваё існаванне. Некалькі казакоў былі з гэтага сяла. Іх паслалі на разведку. Высветлілася, што ў сяле чыста, чырвоных няма, гэтыя абставіны развязвалі рукі для дзеяння. На бліжэйшым хутары ўзялі падлетка ў якасці правадніка, той прыцемкам давёў казакоў да сельсавета, паказаў хату, у якой жыў старшыня, і паціху сышоў. Варнак пастукаў у акно, крыкнуў:

– Адчыніце!

– Не адчыню, у нас тыф, – пачуўся з хаты мужчынскі голас.

– Зараз я пакажу табе тыф. Хлопцы, біце шыбы, ламайце дзверы! – загадаў Варнак і стрэліў у акно. Куля з тонкім звонам прашыла шкло.

Гаспадар паспешліва выйшаў з хаты, яго кінулі на зямлю, білі нагамі пыталіся:

– Дзе актыў?

– Хто начуе ў хаце?

– Давай ключы ад сельсавета!

Стары быццам здранцвеў, ляжаў нерухома, нават не рэагаваў на казацкія боты, якія неміласэрна тапталі і малацілі яго.

– Здох ад страху, ці што? – спытаў адзін казак.

– А колькі яму трэба? – азваўся другі. – Пайшлі ў хату.

Стараватая жанчына, акрытая вялікаю хусткаю ў клетку, глядзела праз шыбу і галасіла:

– Што з ім зрабілася? Ляжыць, бы нежывы-ы-ы.

– Старая, давай ключы ад сельсавета!

– Якія ключы-ы-ы… Нічога не ведаю-ю-ю… – плакала яна і ўсё імкнулася паглядзець у акно.

– Пайшлі, у гэтай вар’яткі нічога не дапытаешся, – загадаў Варнак.

Спыніліся ля бліжэйшай будыніны, збілі навясны замок прыкладам вінтоўкі, увайшлі ў памяшканне, пасвяцілі ліхтарыкам. Гэта была хата-чытальня. Газеты распіхвалі па кішэнях, разбіралі на курыва, кніжкі выносілі на двор, скідвалі ў вялізную кучу, пасля падпалілі і радаваліся цёпламу вогнішчу, грэлі рукі. З сельсавецкіх дзвярэй замок таксама быў без цяжкасці збіты, у вогнішча паляцелі паперы, якія ўдалося здабыць з шафы. Назіралі, як курчацца ў агні загады і пастановы, брыдка лаяліся, святкавалі маленькую перамогу.

– Казакі, сувязны данёс мне, што ў хрыбтовічскую краму завезлі гарэлку, запалкі, махорку… А галоўнае – жаночыя шлеі, каб у іх жанчын запрагаць. Пойдзем, забярэм іх і будзем паказваць нашым маладзіцам па вёсках, што робіць савецкая ўлада з жанчынамі, – сказаў Варнак. – Уперад! За мною!

Ён першы зайшоў у краму, агледзеў паліцы, узяў дзве пляшкі адэкалону, напхаў поўную кішэню запалак, трохі гузікаў. Прыхапіў нейкія дзве кніжкі, што трапіліся пад руку. Астатнія казакі таксама бралі, што каму трапляла на вочы. Найперш запасаліся адзеннем, бо яно ў лясным жыцці на дзіва хутка дзярэцца. Да таго ж заўсёды трэба мець нейкі запас, каб цяплей апрануцца ў мароз ці проста памяняць апратку, калі прамок пад дажджом. Шукалі грошы, але нічога не знайшлі, мусіць гандлярка здавала касу штодня. Задаволіліся толькі скрыняй цукерак-падушачак.

– Паскудныя цукеркі робяць Саветы, – сказаў Варнак. – Склееныя, да зубоў прыліпаюць.

– Лепш, чым нічога, забіраем, што ёсць, – азваўся нейкі казак з цемры. – Нешта тут абяцанай гарэлкі не відно.

– Мусіць, папіла галота, – сказаў другі.

– Нашто ім магазінная гарэлка, калі сваю кожны гаспадар гоніць, – засмяяўся трэці.

– Справа зроблена, – абвясціў Варнак, – сыходзім.

Яны рушылі на хутар Жаркі. Убачылі святло ў вокнах хаты, увайшлі, павіталіся. На лаве і ўслонах сядзелі дзяўчаты з потасямі, пралі і спявалі разняволенымі галасамі, звыклымі да палескай прасторы. Каля грубкі прымасціўся на ўслончыку чалавек сталага веку, мусіць, гаспадар, стараватая кабета на запечку вязала шкарпэткі, спалохана паглядвала з-за комінка. Нечаканых гасцей сустрэлі насцярожана, песня абарвалася.

– Чаго, дзяўчаты, змоўклі? Спявайце, а мы паслухаем, – сказаў Варнак, ставячы аўтамат у кут ды самавіта праходзячы на сярэдзіну пакоя.

– Дык яны ўжо наспяваліся, ажно ў вушах звініць. Лепш вы раскажыце, што добрага на свеце чуваць, – сказаў гаспадар.

– Там, дзе мы, там і добра, – засмяяўся Варнак. – А будзе яшчэ лепш. Немцам хутка капут. Супраць Саветаў рыхтуюцца распачаць вайну Англія і Амерыка. Вось тады Украіна атрымае незалежнасць.

– Дык гэта ж Украіна, а нам што? – спытаў стары.

– Мы таксама ўкраінцы.

– Зроду не чуў, каб хто з тутэйшых людзей хахлом сябе называў.

– Ты, дзядзька, бачу я, адстаў ад жыцця. Нават немцы пра гэта ведалі і далучылі Берасцейшчыну да Украіны.

– Вось дзіва, усе ведаюць, што мы ўкраінцы, толькі мы не ведаем! – пасміхнуўся стары. – Дзякуй, што папярэдзілі.

– Няма за што. Дзяўчаты, я тут вам прыпас парфуму, – сказаў Варнак, дастаў з кішэні пляшачку адэкалону і пачаў пырскаць на дзяўчат.

Тыя ўзбуджана заверашчалі, выціралі твары, куды трапілі духмяныя пырскі, нюхалі, хвалілі:

– Як хораша пахне! – сказала адна.

– Але ж вельмі густы пах! Каб трохі пяшчотней…

– Нічога, пах ён і ёсць пах, хутка выветрыцца, – сказаў задаволена Варнак. – Вось лепш цукеркамі паласуйцеся! – Хлопцы, нясіце сюды скрынку.

Два казакі выйшлі, а праз колькі хвілін вярнуліся і паставілі скрынку з цукеркамі-падушачкамі на стол.

– Частуйцеся, дзяўчаты, – прапанаваў Варнак і сам пачаў раздаваць жмені склееных падушачак.

Астатнія хлопцы таксама прыняліся разносіць цукеркі, не абмінулі гаспадара з гаспадыняю, падсаджваліся да дзяўчат, жартавалі, гаманілі, той-сёй ужо нашэптваў нешта суседцы на вуха. Відавочна, што для хлопцаў цукеркі не былі наедкам. Калі яны зайшлі ў хату, дык разлічвалі на добры пачастунак. А Варнак, бачачы, што гаспадар не варушыцца наконт вячэры, прыкідваў, як бы скіраваць яго думку ў правільным напрамку, але пры гэтым не хацеў выглядаць перад дзяўчатамі галодным і нахабным.

– Скуль вы, хлопцы? – спытаў гаспадар, які ўвесь час насцярожана і напружана сачыў за тым, што адбываецца ў хаце.

– З лесу, дзядзька, – адказаў Варнак.

– Дык вы там, у лесе, цукеркі лепіце?

– Трэба ж нам нечым займацца, – Варнак нездаволена перасмыкнуў вуснамі, зразумеў, што стары здагадаўся, адкуль гэты пачастунак і пастараецца хутчэй пазбавіцца ад някліканых гасцей.

– Дык вы, мусіць, галодныя з дарогі?

– Я іншы раз і тры дні нічога не ем, а пасля магу цэлага барана зараз зжэрці, – адказаў атаман.

– Сам? Цэлага барана? – здзівіўся стары.

– А што, пад гарэлачку лёгка ідзе…

– Годзе, старая, грэцца ля печы, трэба пакарміць людзей, – загадаў жонцы гаспадар.

"Нарэшце здагадаўся, – пасміхнуўся сам сабе Варнак. – Нашы людзі скупаватыя з-за беднасці, жывуць нішчымніцаю, кумпякі прыберагаюць на самую цяжкую працу, касавіцу ды жніво. А тут прыходзіць хеўра, кармі ды паі. Бадай, я таксама шкадаваў бы што-кольвечы каму за так аддаваць. Але ж і нам трэба неяк жыць…"

Між тым, дзяўчаты пачалі збірацца дахаты, ці не хацелі браць удзел у выпадковым баляванні, ці баяліся прыхадняў.

– Куды ж вы? Пачакайце? Мы вас паразводзім па хатах, – спрабаваў спыніць іх Варнак.

– Нам блізка. Не трэба праводзіць. Вячэрайце. Смачна есці, – паспешліва адказвалі дзяўчаты і па адной выпырхвалі з хаты са сваімі потасямі ды верацёнамі.

Стары, каб адвесці ўвагу Варнака ад дзяўчат, сказаў:

– А я цябе пазнаў, ты – Лёня Парахнюк з Вялікай Багны. Хораша ты некалі на гармоніку граў, даводзілася чуць.

– Цяпер на гэтай рэчы граю, – адказаў Варнак, паказваючы на аўтамат, таксама добра атрымліваецца.

– Ну, гэта навука не хітрая. Каб нарадзіць чалавека, выгадаваць, даць дзе-якую адукацыю, шмат гадоў трэба, а забіць, як раз плюнуць. Адной кулі дастаткова…

– Ты, дзядзька, шмат не разважай. Кожны жыве, як у яго атрымліваецца. Цяпер такі час настаў, што калі ты не заб’еш, дык цябе абязвечаць. Вось і выбірай, што лепш.

– Разумею, час падступны, але ж і ў такі час трэба заставацца чалавекам. А калі выпадзе памерці, дык прыняць гэта спакойна. Я так мяркую…

Гаспадыня, якая насіла на стол з каморы квашаную капусту і гуркі, насцярожана прыслухоўвалася да гаворкі, кідала на мужа папераджальныя позіркі, але стары не звяртаў на яе ўвагі, а наразаў буханку хлеба на вялікія лусты. Калі на стале з’явілася літровая пляшка самагонкі і вялікая талерка сала, хлопцы селі да стала.

– Частуйцеся, госці, пакуль няма якой аблавы ды сыходзьце далей, – сказаў гаспадар. – Бо і мяне за гэты пачастунак могуць выслаць да белых мядзведзяў.

– Не бойся, дзядзька, мы цябе ў крыўду не дамо, – азваўся Варнак.

– Дзякую, на добрым слове.

У хаце засталася адна дзяўчына, яна залезла на печ і схавалася за фіранкаю.

– Гэта, дзядзька, твая дачка? – спытаў Варнак. – Мо прасватаць яе за каго з маіх хлопцаў.

– Маладая яна яшчэ, ды і не да сватання па ваенным часе. Заб’юць хлопца, а яна застанецца ні дзеўка, ні ўдава.

– Так раптам ужо і заб’юць! Нікога ў нас не забіваюць, – пасміхнуўся Варнак, – гэта гульня такая ў вайну. Мы з лесу пастрэльваем, а нас ніхто дастаць не можа, бо лес надта вялікі.

Астатнія хлопцы ў гаворкі не кідаліся, а спрытна і хутка варочалі сківіцамі, жуючы сала з храбусткімі гуркамі. Адчувалі, што ва ўсялякі момант у выпадку небяспекі вартавыя маглі спыніць вячэру. І тады давядзецца ўцякаць і зноў шукаць прытулку ў халодным лесе ці на якім закінутым хутары.

– Замяніце вартавых, – загадаў Варнак.

Два хлопцы, прыхапіўшы па скібцы хлеба, падаліся з хаты. Грукнулі дзверы – і ўсталявалася гнятлівая цішыня. Гаспадары і госці напружана нечага чакалі, існавалі ў прадчуванні нечаканага зла ці кары. За час вайны развучыліся людзі пачувацца спакойна і годна, гаспадарамі на сваёй зямлі. Нават ва ўласнай хаце не мелі надзейнай абароны і ўпэўненасці.

60

Маёр Руткоўскі з атрадам без асаблівых цяжкасцей перажыў зіму ў лясной вёсцы Заброддзе. Жаўнеры па вечарах хадзілі на вячоркі да дзяўчат, той-сёй паспеў нават на зіму прыжаніцца. Зрэдку выпраўляліся на дыверсіі ці сядзелі ў засадах на вялікіх дарогах, абстрэльвалі і забівалі савецкіх вайскоўцаў, спальвалі грузавікі. Тым і абмяжоўваліся. Аднак вясною дзейнасць Арміі Краёвай актывізавалася найперш у сувязі з тым, што пачалося перасяленне беларусаў з Беласточчыны, далучанай да Польшчы, у Савецкі Саюз. Шмат хто з праваслаўных абарыгенаў не жадаў пакідаць роднае котлішча. Між тым акаўцы абвясцілі нацыяналістычны лозунг: "Польшча – для палякаў". Руткоўскі таксама атрымаў адпаведную іструкцыю па запалохванні мясцовых беларусаў і выгнанні іх за межы Польскай дзяржавы. Вясною ён абсталяваў новую базу ў лесе, часткова выкарыстаўшы зямлянкі, пакінутыя партызанамі. Паколькі гатовага жытла ўсім не хапіла, паставілі з дзясятак палатак, так што не давялося губляць шмат часу на вырашэнне бытавых праблем. Аднак менавіта цяпер акаўцы па-сапраўднаму адчулі найвялікшае супраціўленне з боку польскіх органаў бяспекі, якім дапамагалі спецыялісты НКУС, накіраваныя на дапамогу палякам. Для правядзення аблаў выкарыстоўваліся рэгулярныя вайсковыя падраздзяленні, так што замест запланавага шырокага дзеяння супраць новай улады ў акаўцаў атрымліваліся ўцёкі і перабежкі з аднаго месца на другое. У дадатак да ўсяго давялося разбіць "абвод" на дробныя мабільныя гурты, якія пачалі распадацца, жаўнеры паціху разыходзіліся па дамоўках. Ад’ютант Руткоўскага Тадэвуш Сапранецкі таксама папрасіў даць яму адпачынак, каб наведаць маці, чым канчаткова вывеў з раўнавагі камандзіра. І той напусціўся на хлопца з абвінавачваннямі ў здрадзе, маладушшы і іншых заганах, уласцівых мамчыным сынкам, у якіх яшчэ малако на вуснах не абсохла. Аднак ад’ютант віны сваёй не адчуваў і адказаў, што ён пяты год у падполлі верна служыць Польшчы і мае поўнае права на кароткі адпачынак, таму што хата без мужчынскіх рук хутка прыходзіць у заняпад. А маці без ягонай дапамогі наўрад ці здолее справіцца з рознымі гаспадарчымі праблемамі.

Руткоўскі кінуў на Тадэвуша падазроны позірк і сказаў:

– Дзіўна, што ты столькі гадоў трываў і не прасіўся дамоў, а тут раптам табе закарцела. Ці не збіраешся ты часам прадаць мяне?

– Пан Руткоўскі, майце сумленне. Ці за ўсе гэтыя гады службы былі ў вас падставы недавяраць мне? – абурана спытаў Тадзік.

– Жаўнер можа атрымаць адпачынак толькі тады, калі ён забіты або цяжка паранены.

– Жаўнерам часам даюць адпачынак і ў тым выпадку, калі яны добра служаць.

– Дык ты лічыш, што служыш выдатна, што здзейсніў вялікі подзвіг! Паглядзіце! Новы герой Польшчы вырас пад крылом уласнага камандзіра! – здзекліва засмяяўся маёр.

– Безумоўна, я нічога яшчэ не здзейсніў, але ж вы трымалі мяне, як сабаку на ланцугу, пры сабе, не ведаю для чаго. Каб я актыўна браў удзел у аперацыях, дык мне таксама было б што ўспомніць.

– Шкадаваў я цябе, дурня малога, але больш не буду! Як гэта твая вёска называецца?

– Лазнякі…

– Дык вось табе заданне: ідзі ў свае Лазнякі, разведай, што да чаго, падрыхтуй колькі чалавек для працы сувязнымі. Пажадана, каб гэта былі дзяўчаты. Сустракацца з імі нашы жаўнеры будуць у касцёле, каб браць у іх свежую інфармацыю пра перамяшчэнне вайскоўцаў і сіл бяспекі, пра паводзіны вяскоўцаў і гэтак далей, сам ведаеш, што нас цікавіць. Дарэчы, якія людзі там у вас жывуць?

– Да вайны былі каталікі, праваслаўныя ды іўдзеі. Габрэяў, мабыць, немцы вынішчылі, як скрозь…

– Наша задача – выціснуць праваслаўных з польскай зямлі, няхай едуць у расійскі рай і не смуродзяць нашу зямлю.

Тадзік хацеў запярэчыць, што ў яго ёсць сябар-беларус Яська. Навошта яго выціскаць, калі ў Лазняках спрадвеку жылі ягоныя продкі, але не стаў пярэчыць камандзіру, ведаючы яго гняўлівы характар, толькі спытаў:

– Калі я магу пайсці?

– Проста зараз збірайся і ідзі з маіх вачэй, бо набрыд мне, як вашывы кажух.

– Дзякую, пан маёр, – адказаў ад’ютант і задаволены выскачыў з зямлянкі, баючыся, каб камандзір не перадумаў, хаця мо і трэба было затрымацца, узяць хоць самыя неабходныя рэчы, але даўно вядома: вяртацца дрэнная прыкмета.

Тадзік вырашыў ісці напрасткі па сонцы. Лес яшчэ быў празрысты, толькі-толькі пачалі вылузвацца з пупышак першыя лісточкі, на доле прабілася зялёная шчэць травы, але і гэтая сціплая зеляніна вылучала востра адчувальны пах вясны. Ім поўнілася паветра. Пад бадзёры перасвіст птушак, жыццё прыроды аднаўлялася імкліва і натхнёна. Юнаку здавалася, што і ён распачне новае жыццё, варта толькі сустрэцца з Вандай Палубінскай, Вандачкай, як ён употай сам сабе яе называў. Захоплены ўласнымі думкамі і вясновым узбуджаным настроем ён страціў пільнасць і ледзь не выбег на шашу. Але схамянуўся, залёг у кустоўі, агледзеўся. Міма праехаў грузавік, у якім сядзела чалавек дваццаць чырвонаармейцаў, следам цягачы працягнулі тры невялікія гарматы – і дарога апусцела. Толькі тады хлопец адважыўся высунуцца са свайго спрата, зірнуў у два бакі, а калі пераканаўся, што больш ніхто не едзе, перабег дарогу. І зноў рушыў на паўднёвы захад. Ён увесь час думаў пра Ванду, што скажа ёй пры сустрэчы, як пацалуе руку. Усё залежала ад першага моманту. Па ім Тадзік меркаваў зразумець, ці помніла яго Ванда, ці хацела з ім сустрэцца. Чамусьці пра маму ён зусім не згадваў, хоць і прасіўся праведаць яе. Менавіта юная ўдава займала ягоныя думкі і пачуцці настолькі, што сэрца білася паскорана, як у марафонца. Хоць, зрэшты, ён не ішоў, а таксама рухаўся амаль подбегам, калі не заміналі зараснікі. Дарогу яму перагарадзіла імклівая ручаіна, якую ён паспрабаваў пераскочыць, але не разлічыў і намачыў ногі.

"Халера яго бяры, – сказаў ён сам сабе, – дайду да Вандачкі, там і прасушуся, будзе прычына застацца нанач. Хоць, калі занатурыцца, дык можа прагнаць да маці. І што тады?.." Пра гэта думаць не хацелася.

Ён прайшоў за клунямі міма Лазнякоў ужо прыцемкам, кінуў позірк на свой пусты двор, нікога не ўбачыў, нават куры не грэбліся. Узнікла вярэдлівая думка, што, можа, мама ляжыць хворая, ёй патрэбная дапамога, а ён шыбуе да чужой маладзіцы. Аднак супакоіў сябе, што знойдзе магчымасць пабачыцца з родным чалавекам, а пакуль трэба тэрмінова выконваць заданне маёра Руткоўскага – шукаць сувязных. Спадзяваўся, што менавіта Ванда дапаможа яму знайсці якую дзяўчыну на гэтую ролю.

Жыгімонтаў хутар, названы ў гонар Вандзінага прадзеда, адкрыўся раптам за невялікім узгоркам. Тадзік убачыў асветленае акенца і пабег насустрач гэтаму жаданаму святлу. Хата стаяла, акружаная садочкам, абгароджаная невысокім плотам з лазы. Весніцы былі завязаныя вяроўкай, таму Тадзік пераскочыў плот і ў момант апынуўся ля акна, прыпаў да шыбы, але акно было завешанае, ён нічога не ўбачыў. Асцярожна пастукаў у шкло, якое звонка азвалася на дотык ягоных пальцаў.

– Хто там? – пачуўся з-за акна ўстрывожаны голас гаспадыні.

– Вандачка, гэта я, Тадэвуш, – сказаў хлопец усхвалявана.

– Які Тадэвуш?

Сэрца някліканага госця абарвалася і паляцела некуды ў прадонне. У галаве замітусіліся думкі: "Яна не помніць! І голас не пазнала! Не радая!"

– Той, які з панам маёрам Руткоўскім кватараваў на іншым хутары, – адказаў Тадзік.

– А-а-а! Успомніла! Зараз адчыню…

Юнак, абнадзеены, што нарэшце Ванда згадала пра яго, падаўся да дзвярэй. Счакаў хвіліну – і любая жанчына ўзнікла на парозе.

– Тадзік! Скуль ты? Чаму адзін? Нешта здарылася?.. – засыпала яна яго пытаннямі.

– Добры вечар, пані Ванда, – ледзьве стрымліваючы радасць, павітаўся госць, хацеў пацалаваць яе руку, але яна сама абхапіла ягоную галаву і цмокнула ў шчаку.

Ён разгубіўся і стаяў, не ведаючы, што належыць рабіць далей, толькі ўзіраўся ў яе твар, які ў прыцемку здаваўся неверагодна прыгожым. Яна схамянулася, сказала:

– Чаго ж мы тут стаім? Заходзь, Тадзік. Я вельмі радая, што хоць нехта наведаў мяне. Вусцішна мне адной…

– Мы атабырыліся недалёка, я цяпер буду часцей наведвацца ў Лазнякі.

Яму хацелася сказаць, што ён ішоў менавіта да яе, але стрымаўся, не жадаючы выдаваць сапраўдную мэту свайго з’яўлення. Так, ён марыў сустрэцца з Вандаю, імкнуўся да гэтага, а цяпер быў проста шчаслівы.

Яны ўвайшлі ў вялікі пакой хаты, абсталяванай на сялянскі манер: у правым кутку, каля дзвярэй, – вялікая белая печ, стол, лавы, услоны, за шырмаю бачны шырокі драўляны ложак. Пэўна, Вандзіны продкі былі людзі простыя, не імкнуліся да раскошы, а калі ўдавалася сабраць колькі тысяч злотых, трацілі іх на тое, каб набыць яшчэ зямлі, якую пасля аддалі ў спадчыну нашчадкам. Толькі зямля для сялян заўсёды была найвялікшай каштоўнасцю, якая карміла і забяспечвала сям’ю ўсім неабходным для існавання.

– Вешай сюды куртку, – яна паказала на цвік, забіты ля дзвярэй у сцяну. – Стаміўся, мусіць?

– Ат, шалёнаму сабаку трыццаць вёрст – не адлегласць, – засмяяўся Тадзік.

– Няўжо ты прайшоў столькі?

– Не ведаю, ляцеў напрасткі, каб пабачыць цудоўную пані, – нарэшце не вытрымаў ён і даў волю пачуццям.

– Тадзік, ты стаў падобны на пана Руткоўскага. У яго навучыўся выказвацца напышліва? Прызнавайся!

– Што вы, пані Ванда, я ад чыстага сэрца…

– Добра, добра, ведаю я вас, хлопцаў. Любіце вы лёстачкі слаць! Каб больш не падмазваўся. Ты мне, як малодшы брат, запомні гэта… Давай мый рукі, павячэраеш, а заадно раскажаш з якімі навінамі прыйшоў.

У Тадзікавай душы ад гэтых будзённых словаў быццам згас дзівосны агеньчык, які асвятляў яму шэрыя дні натхнёнымі пачуццямі і памкненнямі. Ён павесіў куртку на цвік, памыў рукі пад рукамыйнікам і спыніўся сярод хаты, адчуваючы тут сябе чужым і непатрэбным.

– Сядай да стала, чаго разгубіўся? – Ванда падштурхнула хлопца ў плечы і ён паслухмяна пасунуўся ўперад, не адчуваючы жадання есці, падняў вочы, сустрэўся з яе прамяністым позіркам, і ад гэтага святла зноў запалаў у ягонай душы трапяткі агеньчык, які надаваў сэнс жыццю. Каб прыхаваць пачуцці, ён спытаў:

– А дзе ж, ясная пані, ваш дзядзька? Чаму вы тут адна?

– Памёр, зямля яму пухам, напрадвесні… Разлічвала я на ягоныя мужчынскія рукі ў гаспадарцы, але смерць неміласэрна забрала ў мяне і гэтага родзіча…

– Шчыра спачуваю вам, пані Ванда…

– Што зробіш, трэба прымаць усё, што пасылае Бог. Ён лепш ведае, як нас пакараць і як узнагародзіць. Сядай жа да стала, – Ванда павяла хлопца за руку.

Ад дотыку яе далоні ён ажно ўстрапянуўся і адчуў, як гарачая хваля напружыла цела ўніўзе жывата, засаромеўся гэтага нечаканага прыліву цяпла, адчуў, што па-здрадніцку запалалі шчокі, а таму апусціў твар і, ужо седзячы за сталом, баяўся зірнуць на гаспадыню.

61

На другі дзень позна ўвечары Тадзік сабраўся наведаць маці. Сорамна было ісці з пустымі рукамі, ніякага падарунка ёй не падрыхтаваў, але выйсця не было. Папярэдзіў Ванду, што пойдзе ў Лазнякі, але мае намер яшчэ раз вярнуцца.

– У цябе хоць якая паперка ёсць? Дакумент які, хто ты такі? – спытала Ванда.

– Адкуль яму ўзяцца? – пытаннем на пытанне адказаў Тадзік.

– Будзь асцярожны, цяпер паліцыянты шныраюць па вёсках дзень і ноч, вышукваюць, як яны кажуць, варожыя элементы.

– Пастараюся...

– А чым маці парадуеш?

– Сабою…

– Гэта чыста па-мужчынску. Пачакай хвіліну…

Ванда дастала са скрыні паркалёвую хустачку з блакітнымі кветачкамі па беражку і падала хлопцу.

– Занясі прэзент маме. Няхай застанецца ў яе добрая памяць пра клапатлівага сына. Хустачка зусім новая, яшчэ ні разочку яе на завязвала.

– Мо не трэба, пані Ванда, у вас са мною і так зашмат турбот.

– Гэта прыемныя турботы, Тадзік, напраўду, – усміхнулася гаспадыня так шчыра, што яму здалося: яна ўжо пачала прывыкаць да яго, мо настане такі час, што і пакахае, тады ён будзе самы шчаслівы чалавек на свеце.

Хлопец узяў хустачку, акуратна згарнуў, засунуў у кішэню курткі, пацалаваў Вандзе руку на развітанне і сказаў.

– Дык я пайшоў.

– Беражы цябе Бог, – перажагнала яго Ванда.

Тадзік ступіў з сенцаў у цемру. Ноч выдалася бязмесячная, ішоў наўздагад, не бачачы сцежкі. Нарэшце на фоне неба ўзніклі чорныя абрысы хат. Ён паскорыў крокі ад радасці, што нарэшце праз столькі трывожных гадоў і неўладкаванага ляснога жыцця ён апынецца ў роднай хаце, будзе ўдыхаць пахі роднага жытла, слухаць любы голас матулі і хоць адну ноч ні пра што не думаць і не хвалявацца. Вакол панавала такая незвычайная цішыня, што хацелася ляцець у паветры, каб не шоргаць нагамі па зямлі, не парушаць гэты незвычайны спакой.

– Стой, хто ідзе! – спытаў нехта па-польску.

Незнаёмы грубы голас прагучаў так блізка, што Тадзік ажно прысеў ад нечаканасці, па партызанскай лясной звычцы з’явілася жаданне схавацца ў карчах, але ён помніў, што кустоўе знаходзіцца справа метраў за сто, а далей цягнецца лес. Крутнуўся на пятцы і пабег у бок кустоўя, услед прагучаў стрэл, другі, трэці. Тадзіка штурхнула ў плячо, апякло, а потым ён адчуў: па спіне заструменілася кроў. Як толькі дабег да лесу, спыніўся, прыслухаўся. Пагоні быццам не было. Ён выцягнуў Вандзіну хустачку з кішэні, перахапіў ёю плячо, заціскаючы рану, прайшоў па лесе кіламетры тры, у нетры не зашываўся, трымаўся прасекі, а потым выбавіўся з зарасніку, пашыбаваў назад на хутар, адчуваючы, як навальваецца млосць ад страты крыві, і хочацца легчы проста на поплаве і заснуць, нягледзячы на тое, што моцны боль працінаў цела. Ванда як толькі ўбачыла, што ён паранены, захвалявалася, загадала распрануцца, агледзела рану, канстатавала:

– Куля прайшла навылёт. І за тое дзякуй Богу, не спатрэбіцца аперацыя. Давядзецца табе трохі патрываць боль. Трэба рану абясшкодзіць...

Яна выйшла ў камору, а праз хвілін колькі вярнулася з пляшкаю самагонкі. Абліла рану са спіны і з боку грудзей. У Тадзіка ажно сэрца зайшлося ад болю, але ён сціснуў зубы і стрываў.

– Што здарылася? – спытала Ванда, перавязваючы рану кавалкам саматканага палатна.

– Напароўся на нейкую засаду.

– Я ж цябе папярэджвала…

– Цёмна вельмі, яны мяне таксама не бачылі, проста пачулі крокі, стрэльнулі наўздагон. Я адразу пабег да лесу. Потым агледзеўся – мяне ніхто не даганяе. Таму і вярнуўся.

– Добра, што не бачылі.

– Пані Ванда, я не хачу, каб у вас з-за мяне былі непрыемнасці, таму лічу, што мне трэба пайсці зараз жа назад да сваіх.

– Яшчэ чаго не хапала! І не думай! Нікуды я цябе не адпушчу ў такім стане. Хто там цябе будзе лячыць?

– Неяк выкараскаюся. Не першы раз… І падарунак ваш сапсаваў, – кіўнуў Тадзік на акрываўленую хустачку, якая валялася на падлозе.

– Такой бяды! Хустачку памыю. Уяўляю, што і мой муж гэтак жа ў Варшаве сыходзіў крывёю, ды ніхто яму не здолеў памагчы. Там былі тысячы забітых і параненых…

– Вайна не разбірае, каго хоча таго і забівае… Я ўжо шмат сяброў страціў, аднойчы настане і мая чарга…

– Не трэба так казаць. Я не дазволю, каб з табою здарылася нешта благое. На суседнім хутары, тут, недалёка, жыве стары Кузьма, ён лічыцца знахарам. Лечыць у асноўным коней ды кароў, але і людзям дапамагае, калі якая нявыкрутка. Пайду да яго.

– Навошта, пачакаем да раніцы, – прапанаваў Тадзік.

– Да раніцы невядома што з тваёю ранаю здарыцца, раптам запаленне пачнецца. Марудзіць нельга. Ты выпі для заспакаення кілішак і спі, я хутка вярнуся.

Ванда наліла кілішак самагонкі, паднесла хлопцу. Той выпіў і ажно сцепануўся, аказалася яна занадта пякучая і моцная.

– Мусіць, аднаго кілішка будзе мала. Вазьмі яшчэ адзін.

Тадзік не бараніўся ад гэтага клопату і спраўна выконваў усе загады гаспадыні. Ён зноў папрасіў яе застацца дома, але яна апранулася, узяла газавы ліхтар, патушыла лямпу і пайшла з хаты. Хлопец ляжаў на ложку, прыслухоўваўся да болю ў плячы, які патроху пачынаў сціхаць. Гарэлка адурманьвала галаву, хіліла да сну. Ён хутка заснуў, цяжкім сном хворага чалавека. Прачнуўся ад таго, што над ім схіліўся стары чалавек з доўгаю сівою барадою, аглядаў плячо. Тадзік здагадаўся, што гэта знахар, павітаўся з ім і спытаў:

– Як мая рана?

– Гарачка пачынаецца, не адчуваеш?

– Так, горача…

– Дам гаспадыні зёлкі і мазі, няхай лекуе. Калі што, прыходзьце, пані Ванда, неадкладна. Хворага трэба схаваць на вышкі ці ў клуню, каб на чужыя вочы не трапіў, бо будзе бяда.

– Схаваю, пан Кузьма, дзякую вам за дапамогу. Даруйце, што сярод ночы падняла.

– Жыццё чалавека, як крышталь, лёгка разбіць, а склеіць часам немагчыма.

Стары даў выпіць Тадзіку нейкі горкі ўзвар з чорнай пляшачкі, абмыў ім рану, паравязаў. Сказаў гаспадыні:

– Гэты ўзвар будзеце даваць, пані Ванда, хвораму праз кожныя чатыры гадзіны, а маззю змазвайце рану і перавязвайце штодня. Пакуль усё, што трэба. Калі што, клічце. Бывайце здаровыя, мне пара…

Ванда пайшла ўслед за старым. Тадзік чуў, як яна ў сенцах дзякавала і нешта давала, мусіць, вынесенае з каморы. Грукнулі дзверы, а праз нейкі час у пакой вярнулася гаспадыня і спытала:

– Як ты, Тадзік?

– Добра, хутка ачуняю, – адказаў ён і раптам падумаў, каб не гэтая рана, можа, ніколі не даведаўся б, якая чулая і клапатлівая жанчына, якую ён пакахаў.

Яна села побач на табурэтку, паклала прахалодную руку на ягоны лоб. Яму быццам адразу палепшала, таму ўсміхнуўся:

– Ваша рука, пані Ванда, лечыць лепш за ўсялякія лекі.

– Дрэнна лячу, тэмпература не спадае. Хутка трэба будзе зноў узвар піць.

– Ідзіце адпачываць, пані Ванда, я сам выпью ўзвар, – прапанаваў госць.

– Які ўжо тут адпачынак. Ноч на зыходзе. Пара брацца за справы.

– Прашу вас, паспіце хоць гадзінку. Усё лягчэй будзе. Калі мне пагоршае, я падам знак, – супакоіў жанчыну хлопец.

– Добра, добра, угаварыў. Пайду да Аліка на печ. Нешта ён там варочаецца…

Яна патушыла газавую лямпу. Было чутно, як распранулася і палезла на печ. Тадзік уяўляў яе рухі, і ў сэрцы запанаваў спакой. Ён не жадаў думаць ні пра рану, ні пра тое, што яму трэба хутчэй вяртацца да Руткоўскага, каб не палічылі здраднікам і перабежчыкам. Побач была каханая жанчына, і нічога большага ён у сваім жыцці не жадаў. Можа, трэба было сказаць дзякуй невядомаму чалавеку, які параніў яго, чым наблізіў да Вандачкі, да яе пяшчотных рук і ласкавых вачэй. Вунь яна дрэмле на печы і думае пра яго, як памагчы, што зварыць на сняданак і абед. Ён робіцца ёй патрэбны і неабходны, а ці не з гэтымі пачуццямі прыходзіць сапраўднае каханне? Гэта Руткоўскі хацеў заваяваць яе сэрца з наскоку, а Тадзік не такі, ён гатовы доўга і настойліва вырошчваць узаемныя пачуцці, каб пасля разам з любаю жанчынаю адсвяткаваць нараджэнне вялікага кахання. З гэтымі думкамі ён заснуў і прысніўся яму белы сад, увесь у квецені. Па гэтым садзе вёў ён Ванду, трымаючы за рукі, маўчалі, усміхаліся і любаваліся пяшчотнымі кветкамі.

– Гэта не наш сад, – раптам сказала Ванда.

– А чый? – спытаў ён.

– Не ведаю. Нейкі чужы. Нам ніколі не пасадзіць такі сад.

– Чаму?

– Таму што ўжо зіма…

– Якая зіма? Паглядзі, усё цвіце!

– Гэта снег, Тадзік! – ускрыкнула яна і раптам знікла.

Ён паглядзеў на кветкі і толькі цяпер заўважыў, што галіны абцяжарылі снежныя карункі. Ён крануў рукою яблыню. Яго абсыпала белым пылам. А потым снег паваліў з неба такі густы і непраглядны, што акрыў сабою ўвесь свет.

– Вандачка! Вандачка! Дзе ты? – закрычаў ён і раптам убачыў, што яблыня, якая толькі што была ўпрыгожаная снегам, запалала, апякаючы яму твар, рукі, усё цела, ад болю ён прастагнаў. – Вандачка! Вандачка!

І прачнуўся ад дотыку яе рук.

– Што здарылася? Што? – устрывожана спытала яна.

– Прабачце, прыснілася нешта.

– Я падумала, мо варта тваю маму паклікаць да нас?

– Ні ў якім разе! Калі яна дазнаецца, што я паранены, дык яшчэ больш будзе трывожыцца і сумаваць.

– Гарачка не сунімаецца, – гаспадыня прыклала халаднаватую далонь да ягонага лба. – Трэба выпіць узвар.

– З вашых рук я і атруту гатовы піць.

– Вось жа дастанецца некаму бабнік! – усміхнулася Ванда.

Тадзіку хацелася сказаць, што ён хоча быць толькі з ёю, ніхто яму больш не трэба, але стрымаўся, ведаючы, што каханне трэба вырошчваць асцярожна, каб выпадкова не параніць і не напалохаць.

62

Двойчы Варнак з казакамі ўдала выходзіў з аблавы. Чырвоныя забілі трох чалавек, якіх усё ж удалося вынесці і пахаваць на ўскраіне лесу. Але гэта было толькі першае папярэджанне. Калі яму здалося, што небяспека мінула, якраз у той самы час яны трапілі ў засаду, бой выдаўся кароткі. Чырвоных было шмат, а ў казакоў патронаў і тых вобмаль. Разбягаліся, хто куды, дамовіліся сабрацца на Воўчай выспе.