Паіміж небам і зямлёй

На хвалях лясной дарогі

Ад хаты — да рэчкі за агародамі: як гэта было далёка! Бяжыш, бывала, калі прыхопяць прыцемкі, і сэрца ёкае, заходзіцца: хаця б з кім-небудзь не спатыкнуцца са страшным...

А зараз выйшаў: як усё яно блізенька — метраў дзвесце, калі стаць на палавіне гэтай, такой доўгай калісьці, дарогі...

Ці не гэтак і з жыццём: пачыналася — аж дух займала ад бязмежжа, — настолькі ўсё далёка, канца-краю не відаць. А стаў, адолеўшы палову, — пабачыў: да вусцішнасці блізка ўсё. Ад калыскі да... — як зараз ад хаты да рэчкі...

Зрэшты, цяпер ужо і не рэчкі зусім, а канавы. Рэчкі няма, няма лазняку, алешніку, крушынніку, няма ўзбалоткаў, што нараджалі столькі вясновага шматгалосся — цецеручынага, бакасінага, жабінага... Глуха зараз у наваколлі. Здараюцца рэдкія галасы — і знаёмыя, і дагэтуль не пазнаныя. Але няма Свята — Свята вясны: няма салаўя...

Анямела і вёска. Няма песні — жывой, з душы ў душу. Усё, да рэшты, перасялілася ў «тэлескрынку»: і хаты, і людзі. Голас чалавечы нібы атрафіраваўся, адмёр, калі не лічыць некалькі зыкаў п'янага бузацёрства ды лаянкі...

Бывае такое ў летнюю спёку. Асабліва жніўнай парой, калі перагрэтае поле, нібы нізіннае возера ў паводку, расплываецца па лагчынах — да балацявін і купчастых імшарын, дзе хоць ледзь-ледзь, але ўсё ж дыхае з-пад зямлі вільготная прахалода.

А дарога, што бяжыць між кустоў і пералескаў, тая зусім ператвараецца ў рэчку: ідзеш і чуеш, як бушуе-коціцца з поля да лесу жытнёвая плынь. Паток ахінае цябе цёплым духам і ўсё гусцее і гусцее, аж пакуль не ўліваецца ў тунель пад ляснымі шатамі.

Тады жытнёвы дух пакрысе астывае ў імхах ды лістоце, змешваецца з водарам пушчанскай кары ды баравой жывіцы.

Дарога забывае пра поле.

Дарога робіцца лясной.

Вось тут і пачынаецца новае рэчышча, што гайдае цябе — ад праталінкі да праталінкі — як на сонечных хвалях: з цяньку ды на ўгрэў, з угрэву ды ў цянёк...

Во так і плывеш, так і плывеш — гайдаешся: то патанаючы ў пяшчотную прахалоду, то выныраючы з глыбіні на сонейка...

Ёсць у Чэхава цудоўнае апавяданне «Белалобы», цудоўнае сваёй псіхалагічнай насычанасцю: «характары» двух, так бы мовіць, прадстаўнікоў жывёльнага свету — старой, умудронай драпежніцкім досведам ваўчыцы і па-дзіцячы наіўнага і цікаўнага шчанюка — выяўляюцца па-чалавечы каларытна, дэталёва, пераканаўча і дакладна, што становяцца ў дастойным шэрагу літаратурн ых герояў, узорам класічных вобразаў...

І ёсць у гэтым апавяданні адзін штрышок, які не дае мне спакою вось ужо ці не больш за паўстагоддзя, выклікае нязгоду, скажам так... «...года три назад во время сильной бури вывернуло с корнем высокую старую сосну, отчего и образовалась эта яма» (у якой жыла ваўчыца з ваўчанятамі)... Колькі б ні перабіраў я ў памяці лясных бураломаў, павалаў і завалаў — ніяк не магу прыгадаць сасновую вывараць...

Не-не, не тое што веры не даю Антону Паўлавічу: магло быць... Ураганы ды смерчы і не такое ўтварыць здольныя... Але ж — сосны... Можа, хто і бачыў калі, можа, і яму, Чэхаву, на вочы трапілася такая? Можа... А ў мяне — ну, проста, душа не ляжыць, каб пагадзіцца... Вясковыя хлапчукі, (а я — з іх пароды) ведаюць: якія хвацкія, калі асцярожна выцягнуць з пясчанай зямлі, атрымліваюцца бізуны з каранёў маладой сасёнкі — метраў пяць-сем, не меней. А калі гэтакая «каранёвая сістэма» ды ўвекавуецца?! Хто ездзіў па дарозе ў сасновым бары, помніць, па якіх пакручаных, вузлаватых, нязрушных каранях дрогка скачуць колы фурманкі (на машыне не ездзіў — не ведаю: можа, мякчэй?..). А на старых вырубках: не даводзілася карчаваць сасновыя пні? смалякі на распал, на падгонку, а то і на паліва? ці нарыхтоўваць матэрыял для смалакурні?.. Паспрабуй-тка выбавіць з зямлі, вывернуць, вырваць з глыбіні галоўны, стрыжнявы корань сасны... Ого! — колькі патоў пральеш, падкопваючы ды падважваючы яго вагаю... Сапраўдныя ж прамыславікі ў такіх выпадках дынамітныя «шашкі» выкарыстоўваюць...

А вы кажаце — вывараць: з такімі каранямі (нагадваю: да дзесятка метраў у радыусе) сасна хутчэй зламаецца, чым «вывернецца». Так яно і бывае звычайна...

Вось елка — тая падае пад націскам ветру, падае з вывернутымі каранямі, падхапіўшы добры лапік прыствол ьнай імшанай глебы, утвараючы згаданую вывараць з ямай-лаўжом пад ёю. Такія карані ў елкі — не надта доўгія, не раскідзістыя і не глыбінныя, а верхавыя: вільгаці ім хапае, не трэба, высільваючыся, здабываць ды шукаць яе, бо расце ельнік звычайна па мясцінах больш нізінных, добра ўвільготненых...

Яловыя вывараці якраз і могуць паслужыць надзейным сховішчам, пад іх навесам — прыдатныя ўмовы для ваўчынага жытла: засяляй — і пладзіся.

Р. S. Згадаем яшчэ — як аргумент — верш выдатнага латышскага паэта Яна Райніса «Зламаныя сосны» - непакорныя сосны Балтыкі:

Зламаныя сосны, сімвал нязломнасці. Нязломнасці духу, нязломнасці памкнення да свабоды...

Здаецца, тут можна паклікаць на падмогу і паэтычны вобраз з верша Аркадзя Куляшова:

Бачым: не толькі сасна трымаецца за зямлю, але, тым часам, і саму зямлю трымае ў сваіх руках, аберагаючы і ратуючы, — такая моц у яе каранях!..

Дзень быў ціхі, бязветраны. Такія бываюць звычайна ў канцы жніўня, калі і ў людзей, і ў птушак, ды і наогул у прыродзе, наступае часовае адхланне ад прыпарнага клопату: у адных ад жніва, у другіх — ад завіханняў ля гнязда, каб накарміць ды паставіць на крыло ўежлівае патомства.

Ніхто не шастаў, не мітусіўся. І ў гэтай нерухомай цішыні раптам аб'явілася штосьці лятучае. Не сказаць, каб жывое, але як жа яно тады — без ветру? — ляціць сабе і ляціць... Можа, павучок які? Бываюць такія асеннія падарожнікі. Але таго адзіная павуцінка нясе — і толькі... А гэты — бачна ўжо, бо добра наблізіўся — увесь у гэтакіх бліскучых павуцінках, але тырчаць яны быццам шорстка натапыраныя, вожычкам. І чорненькая крапінка амаль мікраскапічна высвечваецца ў самым цэнтры гэтага «вожычка»... Цяпер ужо ясна: зярнятка нейкае. Накшталт дзьмухаўцовага. Толькі ў таго «апярэнне» для палёту — парашуцікам, а тут — паўсцінкі пухірыкам, ва ўсе бакі...

Тым часам лятунчык, параўняўшыся са мною, ужо і аддаляцца пачаў. Ну што ж — хай ляціць, я чапаць яго не стаў, хоць, можа, і пустазелле якое нясе ў агарод. Але ж гэтак прыгожа ляціць... То і няхай сабе...

Толькі тое падумаў — а ён: тут як тут — вяртаецца. І зноў жа гэтак плаўна, роўненька — не думаючы ні зніжацца, ні ўзлятаць вышэй...

А то ўжо цікавей: з чаго б гэта ён. І што прымусіла яго вярнуцца? Якая вятрынка? Які скразнячок?.. Ні ў паміне ні таго, ні другога, а ён такія развароты робіць...

І ўсё ж... І ўсё ж, здаецца, адгадку падказалі кветкі. Пэўна, трымала яго ў стане той, ледзь не касмічнай, бязважкасці клумба асенніх астраў, гэтых зямных зорак восені (хто не ведае: «астра» — ад грэцкай astron — «зорка»). Над ёю якраз (ды не над адною, а над цэлым сузор'ем!) і планіраваў лятунчык. З усіх бакоў была ўжо голая зямля, а тут — самая квецень.

Яе дыханнем і жыў ягоны палёт, трымалася вышыня. Бо, сапраўды: неяк адхіліўся ён крышачку ад клумбы і ціха пачаў асядаць... Тут я і падабраў яго. І ў карабочак асцярожненька паклаў (ці пасадзіў?)... Не таму што пустазелле, а каб спытацца ў дасведчаных людзей: чыё зярнятка такое разумнае?..

Выявілася: бадзякова... Што ж, бадзяк дык бадзяк. Не басяк... Той самы «татарнік», з жыццястойкасцю якога параўноўваў Леў Мікалаевіч Талстой у «Хаджы-Мураце» характар каўказскага горца, чачэнца: «Какая, однако, энергия и сила жизни... Как он усиленно защищал и дорого продал свою жизнь...»

Бачыў, як ішлі з лецішча на Лысай гары Аркадзь Марціновіч з жонкаю Леанілай Сымонаўнай. Не сказаць, што па-старэчы марудна, не спяшаючыся, — не, зусім не. Ішлі яны неяк далікатна, быццам на шпацыры. Як бы і не тычылася іх, што недзе там., за ляском, ёсць паўстанак Зялёнае, і ёсць (хутка будзе!) электрычка, і яе — ого! — ні ў якім разе нельга прапусціць. Трэба спяшацца, трэба паспець, трэба прыбавіць кроку!.. Гэтак і выжыльваліся, задыхана беглі, прыгорбіўшыся пад хатулямі і рукзакамі, «лысагорцы». Бег і я. Пакуль не пабачыў перад сабою іх — Марціновічаў...

А ішлі яны. сапраўды прыгожа — якраз у тым: рытме і тэмпе, што дыктаваліся настроем і музыкай летняга надвячорка. Ішлі — і любаваліся, і слухалі. Гаманілі паціху, прыпыняліся — ці то над квяцінкай з бухматаю чмялінай песняй, ці то перад берасцянкай, што на хвілінку выскачыла з гнязда, як звалілася, на сцежку — перахапіць што-небудзь дзеля вячэры... Здаецца, заміралі яны, гледзячы на птушку — каб не спалохаць. А можа, нават, каб і спытацца пра нешта — пра яе, птушынае. Хіба не цікава гэта чалавеку, тым: больш творчаму, а яшчэ больш — празаіку...

Прыпыняўся зводдаль і я. Зноў жа, каб не патрывожыць, але ўжо не птушку, а таемную думу Аркадзя Нічыпаравіча. Па сабе знаю: не варта ў такіх выпадках лезці ў вочы... І бачылася мне, як перагортваецца старонка — такой жа няспешнай, задуменнай, не заносістай, але грунтоўнай, як гэты схіл працоўнага дня, — ягонай прозы...

Так было, пакуль не выбраліся на асфальт — ёсць такая «цывілізаваная» гарлавіна паміж былымі піянерскімі лагерамі і чыгуначным паўстанкам.

Ось тут і пачалося...

Адна за адной, адна за адной, і насустрач, і наўздагонкі імчаліся, выгінаючыся на завоінах шасэйкі, то «Волгі», то «Жыгулі», а найчасцей — тыя, назвы якіх мне і ведаць не дадзена было. І рулявалі ў большасці — гэта я ўжо ведаў — нашчадкі былых (ды і тымчасовых) гаспадароў жыцця, што ўхапілі на «перабудовачнай дзяльбе» свой «кавалак» з партыйна-камсамольскіх (ды і не толькі) рахункаў — у якасці самых давераных асоб, каб «зберагчы» сродкі партыі для будучых «класавых баёў»... Збераглі, канешне... Толькі, выявілася, што для сябе. Бо «заначка» тая зрабілася як бы: «безгаспадарнай», а таму і асела ў «давераных» кішэнях. Заадно трапілі туды і «пазыкі», шчодра «прафінапсаваныя» за кошт укладаў працоўнага люду ў ашчадныя касы, — на «чорны» ці «смяротны» дзень. Сталіся «стартавым капіталам» для наваяўленых «бізнесменаў»...

Уся гэтая брація і газавала цяпер па асфальце, разганяючы, як раскідваючы ці распырскваючы, люд па абочынах... Дабаўляліся і «пралетарскія» «транспартныя сродкі»: лёталі дзікія матацыклісты-падшывальцы, не раўнуючы, як чэрці з чыгункамі-каскамі на галовах...

Зачуўшы маторны трэскат і вэрхал, Марціновічы — зноў жа няспешна — прыпыняліся, а потым ужо збочвалі з дарогі. Чакалі, пакуль, абдаючы газавым смуродам, пранясецца чарговая «тачка» з «рулявым», што заносіста і з неаспрэчнай перавагай кідаў касы позірк на пешых «дачных няўдачнікаў»...

Чакаў Аркадзь Нічыпаравіч, здаецца, цярпліва, але без почату. І нават вочы — не тое зусім, што перад берасцянкаю — убок адводзіў...

Шапку не знімаў. І не кланяўся...

Шмат песень, не меней ухвальных слоў праспявана і сказана сонцу. Яно — ясназорца, яно ўсё бачыць і ўсё бласлаўляе — усёдайнае: на квітненне і плён...

А люстэрка ягонае — месяц? Ахавальнік, абярэжнік — сакрэтны спадарожнік закаханых?.. Грахоўны сведка пачаткаў — у словах, у пацалунках, у смяротнай слодычы, імя якой — такое ж светлае — так і не прыдумалі людзі...

О, колькі разбілася нашых дум і парыванняў аб гэты начны бераг сонца...

Самыя патаемныя прызнанні былі не пры сонцы — пры месяцы. І самыя чароўныя закляцці былі пры ім. І праклёны — чорныя і пякельныя — бласлаўляліся светлай поўняю...

Не раз я лавіў сябе на падманлівым — і неадступным загадкавасцю сваёй — адчуванні: глядзіш на адлюстраванне месяца ў рачной плыні і здаецца, што не вада рухаецца, бязмоўна ўсхліпваючы, сутыкнуўшыся з якім-небудзь прыбярэжным асаковым мыском ці падмытым коранем алешыны, а месяц плыве, пакалыхваючыся на лёгкім, без хваль, спружыністым люстэрку...

Так і на небе: хмаркі ляцяць, то засланяючы, то абмінаючы светлую, разгорнутую месячную поўню, а выдае, што гэта ён, месяц, так імкліва праносіцца ў міжзорных вышынях... І ты ўжо міжволі пачынаеш сачыць позіркам гэты лёт, нават галаву паварочваеш, падуладны гэтаму ўяўнаму руху, пакуль не спахопішся... Хоць, па сутнасці, так яно і ёсць: месяц імчыць — вечны спадарожнік зямлі — у касмічнай прасторы. А ты стаіш, нерухомы, зачараваны гэтым, відавочным, а не тым, сусветным, летам, і здагадвацца не хочаш, што гэта час твой ляціць — такі імклівы, імгненны, прывідны на гэтай зямлі, пад гэтым месяцам, пад гэтым небам...

пытаўся Максім Танк. Пэўна, згадваўся яму шаўчэнкаўскі Дняпро з месяцам, што «неначе човен в синім морі, то виринав, то потопав...» А недзе — у іншым вымярэнні — у д'ябальскім кручэнні завірухі: «невидимкою луна освещает снег летучий» — з пушкінскіх «Бесов»...

Кажуць, усе амерыканскія астранаўты, якія пабывалі на Месяцы, вярнуўшыся на Зямлю, былі адзначаныя неадэкватнымі паводзінамі: хто замкнуўся ў сабе, хто падаўся ў беспрасветную містыку, хто наогул псіхічна зламаўся да вар'яцтва...

І — да ведама, адносна біярытмікі, — адна з высноў астралогіі: асабліва моцна рытмы Месяца выяўляюцца ў жанчыны...

Павучок быў маленькі, нават вельмі маленькі. Але апетыт меў павучыны і есці хацеў, як і. ўсе павукі. Таму і сядзеў ад самага ранняга ранку, як толькі сонца збольшага збіла расу, у маркотным і самотным чаканні. Сядзеў на беразе свайго, па ягоных мерках, вялікага павуціннага возера, закінуўшы ў затоку сець, зразумела, таксама павуцінную. А як жа інакш: сам ён павук, хай сабе і маленькі, і ўсё ў яго мусіла быць з павуціны. Нічога іншага ён не меў: ні вады, ні пяньковых нітак, ні капронавых, як цяпер павялося, каб сплесці сетку. Не кажучы ўжо пра які-небудзь перамёт з учэпістымі сталёвымі кіпцюрамі-хапунамі ці хаця б вуду з жылістай лёскай і джалістым кручком... Сядзеў, як сядзіць, бывае, малы хлапчук з самаробнаю вудачкай-свісцёлкай: вудзільна арэхавае, а то і лазовае — амаль што дубчык, лёска — з конскага хваста, паплавок — з гусінага пяра-пішчыка, — сядзіць у чаканні якога-небудзь печкурка ці верхаводкі-уклейкі... І раптам ухопіцца за нажыўку што-небудзь вялізнае і здаравеннае...

Гэткая нечаканая ўдача надарылася і павучку. Затрымцела не толькі ягоная сетачка, але і ўся азярына ўскалыхнулася.

Павучок адразу аж спалохаўся, але беспамылкова вызначыў, адкуль накочваюцца гэтыя ўраганныя, як дзевяты вал, хваляванні. Падхапіўся ён, слізгануў па нітачцы павуцінкі да месца здарэння. Сам дробненькі, як чорная расінка, а перад ім — страшыдла разоў у пяць, а то і ў дзесяць, большае за яго, ды і сківіцы — абцугі-кусачкі — не раўня павучковым: драціну сталёвую, здаецца, умэнт перашчыкнуць, а не тое што павуцінку. Ды і сам павучок такому на зуб не пападайся... Ён адразу ж і зразумеў гэта: пастаяў на бяспечнай адлегласці, прыкінуў, ацаніў свае баявыя магчымасці і ціхенька адкаціўся, слізгануў назад, на ранейшую пазіцыю.

Павучок ведае: цяпер яму спяшацца не варта ды і сэнсу ніякага няма. Цяпер усё зробіць павуцінка. Танюсенькая яна, кволая: махне заграбастай лапкаю ці сківіцай зачэпіць страшыдла — і як не было той павуцінкі... Так то яно так, але замест яе, парванай, ужо вісне на той лапцы ці на сківіцы дзве альбо тры новыя павуцінкі. І чым больш размахваецца, бушуе страшыдла, тым шчыльней заблытваецца ў павуцінні. Як бач: ужо і на дзве нагі спутаны, і на чатыры, і на ўсе шэсць... А там, глядзіш, і ўжо махаць нечым... Толькі сківіцы яшчэ то разыходзяцца, то сцінаюцца, аж рыпяць, здаецца...

Падбяжыць павучок, калі трапятанне сунімецца, паглядзіць: не, яшчэ ранавата набліжацца... Так і цікуе, так і цікуе раз за разам...

А страшыдла тым часам знямогла прыбілася ў куточак і варухнуцца не можа, адно толькі як ад сораму схавалася: з такімі сківіцамі і так ганебна ў палон здавацца!.. Ды яшчэ каб у палон... Павучок жа быў галодны...

Калі б павучок пазнаёміўся са страшыдлам, то даведаўся б, што гэта не хто іншы, як скакун палявы... Яшчэ б і пасябравалі, можа...

Але павучку было не да знаёмстваў: павучок хацеў есці... У-у, натура павучыная — яна і ёсць павучыная...

Не, гэта была не сустрэча, прызначаная напярэдадні па тэлефоне ці замоўленая пры ўчарашнім развітанні. Не прадбачылася тут ні вясёлага сяброўскага шчэбету, ні важнай дзелавой размовы, ні сур'ёзнай разборкі... Не нагадвала гэтая дзея і славутую «Сцэну ля фантана» з оперы Мусаргскага «Барыс Гадуноў», дзе Самазванец Ілжэдзмітрый клянецца ў каханні Марыі Мнішак...

Т фантан гэты быў зусім не з такіх, што ўпрыгожваюць прыдворныя паркі царскіх палацаў ці гарадскія плошчы і скверы. Ды і ўзнікнуць яму тут ніяк не выпадала, калі паглядзець на справу сур'ёзна. Вада ўпырсквалася, узлятала ўгору зусім без належнай на тое патрэбы і ў зусім непрыдатным месцы. Можна сказаць, выглядала гэта пустым вадалействам і марнатраўствам, ды яшчэ пэўнай нязручнасцю для людзей, што праходзілі міма...

А было іх тут, тых людзей, не тое што многа, а вельмі многа. Бо дзеелася ўсё на чыгуначнай платформе. І фантаніравала вада ды разлівалася лужаю вакол трубы, што чамусьці тырчэла тут са сваім, як гэта часцей водзіцца ў такіх, прывакзальных, выпадках, сапсаваным ці наогул збітым і так-сяк прыкручаным драцяною кранам...

Словам, кран быў. Але — па ўсім жа відаць — дзіравы і нікому не патрэбны. Нікому з людзей. Бо...

Вось гэтае «бо» якраз і ўгледзела ці пачула плюскатанне і шуснула да вады — спачатку ў выглядзе адной, а потым і другой — наўздагон — галкі...

Дзень быў спякотны, і галкам хацелася піць. То проста і плюхнуліся яны з прывакзальнай будыніны ў лужу. Раз-другі ўскінулі ўгору дзюбкі, перакочваючы ў перасмяглыя глоткі выратоўныя кроплі вільгаці. А потым і азірацца пачалі. Не таму, што спалохаліся. Прывакзальныя галкі звыклыя да натоўпу. Тым больш, што і натоўп сотнямі сваіх ног не надта набліжаўся да галак, стараючыся абмінуць лужу.

Азірацца ж галкі пачалі, зацікавіўшыся: адкуль гэта зверху падае вада. І тая, што была больш здагадлівая, тут жа ўспырхнула да крана, уселася побач з фантанчыкам і сунула ў ягоны струмень разяўленую дзюбку.

О, як было гэта гаманліва і прыгожа: лавіць на вышыні мігатлівыя кроплі і ўзносіць раз-пораз — яшчэ вышэй за фантанчык — дзюбку. Быццам горн узнімала галка: вось-вось заіграе-затрубіць.

Але ўжо гэтага якраз і не магла сцярпець тая, што засталася ў лужы. Да таго ж пачувалася яна, пэўна, мацнейшаю і разумела, што сіла зараз мае перавагу над кемлівасцю. А таму і ўсхапілася яна з лужы, і найшла ў наступ на «разумніцу-фантаншчыцу».

Спіхнула-такі... І ўсеўшыся на абрэзак трубы, тут жа паўтарыла ўсё, што рабіла адпрэчаная галка. А гонару ж колькі было, а пыхі!.. Рыхтык акторка на сцэне. Ды яшчэ, пазіраючы зверху, здзекліва чэкаць пачала. Быццам пыталася: «Ну, як там, у лужы?..»

А што ў лужы? — кемлівая на тое і ёсць кемлівая: раптам разгарнула крылы — і давай плёскацца, купацца, значыць. На тую, верхнюю, нават і вокам не вядзе.

«Ах, дык ты яшчэ і гэтак?!» — і паколькі нападаць з вышыні куды ямчэй, то і спікіравала зайздросніца ў лужу, і пачала чубіць купальшчыцу. Паляцелі — і пырскі, і пер'е...

І толькі задумлівы грак пазіраў з таполі на галчыную мітрэнгу і даўмецца не мог: дзеля чаго ўся гэтая валтузня?..

Ну, сапраўды: навошта бойка, навошта вайна?.. Каб вады больш ухапіць? Дык яе ў лужы — як у моры, калі па-галчынаму мерыць... З-за гонару: вышэй сесці, вышэй дзюбу ўзнімаць з вільготнаю кропляй? Альбо вада там смачнейшая? Дык жа з аднае трубы... Ці ў імя прыгажосці, дзеля «эстэтыкі піцця»? То ўжо гэта — ні ў якую дзюбку, як кажуць, не лезе: прыгажосць — і вайна...

Мудры грак — ды паспрабуй разбярыся тут з гэтымі галкамі...

Вагон электрычкі быў запоўнены. Ну, не гэтак, як у загадцы пра гарбуз, дзе «ні вакон, ні дзвярэй, поўна хата людзей», — былі і вокны, і дзверы, а вось месцаў вольных не было. Скажам, як у тэатры пры аншлазе можна прыладзіцца «на прыстаўным». Ці так (што бліжэй стасуецца да нашага выпадку), як бывае на футболе падчас сустрэчы каманд экстракласа: маеш уваходны білет, то масціся на прыступны, падаслаўшы газетку, альбо стой сабе, не замінаючы глядзець тым, хто раскашуецца на трыбунах...

Стаялі і ў вагоне. Хоць пакуль яшчэ і не надта густа...

На нейкім прыпынку да «ўстойлівых» далучыліся яшчэ трое: маленькі хлопчык, ягоная мама, бялявая, зграбная маладзічка, і дзядуля.

Вось тут самы раз і вярнуцца да таго, што «бліжэй стасуецца да нашага выпадку». Гэтага чалавека, дзядулю, я ведаў. Ведаў не асабіста, але пазнаць мог беспамылкова. Дзядуля быў калісьці «футбалістам Івановым». Не-не, гэта не з серыі «Іваноў, Пятроў, Сідараў...» — прозвішча ягонае сапраўды было: Іваноў Яно гучала на стадыёнах, яно паўтаралася ў спартыўных рэпартажах і ў «разборках» футбольных аматараў («От каб ён ды яго... ды каб не нагой, а галавой...»)... Іваноў не быў кумірам-форвардам, ён гуляў у абароне. Стаяў, як гаворыцца, надзейна і цвёрда. Не раз, праўда, і ляжаць даводзілася яму на футбольным газоне, курчачыся ад болю, асабліва, калі ўдар зламыснага праціўніка трапляў па нагах... А ў дадатак яшчэ які-небудзь п'янаваты гарлапан з самага далёкага сектара на ўсю глотку раіў: «Уставай — прастудзішся!..»

Ногі футбаліста, відаць, самыя пакутныя, самыя, што называецца, бітыя-перабітыя між людскіх ног... Але стаяў Іваноў на подступах да варот нашай каманды, адзінай беларускай каманды ў вышэйшай лізе, не думаючы пра ногі...

Стаяў ён і цяпер — у вагоне электрычкі: месцаў не знайшлося ні двух- ці трохгадоваму ўнуку, ні дзядулю...

Ён даводзіўся мне, пэўна, равеснікам, можа, меў гадоў на пяць болей. Але старэйшых за нас у вагоне, бадай што, не было. Ранішняя электрычка везла ў Мінск у асноўным моладзь — на працу, на вучобу... Сядзелі ўпобачкі знаёмыя між сабой — жартавалі, смяяліся. Той-сёй прыкідваўся, што дужа стомлены і схіляў галаву ў дрымоце. Між маладых твараў і тварыкаў я выгледзеў нават адно негрыцянскае аблічча. Чорная, кучаравая, з крыху выцягнутай уверх макаўкай, галава яго чамусьці нагадвала мне куміраў футбольнага свету Пеле і Марадону...

А наш, хай сабе і не кумір, Іваноў — стаяў, панураны, і ўвесь час, як мне падалося, помніў пра ногі. Дакладней, яны не давалі забыцца пра сябе. Іваноў пакутна перамінаўся з нагі на нагу, іншы раз пры гэтым нахіляўся да крохі-ўнучка, па-змоўніцку падміргваў яму, штосьці шаптаў і горка ўсміхаўся...

І тады я не вытрымаў, устаў і сказаў: «Я вас ведаю, вы Іваноў, — сядайце. Вашы ногі так стаміліся, хай адпачнуць...» Іваноў страпянуўся, але запярэчыў: «Справа звычная...», як бы даючы знаць, што разумее, пра што гаворка. А я даводзіў сваё, гаварыў, што мне лягчэй было тупаць нагамі на трыбуне, свістаць ды галёкаць «давай!», «на мыла!..» (хоць, прызнацца, я і не грашыў гэтым, але зараз — гаварыў, дзеля абагульнення), а ногі яго, Іванова, працавалі, не па-чалавечы стамляліся і заходзіліся, як не плакалі, ад болю...

Так і стаялі мы ў перапоўненым вагоне, старэйшыя з усіх прысутных. Спрачаліся, каму сесці. І ніхто быццам і не звяртаў на нас увагі, такі выгляд рабілі, па самыя вушы занятыя, загружаныя сваім смехам, жарцікамі, учарашнім недасыпаннем...

Вось і ўся гісторыя... І ці варта яе згадваць?.. Нічога ж асаблівага не здарылася. Ну, пазнаў я Іванова. Ну, пастаялі... Ну і што? Астатнія ж не пазналі — дык чаго ім стаяць?..

Сядзяць людзі, едуць, клопаты свае вязуць... А вы стойце сабе і далей...

І ўсё ж — падумаўшы — усё ж у гісторыі гэтай штосьці было. Было...

Зноў — як і ўчора, як і заўтра будзе, — «мая электрычка», «мая штодзённая»...

І ў ёй — зноў — звычайная мітусня, «перахопы»... А сёння яшчэ і перадвыходная «звалка»...

Успыхнула спрэчка з-за месца. Нейкі малады хлыст не ўступаў месца бабцы. Яе дзед «зганяў» бэйбуса, а той «адбіваўся»: «Я с работы!..»

Самы моцны аргумент «зганяльшчыкаў» (а зганялі ўсе суседнеўладкаваныя і неўладкаваныя) прагучаў з вуснаў аднае цёткі: «Беларус бы так не паступіў...»

«Работяга» беларусам быць усё ж не наважыўся. Бог з ім...

Але бачыць Бог: жыве самаўсведамленне (так цётка сцвердзіла) сапраўднага беларуса! Ёсць разуменне сваёй адметнасці, беларускасці: «Беларус бы так не паступіў...»

Прайшоў бы і я міма гэтага мурашніка: ці мала іх — маленькіх, з купінку, і вялікіх, з добрую капу, а то і стажок, сена — мітусліва і мякка пухірыцца ў лесе. Ля кожнага не будзеш спыняцца. І дзеля чаго? Бегаюць мурашкі, снуюць туды-сюды — ну і хай сабе. Клопат, значыць, нейкі маюць...

А да гэтага мурашніка я мусіў вярнуцца. Не адразу, а крокаў праз дваццаць, калі выразна, і неяк аж не верачы, пачаў заўважаць: праз мох, праз траву коціцца па зямлі мурашыны ручаёк. Адкуль? здагадацца няцяжка. Ды і не пашкадаваў я тыя дваццаць крокаў, каб упэўніцца: зноў падышоў да мурашніка. Так і ёсць: з яго, як з пагорка, скочваюцца гэтыя чорна-рыжыя кропелькі, зліваюцца ў роўненькі жывы струмок, набіраючы разгон... А вось куды? — гэта ўжо загадка. Прынамсі для мяне. Самі мурашкі, пэўна ж, ведаюць. Інакш не спяшаліся б гэтак...

Пайшоў і я ў той бок. Заадно і крокі лічыць пачаў. Іду сабе, не спяшаюся. Бо мне што: ступлю раз — і адразу тысячу мурашак, не менш, абганяю. А яны ўсё бягуць, бягуць... Паступова я нават і сцежку, вытаптаную імі, быццам заўважаць пачаў. Пасля сам з сябе пасмяяўся: адкуль жа быць той сцежцы ад гэтакіх дробненькіх ножак?! Здалося, канешне ж, мне...

А сцежка ўсё адно мроіцца: дужа ж многа мурашак тупацела па гэтай лясной істужцы ў пядзю-паўтары шырынёю. Тупату я, зразумела, не чуў, бо не дадзена чалавечаму вуху пачуць гэтакае. Але ж самі яны, мурашкі, пэўна, чуюць? І столькі ног! І такі шлях!.. Я намерыў ужо дзвесце пяцьдзесят крокаў. Маіх, чалавечых. А мурашыных?! Нават і злічыць не бяруся... А ім жа трэба дайсці... То схаваецца ручаёк у высокім версе, то, калі трапіцца на дарозе завал які з ламачча, дык пад яго, як у тунель, уліваецца. А з другога боку выплеснецца — і ўсё бяжыць, бяжыць. І ўсё — туды, туды... Туды? Не-не, пачакай, пачакай — толькі цяпер я прыгледзеўся як след: бягуць і адтуль, назад. Адно што вяртаюцца не так прытка, бо ўсе цягнуць паклажу нейкую. Іншы раз прыпыняецца такі «грузавічок», вусікі-антэны настаўляе і сустрэчнай мурашцы лёгкім дотыкам да ейных вусікаў штосьці скажа — сігнал падасць. І тады гэтая, што паражняком бегла, падхоплівае паклажу, разварочваецца і нясе ў бок мурашніка, а змораная — таксама мяняе курс і, уліўшыся ў агульны паток, ужо ўлегцы, кіруецца туды, адкуль толькі што бегла...

Тым часам неўпрыкмет разгарнулася перада мною маладая сасновая дзялянка з маткамі-старадрэвінамі. І тут заўважыў я, што мурашыная істужка як бы распыляцца пачала: разбягалася і ўвачавідкі радзела.

Ступіў я колькі крокаў у адзін бок, у другі — няма, знікла жывая «дарожка». Але затое позірк мой улавіў яшчэ нешта, больш нечаканае: на сасновай галінцы мурашак пяць ці шэсць «свежавалі» вялізнага, па мурашыных маштабах, зразумела, тоўстага, як абручыкамі перацягнутага, быццам падзеленага на кольцы, вусеня...

Вось гэтак я і дайшоў да разгадкі — праз дзвесце пяцьдзесят крокаў. Мурашкі вялі вайну з вусенем начніцы, соўкі, на гэты раз — хваёвай (наогул жа іх у Беларусі, совак гэтых, больш чым 330 відаў!..). Гэта матыль такі. Сам па сабе прыгожы і прывабны, харчуецца нектарам з кветак ды іншымі прысмакамі. А вось «дзеткі» ягоныя, вусені, барані бог, такія пражэрлівыя, столькі шкоды прыносяць і полю, і лесу... Бывае, як наплодзяцца — усю зеляніну з'ядаюць... Хоць і яны з выгляду не пачварныя: прыгажосцю сваёй многіх за пояс заткнуць, да таго ж і паяскоў тых не адзін, а з дзесятак, пэўна, у кожнага будзе. Бачылі ж: абручыкі якія ў вусеня. Гэта ўпоперак. А ўздоўж — залюбавацца: поверху, па спінцы, палоска зялёная, ніжэй — белая істужка ідзе, потым зноў — зялёная, спадыспаду — жоўтая плямка, на падбой, а паміж двух гэтых колераў, каб не зліваліся, чорная рыска надзелена — нітачкаю цягнецца... А дзеля чаго прыгажосць? Навошта расфарбоўка такая? А ўсё, каб непрыкметна схавацца на сасновай галінцы — усе колеры ёй у тон.

Ды ад мурашак не схаваешся! Не вокам яны бачаць, вусікамі-антэнамі: сігнал прымаюць ад сваіх разведчыкаў. І — у паход!..

І паўстае мурашыны заслон перад шкоднікам. Бягуць і бягуць мурашкі. Сюды і назад. Сюды і назад... Нясуць здабычу ў мурашнік.

Для лесу — санітарыя.

Для мяне — разгаданая загадка.

А для іх, для мурашак, — дарога жыцця.

Чуеце? — ножкамі, ножкамі — шамаціць Мурашыны шлях...