З глыбінь тысячагоддзяў

З КАМЕНЮ, РАГОЎ, КОСТАК, ГЛІНЫ...

Пры вырабе прылад працы старажытны чалавек карыстаўся разнастайнымі прыёмамі i спосабамі апрацоўкі крэменю. Найбольш раннім з ix — абіўкай — ён авалодаў яшчэ ў самым пачатку сваёй гісторыі, у палеаліце. Такім спосабам з буйных крамянёвых канкрэцый або з ix кавалкаў атрымліваліся масіўныя прылады працы, у прыватнасці палеалітычныя ручныя секачы. Таксама i ў неаліце вырабу кожнай сякеры, цяслы або долата папярэднічала першапачатковая абіўка кавалка крэменю. Гэта аперацыя праводзілася з дапамогай адбойнікаў, для якіх найбольш падыходзілі каменныя галькі выцягнутай формы. На супрацьлеглых канцах такіх прылад добра прыкметны зношаныя паверхні са слядамі шматлікіх удараў.

Калі нарыхтоўцы хацелі надаць больш дасканалую форму, то прымянялі ўдарны рэтуш, які наносіўся лёгкімі ўдарамі адбойніка па краях вырабу. Гэтым звычайна i заканчвалася апрацоўка буйных прылад. Сякеры, апрацаваныя такім чынам, можна было шліфаваць.

Амаль усе меншыя прылады, як нажы, скрабалкі i г. д., вырабляліся з адшчэпаў i пласткоў, якія адколваліся ад так званых нуклеусаў — адпаведным чынам падрыхтаваных крамянёвых канкрэцый. Для гэтага браўся кавалак крэменю i ў ім бакавым ударам збівалася вяршыня. Так утваралася своеасаблівая пляцоўка. Пры моцным націску спецыяльнага прыстасавання — драўлянага або касцянога стрыжня з крамянёвым наканечнікам — з краёў пляцоўкі адколваліся тонкія i здзіўляюча падобныя на нож пласткі i адшчэпы.

Адшчэп або пласток — гэта яшчэ не прылады для ўжытку. Іх трэба было адпаведным чынам апрацаваць. Доўгай i тонкай крамянёвай прыладай — рэтушорам з краёў ix адколваліся тонкія лусачкі, гэта значыць, наносіўся так званы рэтуш. Бакі вырабаў набывалі выгляд пілачак, якія добра рэзалі.

Найбольш распаўсюджаныя знаходкі на стаянках каменнага веку, асабліва неалітычных — рэжучыя прылады. Гэта звычайна былі доўгія ножападобныя пласткі або нават адшчэпы з плоскім завастраючым рэтушам па краях. У познім неаліце з'явіліся сапраўдныя крамянёвыя нажы розных формаў — з завостранымі канцамі, выгнутым! лёзамі, а таксама i сапраўдныя кінжалы. Некалькі добра апрацаваных кінжалаў лістападобнай формы было знойдзена на стаянцы Асавец у Бешанковіцкім раёне. Тут жа натрапілася i касцяная рукаятка да аднаго з ix. На канцы рукаяткі была выразана галоўка, а таксама прасвідраваны адтуліны для замацавання шнура, якім кінжал прывязваўся да пояса.

Адшчэпы або абломкі ножападобных пласткоў, у якіх край закругляўся i апрацоўваўся стромкім рэтушам, служылі скрабалкамі. Такая прылада з'яўлялася універсальнай, ёй можна было чысціць рыбу, здзіраць мяздру са скуры, рэзаць скуру жывёл i кару дрэў, апрацоўваць унутраныя часткі драўляных лыжак i місак.

Завостраныя i рэтушаваныя пласткі i адшчэпы служылі праколкамі. Імі рабіліся невялікія адтуліны ў скуры або кары. Адпаведным чынам апрацаваныя еупрацьлеглым рэтушам востраканечнікі былі пракруткамі, якімі свідраваліся розныя тонкія адтуліны ў костках, дрэве, ракавінах, гліняных гаршках i нават у каменнях.

Сярод крамянёвых прылад працы адносна невялікую групу складалі разцы, якія пераважна прымяняліся для апрацоўкі костак. I па сваёй форме, i па спосабу прымянення крамянёвыя разцы здзіўляюча падобны на сучасныя разцы, з той толькі розніцай, што апошнія прыводзяцца ў дзеянне не рукамі, a спецыяльнымі станкамі,

Наканечнікі дзідаў i стрэлаў таксама выраблялі з крэменю. Для гэтага звычайна выкарыстоўваліся шырокія пласткі, якім з дапамогай бакавога ўдарнага рэтуша надавалася лістападобная форма.

Вялікае захапленне выклікаюць крамянёвыя наканечнікі стрэлаў, якія часта сустракаюцца на старажытных помніках. У канцы палеаліту, калі i быў вынайдзены лук, наканечнікі стрэлаў мелі адносна значныя памеры. У мезаліце ж у якасці наканечнікаў прымянялі i так званыя мікраліты — розныя дробна пасечаныя пласткі i адшчэпы, рэтушаваныя па краях.

У пачатку неаліту наканечнікі былі пераважна лістападобныя, але на захадзе i поўдні нашай рэспублікі ў той час з'явіліся i трохвугольныя экземпляры. Пазней тут пачал! вырабляць наканечнікі з увагнутай падставай, паабапал якой выдзяляліся вострыя зазубні. З цягам часу такая форма распаўсюдзілася па ўсёй тэрыторыі.

З чым жа было звязана з'яўленне розных наканечнікаў стрэлаў i змяненне ix формы?

Страла была незаменнай зброяй на паляванні. I не толькі на дробную дзічыну або птушак. З моцнага, добра зробленага лука можна было выпускаць стрэлы з вялікім імпэтам, дастатковым для паражэння буйной жывёліны. Калі кінутае кап'ё пралятала 30-40 м, то страла — больш чым 100 м. Этнографам вядома, што дальнасць бою з цяжкага індзейскага лука даходзіла да 450 м. Непараўнальная была i яго ўбойная сіла: напрыклад, эскімосы з блізкай адлегласці прабівалі аленя навылет, а за 300 м індзеец з племені апачаў мог наскрозь прабіць чалавека. У час заваявання іспанцамі Цэнтральнай Амерыкі здараліся выпадкі, калі канквістадары аказваліся літаральна прыбітыя стрэламі да сваіх коней.

Паляўнічы, забіўшы здабычу, вымаў з яе цела стралу разам з наканечнікам i мог выкарыстаць яе зноў. Таму было мэтазгодна рабіць наканечнік лістападобнай, абцякальнай формы. З развіццём земляробства i жывёлагадоўлі пашыраліся ўзброеныя сутычкі паміж плямёнамі. Зброя паляўнічага ўсё часцей пачынала скіроўвацца на чалавека. Вось якраз тады i пайшлі ў ход трохвугольныя з зазубнямі наканечнікі — паранены мог вызваліцца ад дрэўка стралы, але яе наканечнік чапляўся зазубнямі за мышцы i заставаўся ў целе пацярпеўшага, прычыняючы яму несупынныя пакуты.

Яшчэ ручны сякач ранняга палеаліту мог ужывацца як сякучая прылада. Аднак адначасова ён ужываўся i для рэзання i для выкопвання ядомых каранёў i клубняў. У познім жа палеаліце з'яўляюцца першыя сапраўдныя сякеры. Але найбольш яны распаўсюдзіліся ў пачатку неалітычнай эпохі з развіццём апрацоўкі драўніны. У гэтай справе ix дапаўнялі цяслы i долаты. Першыя крамянёвыя дрэваапрацоўчыя прылады былі грубыя i недасканалыя, з ix бакоў тырчэлі розныя вострыя выступы, якія чапляліся за драўніну ў час працы. Пасгупова людзі навучыліся зашліфоўваць выступы. Затым у прыладах шліфавалася ўся паверхня.

Шліфавалі на каменных плітах, падсыпаючы мокры пясок. Вастрыі рэжучых прылад тачылі невялікімі брускамі.

У тых месцах, дзе прылады вырабляліся з мяккіх парод каменю, знойдзены сведчанні яго пілавання. На Беларусі ж слядоў гэтага спосабу апрацоўкі камянёў няма, бо тут паўсюдна меўся цвёрды крэмень. Гэты камень не паддаецца i свідраванню. А вось у канцы неаліту i асабліва пазней, у бронзавым веку, было шмат свідраваных сякер, вырабленых з менш цвёрдых парод.

Свідраванне ракавін, костак i нават камянёў пачалося яшчэ ў палеаліце. Яно рабілася ўручную завостраным кавалкам крэменю — пракруткай. Адтуліны атрымліваліся малымі i няроўнымі.

У неаліце, з вынаходствам спецыяльнага станка можна было свідраваць глыбокія i вялікія адтуліны. Станок нагадваў прыстасаванне для здабычы агню, гэта значыць, асноўнымі часткамі яго былі лучок i стрыжань, які круціўся з дапамогай абматанай цецівы. На канцы стрыжня прымацоўваўся кавалак трубчастай косткі, якім i праводзілася свідраванне. Косткай свідравалі камень? Так, свідравалі, i нават атрымліваліся адтуліны шырынёй у некалькі сантыметраў. Справа ў тым, што пад касцяны свердзел падсыпалі буйны пясок i фактычна менавіта пясчынкі «вымолвалі» адтуліну. Прымяненне трубчастай косткі давала карысць у працы, бо свідраванне адбывалася толькі па перыметру адтуліны, цэнтр жа яе заставаўся цэлы i выпадаў у выглядзе акуратнага цыліндрыка.

Для свідравання вузейшых адтулін ужывалася бояьш лёгкае прыстасаванне — дрыль. У ёй стрыжань круціўся гарызантальнай гіеракладзінай, прымацаванай да стрыжня вяровачкай, i грузіка — махавіка.

Напэўна нікому не трэба тлумачыць, для чаго старажытнаму чалавеку служыла сякера. Але ўзнікае пытанне, як можна было ссекчы дрэва каменнай сякерай, i асабліва тады, калі яна не мела адтуліны для тапарышча? Сякера замацоўвалася ў дзяржанні даволі складана. Яна вузейшай абушковай часткай устаўлялася ў касцяную або рагавую муфту, якая ў сваю чаргу прымацоўвалася да тапарышча. Так атрымлівалася даволі зручная прылада.

З муфтамі прымяняліся таксама цяслы i долаты. Матыкі ж для апрацоўкі зямлі, якія мелі свідравальныя адтуліны, насаджваліся на рукаяткі.

Ужо на палеалітычных стаянках сустракаюцца касцяныя прылады працы. Гэта былі розныя біячкі — доўбенькі, наканечнікі дзідаў, кінжалы, землекапалкі, якімі выкопеаліся спажыўныя карані i клубні раслін, а таксама рыхтаваліся лавецкія ямы.

У мезаліце з'явіліся касцяныя i рагавыя сякеры з адтулінамі для рукаятак, цяслы, наканечнікі стрэлаў i іншыя прылады з гэтых матэрыялаў.

Даследчык неалітычных паселішчаў паўднёвай часткі Беларусі можа падумаць, што прылады працы i зброя ў той час вырабляліся толькі выключна з каменю. Але гэта далёка не так, проста тут у пясчанай глебе за вельмі працяглы час не захаваліся вырабы з іншых матэрыялаў. Раскопкі на тарфяніках Беларускага Паазер'я даюць нам мноства сведчанняў, што камень у неаліце шмат калі замяняўся косткай i рогам. Тут знойдзены рагавыя сякеры, долаты, цяслы, касцяныя праколкі, шылы, гарпуны, наканечнікі стрэлаў i мноства іншых вырабаў. Няма толькі касцяных разцоў i нажоў, бо крэмень з яго падатнасцю рэтушаванню i з асаблівай цвёрдасцю тут быў незаменны.

Цяжка было ссекчы дрэва рагавой сякерай, для гэтага лепш служыла каменная прылада, а вось калі трэба было рассекчы мяса на кавалкі,— тут ужо i з рагавой можна было даць рады.

Калі ўзнікала неабходнасць зрабіць якую-небудзь прыладу з рога, ён спачатку падзяляўся на асобныя кавалкі — нарыхтоўкі. Для гэтага матэрыял надсякаўся каменнай сякерай або надразаўся крамянёвым нажом i разломваўся. Затым разламаныя часткі зачэсваліся i зашліфоўваліся на каменных плітах, чым надавалася нарыхтоўкам патрэбная форма.

Свідраванне адбывалася падобным спосабам, як i пры вырабе каменных сякер i матык.

Наканечнікі стрэлаў i невялікія гарпуны вырабляліся з расшчапаных уздоўж сценак тоўстых трубчастых костак. Такія нарыхтоўкі затым абстругваліся нажамі i загладжваліся. Для праколак i іголак выкарыстоўваліся тонкія рэбры дробных звяроў і, увогуле, драбнейшыя косткі. З шырокіх рэбраў іншы раз вырабляліся масіўныя кінжалы, але часцей для гэтай мэты выкарыстоўваліся адросткі спінных пазванкоў зубра або тура.

Найбольш дробныя рэчы, як малыя рыбацкія кручкі або некаторая аздоба, выразаліся з касцяных пласцінак. З тазавых костак рабіліся лыжкі. А вось відэльцаў не знойдзена, бо яны ў Еўропе з'явіліся значна пазней, i да вядомых крыжовых паходаў нават каралі елі мяса рукамі.

Косткі i асабліва рогі значна цвярдзейшыя за дрэва, i таму яны цяжка паддаваліся апрацоўцы каменнай прыладай. Іх нават жалеза бярэ з цяжкасцю i хутка ад ix тупіцца. Дасканалая ж апрацоўка знаходак з гэтых матзрыялаў без сумнення сведчыць аб тым, што косткі i рогі папярэдне распарваліся. Пры высокай тэмпературы яны легка рэжуцца, а астываючы, набываюць ранейшую цвёрдасць.

Рагавыя i касцяныя вырабы ў адных мясцінах былі больш распаўсюджаны, у другіх менш. На Прыдняпроўі, у басейне Немана i Прыпяці, дзе сустракаецца мноства крэменю, не было патрэбы шырока ўжываць рог i косткі. Затое ж на бедным на крэмень Паазер'і гэтыя рэчывы былі асноўным матэрыялам для вырабу прылад працы i зброі. Тут у некалькі разоў менш сустракаецца каменных рэчаў, чым на ўсёй астатняй частцы нашай тэрыторыі.

Найстаражытнейшы чалавек мог пераплысці раку, трымаючыся за бервяно, Некалькі звязаных бярвенняў утваралі плыт. Маюцца бясспрэчныя сведчанні, што ў новым каменным веку на тэрыторыі Беларусі вырабляліся i лодкі. Ладны кавалак адной з ix быў знойдзекы на неалітычнай стаянцы каля вёскі Зацэнне Лагойскага раёна. Цяпер ён захоўваецца ў Дзяржаўным гістарычным музеі БССР.

Пры асушэнні Крывінскага тарфяніка побач ca старажытным паселішчам Асавец была знойдзена нават цэлая неалітычная лодка. Пры раскопках стаянак сустракаюцца i кавалкі драўляных вёсел. Лодкі выдзяўбаліся з аднаго тоўстага — найчасцей ліпавага — камля каменнымі цясламі. Як сведчаць этнаграфічныя даныя, асяродак дрэва папярэдне выпальваўся, што паскарала марудную i нялёгкую працу...

Лодку спачатку выкарыстоўвалі пераважна для рыбацтва. Лавіць рыбу можна вудай i з берага, але гэта амаль што дзіцячая забава, бо буйная здабыча ля берага бярэцца рэдка. Іншая справа на глыбіні, дзе плаваюць пудовыя самы ды вялікія шчупакі... Тут без лодкі не абысціся. Цяжка без яе i пры лоўлі сеткай.

Лодка ў тую даўнюю пару, асабліва пры бездарожжы, была i важным сродкам транспарту. На ей плавалі ў суседнія паселішчы i нават у больш аддаленыя мясцовасці. Чалавеку на лодцы менш пагражала небяспека — дзікі звер або воін з варожага племені...

У неаліце шырока выкарыстоўваліся сеткі, i гэтаму ёсць не адно сведчанне. На стаянцы Асавец знойдзена шмат грузіл — гэта плоскія камяні з прасвідраванымі адтулінамі або экземпляры, злепленыя з гліны. У адным з раскопаў на самым дне культурнага пласта ланцужком ляжала каля дзесятка такіх гліняных грузіл. Сама сетка згніла, a грузілы засталіся на тым месцы, дзе першабытны рыбак паклаў сваю снасць, ды так яе чамусьці i не падняў...

Саміх старажытных сетак у Беларусі пакуль што не знойдзена, а вось у суседняй Літве на стаянцы Швянтоі знойдзены ix цэлыя кавалкі, сплеценыя з ліпавага лыка.

Акрамя сетак, старажытныя рыбакі ўжывалі i іншыя прыстасаванні, змайстраваныя з дрэва. Ад ix засталіся розныя лучынкі, лазовыя пруткі i аплеценыя карой каменныя грузілы.

На Панямонні не знойдзена ад неалітычнага часу гліняных або каменных грузіл. Можа там наогул у той час яшчэ не ўжывалі сетак? Не, мабыць ужывалі, хоць там i не было столькі, як на Падзвінні, азёр, бо вядома, што менавіта на азёрах лепш лавіць сеткай. Пры вывучэнні стаянак на тэрыторыі заходняй часткі Беларусі знойдзена адносна шмат круглых камянёў памерамі з добры яблык. Прызначэнне ix пакуль што нам невядома. Магчыма, та кія камяні, загорнутыя ў скуру або бяросту, падвешваліся да сетак як грузілы.

Гарпун, як можна меркаваць, адна з найстаражытнейшых прылад для рыбнай лоўлі. Разам з тым яна складаная ў сваім вырабе i выкарыстанні. Вастрыё гарпуна з зубцамі свабодна замацоўвалася ў дрэўку i было дадаткова злучана з ім доўгім шнурам. Раненая рыба нырала, гарпун вылузваўся з дрэўка, i яно, раскручваючы шнур, як буйком, адзначала месца, дзе схавалася здабыча.

Найбольш архаічныя гарпуны вядомы нам з канца палеаліту. Гэта былі масіўныя прылады, прызначаныя хутчэй не для рыбацтва, а для палявання на буйнога звера.

Гарпуны шырока ўжываліся ў мезаліце. Іх значэнне захоўвалася i ў наступную эпоху.

Неалітычныя гарпуны былі невялікія, мелі адзін або два, зрэдку больш, вострых зубцоў. Вырабляліся гэтыя прылады з сценак трубчастых костак.

Знойдзеныя на неалітычных паселішчах рыбацкія кручкі самыя разнастайныя па сваёй форме i памерах. Найбольш старажытнымі лічацца так званыя састаўныя экземпляры, у якіх да стрыжанька прывязвалася вастрыё. З тонкіх касйяных пласцінак выразаліся мініяцюрныя кручкі з зазубнямі i патаўшчэннямі на падставе стрыжанькоў, за якія прывязвалася леска, Іх памеры не перавышалі 3-4 см. Такія прылады прызначаліся толькі для лоўлі дробнай здабычы; для лоўлі ж буйнейшай прызначаліся масіўныя крукі, зробленыя з сківічных костак жывёлін, у шырэйшай частцы якіх свідраваліся адтуліны для прывязвання за шнур. Даўжыня такіх вырабаў часам дасягала дзесяці i больш сантыметраў.

Цяпер уявіце сабе, якой велічыні была тая рыбіна, што магла глынуць такі крук з прынадайі?

На Крывінскім балоце, непадалёку ад Асаўца, можна змайсці мноства кавалкаў жэрдак, калоў i слупоў. Спачатку вучоныя думалі, што гэта рэшткі палевых пабудоў, якія ў неаліце ўзводзіліся на азёрах i балотах Германіі, Швецыі i Швейцарыі. Нейкае падабенства такіх пабудоў знойдзена i пры раскопках некаторых тарфянікавых стаянак у Сазецкім Саюзе.

Што ж уяўлялі сабой палевыя пабудовы?

У дно возера ўбіваліся тоўстыя завостраныя слупы, на якіх умацоўваліся лежні з дашчатым насцілам. На насціле затым i будавалася жыллё. Не з выгоды людзям даводзілася ладзіць там сабе паселішча. Гэта чалавек рабіў для абароны ад ворагаў або дзікіх звяроў.

У Асаўцы ж трапляліся завостраныя слупы, але былі ўвагнаны ў зямлю чамусьці па адной лініі. А як жа ў такім выпадку пакласці насціл? Ды i адлегласць паміж слупамі была занадта вялікая, каб ix можна было лічыць палямі. А вакол гэтай лініі за паўдзесятка метраў ад яе знаходзіліся рэшткі мноства жэрдак, нахіленых у напрамку слупоў. Іх падставы ўтваралі нейкае падабенства вялікага авала, што акружаў слупы.

Безумоўна, гэта былі не палевыя пабудовы, але што тут меліся рэшткі нейкага жылля — несумненна. Яго заходнюю частку мы яшчэ не паспелі раскапаць, але ўжо можна было ўявіць канструкцыю i форму хаціны.

Пабывайце ва ўцалеўшых ад пажараў апошняй вайны вёсках Сенненскага або Бешанковіцкага раёнаў, i вы там абавязкова дзе-нідзе ўбачыце саламяныя заімшаныя ад часу чатырохскатныя стрэхі. У думках адкіньце ад такой пабудовы сцены, зрабіце авальную страху, прарэжце збоку нізкі ўваход, а дзе-небудзь уверсе дзірку для дыму — i вось вам гатова жыллё старадаўняга тубыльца з Крывінскага балота!

Падобнае ж жыллё ў старажытнасці будавалася наступным чынам. Спачатку ў зямлю ўбіваўся рад тоўстых завостраных слупоў, якія ўверсе мелі раздваенні. Затым на раздваенні клалася доўгае падстропнае бервяно. Да яго i прыстаўляліся нахіленыя жэрдкі, што ўтваралі каркас страхі. Цяжэй сказаць, чым страха такой хаціны накрывалася. Магчыма, асакой або аерам, бо шмат ix рэштак знойдзена на месцах старажытных паселішчаў.

Рэшткі неалітычнага жылля — цудоўныя сведчанні цяслярскага ўмельства нашых далёкіх продкаў. Тонкія жэрдкі зачэсваліся на адну касую плашчыню, таўсцейшыя — на дзве i больш, Такія завостраныя канцы тоўстых жэрдак i слупоў выглядалі як шматгранныя піраміды. A ўсё ж гэта рабілася прымітыўнай каменнай сякерай! Дарэчы, у жыллі знойдзены i кавалкі чэсаных дошак. Уявіце сабе, колькі даводзілася працаваць чалавеку.

Не дзіўна тое, што крамянёвымі нажамі першабытныя людзі завострывалі розныя калочкі i палачкі, майстравалі дзяржанні да прылад працы, дрэўкі дзідаў i стрэлаў, выразалі розныя драўляныя прыстасаванні, неабходныя ў гаспадарцы. Такая справа была звычайная i сведчанняў яе на тарфянікавых стаянках захавалася шмат. Нашы далёкія продкі былі здатны на большае: на Асаўцы былі знойдзены рэшткі міскі, па-майстэрску выразанай з дрэва, а на суседняй стаянцы ля Галоўска — драўляны апалонік.

Ганчарны круг на тэрыторыі сучаснай Беларусі пачаў ужывацца прыкладна з IX стагоддзя. Тут варта заўважыць, што ў некаторых нашых вёсках яшчэ гадоў пяцьдзесят таму назад гліняныя пасудзіны ляпіліся ўручную. А што ж тады казаць аб тых часах, калі існавалі крывінскія паселішчы?

А наогул, як з'явіліся гліняныя гаршкі?

Найстаражытнейшыя ix абломкі, знойдзеныя археолагамі на тэрыторыі сучаснай Беларусі, адносяцца да V тысячагоддзя да н. э. Да гэтага часу посудам чалавеку служылі розныя драўляныя даўбёнкі, пляцёнкі з травы, прутоў i кары. Такое начынне добрае для жалудоў ці арэхаў, а вось ваду ў ім далека не занясеш. Праўда, этнаграфіі вядомы выпадкі, калі ў некаторых народаў маглі так лоўка змайстраваць пляцёнку, што з яе ні кроплі не выцякала. Але гэта — выключэнне з правіла; у большасці ж выпадкаў шчыліны стараліся чым-небудзь замазаць.

Яшчэ ў «дапатопныя» часы нашы продкі заўважылі цэлы шэраг цікавых асаблівасцей гліны: яна, калі вільготная, робіцца клейкай, лёгка мяняе форму i захоўвае яе пры высыханні. Гэта рабіла яе унікальным матэрыялам для замазкі. Калі пасудзіна з цягам часу зношвалася, яна пакрывалася новым пластом гліны.

А цяпер уявім сабе, што па чыёй-небудзь неахайнасці такое драўляна-глінянае начынне трапіла ў вогнішча. Дрэва згарэла i — о цуд,— пасудзіна не толькі не развалілася, але, наадварот, стала яшчэ мацнейшая, бо гліна абпалілася... Дык чаму ж тады не паспрабаваць зляпіць нейкае змесціва з адной гліны? Паспрабавалі — атрымалася. Дарэчы, апальванне гліняных гаршкоў — першая хімічная рэакцыя, якой авалодаў чалавек.

Вось так, на думку большасці вучоных, i адбылося вынаходніцтва глінянага посуду — аднаго з найвялікшых дасягненняў першабытнага грамадства.

Навык лепкі гаршкоў хутка распаўсюдзіўся па ўсёй тэрыторыі сучаснай Беларусі.

Ці бачыў хто-небудзь з вас жанчыну-ганчара? Напэўна, не. А вось у каменным веку ўвесь посуд вырабляўся выключна жанчынай. Аб гэтым мы даведаліся па адбітках пальцаў, якія там-сям захаваліся на гаршках. Як вядома, такія адбіткі ў мужчын i жанчын адрозніваюцца паміж сабой.

Мужчына быў рыбаком, паляўнічым i воінам. Жанчына займалася збіральніцтвам, хатняй гаспадаркай, рыхгавала ежу. Для гэтых заняткаў i неабходны былі зручныя пасудзіны, таму няма нічога дзіўнага, што менавіта жанчына магла быць i вынаходнікам керамікі.

Спачатку не ўсё ішло гладка, пасудзіны былі грубыя i нетрывалыя. Паступова заўважылі, што чыстая тлустая гліна пры высыханні i апальванні трэскаецца, а вось дабаўка пяску ці іншых рэчываў робіць яемацнейшай. Асабліва часта дамешвалі траву або лубяныя валокны. Выраб тады атрымліваўся як бы з арматурай.

Ляпілі гаршкі зазвычай з гліняных жгутоў — доўгіх кілбасак, якія накладваліся па спіралі адзін на адзін, а затым пляскаліся рукамі. Пры гэтым пасудзіне надавалася неабходная форма. Часам гаршкі ляпіліся i з гліняных паясоў.

Розныя плямёны мелі свае асаблівасці ў ганчарнай справе. Насельнікі Крывінскіх паселішчаў у глінянае цеста часта дабаўлялі тоўчаныя ракавіны. Затым рабілі даволі шырокія істужкі, якія злучаліся паміж сабой спосабам тарцовага прылепу, г. зн. адна істужка ўваходзіла ў паз другой i гэтак далей.

Значная колькасць гаршкоў з паўночнай Беларусі маюць вельмі гладкія сценкі. Мяркуюць, што гэта дасягалася наступным чынам: з аднаго боку да сценкі прыстаўлялася дошчачка, якая была як бы кавадлам, а з другога — стукал! драўляным малаточкам. Так сценка рабілася роўнай i гладкай. Часам па нейкай невядомай нам прычыне дошчачку абкручвалі тоўстай ніткай, тады звонку гаршкі быццам арнаментам пакрываліся ix частымі адбіткамі.

У старажытнейшы час пасудзіны аздабляліся вельмі сціпла: некалькі паскаў з адбіткаў грабянца або плыткіх ямак. Пазней на аздабленне «не скупіліся». Уся паверхня вырабаў зазвычай пакрывалася частымі паскамі насечак, грабеньчатых адбіткаў, наколак. Нават донцы арнаментаваліся! Такі гаршчок здалёк нагадваў нейкую адмысловую пляцёнку.

Часамі матэматычная строгасць i насычанасць арнаменту парушалася, тады на паверхнях гаршкоў сустракаліся асобныя арнаментаваныя зоны, ромбы, выгнутыя рысы.

У больш позні час такая ўскладненасць арнаментацыі сустракалася пераважна ў верхніх частках пасудзін. Тут меліся гарызантальныя адбіткі, розныя крыжыкі, ялінкі, зігзагі. Асабліва прыгожы быў гаршчок, калі пад яго брыжам меўся шырокі пасак дужак — быццам вясёлак.

Пасля арнаментавання гаршкі для моцы абпальвалі. Гэта рабілася на вогнішчах так званым адкрытым спосабам. Абпальваліся пасудзіны нераўнамерна, таму колер сценак часам быў плямісты.

Самая архаічная неалітычная кераміка рыхлая, дрэнна абпаленая. Гаршкі часта трзскаліся i рассыпаліся. На некаторых старажытных помніках за прайшоўшыя тысячагоддзі чарапкі пад уздзеяннем сонца, маразоў, вільгаці i іншых фактараў зусім рассыпаліся. Таму нават цяжка сказаць, калі нашы далёкія продкі ў розных мясцовасцях пачал! ляпіць гліняны посуд.

З часам гаршкі навучыліся рабіць мацнейшымі, сталі лепш ix абпальваць. Але i тады ў розных плямёнаў яны адрозніваліся па сваёй моцы. У паўднёвай частцы сучаснай Беларусі гаршкі былі самыя трывалыя. Да нашых дзён на мясцовых паселішчах захаваліся вялікія абломкі пасудзін. Іх можна склеіць паміж сабой i атрымаць цэлыя вырабы.

У Паазер'і, дзе ў большасць керамікі дамешваліся тоўчаныя ракавіны, увесь кеалітычны гюсуд быў вельмі крохкі, Выключэнне, бадай, складалі толькі вырабы на паселішчах так званай культуры грабеньчата-ямачнай керамікі. Пры раскопках тарфянікавых паселішчаў у паўночнай Беларусі са знойдзенымі кавалкамі пасудзін трэба абыходзіцца вельмі асцярожна, бо яны лёгка трушчацца і толькі падсохнуўшы, гэтыя кавалкі робяцца мацнейшыя. А каб захаваць такія знаходкі надоўга, ix даводзіцца нават абмазваць спецыяльным клеем. Цікава, што некаторыя кавалкі гаршкоў на тарфянікавых помніках нават выпростваюцца пад цяжарам верхніх пластоў. У такім выпадку звычайна бывае немагчыма вызначыць сапраўдныя памеры пасудзіны.

У далёкія старажытныя часы гаспадыня не спяшалася развітвацца з трэснутым або разбітым гаршком, бо інакш трэба было ляпіць новы, а гэта патрабавала шмат працы. Таму гліняная пасудзіна рамантавалася: бралася «на шво». Рабілася гэта так. Спачатку ўздоўж трэшчыны свідраваліся адтуліны. Затым на пашкоджанае месца з абодвух бакоў накладвалася бяроста i праз адтуліны яна моцна звязвася шнурком.

Пад час раскопак нярэдка сустракаюцца чарапкі з такімі свідраваннямі, a ў Літве на адной з стаянак знайшлі кавалак пасудзіны з цэлым швом. Там захавалася ўсё як мае быць — i бяроста i шнурок.

У падрамантаваным гаршку ўжо нельга было варыць ежу, а вось для захоўвання розных сухіх прадуктаў ён паспяхова выкарыстоўваўся.

Гліняныя пасудзіны мелі самае рознае прызначэнне. На сценках многіх гліняных гаршкоў аж да гэтага часу захаваўся тоўсты пласт нагару — гаспадыні, мабыць, не вельмі турбавалі сябе мыццём посуду. Дарэчы, з дапамогай хімічнага аналізу можна нават даведацца, што варылася ў гаршку. Большыя пасудзіны (а некаторыя з ix дасягалі да паўметра ў папярочніку) служылі замест мяхоў, кублаў або дзежак для захоўванмя прыпасаў: вяленага i вэнджанага мяса, грыбоў, ягад, арэхаў i гэтак далей. Тым больш, што кублаў як такіх i іншага драўлянага начыння яшчэ не было, бо каменнай або рагавой сякерай клёпкі не асабліва вычашаш. Ткацтва таксама было не настолькі развіта, каб хапала палатна на мяхі.

Знаходзяць археолагі i зусім маленькія місачкі, кубкі. Напэўна, яны служылі для піцця, а некаторыя маглі быць i дзіцячымі цацкамі.

Хоць i рэдка, але часам сустракаюцца пасудзіны з дзіркамі ў дне i нават у сценках. Гэта былі першыя друшлякі-цадзілкі.

Наведвальніка гістарычнага музея заўсёды ўражвае форма гаршкоў з новага каменнага веку — яны вастрадонныя! Як жа такі гаршчок можна было на стол або ў печ паставіць, каб ён не перакуліўся? Справа ў тым, што тады ні сталоў, ні печаў у нашым разуменні не было. Ежу рыхтавалі проста на вогнішчах або на агнішчах, складзеных з камянёў. Вось тут якраз i падыходзіла пасудзіна з вострым дном, яе не ставілі, a ўторквалі між вугалёў або камення, i як бы дровы ні падгаралі, яна не кулялася. Вострае дно сведчыць яшчэ i пра тое, што ўладальнікі гаршкоў часта перасяляліся з месца на месца, г. зн. ім даводзілася гатаваць страву, як кажуць, у палявых умовах, на звычайных вогнішчах. Успомніце, што i сёння катлы для турыстаў робяць не з плоскім, а з круглым дном. Між іншым, i ў неаліце ў некаторых народаў часамі прымяняліся кругладонныя пасудзіны.

У познім неаліце i ў раннім бронзавым веку, г. зн. з канца III — пачатку II тысячагоддзя да н. э., на тэрыторыі Беларусі амаль выключна запанавала пласкадонная форма гаршкоў. Гэта тлумачыцца паўсюдным распаўсюджаннем сталай аседласці, калі жытлы будаваліся абавязкова з печкамі, прымітыўнымі сталамі i рознымі паліцамі, на якіх мог стаяць толькі пласкадонны посуд.