Забойца анёла

Стары К-750 — на такіх матацыклах калісьці ездзілі даішнікі — здрыгануўся жалезным нутром, сарваўся з месца, пайшоў на пад’ём, прарэзаўшы коламі схіл пяшчанага пагорка.

— Рыбалкай цікавішся? — запытаўся, не паварочваючы галавы, мужчына, а калі я гукнуў яму на вуха:

— Не-а! — паддаў газу і з робленым абурэннем крыкнуў насустрач ветру:

— Што ж ты за мужык такі?!

Учора, калі глядзеў з царкоўнай верхатуры, рачны бераг падаўся блізкім, а сёння ён адсунуўся да небакраю і прывідна калыхаўся ў працятай сонцам смузе.

— Ці далёка да ракі? — крыкнуў я, не пачуўшы ўласнага голасу.

— Пяць з паловай кэмэ, — крутнуў галавой матацыкліст і з вясёлым адчаем дадаў: — Мяне Мікалаем клічуць.

Даўшы кругаля на невялічкім пляцы, Мікалай спыніўся матацыкл ля мясцовай крамы і заглушыў матор.

— У краме нічога няма. Можна ўзяць толькі ў чачэнцаў: сем рублёў бутэлька.

Піць не хацелася, дый здароўя не было: апошнім часам даймала пякотка, але мусіў лезці ў кішэнь і адлічыць рубель і два трульнікі.

Назад ляцелі як на крылах. На паваротах кола вазка адрывалася ад зямлі, матацыкл матляла ўбокі, і я ляпаў Мікалая па спіне, каб той скінуў хуткасць.

— Даедзем, — адзываўся Мікалай; на адным з паваротаў ён скінуў газ і тыцнуў мяне локцем: — Ты Волгу хоць бачыў?

Волгі я не бачыў, і мой новы знаёмца рашучым рухам крутнуў руль управа. Ехалі ледзь прыкметнай сцяжынай, потым узбіліся на праселіцу, і я, уважліва пазіраючы наперад, крыкнуў:

— Чаму жывяце так далёка ад берага?

— Залівае. Пяць гадоў таму нават дамбу знесла, — Мікалай кіўнуў галавой, паказваючы наперад, і я прымружыў вочы.

Там, наперадзе, прарэзаўшы стэп раўнюткім ценем, уздымалася пакатая дамба. Учора на змярканні дамба злілася з наваколлем, прыхавала ад вачэй бераг, перакрывіла свет, а сёння лагодзіла позірк маладою травою і казытала сэрца лёгкім сорамам: было няёмка за свае ўчарашнія страхі.

Матацыкл нырцануў у прахон, які быў прарыты ў дамбе, праехаўся па абалоні, і ў прасвеце між дрэвамі зырка бліснула рачное люстра.

Вада стаяла ля самых таполевых карэнняў, здавалася нерухомай, і дзіўна было назіраць, як імкліва, што той пенапласт па ручаіне, плыў па рацэ рыхлы лёд. Дзесьці зусім побач загарлаў певень — раз, потым другі. Я нават азірнуўся, выглядаючы пяюна, і Мікалай, спрытным рухам адкаркаваўшы пляшку, прамармытаў:

— Гэта на тым беразе.

Да супрацьлеглага берага было добрых два кіламетры.

— Там месца высокае, жывуць ля самай вады, — прысеўшы на стаўбур паваленага дрэва, Мікалай з гэткім жа спрытам адкрываў сцізорыкам бляшанку бычкоў у тамаце. — На тым баку колісь Сарай-Бату стаяў, сталіца Залатой Арды. Чуў пра такі горад?

Я наставіў далонь да брывоў, намагаючыся захаваць у памяці тое месца, дзе была сталіца Залатой Арды, а тым часам за спінаю керханулі і з нецярплівым натхненнем выдыхнулі:

— Ну, давай, за знаёмства…

Пластмасавая пасудзіна з-пад смятаны была амаль поўная. Я зрабіў пару ашчадных глыткоў, вярнуў пасудзіну Мікалаю, і той, падліўшы гарэлкі, варухнуў кадыком. Піў ён паволі, звёўшы вочы да пераносся, а дапіўшы, размашыста махнуў рукою, збіваючы з пасудзіны апошнія кроплі, і кіўнуў у бок матацыкла.

— Колькі я ў ім поркаўся — доўга распавядаць, — бяседнік падчапіў на хлеб пратамачаны бычок, драпежна заварушыў сківіцамі. — З міліцыі спісаны. Мянты ў слуп урэзаліся, пярэднюю вілку пагнулі, таму і спісалі. Я па тую вілку аж у Ахтубінск матляўся. Выпрасіў у аднаго пенсіянера. Затое цяпер гойсаю як мае быць. Звер-машына! Па нашых пясках ні на «Іжы», ні на «Яве» не праедзеш: мігам матор нагрэецца.

Мікалай працягнуў мне пачак цыгарэт, я страсянуў чупрынаю і, у сваю чаргу, запытаўся:

— А што… чалавек, у якога жыву… з ім нейкая гісторыя надарылася?

Бяседнік прыпаліў цыгарэту, з глухім посвістам выпусціў дым. Хвіліну ён сядзеў нерухома, потым схапіў бутэльку, дрыжачай рукой напоўніў пасудзіну.

— Мы з ім тады разам паехалі. Ружжы ўзялі, сабаку ў вазок пасадзілі — добрая была псіна… акалела летась, — і на ільмені махнулі. Кожнай восені туды ездзілі, гусей стралялі. Гусей там, скажу табе… — суразмоўнік уздыхнуў, выпіў гарэлку, з каменным тварам глянуў на неба. — У мяне на ільменях швагер жыве — участковым працуе: ён мне, дарэчы, і матацыкл узычыў… Ну, прыехалі, узялі па чарцы. Іван, праўда, не піў. Штосьці на яго найшло — выправіўся проці ночы на азярыну. «Пайду, кажа, пагляджу — ці ёсць што страляць». Ну, выправіўся ён, а мы з шваграм яшчэ пляшку расціснулі, ды адразу ж спаць леглі, каб на золку падняцца. І вось чую сярод сну — поркаецца нехта на падворку. Падняўся, адчыніў дзверы і аслупянеў: стаіць Іван — збялелы, расхлістаны, без ружжа; плямкае ротам і нічога сказаць ня можа. «Што такое?! — кажу, — што здарылася?!» Стаіць, пальцам на неба паказвае, а на левай назе балотніка няма — згубіў недзе. Тут і швагер прачнуўся. Уцягнулі небараку ў хату, улілі ў глотку чарку самагонкі, потым яшчэ адну, а яго і хмель не бярэ — лупіць вочы, штосьці сказаць хоча.

Як толькі развіднела, клікнуў Азора, пайшлі на бліжэйшы ільмень — ружжо з балотнікам шукаць. Сабака адразу след узяў, наперад кінуўся. Я за ім: бягу, а ногі кісельныя. А раптам, думаю, на якую халеру ўзаб’юся дый сам ачмурэю. Тут Азор заліўся брэхам. Я — да яго… Бачу, на суку «тулка» вісіць ды поруч балотнік валяецца. Пахадзіў наўкол, паглядзеў. Нічога такога. Качыны пух расцярушаны, сям-там трава прыбітая… — суразмоўнік уздыхнуў, ізноў падхапіў бутэльку. — Адвезлі ў дурку. Два месяцы адкачвалі, ды так і не адкачалі. Блукае па двары, не пазнае нікога…

— Ну а размаўляе хоць?

— Аляўціне, жонцы, пару словаў скажа за месяц — і то добра.

Кульнуўшы чарку, я падышоў да ракі. Сонца вісела над зарэчнай вёскай і сваёй гарачай зыркасцю адбірала вочы. Уваччу плылі чорныя пачучкі, і, каб іх пазбыцца, давялося змежыць павекі і прыслухацца да навакольных зыкаў: плёскату вады, жаўруковага спеву і п’янаватага Міколавага мармытання.

— Глюкі — страшная рэч. Мне вось аднойчы таксама… штосьці такое прымроілася. Піў па-чорнаму… ну і ўбачыў… чорта на падвоканні. Сядзіць, паскуда, і хвастом варушыць… — за спінаю пачуліся прагныя глыкі і задаволеная керханіна, — шпурнуў у яго прасам… Высадзіў шыбу разам з рамаю. Маці — яшчэ жывая была — да шаптухі вадзіла, замоўленай вадой пырскала…

Затрашчала галлё, і Мікалай, падляцеўшы да вады, з усяе сілы шпурнуў у ваду пустую пляшку; дзве кагаркі слізганулі па вадзе, выглядаючы — што гэта звалілася ў матухну-Волгу, — і незадаволена загарлалі хрыпатымі галасамі.

Уначы я доўга не мог заснуць; круціўся з боку на бок, спрабаваў лічыць да тысячы, нарэшце ўкінуў у рот валідоліну і стаў паволі заглыбляцца ў нешта замарачнае, тужлівае і яшчэ больш глыбокае, чым сон. І ўжо на самым дне соннай замарачы пачуліся мне невыразныя зыкі; яны мацнелі, рабіліся больш выразнымі, я паспрабаваў прачнуцца, але не мог раздзерці цяжкіх павекаў; душа памкнулася насустрач зыкам, і ў вочы мне зірнулі шарыя перадсвітальныя вокны.

За сценкай здушана ўсхліпвалі.

— Я забіў яго, — знявечаны плачам голас абарваўся, пачуўся ляскат босых ног, і Аляўціна, уздыхнуўшы, прамовіла:

— На, выпі вадзіцы.

Потым яшчэ добрую гадзіну Аляўціна сунімала мужа, казала, што анёл жывы і па-ранейшаму лётае над ільменем, пырскала ў мужаў твар вадою, спявала калыханку, а я ляжаў, закінуўшы рукі за патыліцу, глядзеў у світальныя вокны і прагнуў, як той анёл, зляцець куды-небудзь ад гэтай бязмежнай чалавечай тугі.

Раніцай Аляўціна запрасіла на гарбату. Напачатку я адмовіўся, а потым, прыхапіўшы пару бляшанак тушонкі — на той час дэфіцытнага далікатэсу, — падаўся на кухню. Дэфіцыт зрабіў гаспадыню лагоднай. Яна адставіла ўбок шклянку гарбаты, наліла ў гліняную місу гарачай капусты.

Напачатку сядзелі ўтрох. Гаспадар сёрбаў гарбату, раз-пораз выціраючы ручніком упрэлы лабешнік, і нечакана, адсунуўшы недапітую шклянку, падаўся да дзвярэй і ўжо ў прысенку выбухнуў густым і натужлівым кашлем.

— Ешце-ешце… са свежай бараніны, — паведаміла гаспадыня, абдарыўшы мяне ўсмешкай. Жанчына, відаць, хацела яшчэ нешта сказаць, ды не рашалася і, апусціўшы вочы, стала перабіраць пальцамі махры накінутай на плечы хусткі.

— І даўно з ім… гэта здарылася?

— Пяць гадкоў ужо. І ў Астрахані ляжаў, і ў Валгаградзе… І да празорцы яго вазіла. Ёсць тут у нас адна калмычка… за руку бярэ і кажа — калі памрэш і ад чаго. Тая павадзіла па пакоі, зірнула ў вочы і кажа: забіў свой цень, а без ценю жыц­ця не будзе. І нават грошай не ўзяла.

— Ну, а што ён наагул распавядаў? Анёл гэты… з крыламі быў, ці як?

— Казаў, увесь белы, у пакрывала спавіты. І рукі белыя, і твар. А крылаў не было — я сама пыталася. А яшчэ казаў, што анёл — гэта ягоная маці. А маці ж яшчэ ў вайну памерла, з галадухі. Яго, Івана, потым родная цётка гадавала.

Аляўціна наліла мне дабаўкі, перахрысцілася на атвор пашарпанай, сто гадоў не беленай печы і, падхапіўшы рагач, прашаптала:

— Не дай нам Бог забіць свайго анёла.

Праз месяц дажджыстым красавіцкім ранкам я з’язджаў з Сіняглазкі. За мокрай аўтобуснай шыбай мільганула самотная постаць Мікалая, чырвоная ад дажджу царкоўная руіна, на паўсвету разлітая Волга, потым усё знікла, пакінуўшы на душы непазбыўнае пачуццё ці то віны, ці то трывожнай тугі па невядомым. Там, у Сіняглазцы, душу маю кранула тайна чалавечага жыцця, і ці не таму, што я ўвесь час думаў пра гэтую тайну, мой анёл адкрыўся мне. Адкрыўся праз тры гады, на золку красавіцкага дня. Я расплюшчыў вочы і ў прыцемку дзвярной проймы ўбачыў белую постаць. На мяне глядзела штосьці да болю знаёмае і блізкае сэрцу і адначас таямнічае і пагрозлівае. Я адарваў галаву ад падушкі, спрабуючы ўгледзець, хто гэта, ды ў гэтае імгненне постаць памкнулася да акна і знікла ў малінавых промнях. І я зразумеў, што ніколі не бываю на самоце. Што нехта нябачны ўвесь час глядзіць на мяне, бачыць мяне навылёт і задуменна ківае галавою, калі я маню альбо раблю якое паскудства. Уражаны, я доўга ляжаў, аж пакуль ізноў не заснуў і прачнуўся аб адзінаццатай гадзіне — з цяжкой галавой і з салодкай асцою ў правым вусе. І душу, як колісь у Сіняглазцы, апанавала непазбыўнае пачуццё ці то віны, ці то трывожнай тугі па невядомым. Матэрыялістычная свядомасць, як тая аслізлая жаба, варушылася пад дыхніцай, патрабавала нейкіх тлумачэнняў, і я іх хуценька знайшоў: рэшткі сну не выпетрыліся з галавы — вось і прымроілася белая постаць.

А праз год, гэткім жа красавіцкім ранкам, анёл ізноў з’явіўся мне — ён ізноў стаяў у дзвярной пройме і зноў праплыў да акна, растаўшы ў малінавых промнях дзянніцы. Тым ранкам я больш не заснуў. Ляжаў, нерухома-анямелы, думаў аб тайне нашага быцця, аб патрэбе самаачышчэння, і ў думках паўтараў некалі пачутыя словы: «Не дай нам Бог забіць свайго анёла».