Забойца анёла

Да вакзала ішлі кружной дарогай, праз стары парк. Заманулася дыхнуць апошні раз водарам язміну ды адчуць гарачым днём прахалоду паркавай засені.

У тым месцы, дзе шырокі ходнік выбягаў на бульвар, Герман спыніўся, зайшоў у кусты, зірнуў адтуль на лавы, што стаялі ўздоўж ходніка, а ўгледзеўшы на крайняй ад парку лаве знаёмую пісьменніцу, выхапіў з Лазюковых рук валізу і, крыкнуўшы: «Пайду напрасткі!», кінуўся ў зарасці калючай акацыі.

— Гера, ты куды?! — галёкнуў Лазюк, але той не адказаў. Ляцеў па кустах, абмінаючы бульвар і тое страшнае месца, дзе сядзела распусная бабізна.

Да свайго вагона ён падбег у той момант, калі праваднічка — тая самая, з чорным пухам пад сінім каўказскім носам, — падымала вагонную прыступку. Дарэшты задыханы, з булькатлівым віном у чэраве, Герман улез у тамбур і доўга, аж пакуль цягнік не набраў хаду, стаяў там, асавела пазіраючы на перон. Потым, калі правадніца зачыніла дзверы і рушыла па калідоры, пайшоў следам, утрапёна-трывожнымі вачыма зазірнуў у катух, дзе сядзяць праваднікі, і, набраўшыся смеласці, запытаў:

— А дзе тая маладзіца, што з вамі працавала?

Кабета азірнулася.

— Пра каго вы кажаце? Пра Верку ці Светку?

— Ну, белая такая…

— Верка? Узяла тыдзень за свой кошт. Замуж выходзіць.

Правадніца пайшла ў канец вагона, цягнік тузануўся, і небарака балюча стукнуўся галавой аб край напалову прачыненых дзвярэй. З купэ даляталі знаёмыя галасы.

— Прыеду, паспрабую варэнікі згатаваць… з тварагом і вішнямі. Аксана рэцэпт напісала, — зяхліва гугніла Пергідроль.

— Якая гэта Аксана? Тая, што з капітанам круцілася? — пыталася даўганосая шатэнка.

Герман шырока рассунуў дзверы.

— О-о! Старыя знаёмыя! — праспявала Пергідроль, разразаючы нажом квадратны торт. — Заходзьце, зараз будзем гарбату піць.

Герман сеў на лаўку, памацаў пабіты лоб.

— І не здароўкаецеся, — прамовіла ў сваю чаргу шатэнка, згадаўшы іх сустрэчу ў кавярні «Марозіва».

— А гэта хто з вамі быў? Ваша мама? — пажартавала Пергідроль, ды тут жа асеклася, пабачыўшы, як наліліся крывёю Германавы вочы.

Дзень быў спякотны, і ў купэ панавала задуха. Пергідроль падскочыла, апусціла вагоннае акно, і купэ працялі напорлівыя струмені ветрыку.

— Вам, мужчына, блага? — запыталася шатэнка.

Герман нічога не адказаў, і спадарожніцы, пераглянуўшыся, выйшлі ў калідор.

…Валасатая рука лашчыць дзявочыя калені… Уява была такая яскравая, што Герман нават застагнаў, і яму стала страшэн­на горача. Ён скінуў кашулю, выцер ліпучы пот з пабітага лоба, спруцянелымі пальцамі адкрыў валізу. Небарака вырашыў напіцца.

Калі праз гадзінку жанчыны вярнуліся ў купэ, іхны распрануты па пояс спадарожнік ляжаў на лаўцы і штосьці няўцямна мармытаў. Поруч, на століку, стаяла пустая пляшка «Кадаркі».

— Дык ён, аказваецца, алкаш! — выдыхнула Пергідроль, ладкуючыся на лаўцы; жанчына піхнула азадкам Германавы ногі. — Як капітан. Той усё спаў, п’яны, на Аксаніным ложку. Аднойчы нават абасцаўся.

— Можа, гора якое ў чалавека? — нясмела прамовіла сяброўка, кіўнуўшы на Германа.

— Якое там гора! Звычайны курортны раман, — Пергідроль выцягнула з сумачкі люстэрка і губную памаду. — У «Каштане», казалі, нейкі дзівак нават застрэліўся.

У гэты момант Герман зварухнуўся і змучана прастагнаў:

— Вера…

— Чула? — выдыхнула Пергідроль, падмалёўваючы прыпухлыя вусны. — Відаць, тая старамордзіна сніцца, з якой марозіва еў.

Жанчына ўважліва паглядзелася ў люстэрка, падправіла кудзеркі на скронях.

— Заўтра ж пайду зраблю стрыжку.

— А дзе ты стрыжэшся? — шатэнка гідліва, двума пальцамі ўзяла са стала пустую пляшку, піхнула пад лаўку.

— Як дзе? У «Экстрыме». У мяне там свой цырульнік.

— «Экстры-ым», — шатэнка, нібыта прыгадваючы штосьці, прымружылася.

— Ай, ну глядзі… — Пергідроль акінула купэ імклівым паглядам і, не знайшоўшы нічога лепшага, правяла памадай па Германавай спіне. — Во гэта праспект, вось тут, — памадная рыса дапаўзла да аголенага хвастца, — паварот на Сурганава. Далей там нейкая крама, а тут, — над левай кумпячынай з’явіўся нязграбны крыжык, — дзевяціпавярховы дом. Уваход з двара. Там яшчэ шыльда вісіць.

Пергідроль хацела было падмаляваць верхнюю губу, але тут жа шпурнула памаду ў прачыненае акно і падчапіла на нож вялікі кавалак торта.

XVІ

На чацвёрты паверх ён уздымаўся паволі, прыпыняючыся на кожнай пляцоўцы. Дый дзіва што: сэрца з перапою лезла вонкі, а слых поўніўся замарачным шумам. Дапяўшы да сваёй кватэры, ён выцягнуў ключы, але адчыняць не стаў — тыцнуў­ся носам у дэрмацінавую абіўку і замер, згадваючы густыя акацыі, старыя дубы і цяністыя сцяжынкі трускавецкага парку. Гаротны ўздых вырваўся з грудзіны.

Ён доўга не мог патрапіць ключом у шчыліну, а калі патрапіў, дзверы здрыгануліся ад грымотных выбухаў. Усхваляваны, Герман спалохана ўвайшоў у святліцу. Скаланаў свет швагер Мікола — стаяў на ўслоне і біў малатком па дзюбелі.

— О-о! Гера! Даўно чакаем!

— Гзымс прыбіваеце? — Гера зірнуў на ўбіты ў сценку шпень.

— Прыбіваем. Мужыка ж у хаце няма. Два гады ляжыць, не прыбіты, — Лізавета выйшла з кухні, цягнучы пад пахай каробку з дэкаратыўным гзымсам. Халеру тую Лізавеце падаравалі колісь таварышкі па службе.

— З паўабарота заводзіцца, — буркнуў Гера і рушыў у ван­ную, на хаду здымаючы кашулю.

— Э-э! А што гэта? — выдыхнула Лізавета, і каробка з гзымсам пляснулася на падлогу. — Коля, ты глянь. У яго ж уся спіна памадай спісана!

Улякнуты жончыным крыкам, Герман падбег да люстра, што вісела ў вітальні.

— Яшчэ глядзецца будзе, паскуда! Я дзень да ночы працую, пуцёўку яму ўзяла, а ён… прыехаў… курвамі размаляваны!

У Германа было такое адчуванне, што ўсё гэта адбываецца не з ім.

Мікола саскочыў з услона, пачухаў малатком за вухам.

— Гера… ты нам павінен усё распавесці, — голас Міколы набыў трывожныя ноткі. — Дзе ты быў? Мы цябе ўчора чакалі.

— Ты што, не бачыш, дзе ён быў?! — плаксіва выдыхнула Лізавета, і Мікола махнуў перад яе носам малатком. — Ды сціхні ты… справа сур’ёзная. Не бачыш — сатанінскія знакі намаляваныя!

— Ты мне зубы не загаворвай. Знайшоўся тут… адвакат Рэзнік.

Мікола пачухаў малатком ніз жывата і, выставіўшы палец: маўляў, я зараз, — падаўся з хаты.

— П-паскуда, — прасіпела Лізавета, удыхнула паветра, каб сказаць нешта яшчэ больш крыўднае, ды тут у вітальню заляцела пакліканая Міколам суседка Аляўціна. На твары яе была мядовая маска, а ў валасах матава бліскалі бігудзі.

— Гера, што такое?! — не сваім голасам азвалася суседка, а ўбачыўшы Гераву спіну, у жаху заціснула мядовы рот абедзвюма далонямі.

Хвіліну стаяла напятая цішыня, якую перарвала дарэшты ўсхваляваная суседка.

— З правага боку зорка Люцыпара… а гэта… — дрыжачы палец паказаў на размытую чырвоную рысу, якая паўзла ўздоўж хрыбціны… веліярава маланка… і б’е яна… — куды б’е маланка, Аляўціна не сказала, бо тую мясціну прыкрывалі трусы, і зноў у жаху заціснула рот — цяпер ужо адной далонню.

— Ды хрысціся ты, Аля… якія маланкі?.. Хахлушкі размалявалі, п’янага…

Лізчыны словы абурылі Міколу.

— Ты што, не бачыш, які ён прыехаў? Ды ён жа на сябе не падобны, — з гэтымі словамі — з малатком у руцэ — Мікола ізноў выбег з кватэры.

Праз паўгадзіны, калі Герман выціраўся пасля душа, да вушэй ягоных даляцеў сакавіты барытон:

— «Да воскресе Бог и расточатся врази Его…»

Ад хвалявання Герман доўга не мог патрапіць нагой у трусы.

— «И да бежат от лица Его ненавидящие Его…»

Сівабароды бацюхна — у расе, але без крыжа на грудзіне, — хадзіў па пакоях і махаў мокрай мяцёлкай. Следам за ім хадзіла ўсхваляваная Лізавета.

— «Яко тает воск от лица огня, тако да погибнут беси от лица любящих Бога…» — прамовіў бацюхна, махнуў мяцёлкай, і Герман пацепнуўся ад халодных пырскаў.

— Ну як? — шматзначна шапнуў Мікола, калі расстрыга, піхнуўшы пад расу пляшку прывезенага Германам віна, падаўся прэч. — На жанчын дзейнічае безадказна.

— Далібог, не ведаю — адкуль тая памада… — буркнуў Герман, і швагер з вясёлым адчаем ляпнуў яго па плячы.

— Ды ладна, чаго ўжо там… У нас адзін дык наагул прыехаў… з педыкюрам на нагах. Бабы ў апошнюю ноч намалявалі, а ён, па п’янцы, не ўгледзеў, — швагер крэкнуў, з разважлівай павольнасцю напоўніў шклянкі.

Яны не паспелі выпіць пляшку «Кадаркі», як у дзверы — працягла і патрабавальна — пазванілі. Герман, як быў — у адных трусах, — выйшаў на калідор і сутыкнуўся з маладой кабетай, якая таропка выцягвала з сумкі нейкія шнуры. З-за яе спіны выглядвала суседка Аляўціна.

— Карэспандэнт «Гарачай лініі» Святлана Запартыка, — маладзіца азірнулася на Аляўціну, — ці маглі б вы распавесці нашым слухачам пра свой палон?

— Пра які палон?

— Вы ж, я чула, да сатаністаў патрапілі…

Ад злосці ў Германа нават сцягнула скуру на лобе.

— А пайшлі б вы ў сраку! — гаркнуў Герман на ўсе пяць паверхаў, бразнуў дзвярыма і схаладнеў душою, зразумеўшы, што Аляўціна — кабета амбітная і звяглівая — яму гэтага ніколі не даруе.

Познім вечарам у кватэру ізноў пазванілі, потым пагрукалі і жалезным голасам загадалі:

— Адчыняйце! Міліцыя!

Цэлую гадзіну ён распавядаў участковаму пра сваю сустрэчу з сатаністамі, апісваў знешнасць спадарожніц, з якімі ехаў у купэ, і ў рэшце рэшт і сам паверыў у тое, што Пергідроль са сваёй сяброўкай з’яўляюцца агентамі Сатаны.

У панядзелак Герман выправіўся на працу і ледзь дачакаўся шасці гадзінаў — адвык сядзець за кульманам. Вылецеў са свайго інстытута і на аўтобусным прыпынку пачуў з вуснаў рабаціністай бабулі страшны аповед. Бабуля стаяла пасярод людскога збою і распавядала сяброўцы, як нейкі мужчына ехаў — «з гэнага… як яго… Трускавецку» — і ў цягніку на яго напалі дзве сатаністкі.

— Кажуць… аддай нам сэрца, і будзеш багатым.

— І што — аддаў? — перапытала перапужаная сяброўка.

— Аддаў! Прыехаў дахаты, і твару няма… увесь ссінелы. А на спіне сэрца намаляванае, і чорт з рагамі. Жонка адразу бацюхну паклікала. Бацюхна прыйшоў, малітву чытае, а гэнага як затрасе — вось так! вось так! — паказваючы, як калаціла небараку, бабуля страсянула ў паветры кулакамі.

Ад такога аповеду Герману стала ніякавата. Яму падалося, што ўсе, хто стаяў у чарзе, прызналі ў небараку яго самога і, не чакаючы аўтобуса, подбегам рушыў па ходніку.

Падымаючыся па прыступках, торкнуў пальцам у дзірку паштовай скрыні. У скрыні ляжала нейкая паперка. Спачатку падумаў, што гэта накіраванне на флюараграфію, і хацеў быў яе скамечыць, ды тут угледзеў, што паперка з псіханеўралагічнага дыспансера.

— Вось уліп, дык уліп, — прашаптаў наш герой і прамакнуў паперкай вільготную лабаціну.

Эпілог

— Ну-с, — выдыхнуў сухарлявы, чэхаўскага выгляду псіхіятр, калі пацыент уладкаваўся на крэсле. — Расказвайце…

— Што расказваць? — прамармытаў пацыент, зірнуўшы на медсястру, якая сядзела на другім баку стала і штосьці пісала ў журнале.

— Раскажыце — як патрапілі ў Трускавец, што там рабілі…

Лекар паляпаў косткамі пальцаў па стале.

— Надарылася непаразуменне. Мой швагер вырашыў пажартаваць… — таропка загаварыў пацыент, але псіхіятр ляпнуў па стале пяцярнёй.

— Я ўсё цудоўна разумею, але пачнем спачатку. Дык вось, вы паехалі ў Трускавец лекаваць пячонку.

— Ды пячонка ў мяне здаровая… Гэта ўсё швагер… ён пуцёўкамі загадвае. Ну і прапанаваў з’ездзіць… на 24 дні.

— Проста так прыйшоў і прапанаваў?

Пацыент кашлянуў у жменю, пакасіўся на медсястру.

— Ну, карацей, прыснілася мне аднойчы, што знік Лукашэнка…

— Як знік? — выдыхнулі адначасова і медсястра, і лекар.

— Ну так… знік і ўсё тут… — прамовіў пацыент і, зразумеўшы, што сказаў лішку, асуджана апусціў галаву.

Псіхіятр сціснуў рукамі скроні… Іншым разам можна было абысціся пігулкамі, ну, у крайнім выпадку, накіраваць на дзённы стацыянар, але пасля такіх прызнанняў ён мусіў адпаведна рэагаваць. Дый як не прарэагуеш, калі пад бокам сядзіць шпегоўка. Псіхіятр быў перакананы, што новую медсястру да яго падсадзілі знарок. Не давяраюць, курвы. «Кінуць усё… з’ехаць у Хайфу, да брата», — падумаў быў усхваляваны лекар, але тут жа ачуўся і кіўком галавы загадаў сястры пісаць накіраванне…

Герман другі год сядзіць у Навінкаўскай бальніцы, у 17-й палаце, не адказвае ні на якія пытанні і няўцямна мармыча штосьці пра дзявочыя калені.

Жонка ягоная, Лізавета Іванаўна, пабралася са сваім даішнікам, а швагру Міколу абралі дэлегатам Усебеларускага сходу і выдалі прэмію ў пяць «мінімалак» дзеля набыцця выхаднога гарнітура.

Палёт над бусліным гняздом

На дварэ канец траўня, і сонца грэе амаль па-летняму. Мы сядзім з сябрам на траве, прытуліўшыся спінамі да сцяны роднай школы, і слухаем, як за акном гугнявіць Элеанора Захараўна Гнядых — дзябёлая кабета, якую вучні міжсобку называюць Ужас. Школьныя вокны разнасцежаны, і чуваць, як у класе зумкаюць мухі і як засоплена дыхае настаўніца. Элеанора Захараўна мае сем пудоў вагі і ў спёку цяжка дыхае.

— Стихотворение Сергея Михалкова «А что у вас» нам прочтё-от… — Ужас, праўдападобна, перагарнула старонку класнага журнала, — Нюра Конопелько.

Я тыцкаю сябра локцем. Нюрка — ягоная малодшая сястра, якая вучыцца ў другім класе.

— «Кто на лавочке сидел, кто на улицу глядел…» — зычна пачала Нюрка, ды Ужас яе перапыніла:

— Конец урока, всё прочесть не успеешь. Начни вот с этого места: «Всех важней, — сказала Ната…»

— «Усех важней, — сказала Ната, — Мама вагонауважаты…»

— Вагоновожатый, — паправіла настаўніца, аддыхаўшыся.

— «Мама вагона… важаты,

Патаму што да Зацэпы

Водзить мама два прыцэпы…».

— Прицепа, — незадаволена папраўляе Ужас.

— «Патаму што да Зацэпа

Водзиць мама два прыцэпа…»

— До Зацепы! — голас Элеаноры Захараўны прыкметна дрыжыць.

— «Патаму што да Зацэпы…» — ледзь чутна выдыхае Нюрка, і Элеанора Захараўна са стогнам прамаўляе сваё ўлюбёнае слова:

— Ужас…

У класе запаноўвае ціша, якую парушае здушаны гук; усё адно як штосьці булькнула ў сажалцы. Гэта Элеанора Захараўна чхае. Дзіўны ў яе атрымліваецца чых, не такі, як у нармальных людзей: паветра не вырываецца вонкі, а захрасае недзе ў грудзіне. І зіркачы пры гэтым лезуць з вачніц.

Мішка мружыцца на сонца, лыпае вейкамі і таксама чхае, ды так, што над нашымі галовамі бразгаюць аканіцы — Элеанора Захараўна зачыніла акно.

З апошняга ўрока нас адпусцілі — захварэла русічка. Але мы з сябрам дахаты не йдзем. Чакаем званка. Лёшка Гнядых, сын той самай Элеаноры Захараўны, прынёс у школу цікавую штуковіну. Пластмасавая ручка, унутры шпуля з лёскай; на яе насоўваюць прапелер, і, калі тузануць за лёску, прапелер шугае ў вышыню. Гэтую цацку Лёшку прывёз з камандзіроўкі бацька — сівагаловы маёр, які страшэнна падабаецца вясковым кабетам. На пярэрвах між урокамі Лёшка запускаў круцёлку, даваў пускаць пяцікласнікам, але да нас з Мішкам чарга так і не дайшла. І вось мы сядзім ды чакаем, калі ў Лёшкі скончацца заняткі. Сябар прагне даведацца, як тая штуковіна змайстравана, і ці то жартам, ці то ўсур’ёз мерыцца згламэздаць такую ж.

Сядзець і чакаць званка ўжо няма ніякіх сіл, таму — каторым разам на дзень — дастаю з кішэні нататнік. Скураны, яшчэ не пацёрты, з азбукай Морзе на адваротным баку вокладкі, я знайшоў яго надоечы ля клуба, і нават ведаю, хто згубіў. Кінамеханік Лябёдка! Бо там алоўкам былі напісаныя назвы «кін» і даты, калі іх будуць круціць. Я, вядома, гэтыя старонкі акуратна выдзер. Цяпер вось, як надараецца вольная хвіліна, завучваю азбуку Морзе. А калі казаць шчыра, пацвельваю сябра, бо ў яго такога нататніка няма.

Мішка хіліцца на мой плячук, шэпча аднымі вуснамі: «Кропка — працяжнік — А», у гэты міг лена бомкае званок, і мы подхопліваемся на ногі.

Першымі са школы вылятае малеча. Мы стаім ля ганка, цікуем Лёшку і чуем пагрозлівы голас Элеаноры Захараўны:

— Конопелько! Где твой пионерский галстук?

Лёшкава маці выйшла з бакавых, «настаўніцкіх» дзвярэй і свідруе Мішку сваімі ўедліва-калючымі вачыма.

Сябрук выцягвае з кішэні пакамечаны гальштук, і Элеанора Захараўна, пляснуўшы далонямі, выдыхае:

— Ужас!

Лёшка Гнядых выкульваецца са школы ў атачэнні гаманкой грамады.

— Лёш, дай запусціць, — гукаюць навокал, але Лёшка нікому нічога не дае — паважнай хадою ідзе ў бок старых прысадаў, што стаяць наўзбоч дарогі. На вялікім перапынку круцёлку пускалі ля самай школы, і яна заляцела на дах.

— Лёша, куды ты пайшоў? Зараз будзе аўтобус! — крычыць услед яму Элеанора Захараўна. «Гарадскіх» — так мы называем шкаляроў, што жывуць у ваенным гарадку, — штодня падвозіць дахаты зялёны вайсковы аўтобус.

Ужас яшчэ спрабуе дакараць Мішку Канапельку, але той не слухае: бяжыць за Лёшкам, хапае за рукаво.

— Пускаць не буду. Дай толькі паглядзець…

Сябар аглядае штуковіну, зазірае ў шчыліну, з якой тырчыць лёска, і з крыкам:

— Усё зразумела! — запускае круцёлку ў неба.

У канцы цяністых прысадаў нас даганяе аўтобус і накрывае аблачынай шэрага пылу. Праз пыльную смугу мы бачым, як Лёшка Гнядых, прыціснуўшы нос да шыбы задняга акна, крывіць твар. Маўляў, я еду, а вы пехам шнуруеце. Ды нам што… прайсціся такой парой на другі бок вёскі адно задавальненне. Гэта вунь Ленка Кудзелька з нашага класа — пяць кіламетраў тупае, ды ўсё лесам.

— Я надоечы ў Невель ездзіў, да стрыечнага брата. Дык у яго такая ж круцёлка… — сябар керхае, сплёўвае пыл з языка.

— Як у Лёшкі? А дзе ён купіў?

— Ды не купіў… — незадаволена крывіцца сябрук, — сам зрабіў. І лётае не горай ад Лёшкавага. Я быў запусціў, дык круцёлка таксама на дах заляцела. І не такой хаціны, як наша школа, а трохпавярховага дома. Так адтуль і не дасталі. Давялося новую выразаць.

— А з чаго выразалі? — я кідаю на сябра недаверлівы позірк, і Мішка, крэкнуўшы, сядае на кукішкі.

— У нас пад страхой стары серп уторкнуты. Дык вось, выцягваю з яго ручку, — сябар малюе пальцам на пяску штосьці дарэшты невыразнае, — упіхваю аловак, на аловак насоўваю шпулю ад нітак, на шпулю намотваю лёску, — Мішка малюе даўжэзную рысу, — а прапелер выразаю з кансервавай бляшанкі… толькі, — сябар падымаецца на ногі, чухае макаўку, — бляшанку трэба ад тушонкі, яна большая.

Я гляджу на Мішкавы крамзолі і нічога не разумею.

— Ну што тут незразумелага? — азываецца сябар і пачынае маляваць схему ўжо не пальцам па пяску, а рукамі ў паветры. — Аловак абразаем, на аловак набіваем невялічкі шпянёк — у мяне дома такі валяецца, — на шпень насоўваем прапелер, і застаецца толькі тузануць за лёску.

— І што — паляціць?

Мішка дакорліва трасе галавой.

— І высока?

Сябрук глядзіць па баках, маракуючы, на якую вышыню можа заляцець круцёлка.

— А вунь да той буслянкі даляціць.

Прыканцы вясковай вуліцы, непадалёку ад Мішкавай хаты, стаіць старая ліпа з кудлатым гняздом на вершаліне.

— Да буслянкі? — крыўлю я твар, і Мішка, зразумеўшы, што перабраў з вышынёй, чухае ўжо не макаўку, а патыліцу.

Я выцягваю з кішэні нататнік, ляпаю ім па далоні.

— Калі даляціць да буслянкі — так і быць, запісная кніжка твая.

Сябар цягнецца за нататнікам, нібыта паглядзець, ці вартая рэч угавору, але я адводжу руку.

— А ты мне што дасі, як не даляціць?

— Патрон! — не раздумваючы выпальвае Мішка. — Надоечы сябрук знайшоў у лесе ржавы патрон, адшараваў жарствой, і цяпер той блішчыць, як новы.

Я чухаю падбароддзе. Усё ж такі няроўны заклад: у мяне нататнік з азбукай Морзе, а ў Мішкі нейкі там патрон, якіх процьма валяецца ў лесе. Урэшце мы, на знак згоды, ляпаем далонню аб далонь.

Па дарозе збочваем да хаты цёткі Сцепаніды. Летась цётка пабралася шлюбам з вайскоўцам, і ў яе пад плотам ляжыць процьма тых самых тушоначных бляшанак. Ды што там тушонка. Уся вёска бегае да цёткі, каб набыць спісаную вайсковую бялізну. Вось і ў іхнай хаце прасціны ды ручнікі пазначаны па ражках размытымі пячаткамі.

— Карацей, усё ёсць, апроч шпулі, — мармыча Мішка, выціраючы жмутом травы перапэцканую тлушчам бляшанку.

— А з ніткамі шпуля?

— Ну з якімі ніткамі? Я ж табе кажу: лёску намотваем, бо нітка парвецца.

Мне карціць зараз жа бегчы да сябра майстраваць «верталёт», але мушу ісці дахаты. Маці мая працуе на ферме, гэтым часам у яе дзённая дойка, і трэба быць дома, каб выгнаць карову. Дый шпулю трэба з дому прыхапіць.

…У печы, як заўсёды, забелены панцак, які абрыдзеў да смерці. На мінулым тыдні маці прынесла ад цёткі Сцепаніды торбачку грэцкіх круп, але кашы з іх так ні разу і не зварыла. Сказала: на чорны дзень.

Панцак не лезе ў глотку, таму наліваю ў конаўку цёплага яшчэ сырадою і п’ю, косячы вокам на матчыну швейную машынку. Машынка яшчэ дарэвалюцыйная, з аблупленымі нямецкімі літарамі: «Sіnger». Потым поркаюся ў скрынцы, дзе маці захоўвае рознае швейнае прычындалле, выглядаю шпулю, на якой мала нітак, і, схапіўшы гамёлку хлеба, бягу да сябра.

Мішка часу не губляе: сядзіць на лаве пад яблыняй і выразае нажніцамі прапелер з кансервавай бляшанкі. Тут жа, на лаве, ляжыць ручка ад сярпа з уторкнутым у яе алоўкам. Сястра Нюрка толькі што вярнулася са школы і шморгае носам — відаць, атрымала шчаўбана, бо надта ж любіць лезці ў братавы справы.

Сябар торгае галавой, і я працягваю шпулю з-пад нітак.

— Тое, што трэба, — ухвальна кажа сябар, а я наструньваю вуха: на дальнім канцы вёскі ўжо чутно каровіна рыканне і авечае бляянне.

— На вось, прывяжы да лёскі якую гладкую палачку, каб спрытней было торгаць.

Я тыцкаю пальцам у бок хаты, маўляў, няма калі, трэба выганяць карову, і Мішка махае рукой.

— Давай я прывяжу, — азываецца Нюрка; брат ускоквае на ногі, раз’юшана выдыхае:

— Ты яшчэ тут? — і мы з Нюркай выбягаем з двара. Дзеўчынёха бяжыць да сваіх сябровак, што таўкуцца непадалёку, а я дахаты — выганяць Субоху.

Карова цягне вільготную мысу, чакаючы заўсёднага кавалка хлеба, але мне не да таго. Ліхаманкава скідваю з каровінай шыі ланцуг, цягну Субоху за рог. Маўляў, выходзь хутчэй, няма калі з табой важдацца. Карова незадаволена выходзіць на двор, але да весніц не ідзе: пачынае лізаць шурпатым языком уздзеты на парканіну гарлач.

— Пайшла ў поле, каб на цябе ліха! — гарлаю штомоцы. Словы гэтыя я часцяком чую ад маці. Пхаю карову пяткай у сцягняк, і Субоха, каротка рыкнуўшы, ганарыстай хадою сунецца да весніц.

Я прыспеў у самую пару: сябар ужо стаяў на ганку і рыхтаваўся апрабоўваць круцёлку.

Лопасці выразанага з бляшанкі прапелера нагадвалі пялёсткі зайцавай капусты: па краях былі шырокія і звужаліся да цэнтра. Пры гэтым край кожнай лопасці быў загнуты ўгору, рыхтык як у магазінным прапелеры.

— Толькі ўважліва глядзі, куды паляціць, а то потым не знойдзем.

Мішка перавёў дых, тузануў лёску, прапелер крутнуўся, але нікуды не паляцеў.

— Заклінавала. Трэба большую адтуліну зрабіць, — з гэтымі словамі сябар рынуў у хату і неўзабаве ізноў з’явіўся на ганку, кухонным нажом калупаючы круцёлку.

Я глядзеў на такія завіханні з усмешкай на вуснах, пераканаўшыся, што круцёлка не тое што не даляціць да буслянкі, а наогул не зляціць са шпулі. Сябрук між тым прымацаваў прапелер, торгнуў лёску. І — вось дзіва! — круцёлка загула, размытай плямай мільганула ў паветры і захрасла ў кроне старой яблыні.

— Бачыў? — на Мішкаву чупрыну зваліўся ссечаны прапелерам лісток. — Дык гэта ж я толькі злёгку крутнуў, а як з усяе сілы рвануць?

Да ліпы шыбуем, не чуючы ўласных ног, сюды-туды пазіраючы на буслянку. Убачыўшы нас, бусел пачынае клекатаць, але нягучна, як бы з апаскаю.

— Хвалюецца, — мармыча Мішка, на хаду намотваючы лёску, — адчуў, што мы тут будзем нешта выпрабоўваць.

«Не даляціць, — думаю я, чарговым разам задзёршы галаву, — надта высока».

Мішка таксама глядзіць на бусла, усхвалявана пераводзіць дых:

— Ну што, нататнік прыхапіў? Быў твой — стаў мо-ой… — гукае сябар. — Я нават не заўважыў, як Мішка тузануў лёску. Убачыў толькі, як прапелер, шоргнуўшы па Мішкавых валасах, зашамацеў у кустах.

Сябар войкнуў, упаў на калені, прыціснуў далонь да левага вока. І ў той жа міг між пальцаў прабілася, як мне падалося, не чырвоная, а чорная юха.

«Вока! Круцёлка выбіла Мішку вока!» — сэрца маё абліла халадзёнка, а ногі наадварот, наліліся нечым гарачым.

— Міш… ты што-небудзь бачыш? — пытаюся сябра і ўпершыню ў жыцці не пазнаю ўласнага голасу: ён здаецца мне чужым і страшным.

Стоячы на карачках, сябар на момант прымае руку, глядзіць долу і буйныя кроплі крыві раз за разам падаюць на пясок.

Мы бяжым на фельчарскі пункт, і я раз-пораз пытаюся ў сябра:

— Ну як, Міша, баліць?

Але сябар не адказвае, цісне далонь да вока і ледзь чутна стогне.

Да фельчарскага пункта дарога не блізкая. Месціцца ён на ўскраіне вёскі, на бальшаку, што вядзе ў Азярышча. Па дарозе да нас далучаецца цэлы гурт падшыванцаў.

— Мішка вока выбіў! — гучыць у мяне за спінай разам з плясканнем босых ног, і ў мяне ад гэтых воклічаў абрываецца сэрца.

Маладая фельчарка, якая працуе тут толькі першы год, сустракае нас на парозе, спалохана сашчэплівае пальцы.

— Што з вокам?

Міша і сам не ведае. Мармыча штосьці, ужо не адной, а дзвюма далонямі прыкрываючы крывавую рану.

Падшыванцы пхаюць мяне ў спіну, я пнуся ўвайсці ў медпункт разам з Мішкам, ды фельчарка зачыняе дзверы перад самым носам.

— А дзе ён вока выбіў? — навыперадкі пытаецца малеча, я даю аднаму з іх лёгкага выспятка, іду ўздоўж сцяны, папераменку зазіраючы ў вокны, але яны шчыльна зацягнутыя белымі фіранкамі.

Абышоўшы медпункт — фарбаваны блакітнай фарбай фінскі дамок — разоў дваццаць, сядаю на парозе, і ў гэты момант дзверы адчыняюцца і з іх вылятае ўсхваляваная фельчарка.

— Станьце на бальшаку і, як пойдзе якая машына, спыняйце. Трэба ў раённую бальніцу везці.

Доўга машыну чакаць не даводзіцца. Адразу ж з-за павароткі, уздымаючы страшэнную пылюку, выязджае малакавозка. Я стаю пасярод бальшака, махаю рукой, і машына, даўшы натужны сігнал, спыняецца.

— Што, Юрка, у раён сабраўся? — пытаецца вадзіла, наш сусед па вуліцы Пецька Ліхаманаў.

— Канапелька вока выбіў!

Вадзіла хацеў быў прыпаліць папяросіну, але так і застыў з запаленай сярнічкай.

— Як выбіў? Зусім?!

Я не паспеў адказаць, бо да машыны ўжо беглі фельчарка ў запэцканым крывёй халаце і Мішка з забінтаванай галавой. На белым бінце разлівалася чырвоная пляма.

— Вы куды, у Азярышча? — яшчэ здаля крычыць фельчар­ка, і вадзіла спалохана адчыняе дзверцы.

— У Азярышча, куды ж яшчэ.

— Завязіце хворага ў бальніцу. Трэба швы накладаць.

Фельчарка яшчэ штосьці кажа, але тут у канцы вуліцы гучна вохкаюць, тупаюць, і з нетраў не аселай пылюкі выкульваецца Мішкава маці. Валюхаста хістаючыся ўбокі, яна бяжыць у атачэнні малечы па бальшаку і роспачна галосіць:

— А сыночак жа ж ты мой, а што ж ты з сабою нарабі-іў?!

У мяне ад таго ляманту варушацца валасы на галаве. Усе глядзяць у канец вуліцы, а я крадком, незаўважна, сігаю ў кусты, што густым жываплотам буяюць ля дарогі.

Калі трэба прыхавацца ад маці, я лезу на гару і кладуся там у зацішку, за комінам, паклаўшы пад галаву аблезлы бацькаў кажух. Маці, калі мяне шукае, звычайна адчыняе паддашкавыя дзверцы, аглядае гарышча, але за комін ніколі не зазірае.

Бацькі ў мяне няма. Дакладней, ён ёсць, але з намі не жыве. Я яшчэ ў школу не хадзіў, як бацька выправіўся на цаліну. Збіраўся праз два месяцы вярнуцца, але так і не прыехаў. Маці кажа — зблытаўся там з нейкай сучкай. А ў Мішкі Канапелькі бацька патануў пазалетась, разам з мужам цёткі Сцепаніды. Рыбу з лодкі лавілі, а тая ўзяла ды перакулілася…

«Няўжо й сапраўды выбіла вока?» — віруе ў галаве неадчэпная думка, і я, паправіўшы кажух, тулюся патыліцай да цёплага коміна.

«А можа, нічога страшнага? Кажуць, як вока выб’еш, дык яно адразу выцякае. А ў Мішкі ж нічога не выцекла. Толькі кроў тачылася», — каторым разам супакойваю сам сябе і тужліва, са стогнам, уздыхаю.

І тут жа ўяўляю, як Элеанора Захараўна, даведаўшыся пра сённяшняе здарэнне, плясне тоўстымі рукамі і голасна заенчыць: «Ужас!.. Это просто ужас!»

У школе гэтую гаваруху ніхто не любіць. Мінулай зімы да нас у хату завітвала, на нейкія выбары запрашала. Пераступіла праз парог, агледзелася, спытала, дзе я ўрокі раблю. Я і паказаў на кухонны стол. Дык падвяла зекры і раз пяць выдыхнула свой «ужас». Маці яе таксама незалюбіла. Казала цётцы Сцепанідзе: фарсіць у мутонавым футры, а іх, калгасніц, так у ватоўках і пахаваюць.

Заўтра ў школе, пасля заняткаў, лінейка. Элеанора Захараўна стане гарлаць пра тое, што перад намі, вучнямі, адчынены ўсе дарогі. Потым «гарадскія» паедуць у свой гарадок і там ім зладзяць «салодкі стол». Будуць есці торт з хатнімі піражкамі ды запіваць ліманадам…

На гары задуха, а тут яшчэ патыліца добра-такі ўгрэлася, і я адсоўваюся ад коміна.

«Цікава, а ці даляцела б круцёлка да буслянкі?» — думаю я, закінуўшы рукі за ўгрэтую патыліцу. Пайсці да ліпы, знайсці «верталёт» ды шмаргануць за лёску. Але ж можна і без вачэй застацца. Цяпер толькі мне стала зразумела, чаму ў магазіннага прапелера, які пускае Лёшка Гнядых, лопасці абхоплены абадком. Гэта каб вочы не параніць.

Згадваю, што дзесьці на гарышчы валяюцца бацькавы камбайнерскія акуляры з трэснутым шклом. Парываюся зараз жа іх адшукаць, але тут жа асуджана кладуся на кажух. Ну добра, вочы закрыеш, а як па лобе лясне ці нос адсячэ? Я спалохана мацаю нос і, пераканаўшыся, што ён на месцы, пераводжу дых і зморана пазяхаю.

…Мяне абудзілі галасы знадворку.

— Во… толькі што Пецька Ліхаманаў з Азярышча прывёз. Брыво да косткі парэзаў, швы наклалі.

Я пазнаю па голасе Канапельчыху — Мішкаву маці — і шчасна пацягваюся. Вока ў сябрука цэлае, а гэта галоўнае.

— Нюрка кажа, нейкі верталёт рабілі, а потым пускалі каля ліпы…

— А я думаю — чаго гэта ён хаваецца цэлы дзень, — гэта ўжо азываецца мая маці. — Во я яму зараз усыплю!

Здалёк чуваць каровіна рыканне, і Канапельчыха са сполахам у голасе выдыхае:

— Авой-авой, статак гоняць! Штосьці рана сёння. Пайду пераймаць сваю карміцельку.

На падворку бразгае вядро ў калодзежы — гэта маці чэрпае ваду для каровы.

— Юрка, ты дзе?! Зноў на гары хаваешся? Злазь зараз жа! — задыхана гукае маці, бразгае вядром і йдзе ў хату — узяць акраец хлеба. Субоха не зойдзе ў хлеў, пакуль ёй не дасі пачастунку.

І вось ужо рагуля рыкае ля весніц, і маці здушана гукае з хаты:

— Бягу ўжо, бягу!

Ад цяжкой каровінай хады гарышча злёгку здрыганаецца, і да кіславатага паху аўчыны далучаецца саладкаваты пах сырадою. Карова доўга і прагавіта п’е ваду, зморана аддзімаецца, нарэшце бразгае вядром, каротка рыкае.

— Ну ідзі ўжо, ідзі, — падганяе маці Субоху, і тая па старой звычцы грукае капытам аб парог хлява.

— Вядро! — уголас шапчу, прыўзняўшыся на локці. Праз імгненне ўжо паўзу да паддашкавых дзверцаў, асцярожна, каб не пачула маці, злажу па драбінах, хапаю вядро, з якога кагадзе піла карова, і падаюся з двара.

Матчын вокліч даганяе мяне ўжо за весніцамі:

— Юрка… ашалеў? Куды ты пабег з вядром?

Вестка пра тое, што сябар параніў брыво, а не вока, зрабіла цела лёгкім, амаль бязважкім. Я то іду, то бягу подскакам, і адна думка не дае спакою: «Ці ляжыць пад ліпай круцёлка?» Удзень там часцяком таўчэцца малеча — хтосьці мог і падабраць Мішкаву цацку.

Цацка ляжыць там, дзе яе і кінулі: на лапіку жоўтага пяску. Прапелер таксама доўга шукаць не даводзіцца. Ён вісіць непадалёку, пачапіўшыся за куст вербалозу.

Дзяржальна старога сярпа пазначана брунатнай плямай крыві.

Я задзіраю галаву. Бусел стаіць на краі гнязда і глядзіць на мяне, ледзь чутна шчоўкаючы дзюбай.

— Зараз, боцька, да цябе верталёт прыляціць! — крычу буслу, і той пачынае клекатаць усё гучней і гучней.

Насоўваю на галаву вядро, уздрыгваю ад рэшткаў халоднай вады, што патрапілі за каршэнь. Тузануўшы лёску, ліхаманкава скідваю з галавы вядро. Круцёлка з ціхім гудам ляціць угору і на кароткае імгненне завісае ў паветры — якраз насупраць гнязда — і бусел, раскрыўшы дзюбу, уражана адводзіць назад галаву. Круцёлка ляціць долу, з гучным шорхатам занурваецца ў кусты.

Мне падалося, што таргануў лёску не на поўную сілу, таму другім разам насоўваю вядро, тузаю як мае быць, але тут надараецца неспадзяванка: дужка вядра чапляецца за падбародак і, пакуль вызваляю галаву, круцёлка бясследна растае ў вечаровым небе. Я наструньваю слых — мусіць жа яна шорхнуць у траве ці кустах, — і слых мой цвеліць далёкая зязюля.

Іду дахаты, прыстасоўваючы разгоністы крок да мернага рыпання вядра, якое раз за разам перакідваю з рукі ў руку. Круцёлку я так і не знайшоў. Дый як знойдзеш, калі сонца ўжо села і бляшанка, зашыўшыся кудысьці ў траву, ужо не блішчыць і нябачная для вока. Але нічога. Заўтра яе знайду. А не знайду, дык выражу новую.

Ля Мішкавай хаты сцішваю хаду і выцягваю шыю, выглядаючы сябра. Аднак замест забінтаванай Мішкавай галавы з-за агароджы вытыркаецца павязаная выцвілай хусцінкай рухавая Нюрчына галоўка.

— Нюр… — ціха гукаю, матлянуўшы ў паветры пустым вядром, і Нюрка спрытна выбягае з весніц.

— Маці дома?

— Дома… карову доіць, — адказвае Нюрка, свідруючы мяне дапытлівымі вачанятамі.

— А як братан? Вочы цэлыя?

— Цэлыя… толькі брыво рассек. Паслязаўтра да фельчаркі пойдзе, на перавязку.

Я дастаю з кішэні нататнік. Шкада, вядома, яго аддаваць, ды што зробіш…

— На во… перадай Мішку.

— А сам чаму не аддасі? — Нюрка прыкладае нататнік папераменку то да адной, то да другой шчакі.

— Чаму-чаму… таму… што за Зацэпы водзіць мама два прычэпы, — адказваю з усмешкай, і Нюрка, чмыхнуўшы носам, бяжыць, смешна раскідваючы ўбокі галянастыя ногі.

— Скажы Мішку: даляцела! — крычу наўздагон дзяўчыне.

У гэты міг па асветленым згасальным сонцам Нюрчынай спіне мільгануў імклівы цень і нізка над зямлёю, несучы штосьці важкае ў дзюбе, праляцеў бусел. Дакладней, бусліха, бо ногі ў птушкі былі такія ж, як у Нюркі, галянастыя і гэтак жа смешна раскінутыя ўбокі. Бусліха, стомлена махнуўшы крыламі, падляцела да гнязда, і бусел, як ніколі дагэтуль гучна, закінуўшы ўгору галаву, заклекатаў, распавядаючы сяброўцы пра блішчастую круцёлку, што кагадзе праляцела над іхным котлішчам.

Чалавек з сажнем

І

У вокны цадзілася дрымотнае святло.

Іван праводзіў позіркам варону, якая з зычным карканнем паляцела ў бок праспекта, пацёр далонню лоб, соладка пазяхнуў і ўторкнуўся ў паперы.

Літары ўвішнымі мурашамі мітусіліся ўваччу. «Аб ходзе выканання ў камсамольскіх арганізацыях рэспублікі пастановы ЦК КПСС… — уголас прачытаў Іван і зноў пазяхнуў, гэтым разам з непрыхаваным адчаем — …аб рабоце па падборы і выхаванні ідэалагічных кадраў у партыйных арганізацыях Беларусі і рашэння 13-га пленума…— Івану падалося, што мурашы перапаўзлі з паперы і замітусіліся ў портках, — …ЦК КПБ “Аб далейшым павышэнні дзейснасці ідэйна-палітычнай работы ў святле рашэнняў ХХІV з’езда КПСС”».

Хвіліну, а можа і больш, Іван сядзеў нерухома, спрабуючы дапяць да сэнсу прачытанага, а потым, з неспакоем у душы, стаў чухаць пахвінне: стваралася ўражанне, што мурашы апанавалі самую датклівую частку цела…

На калідоры затупалі, заляпалі дзвярыма, у нетрах калідорных штосьці замарачна, як вада ў душы, зашумела, і шэфава сакратарка Жанна з лёгкай панікай у голасе абвясціла:

— Уключайце прыёмнікі! Цяжэльнікаў выступае!

Іван крутнуў ручку аднаканальнага «Сожа» і тут жа, нібыта спужаўшыся, закруціў у адваротны бок: вырашыў паглядзець выступленне па тэлевізіі.

Пакуль бег па калідоры, грымотныя воплескі сціхлі і прастору апанаваў натхнёны, па-камсамольскаму бадзёры голас Яўгена Міхайлавіча Цяжэльнікава. Голас угнездаваўся ва ўсіх кутках вялікага будынка. Словы прамовы вырываліся з няшчыльна зачыненых дзвярэй, блукалі па калідоры, сутыкаліся адно з адным, рассыпаліся дробным макам і ціха заміралі, даючы места ў прасторы іншым, гэткім жа натхнёным і няшчырым словам.

У аргаддзеле, куды ён убіўся, была процьма народу. Іван махнуў рукой загадчыку аддзела, Мішку Гармозіну, парукаўся з двума інструктарамі і ўтаропіўся ў тэлеэкран. Каляровы «Рубін» даваў задужа зялёнага калёру, і твар «камсамольскага бога» выглядаў, як у дзесяцідзённага нябожчыка.

— Даклад Леаніда Ільіча раскрывае захапляльную па сваіх маштабах стратэгію далейшага руху да камунізму, да ўсеагульнага міру, нясе ў сабе ідэйны зарад нечуванай сілы…— прамаўляў першы сакратар, трасучы чупрынай. — Выказваючы волю 35-мільённага камсамола, усёй савецкай моладзі, мы цалкам і поўнасцю адабраем ленінскі палітычны курс і практычную дзейнасць Цэнтральнага Камітэта КПСС, праграмныя палажэнні і вывады даклада таварыша Леаніда Ільіча Брэжнева… — тэлевізар скалануўся ад гучных воплескаў, а Іван, злавіўшы вокам калена Нінэль Абуховіч, прытаіў дых. Хаця інструктарка аргаддзела — яна ж гармозінская каханка — толькі тыдзень не была на працы, Івану здаліся гэтыя дні вечнасцю. У думках ён пацалаваў абцягнутае белым капронам калена, душа на імгненне сцялася, але тут жа і выпрасталася, бо Мішка Гармозін тыцнуў локцем пад рэбры і кіўнуў у бок «скрыні».

Яўген Міхайлавіч Цяжэльнікаў — Бацька, як называлі яго цэкісты, — трымаў у руцэ нейкую паперыну і глядзеў у залу ўжо не зухавата, як дагэтуль, а сурова і патрабавальна.

— Перад намі лютаўскі нумар шматтыражкі «Знамя Дзержинки» за 1935 год. Тут невялічкі артыкул, які называецца «Імя яго — бальшавік». У ім гаворыцца: «Я не магу ўявіць, адкуль у гэтага чалавека бярэцца столькі энергіі і працаздольнасці. Сын рабочага, сам працаваў на заводзе качагарам, потым слесарам… З вытворчасці яго накіроўваюць на партыйна-гаспадарчую працу. Нагрузка вялікая: ён вучыцца ў нашым інстытуце, ён жа лепшы группарторг пятага цепласілавога курса, ён жа лепш ад усіх, на «выдатна», абараніў дыпломны праект! Малады інжынер абяцае даць многае, і ён дае многае. Бо выкуты з моцнага матэрыялу!» — прамоўца зрабіў паўзу, узняў угору газеціну, хапнуў, што той тапелец, паветра, і словы ягоныя патанулі ў шалёных воплесках: — Гэта сказана… пра маладога камуніста… Леаніда Бр-рэ… — «Рубін» стрэльнуў лямпай, і сакратарская галава, з’ехаўшы з тулава, прыляпілася да левага плечука. Хтосьці ляпнуў па тэлевізары кулаком — раз, другі, — але галава на старое месца так і не вярнулася…

Праз хвіліну яны з Гармозіным выйшлі ў калідор. Загадчык аргаддзела паслабіў вузел квяцістага гальштука, абурана прамармытаў:

— У ногі гатовы кінуцца, абы пасаду далі.

Мішка дастаў пачак «Саюза-Апалона», пстрыкнуў газавай запальнічкай.

— Як думаеш, — струмок цыгарэтнага дыму з лёгкім шумам вырваўся з Мішкавага рота, — газета сапраўдная ці, можа, згламэздалі?

Гаманіць на такія тэмы, хай і ў пустым калідоры, было няёмка, і яны рушылі да выхаду. На ганку, аднак, таксама стаялі людзі, і давялося, пацепваючыся ад золкага ветру, прайсціся ў бок Інстытута гісторыі партыі.

— А што ты хацеў, — гукнуў Іван у працяг размовы, — Бацьку сорак сем гадоў… Вось і ўзяўся… выдаваць шматтыражкі.

— Не… ну так… без мыла… лезці… — Мішка Гармозін зацягнуўся цыгарэтай і, не выпускаючы яе з зубоў, наструніўся. З адкрытай форткі вырываўся надрыўны Бацькаў голас.

— Верны сын партыі, яе вялікі працаўнік і мужны салдат, Леанід Ільіч заўсёды быў там, дзе цяжка…

— Во залівае… — буркнуў Мішка Гармозін і нечакана, бліснуўшы раскосымі вачыма, запытаў: — Якое сёння чысло?

— Дваццаць сёмага лютага, — азваўся Іван і толькі тады ўзгадаў: у Мішкі сёння дзень нараджэння.

— Пасля працы, — сябрук мелькам зірнуў на гадзіннік, — бяры Жанну і вяслуй у «Журавінку». Я там столік замовіў. І запомні: ніякіх падарункаў. Цярпець іх не магу, — Мішка дасмаліў прагнай зацяжкай цыгарэту, зноўку наструніўся.

— Леанід Ільіч здабыў велізарны аўтарытэт, бязмежны давер і шчырую, чыстую любоў Ленінскага камсамола, савецкай моладзі, усяго прагрэсіўнага чалавецтва… — гукаў з адчыненай форткі першы сакратар ЦК ВЛКСМ.

Мішка страсянуў галавой, плюнуў, і сябрукі, разам павярнуўшыся, пайшлі ў адваротным кірунку.

Мішка Гармозін з’явіўся на Карла Маркса, 36 увосень пазамінулага года. У той шэранькі панылы дзень Іван, як заўсёды, забег у аргаддзел і сутыкнуўся з высокім хлопцам у мадняцкім замшавым пінжаку. Яго тады, памятаецца, уразілі раскосыя васільковыя вочы, якія — Іван адразу ж адчуў гэта — мусілі падабацца дзяўчатам. Сэрца Іванава ў той міг захлынулася гарачай крывёю, і ён дакорліва зірнуў на Нінэль — сваю тайную сімпатыю, якая працавала ў аддзеле і цяпер сядзела пры стале, апусціўшы аксамітныя вейкі.

Мішка запрасіў у свой кабінет, прапанаваў пагартаць французскі часопіс і, раскінуўшыся ў крэсле, расказаў, дзеля знаёмства, вясёлую показку пра Брэжнева — як Леанід Ільіч уздымаў цаліну. Іван пры гэтым сціпла пасміхаўся, і левая лытка ягоная злёгку дрыжэла. Ён упершыню чуў, каб адказны работнік ЦК вёрз антысаветчыну, ды яшчэ на сваім працоўным месцы.

«Гэбіст», — падумаў тады Іван, а гаспадар кабінета, пабачыўшы спалох у Іванавых вачах, прыпаліў прытухлую цыгарэту і напаўголаса прамовіў: «І чаго гэта вы, бульбашы, такія дрыслівыя?»

А ўвечары, прыціснуўшыся лобам да шыбы, ён з мазахісцкай жарсцю назіраў, як новы загадчык аддзела са знарочыстай галантнасцю, закінуўшы за спіну правую руку, падсаджваў Нінэль у жоўтыя «жыгулі». І, не ведаючы, што з рабіць з сабой і як пазбыцца пякучай рэўнасці, прыгаломшаны Іван у той жа вечар выклікаўся праводзіць дадому рудавалосую сакратарку Жанну — Нінэльчыну сяброўку. І ўсю дарогу, нібыта жартам, пытаўся — ці даспадобы ёй новы загадчык аддзела?

Тады ж, ад Жанны, ён даведаўся, што бацька Гармозін працуе ў Маскве, у Дзяржплане, а сам Мішка два гады завіхаўся ў Міністэрстве знешняга гандлю, ды вымушаны быў адтуль сысці з-за нейкай непрыгожай гісторыі і прыхавацца ў Менску — тут жыла ягоная маці.

А яшчэ праз дзень Мішка Гармозін прапанаваў пайсці ў рэстаран — абмыць новае месца працы. І хаця Іван напачатку адмаўляўся, казаў, што ў яго баліць зуб, але, пачуўшы, што там будзе Нінэль са сваёй сяброўкай, пайшоў да тэлефона — паведаміць жонцы, што затрымаецца на працы. З той пары, прыкладна раз на месяц, яны гулялі за Мішкавы грошы ў рэстаранах, і пасля адной такой гулянкі жонка Іванава падала заяву на развод ды з’ехала ў свой Барысаў.

* * *

У дальнім канцы залы грукнуў бубен, зафаніў мікрафон і рэстаранны ансамбль азваўся мелодыяй з «Хроснага бацькі».

— Што ж, так і будзем маўчаць? — Мішка Гармозін выцер сурвэткай вільготныя вусны, паварушыў пальцам, і кельнер, які прыбіраў посуд, з разуменнем кіўнуў галавой.

Вось ужо гадзіну яны сядзелі ў рэстарацыі, і за гэты час Нінэль не прамовіла ні слова. Яна нервова, адну за адной, паліла цыгарэты, цадзіла з фужэра шампан і пры гэтым з нянавісцю зыркала на Мішку. Той сядзеў як мыла з’еўшы, і апанаваны злараднай цікавасцю Іван чакаў таго моманту, калі яны застануцца з Жаннай адны і ён даведаецца: чаму яе сяброўка сёння такая негаваркая.

— Ну, дзяўчаткі… ну давайце, сапраўды, пра нешта пагамонім, — Мішка адсунуўся ад стала, прымусіў сябе ўсміхнуцца. — Ці ведаеце вы такі факт, што стваральніца «новага рамана» Наталка Чарняк… пардон, Наталі Сарот, абвясціла традыцыйную прозу стаадсоткавай архаікай?

— А Франсуаза Саган… пардон, Фрося Чыгункова, наадварот — пісала ў традыцыйным рэчышчы, — адпарыравала Нінэль, і Мішка задаволена пацёр рукі: — Брава, брава… Нарэшце пачулі ваш дзіўны голас.

Мішка падхапіў бутэльку, стаў поўніць келіхі, збіраючыся, відаць, сказаць нейкі тост, але ў гэты момант дзяўчаты падхапіліся на ногі і, абмінуўшы двух каўказцаў, якія спрабавалі запрасіць іх на танец, пабеглі па сходах — няйначай, у прыбіральню.

Дзесьці пад столлю загуў, пакрываючы людскія галасы і мелодыю «Хроснага бацькі», выцяжны вентылятар, і пасмы цыгарэтнага дыму паважна паплылі па-над Мішкавай галавой. Іван, па прыкладзе сябра, таксама ад’ехаў на крэсле ад стала і адчуў на сваёй шыі дотык выцяжнога ветру.

Звычайна яны ладзілі гулянкі за горадам — у гатэлі «Юнацтва». Там было зацішней, кожны столік быў адгароджаны перабойкай, ды і збіралася там адпаведная публіка — у асноўным іншаземцы. Але сёння ў «Юнацтве» сустракалі мангольскую дэлегацыю, таму сядзець давялося ў шумнай, поўнай падпітых студэнтаў і юрлівых каўказцаў «Журавінцы».

На стале з’явілася чарговая пляшка шампану: гнюснага пойла, якое тхнула гнілымі яблыкамі і распірала нутро вуглякіслым газам: не дзіва, што дзеўкі раз-пораз бегалі ў прыбіральню. Іван заплюшчыў вочы і ўявіў, як Нінэль, закінуўшы на спіну спадніцу, з жаласлівым зыкам выпускае паветра.

— Запрасі Нінку на танец… можа, палагаднее, — прамовіў Мішка Гармозін; Мішка сёрбнуў шампана, выставіў ніжнюю вусну, і на ёй утварылася маленькая бурбалка.

Праз пару хвілін ансамбль зайграў «Зорачку», і Нінэль, шчасна абмінуўшы аж трох армянаў, падышла да Івана…

…Ён прытуліў да сябе дзяўчыну і адразу ж адчуў цеплыню пругкіх грудзей. Галава пачала кружыцца — ці то ад гэтай цеплыні, ці то ад паху Нінэльчынай скуры. Яму раптам да змогі, да свербу ў ядрах заманулася лізнуць дзявочую шыю. Язык — амаль незаўважна, самым кончыкам — тыцнуўся ў мочку вуха і адчуў прыемную гаркоту. Ужо зусім ачмурэлы, ён прыпаў да гаркавай ад ласьёну шыі і пачуў напяты і, як для такой хвіліны, надта сур’ёзны Нінэльчын голас:

— А вы здольныя на ўчынкі?

Нінэль — мякка і шматабяцальна — прыціснулася да яго сцягном, і Івана працяла нервовая дрыготка.

— Давайце збяжым.

Такая прапанова ацверазіла Івана і ён, пралепятаўшы: «Як гэта?», пашукаў вачыма Гармозіна. Мішка піў шампан, і на келіху ягоным цьмяна бліскала святло ўсіх рэстаранных люстраў.

— Няёмка неяк, — адно і здолеў выціснуць з сябе Іван, і дзявочая далонь саслізнула з пляча.

Ён бег па прыступках, удыхаў галавакружны пах ласьёну, спрабаваў зазірнуць у Нінэльчыны — заўсёды халодныя, а таму халерна звабныя — вочы, і ў галаве ягонай віравалі, не знаходзячы выйсця, трывожна-юрлівыя думкі.

Ля шатні — раздзявалкі — яны спыніліся. Іван, апусціўшы руку ў кішэнь, выцягнуў два нумаркі — свой і Жаньчын — і застыў у непаразуменні…

…Сяброўчына паліто было крыху куртатае. Нінэль абцягнула рукавы, дастала з сумачкі нататнік, штосьці ў ім размашыста напісала.

— Аддайце дзяўчыне ў сіняй спадніцы, — прамовіла, перадаўшы лісток швейцару, і яны выйшлі з рэстарана.

З цёмнага неба падаў бухматы снег, і навакольныя ліхтары паўсталі перад Іванам вялізнымі, падсветленымі знутры дзьмухаўцамі. І здалося на міг, што гэта не снег кружыў-віраваў у паветры, а мірыяды парушынак сарваліся з дзьмухаўцоў, завіравалі ўваччу, халоднымі дотыкамі кранаючы гарачы лабешнік. Некалькі парушынак заблыталіся ў Нінэльчыных валасах, і Іван, нахіліўшыся, растапіў адну з іх сваім парывістым дыханнем. І ў тую хвілю, калі ён сабраўся з духам і ўзяў дзяўчыну за руку, да вушэй даляцеў недарэчны воклік:

— Чаму, Жануля, так рана?

Васька Сёмін — вадзіла дзяжурнай цэкоўскай «волгі» — спехам працёр ветравое шкло, хацеў яшчэ нешта сказаць, ды, убачыўшы, што перад ім не Жанна, а Нінэль, сумеўся і таропка расчыніў дзверцы.

— На Ванеева? — запытаўся вадзіла, пайшоў на разварот, і Іван, шукаючы апірышча, наткнуўся далонню на халоднае дзявочае калена.

— Нінэль…— вымавілі вусны, і валасы зварухнуліся пад шапкай, і цела салодка здрыганулася ад гуду святочных званоў, што бомкнулі ў вушах і глухім рэхам азваліся дзесьці ўнутры, пад самай селязёнкай.

Нінэль зняла з калена ягоную гарачую руку, але зрабіла гэта паволі, з неахвотаю, як бы кажучы: «Мы не адны…»

За шклом мільгацелі агні Партызанскага праспекта, а ў галаве, гэтак жа размыта і бязладна, мільгацелі і блыталіся пажадныя лятункі. Асабліва хвалявала Івана тое, што Нінэль была без станіка. Калі яны танцавалі, ён правёў кончыкамі пальцаў па дзявочай спіне і не намацаў сушпілкі. «Ну чаму, чаму яна без станіка?» — ледзь не ўголас мармытаў Іван і, мацаючы ўласныя калені, адчуваў цеплыню і падатнасць дзявочых грудзей. Ён заплюшчыў вочы і ў той жа міг апынуўся ў прыцемным пакоі, пасярод якога, на леапардавай шкуры, — шкуру тую ён надоечы бачыў у дацкім часопісе, — ляжала голая Нінэль. Млява закінуўшы галаву, яна мяцёлкай леапардавага хваста кранала смочкі пульхных грудзей, праводзіла далонню па нізе жывата, і нечакана, прыўзняўшы галаву, не да места бадзёрым голасам выгукнула: «Прыехалі!»

Іван расплюшчыў павекі. Машына падкаціла да цёмнага пад’езда, віскнула тармазамі.

— Мяне не чакай, вяртайся ў «Журавінку», — буркнуў ён у адказ на запытальны позірк вадзілы, вылез з машыны і кульгавым подбегам — пабіў нагу, як вылазіў, — рушыў адчыняць супрацьлеглыя дзверцы.

Нінэль, аднак, выйшла без ягонай дапамогі, абцягнула паліто, зірнула ўгору.

— Маці ўжо спіць, — прамовіла з уздыхам і падала руку на развітанне.

З расчыненых пад’ездных дзвярэй павеяла салодкай гніліз­най і кашэчымі сцакамі.

— Давяду да дзвярэй, у пад’ездзе цёмна, — пралепятаў Іван у спадзеўцы, што Нінэль запросіць на каву, але дзяўчына крут­нулася на абцасах, пайшла, таямніча дыхнуўшы парфумай, і Іван, задыхаючыся ад нясцерпнага кахання і такой жа нясцерпнай крыўды, схапіў дзяўчыну за рукаво.

— Ніна… пачакайце… — Іван уздыхнуў, апусціў вочы, нібыта рыхтуючыся спытаць аб нечым вельмі важным, і адным духам выпаліў: — А дзе гэта вы былі цэлы тыдзень?

— Аборт рабіла, — са злосцю прамовіла Нінэль і знікла ў цёмным пад’ездзе.

На лесвіцы абудзіліся і аціхлі крокі, бразнулі дзверы і дзесьці, ці не ў Нінэлінай кватэры, прыспана брахнуў сабака.

Іван стаяў як халадзёнкай абліты, і пыжыкавая шапка на ягонай галаве з трагічнай павольнасцю спаўзла з патыліцы на самыя вочы. Было такое адчуванне, што яго, адказнага работніка цэка, прылюдна аблілі памыямі… Нінэль хацела дапячы Мішку — таму і збегла з рэстарана… А ён, ёлупень, раскатаў губу…

На першым паверсе запалілі святло, і страшэнна тоўстая кабета, запаланіўшы сваім аб’ёмам цесную кухню, матлянула, спраўджваючы, ці ёсць там вада, бліскучы чайнік. Іван ссунуў шапку на патыліцу, паклыпаў, прыпадаючы на правую нагу, уздоўж аснежаных кустоў і неўзабаве азірнуўся, выглядаючы квадрат святла на прысыпаным снегам асфальце — месца, дзе ён зазнаў прыніжэнне і дзе выразна пазначыліся ягоныя сляды.

Пакуль датупаў да праспекта, снег змяніў імжысты дождж; пыжыкавая шапка ўраз намокла, галава ўпрэла, і калі ён, а палове першай ночы, убіўся ў сваю кватэру, скінуў верхнюю вопратку і зірнуў у люстэрка, дык убачыў дзіўную праяву: з упрэлай галавы ўздымалася пара.

— Парапаветраны манекен, — прашаптаў Іван, падхапіў ручнік, збіраючыся выцерці мокры карак, і страсянуўся ад тэлефоннага званка.

— Што за фокусы? Куды вы падзеліся? — Мішка, відаць, званіў з аўтамата, бо голас ягоны прападаў.

— Я дома сяджу, сяброўка твая таксама.

Хвіліну Гармозін маўчаў, потым з палёгкай уздыхнуў і са словамі: «Заўтра пагамонім» павесіў трубку.

Так, з гудлівай слухаўкай у руках і, як той Ясір Арафат, з ручніком на галаве, Іван і праседзеў паўночы. У жываце ягоным брадзіў пракіслы шампан, ва ўскудлачанай галаве брадзілі панічныя думкі; ратуючы жывот, ён раз-пораз прыўздымаў кумпячыну, выпускаў паветра, і толькі галаву не было як ратаваць, і калі, уявіўшы сцэну аборту, ён адчуў, што мазгі пачынаюць закіпаць, падхапіўся з крэсла, пабег у ванную і з воклічам: «Ай, бля-а!» — піхнуў галаву пад халодны струмень.

Наступным ранкам — як гэта бывае на сходзе зімы — за акном дзьмуў вятрыска ды ішоў мокры снег з дажджом. Пад бокам званілі тэлефоны, у куце шалёным дзятлам стукаў тэлекс, сакратарка Жанна два разы зазірала ў кабінет і клікала на нейкае пасяджэнне, але Іван нічога не чуў і не бачыў: сядзеў з заплюшчанымі павекамі, мыляў вуснамі і ўяўляў Нінэль — голую, на леапардавай шкуры, змораную ад асалоды.

Пару месяцаў таму да іх прыязджала дэлегацыя Звязу польскіх студэнтаў. Кіраўнік дэлегацыі, рудавалосы фацэт у джынсах, падараваў яму на знак сяброўства дацкі парнаграфічны часопіс, на вокладцы якога лашчылася на леапардавай шкуры светлавалосая прыгажуня. Прыгажуня дзіўным чынам нагадвала Нінэль: такія ж пісаныя бровы, такія ж па-дзіцячы пульхныя вусны. Іван у сваіх фантазіях часцяком уяўляў той юрлівы здымак, і кожнага разу прагнуў прыпасці да гладкага Нінэлінага калена і шаптаў у забыцці ласкава-бессаромныя словы.

А яшчэ ў свядомасці гучала слова «аборт»; пякучая рэўнасць вярэдзіла душу, і ўсведамленне таго, што ён далучыўся да чужой тайны, рабіла пачуцці яшчэ больш вострымі; ён даваў волю фантазіям, і светлавалосая прыгажуня глядзела на яго вільготнымі ад пажады вачыма, прыўздымала тугія грудзі і з жарслівым прыдыханнем шаптала: «Вазьмі іх… яны не Мішкавы… яны твае…»

Салодкае трызненне перарваў зумклівы тэлефонны званок.

— Дзе ты ходзіш? Цэлую гадзіну званю, — другі сакратар ЦК кашлянуў і ўжо прытоеным голасам паведаміў: — Апранайся і заходзь.

Перціся некуды ў такое надвор’е зусім не хацелася. Нацягнуўшы на плечы прамоклы палітон, Іван мацюкнуўся, міжволі прыслухаўся.

— Натхняльным прыкладам для ўсёй партыі, для ўсіх камуністаў з’яўляецца нястомная, самаахвярная, мэтанакіраваная і тытанічная дзейнасць Генеральнага сакратара ЦК КПСС таварыша Леаніда Ільіча Брэжнева…

— Зусім ахалуелі, — ледзь чутна прамармытаў Іван, прыкруціў гучнасць радыё і выйшаў з кабінета.

Лёва Аўдошка — суровы, апранены ў «малянкоўскі» жакардавы плашч — сядзеў за сталом і з нецярплівасцю стукаў пальцамі па лістках перакіднога календара.

— Ну, дзе цябе носіць? — Лёва заклапочана насупіўся, падхапіў асадку, штосьці таропка напісаў у каляндарных кантычках. — Бацькаву прамову слухаў?

Іван кіўнуў, а Лёва, зусім як Мішка Гармозін, раскінуўся ў крэсле і таргануў галавой, паказваючы на кніжную шафу:

— Вазьмі там… другі том.

Дрыготкая рука падхапіла другі том Поўнага збору твораў, і Лёва незадаволена перакрывіўся:

— Ды не Леніна… энцыклапедыю цягні.

Дагэтуль Іван разумеў Лёву з паўслова, а тут ніяк не мог уцяміць — на якую халеру таму спатрэбілася энцыклапедыя.

— Адгарні чатырыста шаснаццатую старонку…

Пальцы таропка перагарнулі старонкі.

— Ну, чытай…

— «Брыялогія», «Брэгман», «Брэднік»… — нясмела прачытаў Іван, і Лёва роблена змучаным голасам прастагнаў: — Брэжнеў Леанід Ільіч.

— «Брэжнеў Леанід Ільіч…— прачытаў Іван і, як той двоечнік ля дошкі, шморгнуў носам, — выдатны дзеяч Камуністычнай партыі і Савецкай дзяржавы, міжнароднага камуністычнага і рабочага руху…»

— Гэта прапусці. Далей чытай.

— «З сям’і рабочага-металурга… Працоўнае жыццё пачаў з пятнаццаці гадоў. Пасля сканчэння ў 1927 годзе Курскага землеўпарадкавальна-меліярацыйнага тэхнікума працаваў землеўпарадчыкам у Коханаўскім раёне Аршанскай акругі…»

Яны з Лёвам пераглянуліся, і другі сакратар, са словам «Усёк?», выцягнуў з сейфа пачатую пляшку каньяку.

— Пяцьдзясят гадоў мінула — каго цяпер знойдзеш? — прамармытаў Іван, і Лёва, перакрывіўшыся, прыклаў палец да вуснаў.

Яны кульнулі па паўшклянкі, заелі шакаладнымі цукеркамі — у Лёвы ў стале быў цэлы харчовы склад — і падаліся з кабінета.

— Па-першае — нікому ні слова, — дыхнуў каньячным духам другі сакратар, — а па-другое…— Лёва на хвілю сумеўся, — цябе ў Талачынскім райкаме ў твар ведаюць?

— Здаецца, не, — мовіў Іван, і яны, плячо ў плячо, пабеглі па сходах.

«Камандзіроўка… у Талачын… гэта ж чорт ведае дзе… — мільгалі ў галаве адрывістыя думкі, — хочуць, як той Бацька, “Коханаўскай праўдай” патрэсці… ці ўспаміны якога старога ёлупня запісаць… пра каморніка Брэжнева…» — Іван спрабаваў ісці ў нагу з Аўдошкам, ды ўвесь час збіваўся, і лядыш непакою непрыемным халадком казытаў селязёнку.

— Пайшлі, пройдземся, а то ў кабінеце не пагамоніш…— захінаючыся ад ветру, Лёва прыпаліў цыгарэту, прыхаваў яе ў жменю і разам з дымам выдыхнуў: — Паедзеш у якасці карэспандэнта радыёстанцыі «Юность». Журналісцкі рэйд па месцах рэвалюцыйнай, баявой і працоўнай славы. Агледзішся, прынюхаешся, вызначыш перспектыўных кандыдатаў, якія маглі б штосьці распавесці пра маладога Брэжнева. Пажадана, жанчын ад сямідзесяці да сямідзесяці пяці гадоў…

— Дык што… містыфікацыя? — Іван прыкусіў язык. Лядзяк непакою, слізгануўшы па селязёнцы, закаціўся на дно пустога страўніка.

Пабачыўшы спахмурнелы Іванаў твар, суразмоўнік крутнуў галавой, зацягнуўся пякучым дымам:

— А ты думаеш газетка тая сапраўдная? Ды я нават ведаю, хто яе згламэздаў. Ёсць там у Бацькі два памагатыя — з блыхі вала зробяць… — Аўдошка кінуў размяклы на дажджы недапалак, расціснуў падэшвай. — Мы, у адрозненне ад Бацькі, будзем дзейнічаць чыстымі рукамі. Ніякіх містыфікацый. Ну ты сам памяркуй: знаходзім кабету, якая памятае, што ў іхнай хаце, яшчэ да калектывізацыі, жыў нейкі пастаялец. Паказваем фотку. Той? Кабета прыглядаецца, мружыцца, а мы ў гэты момант перахопліваем ініцыятыву. Пераконваем старую, што гэта і ёсць той пастаялец: вунь і кепка тая самая, і бровы густыя…

Яны спусціліся да Ульянаўскай, і Іван убачыў на ўзбочыне шэрую цэкоўскую «Волгу».

— Што ж… так і паеду… з пустымі рукамі? Трэба ж мець хоць нейкія дакументы, мапу Коханаўскага раёна, нарэшце, — прамармытаў Іван, і Аўдошка з камсамольскім імпэтам ляпнуў яго па плячы.

— За гэта не хвалюйся. Атрымаеш не толькі архіўныя дакументы, але і дакументальную прозу, — Аўдошка сунуўся ва ўнутраную кішэнь, выцягнуў пашэрханы нататнік. — Ягонае прозвішча-а…— старонкі нататніка ніяк не жадалі перагортвац­ца, — Алесь Эвенкаў… аўтар дзесяці гісторыка-дакументальных аповесцяў. Чуў пра такога?

Іван страсянуў галавой.

— Мы яму неяк кнігу замаўлялі — пра камсамольскае падполле. Ну, і панадзіўся хадзіць са сваімі творамі. Летась прыйшоў з таўсценнай тэчкай. Аповесць, кажа, напісаў, пра маладога Брэжнева. Як той у Коханаве каморнікам працаваў… Назву вось толькі забыў. «Чалавек зз…»— Аўдошка прымружыўся, увабраў праз сцятыя зубы паветра, на нос яму ўпала яршыстая сняжынка. — Ну, з чым гэта каморнікі ходзяць? — запытаўся Лёва, выціраючы мокрую нюхаўку.

— З «казой»? — выгукнуў Іван, і другі сакратар зірнуў на яго смяшлівым і разам з тым дакорлівым вокам.

— Брэжнеў… з казой… — Аўдошка мелькам азірнуўся. — Ну, карацей, паглядзелі мы тую пісаніну… — Аўдошка ізноў прымружыўся, згадваючы, як мянуецца «каза» па-навуковаму, плюнуў і прыпаліў новую цыгарэту. — Паглядзелі, пачыталі — і вярнулі аўтару. Такія рэчы без узгаднення з Масквой не на­друкуеш, — Лёва выпусціў дым, суцішна дадаў: — Пёрнуць ва ўласнай хаце, і то трэба дазволу прасіць…

Яны падышлі да «Волгі», Аўдошка абабіў мокры плашч, узяўся за ручку дзверцаў.

— Возьмеш у касе шэсцьдзясят рублёў — на прадстаўнічыя выдаткі — і выпраўляйся да Эвенкава, толькі патэлефануй папярэдне. Адрас Жанна ведае. Заўтра абгаворым дэталі, а ў пятніцу паедзеш на месца.

— А можа, у панядзелак? — падаў голас Іван, і Аўдошка, які ўжо адчыніў быў дзверцы, з грукатам іх зачыніў і падышоў да падначаленага.

— Адкрою табе дзяржаўную тайну. Інстытут марксізму рыхтуе да брэжнеўскіх угодкаў біяграфічны нарыс. Бацькавы прайдзісветы шукаюць матэрыялы дзе толькі можна. Перакулілі дагары нагамі ўсе архівы; не сёння-заўтра ў Коханаве з’явяцца. Мы іх мусім апярэдзіць. Зразумеў? І вось яшчэ што, — Аўдошка керхануў у жменю, — скажаш пісаку, што будзем друкаваць ягоную аповесць. Гэта на выпадак, калі не захоча аддаваць матэрыялы… Карацей, пакруцішся ў Коханаве пару дзён, а там прышлем падмацунак, — Аўдошка ляпнуў Івана па спіне, рушыў да машыны, і цяпер ужо на Іванаву нюхаўку апусцілася яршыстая сняжынка; сняжынка ўмомант растала, дрыготкай кропляй завісла на кончыку носа, адбіўшы ў сваёй глыбіні счарнелыя ліпы, міргатлівы святлафор і аўдошкаву «Волгу», якая з прыглушаным вуркатаннем паехала па вуліцы.

На калідоры панавала цемра. Іван пстрыкнуў запалкай, выглядаючы нумар кватэры, тыцнуў пальцам у званок, і яму адразу ж адчынілі.

— Заходзьце-заходзьце…— азваўся гаспадар і ступіў два крокі назад, падставіўшы сваю бліскучую лысіну пад зыркае бра.

На гаспадары былі зашмальцаваныя піжамныя нагавіцы і салатавага колеру саколка, пад якой узбуджана калыхаўся па-жаночы пукаты жывот.

Іван пераступіў парог, расшпіліў два гузікі палітона і тут жа спалохана ўсхапіўся: пад нагамі ягонымі круціўся вялізны шэры кот.

— Барсік! Псік! — гукнуў гаспадар, няўклюдным рухам запрашаючы госця прайсці ў бакавы пакой.

— Дык што… вырашылі выдаваць?

Пытанне прагучала нечакана, таму Іван і адказаў не адразу: патрабавальна нюхнуў паветра і, вызначыўшы, што ў пакоі пахне старымі газетамі і кацінымі сцакамі, кіўнуў галавой.

Палову пісьменніцкага катуха займала кніжная шафа. Тут жа стаяў дыхтоўны, прыціснуты дапатопнай друкаркай і гарою папяровага хламу стол, а над сталом вісела ўвабраная ў залачоны багет карціна. Іван мелькам зірнуў на яе і знерухомеў: пасярод неабсяжнага поля стаяў брывасты дзяцюк у кірзавых ботах і, наваліўшыся грудзінай на каморніцкую «казу», зачаравана глядзеў на асветлены ранішнім сонцам далягляд. «У. Сцяпук. “Светлая раніца”. Л. І. Брэжнеў на Коханаўшчыне», — прачытаў Іван на таблічцы.

— Валодзя Сцяпук намаляваў… па матывах маёй аповесці, — сказаўшы так, пісьменнік пакутліва ўздыхнуў. — Ездзіў у Талачын, у райкам партыі. Думаў, набудуць…

— Хто ездзіў? Сцяпук? — перапытаў Іван, але пісьменнік як і не чуў ягоных слоў; яшчэ больш спахмурнеў, змахнуў рукавом скупую мужчынскую слязіну. — Вось тое ж і з аповесцю. Цэлы год пісаў… з архіваў не вылазіў…

Пачуўшы пра архівы, Іван неўпрыкмет пацёр далоні.

— А што, знайшлі нешта? Дакументы там, ці людзей, з якімі Леанід Ільіч працаваў?

Пісьменнік адвёў вочы, пацёр вуграватую шыю.

— Столькі гадоў мінула… Дый прабыў ён у Коханаве зусім няшмат — некалькі месяцаў.

Цяпер ужо Івану давялося спахмурнець і правесці далонню па карку.

— А дзе гэты Коханаўскі раён знаходзіцца?

Пісьменнік падхапіў са стала тоўстую тэчку, ляснуў ёю па сцягне, і ў паветры расплылася і паволі растала пыльная аблачынка.

— Вось тут! — мовіў творца, тузануўшы — спачатку дрыжачымі пальцамі, а потым рэдкімі зубамі — непадатны матузок.

Развязаўшы тэчку, творца прысмаліў папяросу.

— Раён той даўно зліквідавалі, — над лысай пісьменніцкай галавой прывідным німбам узнялося колца тытунёвага дыму. — Вось, зірніце, мапа 27-га года выдання, і спіс сельсаветаў…

Мапа была дарэшты пацёртая, падраная на згібах.

— Усяго ў дваццаць сёмым годзе ў складзе раёна было дванаццаць сельсаветаў: Аболецкі, Алёнавіцкі, Палюдаўскі, Шыбецкі, Малатынскі, Сялецкі…

— А вы на месца выязджалі? — перапыніў Іван бясконцы пералік.

— Быў, — незадаволена выдыхнуў пісьменнік. — Як на добры лад, там трэба было цэлы месяц працаваць — людзей апытаць, сустрэцца з ветэранамі, а гэтыя сволачы з Саюза пісьменнікаў камандзіроўку на два дні выпісалі. Толькі і паспеў, што ў райкам зайсці ды з мясцовым краязнаўцам сустрэцца. Міла Сяргееўна… маладая яшчэ жанчына. У Коханаўскай прафтэхвучэльні працуе. Яна мяне там з адной цётухнай пазнаёміла. Цётухне восемдзесят гадоў: памятае, як у іхнай хаце, прыканцы дваццатых, каморнік жыў. Паказаў фотаздымак — паглядзела, прымружылася, кажа: «Здаецца, ён…»

— Адрас ёсць… той кабеты? — запытаўся Іван, выцягнуў­шы з кішэні нататнік.

— Клічуць Сазоніхай, а жыве-е…— пісьменнік паскроб лысіну. — Як ад шашы ехаць на Коханава, дык першая вёска. Там яшчэ царква стаіць… разбураная…

— Значыцца, так, — Іван піхнуў у кішэнь нататнік, зірнуў на гадзіннік. — Зараз едзем у рэстаран і там абгаворым усе дэталі. Аповесць вашу занясу ў выдавецтва. Тэчку з дакументамі таксама забіраю. За сабраныя матэрыялы будзе налічаны дадатковы ганарар. Ну і карціну, відаць, прыхаплю, — госць прыкусіў губу, калупнуў пальцам багетавую раму, — пойдзе ў якасці ілюстрацыі да кнігі.

Іван памкнуўся зняць карціну са сцяны, да гаспадар ква­тэры схапіў за руку.

— Трэба ў Валодзі спытаць, — муркнуў творца няпэўным голасам.

— Ды што там пытацца… Паслязаўтра еду ў Маскву, узгадню на мастацкай радзе. Так што праз пару месяцаў, — здымаючы карціну, Іван гучна крэкнуў, — павіншуем таварыша з Дзяржаўнай прэміяй.

Іван яшчэ раз крэкнуў, здзьмуў з карціны пыл і крутнуў пальцамі, паказваючы, што яе трэба ў нешта загарнуць.

— Толькі ж глядзіце, не згубіце… — прамармытаў пісьменнік, але, сустрэўшы дакорлівы Іванавы пагляд, матлянуўся ў суседні пакой і вынес адтуль прасціну.

…Да рэстарана ехалі, трымаючы карціну над галовамі. Займала яна ўвесь салон і перад кожным святлафорам стукалася то ў задняе, то ў пярэдняе шкло. Пры гэтым вадзілу — Ваську Сёміну — даводзілася раз-поразу прыбіраць з ветравога шкла прасціну, якая вісла долу, і ціхенька мацюкацца. Пазіраючы на вадзілу ды на пісьменніка, які сядзеў на заднім сядзенні і лыпаў у змроку пужлівымі вачыма, Іван спачатку пасміхаўся, а потым закалаціўся ад смеху, і напятае карціннае палатно дробна заляпала па вадзілавай патыліцы. «Нервы», — падумаў тады Іван, умомант пасур’ёзнеў, выцер ражком прасціны ўпрэлы лабешнік. Нервам было з чаго ўсхадзіцца: выправа ў Талачын, якая адранку здавалася пустой і нікчэмнай забавай, цяпер, імжыстым адвячоркам, атачыла душу нечым цёмным, палітычна небяспечным, і вужака неўсвядомленай трывогі сціснула душу сваімі халоднымі колцамі.

«Журавінка», як заўсёды такім часам, зіхцела агнямі і скаланалася ад натужлівага бомкання бас-гітары. Рэстаранныя дзверы былі зачыненыя, а таму давялося доўга грукаць, а потым, калі прыдзвернік бязгучна закрычаў штосьці за тоўстым шклом, на імгненне прыляпіць да шкла цэкоўскае пасведчанне.

Швейцар у шатні сустрэў яго як старога знаёмца.

— Сябры вашы, з якімі вы палітонамі мяняліся, ужо гадзіну як прыйшлі.

Іван замёр на імгненне, падумаў — ці не падацца ў другі рэстаран? — але тут жа страсянуў чупрынай, тыцнуў швейцару металёвы рубель і кіўком галавы натхніў спадарожніка на рэстаранныя подзвігі.

Аўтар гісторыка-рэвалюцыйных аповесцяў, па ўсім бачна, у рэстараны завітваў зрэдку. Пісьменнік увесь час азіраўся, папраўляў гальштук, а ступіўшы ў асветленую залу, страпянуўся і ўвабраў галаву ў плечы.

«Нічога. Кульне пару чарак — агойтаецца», — з гэтай думкай Іван стаў на дыбкі, агледзеў залу. Нінэль з Гармозіным сядзелі за тым жа столікам, што і ўчора, і ў абаіх — гэта адразу кінулася ў вочы — былі нервова-напружаныя твары.

— А вось і мы! — выгукнуў Іван праз людскія галовы, але Мішка яго, відаць, не пачуў, бо ў той жа міг здушыў у попельніцы цыгарэту і запрасіў Нінэль на танец.

— Дык гэта ж таварыш Гармозін… з аргаддзела, — уражана прашаптаў пісьменнік і, не адрываючы позірку ад шырокай Мішкавай спіны, прысеў на падстаўленае Іванам крэсла.

На стале з’явіўся букач «Белавежскай», бутэлька «Мінскай № 3», дзве фаянсавыя місы з салатай «Зара», і Іван, ляпнуўшы ў далоні, напоўніў чаркі.

— Ну, за вашу новую кнігу!

Гарэлка апякла нутро, Іван выцер сурвэткай вусны, тыцнуў відэльцам у салату, зірнуў на суседні стол і толькі тады заўважыў пляміста-звільгатнелы чырвонец на залітай шампанам талерцы. Кельнерка прыхапіла талерку, прыбрала пустыя келіхі.

— А дзе тыя… што тут сядзелі? — з неспакоем у голасе запытаўся Іван, і кельнерка, не павярнуўшы стрыжанай галавы, каротка адказала: — Разлічыліся.

Сітуацыя была зразумелай: учора Нінэль адкрыла сваю тайну, а сёння пазбягала ягонай кампаніі. Іван расшпіліў верхні гузік кашулі, памацаў запалены лоб і, схапіўшы букач, напоўніў фужэры.

— Узялі! — мовіў уладным голасам, але спазніўся: субяседнік ужо глытаў белавежскую, пагрозліва варушачы квадратным кадыком.

Праз дзве гадзіны, калі яны цягнулі ўпітага субяседніка да машыны, Васька-кіроўца запытаў:

— А хто гэта такі?

— Пісьменнік, — адказаў Іван, з натугаю варочаючы языком.

— А як яго прозвішча?

Іван закаціў бельмы, згадваючы прозвішча, але не згадаў і няўцямна прабубніў:

— Іван Шамякін. Чуў пра такога?

— Чуў! У школе праходзілі, — прамовіў кіроўца, падхапіў капялюш, які саслізнуў з пісьменніцкага плеха, і з дакорлівым уздыхам дадаў: — А ён алкашом аказаўся.

ІІ

Пасярод разлеглай і плыткай лужыны мыліся-дурэлі вераб’і. Лямант стаяў неверагодны, і Іван, пазіраючы праз акно на птушынае завіханне, міжволі падумаў, што і ў Менску таксама свеціць сонца, і таксама дурэюць у плыткіх лужах вераб’і, і Нінэль глядзіць на іх з акна, падпёршы далонню русявую галаву.

«Вось і вясна прыйшла», — прачулая фраза ўжо гатовая была сарвацца з языка, ды тут за спінаю — млява і недарэчна — рыпнулі дзверы і гучна бразнула вядро.

— Мужчына…

Ускудлачаная, пагрозлівага выгляду цётка стаяла ў дзвярной пройме, трымаючы ў напятых руках вядро і швабру.

— Мне прыбірацца трэба.

Іван пакутліва, як ад зубнога болю, перакрывіўся, выйшаў у калідор і ледзь не ўпаў, паслізнуўшыся на кагадзе памытай падлозе.

У нумары насупраць натужна гула электрабрытва. «Харкаў» — вызначыў Іван, зрабіў пару крокаў, рупячыся ступаць ля самай ліштвы, дзе лінолеум быў пааддзіраны, і зноўку прыслухаўся. Пастаяльцы дзясятага нумара лаяліся, у адзінац­цатым зморана, відаць пасля п’янкі, аддзімаліся, а ў наступным, дванаццатым, была ўключана радыёкропка і звонкі голас з шалёным запалам апавядаў аб тытанічнай, самаахвярнай дзейнасці Леаніда Ільіча на пасадзе Генеральнага сакратара.

— Яшчэ ідзе, — прашаптаў Іван, маючы на ўвазе партыйны з’езд, і пачуў раптам здушанае вяканне: у прыбіральні, што месцілася ў канцы калідора і смярдзела на паўсвету, некага ванітавала.

Агідныя зыкі сцягнулі скуру на патыліцы. Іван таксама вякнуў, прыціснуўшы далонь да вуснаў, і спешна рушыў у другі канец калідора.

Ён блукаў па калідоры з выглядам чалавека, які толькі што абудзіўся і яшчэ дарэшты не ўцяміў, дзе знаходзіцца. Івана, ці не ўпершыню ў жыцці, уразіла зменлівасць уласнага лёсу. Яшчэ пару дзён таму ён сядзеў у сваім кабінеце, поркаўся ў паперах, піў на пару з Эвенкавым «Белавежскую горкую», а цяпер вось блукаў уздоўж аслізлых сцен у чаканні, калі буркатлівая цётка — «П’яніцы няшчасныя… увесь туалет засцалі…»— пакіне ганяць па падлозе швабру і выкуліцца з нумара.

Канец даўгога дзяржальна раз за разам вытыркаўся з-за дзвярнога вушака, нарэшце цётка грукнула швабрай аб падлогу, падхапіла вядро і, пазіраючы на карціну, якую Іван павесіў над ложкам, насмешліва-лагодным голасам запытала:

— Ці не Лёнька Брэжнеў намаляваны?

— Ды не… гэта так… перадавы аграном, — няўцямна прамовіў Іван, а калі пакаёўка падалася ўпрочкі, прыкрыў карціну газетай.

Ён паваліўся на ложак, зірнуў на гадзіннік — аб адзінаццатай за ім мусіў прыехаць райкамаўскі ўазік, — і схапіў з тумбачкі важкую тэчку.

— «Алесь Эвенкаў. “Чалавек з сажнем”, гісторыка-дакументальная аповесць», — прачытаў Іван, лізнуў палец, з уздыхам перагарнуў старонку.

«Восеньскі вецер гнаў па небе свінцовыя хмары, зрываў з прыдарожных бярэзін жаўталіст. Наваколле, як кінуць вокам, было ўслана зялёнымі паплавамі, а непадалёку ад дарогі, у атачэнні лазняку, бегла рэчка з рудою балотнаю вадой. Лісце падала ў цёмную ваду, рабіла яе жывой і рухавай.

На паплавах стаялі парыжэлыя ад дажджу копы, і кожны парыў ветру даносіў адтуль саладжавы пах прэлага сена.

“Дык вось якая ты, Беларусь”, — падумаў Леанід, перакінуўшы з рукі ў руку фанерны куфэрак.

З Курска да Воршы дарога няблізкая. Іншыя выпускнікі, што ехалі на працу па размеркаванні, прыхапілі ў дарогу шмат сала, акраец духмянай курскай сітніцы, а то і пляшку самагону. А ў Леанідавым куфэрку знайшлі сабе месца толькі вышываны матчын ручнік ды кніжкі, сярод якіх была і дарэшты зачытаная ленінская брашура «Задачы саюзаў моладзі». З гэтай брашурай ён ніколі і нідзе не разлучаўся».

Іван паправіў пад галавой падушку, збіраючыся чытаць далей, ды тут пад вокнамі засігналіла машына, і ён падхапіўся з ложка.

Райкамаўцы не падманулі: у вызначаны час машына — заляпаны граззю «казёл» — стаяў каля гасцініцы.

«Паважаюць у нас маскоўскіх журналістаў», — незадаволена падумаў Іван, ідучы па сходах з магнітафонам у руцэ і з нязграбнай карцінай пад пахай. На Іване былі новы гэдээраўскі плашч і лакіраваныя «цэбошныя» туфлі.

Райкамаўскі кіроўца, сугней з выгляду, без лішніх пытанняў перахапіў карціну, загарнуў у брызент і са словамі: «У машыну не ўлезе» — прытарочыў вяроўкай да запаснога кола.

— Не згубім? — запытаўся Іван, ладкуючыся на сядзенні, кіроўца буркнуў:

— Не павінны, — крутнуў ключ запальвання.

— У Коханава! — загадна вымавіў Іван, пазяхнуўшы ў жменю.

Праз пару хвілінаў пад колы з аднастайным шумам пабегла мокрая шаша. За акном праплыло некалькі гарадскіх будынкаў, мільганулі панурыя хаты і вочы запаланіла белае наваколле. Усюды, як кінуць вокам, яшчэ ляжаў пажухлы снег, і толькі ля рэчкі, што віхлялася ўздоўж дарогі, снег падтаў і агаліў невясёлыя, парослыя леташняй травой берагі.

— Дык вось якая ты, Беларусь, — жартам паўтарыў Іван словы маладога Брэжнева і працяжна ўздыхнуў.

— А вы што, з Масквы? — зададзенае кіроўцам пытанне было разлічана на доўгую гутарку.

— З Масквы, — азваўся Іван і, дэманструючы, што гутарка скончана, змежыў павекі.

Уваччу закружлялі вясёлкавыя шары, машына паехала неяк бокам, і Іван адчуў галавакружны пах парфумы. «Ніна»,— бязгучна прашапталі вусны, і цела салодка абамлела, і дрогкія пальцы крануліся халодных Нінэліных каленяў. «Божухна, як я люблю гэтыя калені», — бязгучна прашаптаў Іван і ляснуўся патыліцай аб напяты тэнт. Яго яшчэ раз падкінула, і кіроўца, скінуўшы газ, мацюкнуўся. Машына ўжо ехала не па асфальтавай шашы, а па раздзяўбанай брукаванцы і натужліва, з плаксівай інтанацыяй, гула на пад’ёме. З-за пагорка паказалася невялічкая вёска: купка цёмных хат, іржавая вадавежа, руіны царквы ля дарогі.

— Што за вёска? — запытаўся Іван.

— Марцюхі… каб яны спрахлі, — кіроўца паддаў газу, і «казёл» ізноў падкінула. — Жонка мая адсюль, жыла вунь там, ля царквы. Хату пазалетась у Талачын перацягнулі.

— А дзе Сазоніха жыве — ведаеш?

— А во… крайняя хата, — машына рэзка затармазіла, вадзіла адкінуў дзверцы, голасна крыкнуў: — Нюрка! — і, павярнуў­шыся да Івана, патлумачыў: — Нявестка ейная.

У двары збуцвелай, ці не да рэвалюцыі стаўленай хаты-пяцісценкі дзябёлая кабета развешвала на вяроўках мокрыя прасціны. Прасціны лапаталі на ветры і былі пазначаныя жоўтымі плямамі.

— Добры дзень, Нюра… — Іван не пазнаў уласнага голасу і крахтануў у далонь. — Сазонаўна дома?

Кабета зірнула на Івана з вясёлым здзіўленнем.

— А вы, відаць, з Менску?

Іван скасіў вока на машыну, кіўнуў галавой.

— Прыязджаў тут адзін… лысы… з Менску. Усю ноч пілі з маім Пецькам — каб іх парвала. На раніцу яшчэ тры рублі пазычыў. І цяпер аддае.

Сітуацыя вымагала чыну. Іван спехам палез у кішэнь, выцягнуў пакамечаны трульнік.

— Вось… прасіў якраз перадаць.

Атрымаўшы грошы, кабета палагаднела, насунула апошнюю зашчэпку, падхапіла пад пахі мядніцу.

— А навошта вам свякроў? Будзеце, як той лысы, пра станаўленне калгаснага ладу пытацца?

Госць разгублена пасміхнуўся.

— У інтэрнат здалі. Што ж яна… ужо не ўстае… абасцыцца ды ляжыць цэлы дзень. На майскія святы ў бальніцу паклалі. Месяц ляжала. Прывезлі… пытаюся: ці вылечылася? Вылечылася, кажа. Я ўзрадавалася, паслала ўсё новае, а яна адразу ж і ўсёрлася. Во як у нас лечаць: баба толькі сцалася, а цяпер яшчэ і срацца пачала. Ды і загаворваецца…

Іван, ні слова не сказаўшы, пайшоў да машыны, і кабета пасунулася следам:

— Лысы ёй там нешта нагаварыў, дык баба зусім ашалела. Стала ўсім казаць, што з Брэжневым сустракалася. Яе ўжо, як у бальніцы ляжала, неўрапатолаг глядзеў, і псіхіятр з Воршы прыязджаў… круціў малатком перад носам ды між вачэй стукаў. Два гады ў інтэрнат не бралі — усё месцаў не было. А тут, як пра Брэжнева загаварыла, ураз забралі…

Іван убіўся ў кабінку, ляснуў дзверцамі.

— Вы б зайшлі ў хату, малака выпілі, — гукнула кабета, але вадзіла паддаў газу, спачувальна зірнуў на Івана, і яны разам перавялі дых.

На прыступках вучэльні яго сустрэла маладая кабета ў дэмісезонным плашчы і дарэшты скалелая дзеўчынёха ў навюткай, з выпадку надзетай спяцоўцы.

— Цэлую гадзіну чакаем, — паведаміла маладая кабета, расчыніўшы перад карэспандэнтам непадатныя дзверы.

Іван, аднак, не спяшаўся пераступаць парог — паказаў рукой, што ўвойдзе толькі пасля жанчын.

— Нам яшчэ ўчора патэлефанавалі — сустракайце, кажуць, карэспандэнта. Збірае матэрыял аб маладых гвардзейцах пяцігодкі.

Іван мелькам азірнуўся: такія гучныя сустрэчы яму не надта падабаліся.

— Зараз правядзем невялічкую экскурсію, а потым Таня Акачонак — яна ў нас адзіная дзяўчына на трактарным патоку — раскажа аб сваёй прафесіі.

Цэлую гадзіну давялося хадзіць па класах і кабінетах, глядзець на расфарбаваныя белай і чырвонай фарбай трактарныя вузлы, кідаць роблена цікаўныя позіркі на плакаты з выяваю гідраўлічнай сістэмы трактара МТЗ-50 ды слухаць захопленыя аповеды Мілы Сяргееўны і Тані Акачонак — той самай дзяўчыны ў спяцоўцы — пра гісторыю стварэння і станаўлення прафесійна-тэхнічнай вучэльні. Нарэшце, у завешаным выцвілымі плакатамі кабінеце тэхнікі бяспекі, Іван выцягнуў з сумкі магнітафон, з непрафесійнай павольнасцю разблытаў шнуры, пстрыкнуў клавішай.

— Ну а зараз Таня Акачонак з 23-й групы распавядзе нам пра сваё вучылішча.

Іван з лёгкай гідлівасцю паднёс «дудку» — рэпарцёрскі мікрафон — да збялелых дзявочых вуснаў, вусны задрыжэлі, прамовілі кароткую фразу:

— У нашым вучылішчы… — і змоўклі.

— Ну, не хвалюйся ты, не хвалюйся! — падбадзёрыла дзяўчыну Міла Сяргееўна.

Таня Акачонак страсянула бялявымі кудзеркамі, звяла вочы да мікрафона.

— У нашым вучылішчы…

— Ну што там, у вашым вучылішчы? — Іван міжволі і сам пачаў хвалявацца.

— У нашым вучылішчы… я вучуся, — адказала Таня Акачонак і зноў занямела.

— Таня, раскажы пра пошукавую работу, — падала голас Міла Сяргееўна.

— У нашым вучылішчы… вядзецца вялікая…— прамовіла Таня пераселым ад хвалявання голасам, махнула рукой і выбегла з кабінета.

— Ой, вы ведаеце, яна ўсю ноч не спала, да інтэрв’ю рыхтавалася, — усхвалявана загаварыла Міла Сяргееўна, а Іван, кляцнуўшы клавішай, дабрадушна прабубнеў: — Нічога страшнага, раскажу сваімі словамі.

Магнітафонныя бабіны з ціхім гудам круціліся, перамотваючы тасьму.

— Вы вось займаецеся пошукавай работай, — Іван накруціў шнур на мікрафон, — а ці ведаеце, што ў вашым вучылішчы… э-э-э… у вашым раёне жыў і працаваў Леанід Ільіч Брэжнеў?

Акрэсленыя тушшу вочы суразмоўніцы прыкметна акругліліся.

— Ведаем! І ўжо два гады вядзем пошук. Куды толькі ні пасылалі запыты: і ў архівы, і ў ЦК партыі, і ў абласны музей… і ніякага адказу. Тут неяк, — Міла Сяргееўна шумна ўздыхнула, — пісьменнік прыязджаў… якраз займаўся гэтай тэмай. Мы з ім знайшлі адну кабету…

— З Марцюхоў? — перабіў Іван.

— Ды не… тую ўжо ў вар’ятню адвезлі. Гэтая ў Апалоніках жыве. Восем кіламетраў ад Коханава.

— Дык, можа, з’ездзім? — выпаліў Іван, і Міла Сяргееўна з прытоенай радасцю перасмыкнула плячамі.

Даўно не адчуваў Іван такой асалоды, такога трапяткога задавальнення ад поціску цёплай жаночай рукі. Падсаджваючы Мілу ў «казёл», ён схапіў раўнівым позіркам вострае калена, плюхнуўся поруч з кіроўцам, і па целе ягоным разлілося салодкае здранцвенне. Вушы нібыта заклала ватай, і Іван не пачуў таго, што сказала Міла Сяргееўна, а вось словы кіроўцы прарвалі густую вату: «Да Апалонікаў, відаць, не даедзем. Дарогу развезла».

Машына скранулася з месца, закалацілася на выбітым бруку, вытрэсваючы з душы салодкае здранцвенне і поўнячы гудам матора.

Пару кіламетраў ехалі з ветрыкам, а потым пачалася дарога ў пекла. Лёд у калюжынах падтаў, колы круціліся ўхаластую, а таму даводзілася шторазу пхаць «казла», і брудны снег, што вылятаў з-пад колаў, завэдзгаў Івана з галавы да ног. Неўзабаве ўазік убіўся пярэднім колам у яміну, Іван добрых паўгадзіны, мацюкаючыся і адплёўваючыся, упіраўся сцягном у бампер ды налягаў плечуком на запаску, нарэшце, выбіўся з сіл, і ў гэты момант за спінай ягонай перарывіста затарахцеў «Беларус».

…Да Апалонікаў ехалі на прычэпе. Трактарыст, хлопец у марскім бушлаце, добра разагнаўся, прамінуў патрэбную хату, хаця кіроўца безупынна сігналіў, і спыніўся на другім канцы вёскі.

— Ну ты і гоніш, — са стомаю ў голасе прамовіў Іван, падышоўшы да трактара.

— Да швагра па самагонку еду, — азваўся хлопец, скочыўшы на зямлю.

Іван тыцнуў трактарысту металёвы рубель і, вяртаючыся да машыны, кінуў праз плячо:

— Назад паедзеш — пасігналь.

У хату Надзеі Пятроўны Аблавух — так звалі гаспадыню — увайшлі не адразу. Гаспадыня адчыніла была дзверы, але тут жа зноў прычыніла, пакінуўшы вузкі атвор. У гэтым атворы лыпнула слязістае старэчае вока.

Старой было з чаго ўлякнуцца: на парозе стаяў нетутэйшага выгляду мужчына з нейкай халерай пад пахай — гэта была спавітая ў брызент карціна, — і выціраў насоўкай брудныя рагі на белым плашчы.

— Надзея Пятроўна! Гэта я, Міла! Памятаеце, мы да вас прыязджалі? — з жарсцю засакатала Міла Сяргееўна, старая пашырыла пройму, выглядаючы — хто там сакоча, — і стомлены ўсім гэтым дурноццем Іван наваліўся на дзверы.

— А хто ж гэта лезе-е?! — зусім па-дурному заспявала гаспадыня, тры разы перахрысцілася, але, угледзеўшы Мілу, пакінула лямантаваць, сцягнула з левага вуха хусцінку.

— Карэспандэнт гэта, з Масквы! Адмыслова прыехаў, каб з вамі пазнаёміцца! — гукнула Міла, старая схамянулася, замір­гала вільготнымі вачанятамі; Міла паўтарыла фразу, ды так гучна, што на кухні загулі саганы.

«І жывуць жа людзі… у такой убогасці», — падумалася Івану, калі ён аглядаў бабчыну святліцу. Адзіным упрыгожаннем жытла былі фотапартрэты, якія віселі пад столлю і з якіх пазіралі апухлыя, няпэўнага ўзросту мужчыны ў будзёнаўках, кабеты ў белых хустках ды стараверскага выгляду дзяды з кудлатымі бародамі.

Іван наблізіў твар да партрэта мужчыны ў будзёнаўцы.

— Сцёпка, брат мой, царства яму нябеснае. Загінуў у фін­скую, — прашамкала старая, перахапіўшы Іванавы позірк.

Іван уздыхнуў, надаў твару неабходную ў такіх выпадках суровасць, але праз хвілю ўсхапіўся і пачаў без прэамбул.

— Ну дык распавядзіце нам, Надзея Пятроўна, пра каморніка, які ў вас кватараваў.

Старая сцягнула ўжо з абодвух вушэй хусцінку, Міла, удыхнуўшы паветра, крыкнула:

— Пра каморніка, пра каморніка раскажыце! — і ад таго крыку загулі шыбы ў хаце, а разам з імі і Іванава галава.

— Ай во… жыў каморнік. Усё з рагазой хадзіў, зямлю мерыў, — старая выцерла ражком хусткі слязлівыя вочы. — Дужа добра на гармоніку граў. Выйдуць, бывала, са Сцёпкам, братам маім, на вуліцу, кадрылю зайграюць, дык ад дзевак потым няма адбою. А Манька Казюліна, суседка наша, — у гэтым месцы старая сцішыла голас, — дык загрубела ад яго. Во як! Бацька даведаўся — з сякерай кінуўся, ды не дагнаў — збегла на Асінбуд, на будоўлю электрастанцыі.

Іван пачухаў патыліцу.

— Ну, а як яго звалі?

— А во забылася, добры чалавек. Здаецца, Цімох…

«Добра яшчэ, што не Леанід», — з развагаю падумаў Іван. Ён ужо збіраўся пайсці, ды згадаў пра карціну. «Пакажу на ўсялякі выпадак — а раптам пазнае».

Пад вокнамі гучна залескатаў, а потым натужліва засігналіў «Беларус».

Пакуль Іван раскручваў дрот ды выцягваў карціну з брызенту, на ганку затупалі і хату ўваліўся ўжо ладна падпіты трактарыст.

— Ну дык… начальнік… мне ехаць трэба.

— Ды пачакай ты, — перакрывіўся Іван, выцягнуў з кішэні два рублі, і трактарыст, сціснуўшы грошы ў прамазучаным кулаку, выкуліўся з хаты.

— Ці гэты? — Іван паднёс карціну бліжэй да акна.

Старая зірнула на карціну са здзіўленнем, схіліла галаву, а Міла, гэтым разам зусім ціха, прашаптала: — Дагары нагамі трымаеце.

Іван перакінуў карціну з рукі на руку і з сардэчным клёкатам у горле заўважыў вялізную трохкутную дзірку. Палатно было прадзёрта ў тым месцы, дзе ўзыходзіла сонца.

«Як жа гэта я?» — бязгучна выдыхнуў Іван, згадаўшы, як піхаў машыну, налягаючы плячом на запаску.

— Ды не-е, той быў меншы расточкам, ды і бровы былі не такія кусцістыя, — паведаміла старая, але Іван яе ўжо не слухаў.

Ён зморана, як пасля доўгай беганіны, аддыхаўся, перадаў карціну Міле Сяргееўне, і жанчына таропка, з пачуццём уласнай віны, стала спавіваць яе ў мокры брызент.

Як ехалі назад — не прысніцца і ў страшным сне.

Не паспелі яны праехаць і ста метраў, як машына тузанулася, падскочыла на калдабане, і Іван, стукнуўшыся галавой аб ветравое шкло, нема закрычаў:

— Ён што — ашалеў?!

— Цэлы слоік навярнуў, — азваўся вадзіла, густа дыхнуўшы самагонам. — Ад першака заўсёды шалеюць.

— Стой, йоп… — крыкнуў Іван, расчыніў дзверцы і траха не выпаў з машыны.

Трактар пайшоў на паварот, трос зазвінеў струною, і Іван з жахам убачыў, што правыя трактарныя колы адарваліся ад зямлі і «Беларус» вось-вось перакуліцца.

— Мамачка-а! — галёкнула за спінай Міла Сяргееўна. Жанчына кулялася па сядзенні, задзёршы ногі і загаліўшы зялёныя панталоны.

«Казёл» пайшоў юзам, наехаў на камень; Іван, падляцеўшы, ляснуўся макаўкай аб каркасную трубу, і ў вачах ягоных пацямнела.

— Стой, бл…ь! — цяпер ужо вадзіла адчыніў дзверцы, ступіў на падножку, крыкнуў: — Трымай мяне! — і Іван схапіўся за нешта цёплае і мяккае.

Вадзіла нема закрычаў, шпурнуў у бок трактара металёвы болт, трактар скінуў абароты, але тут жа зноў тузануўся, і кіроўца, згубіўшы адразу два кірзачы, павіснуў на дзверцах. Слых працяў драпежна-плаксівы голас:

— Дай што-небудзь… Прыб’ю, с-суку!

Іван намацаў пад нагамі гаечны ключ, піхнуў у заграбушчую руку, і да надрыўнага трактарнага ракатання далучыўся звон разбітага шкла. Трактар заглух, праехаў па інерцыі колькі метраў, захрас у глыбокай каляіне.

Выкуліўшыся на ватных нагах з машыны, яны спехам адчапілі трос, і вадзіла пачыкіляў, свецячы голымі пяткамі, шукаць кірзачы.

— Пысу трэба біць за такія жарты! — гукнуў Іван, звяртаючыся да трактарыста: задняе шкло было напалову разбіта, і ў пройме тырчала стрыжаная патыліца. — Чуеш?

Трактарыст, аднак, змаўчаў, і гэта паддало злосці.

— Чуеш, ты…— Іван адчыніў кабінку; штосьці абмякла-важкае навалілася на яго, збіла з ног; ён бразнуўся спінай аб лёд і суціх на імгненне, прыціснуты да зямлі разамлелым і, як падалося, мёртвым целам.

«Забілі… гаечным ключом забілі!» — думка працяла мазгі, ён роспачным рухам паспрабаваў скінуць з сябе страшны цяжар, і трактарыст, ікнуўшы спрасонку, няўцямна мацюкнуўся. У Івана адлягло ад сэрца; з апошніх сілаў ён скінуў з сябе прапахлую салярай тушу, папоўз па мокрым лёдзе.

— Дык што з ім будзем рабіць? — запытаўся Іван, калі кампаньён, адшукаўшы кірзачы, падбег да трактара.

Вадзіла падцягнуў халявы, памацаў, азірнуўшыся на машыну, прыпухлыя ядры.

— Садзім за руль! — мовіў, скрывіўшыся, таварыш па ня­шчасці, і яны схапілі трактарыста пад пахі.

З цяжкасцю ўпіхнулі разамлелае цела ў кабінку.

У кабінцы знайшлося пакарабачанае вядро, вадзіла пачарпнуў талай вады, выліў на стрыжаны кумпал. Потым, стоячы на падножцы, завёў трактар, паддаў газу, скочыў на зямлю, і «Беларус» заскакаў па калдобінах, страляючы выхлапным газам і высякаючы іскры тросам, які валокся следам.

— Даедзе? — насцярожліва запытаўся Іван.

— А куды ён дзенецца? Кожнага вечара на аўтапілоце ездзіць, — пачуў Іван у адказ і неўпрыкмет перахрысціўся.

У гасцініцу ўбіўся а восьмай вечара. Прайшоў, хістаючыся ад стомы, міма акенца адміністратаркі — адміністратарка нават патушыла настольную лямпу, каб лепей разгледзець пастаяльца, — падняўся, стукаючы краем карціны па ўсходах, на другі паверх, прамінуў дзвюх уражаных цётак, відаць, дзяжурных па паверху, і, дастаючы ключ, пачуў злавесны шэпт:

— Да нашых дзевак цягаўся, вось і натаўклі.

Не распранаючыся, абрынуўся на ложак, заплюшчыў вочы і паплыў на хвалях страшэннай стомы. Цела стала хваравіта-лёгкім, думкі выпетрыліся з галавы і на бяскроўных, злёгку пасінелых вуснах адбілася кволая ўсмешка. Хвалі гойдалі бязважкае цела, і аднекуль здалёк даляталі перарывісты трактарны рокат, здушаныя мужчынскія мацюгі, вісклівы, дарэшты прыглушаны лямант Мілы Сяргееўны і зацятае бубненне Тані Акачонак: «У нашым вучылішчы… у нашым вучылішчы… у нашым вучылішчы…» Неўзабаве ўсе гукі сціхлі, Іван расплюшчыў вочы і зірнуў на гадзіннік. Стрэлкі «камандзірскіх» паказвалі палову на дзявятую. А дзявятай у яго была замоўлена размова з Аўдошкам, і ўсведамленне таго, што можна цэлых паўгадзіны ляжаць, ізноў зрабіла цела бязважкім і напоўніла слых бязладнымі гукамі.

Праз паўгадзіны ён падняўся на ногі, скінуў брудны плашч і мокрыя нагавіцы, надзеў спартовыя штаны і тоўсты швэдар, потым, падумаўшы, прыхапіў пісьменніцкі рукапіс і выйшаў у калідор.

Наўкол было ціха, і толькі ў нумары насупраць з той жа натугай, што і раніцай, гула электрабрытва і хтосьці напаўголаса спяваў цыганскія рамансы.

— Гэта вы Менск замаўлялі? — адміністратарка зірнула з свайго паўкруглага акенца сурова і недаверліва.

— Я-а, — прастагнаў Іван, і па целе ягоным прабеглі лёгкія дрыжыкі. — Калі дадуць — не ведаеце?

— Цягам гадзіны, — быў адказ, і Іван плюхнуўся ў фатэль.

Гэтым разам, зморана пазяхнуўшы, ён узяўся чытаць з сярэдзіны, і друкаваныя радкі мітусліва заварушыліся ўваччу.

«Дарога ішла ўздоўж лесу і расіста свяцілася ў прыцемку, — прачытаў Іван і роспачна, да хрусту ў пашчэнках, пазяхнуў. — Далёка на захадзе дагаралі рэшткі зараніцы, і там, на тле загуслай чырвані, цёмнымі ценямі мільгалі начныя птушкі.

Таго вечару ў вёсцы Заазер’е ладзілі камсамольскі сход. Леанід Брэжнеў мусіў на ім выступіць з лекцыяй. Пасля лекцыі вясковая моладзь доўга не адпускала яго з трыбуны, пыталася, ці хутка ў Заазер’і арганізуюць калгас, прасілі дапамагчы абсталяваць хату-чытальню, наладзіць выпуск насценгазеты. Сход зацягнуўся, і дахаты давялося ісці ў цемры.

Заазерская моладзь прапаноўвала застацца начаваць: хадзіць міма Кувечанскага лесу было небяспечна — там днямі бачылі банду Хведзькі Рванага. Аднак Леанід падхапіў на плячо каморніцкі сажань, развітаўся з заазерцамі і рушыў у дарогу.

Ён глядзеў на гулкі лясны краявід і міжволі згадваў дняпроўскае прыволле. Сэрца шчымела ад тугі па родным краі, і Леанід, паскорыўшы крок, ціха прашаптаў: “Не расслабляцца!” І з пачуццём хмельнай палёгкі падумаў, што і гэтыя лясныя прасторы — яны таксама родныя, як і ўся Савецкая краіна.

Ад цёмных кустоў аддзяліліся змрочныя цені, нерухома паўсталі на дарозе.

“Кулакі!” — мільганула трывожная думка, і пальцы да сінечы ў пазногцях сціснулі сажань», — у гэты месцы радкі канчаткова расплыліся, і Міла Сяргееўна ціха паманіла яго да сябе лебядзінымі рукамі.

Бразнуў тэлефон, Іван здрыгануўся, выпусціў з рук тэчку, і старонкі аповесці з ціхім шумам зляцелі на падлогу.

Пакуль збіраў гісторыка-дакументальную аповесць да кучы, адміністратарка, гукнуўшы ў слухаўку: «Месцаў няма, толькі па броні!» — вытыркнула нос з паўкруглага акенца.

— Вунь яшчэ адна, — гукнула кабета, і Іван выцягнуў з-пад суседняга, парэзанага лязом фатэля згубленую старонку.

Змораныя вочы паспелі выхапіць толькі адну фразу: «Не пазнаеш?! — страшным голасам выдыхнуў Хведзька Рваны», — і цішыню ізноў разарвалі натужна-нецярплівыя званкі. Ён кінуўся да акенца, і ўсхваляваная адміністратарка спехам перадала яму слухаўку.

Напачатку ў слухаўцы штосьці гуло і рыпела, потым застагнала, і нарэшце пачулася прыемнае сапрана:

— Ало-уу…

— А Леў Мітрафанавіч дома? — запытаўся Іван, і ўладальніца сапрана незадаволена выдыхнула:

— З’ехаў у камандзіроўку.

— Як з’ехаў? — уразіўся Іван.

— А вось так — узяў ды з’ехаў, — яшчэ з большай незадаволенасцю адказала кабета і каротка выпаліла: — Што перадаць?

— Скажыце: званілі з Талачына, прасілі тэрмінова прыслаць падмогу.

Слухаўка азвалася панылымі гудкамі, і з кожным новым гудком галава Іванава хілілася долу. Напярэдадні ад’езду Аўдошка загадаў званіць вечарамі на ягоны хатні тэлефон, цяпер жа званіць не было куды, ён застаўся сам-насам са сваімі праблемамі, і вусны ягоныя ледзь чутна, з працяглай паўзай паміж словамі, прашапталі:

— Больш не магу… заўтра… з’еду.

Хваравітыя дрыжыкі праймалі да костак. Ён выкуліўся з гасцініцы, спытаў нейкага алкаша, дзе знаходзіцца рэстаран, дробным трухам пабег па цёмнай вуліцы. Пляшку гарэлкі на вынас узяў без праблем, а калі вяртаўся назад, пачуў шаргатлівыя крокі за спінай. А яшчэ за спінай нехта задыхана выгукнуў:

— Ён!

Іван схаладнеў. «Кулакі!» — мільганула трывожная думка і пальцы да сінечы ў пазногцях сціснулі пляшку. «Кулакі? Якія кулакі?.. яны ж зліквідаваныя як клас», — Іван азірнуўся. Дзве змрочныя постаці імкліва рухаліся следам.

Ён уляцеў у гасцініцу, узбег, пераскокваючы праз дзве прыступкі, на другі паверх і замёр ля свайго нумара. Унізе бразнулі дзверы, стрымана загаманілі, але наверх не пайшлі: адчынілі, бразгаючы ключамі, адзін з нумароў на першым паверсе.

«Можа, гэта Бацькавы памагатыя?» — Іван пастаяў яшчэ троху, потым, па-кацінаму асцярожна, стаў спускацца па лесвіцы — хацеў запытаць адміністратарку, ці ёсць сярод пастаяльцаў масквічы, — але перадумаў і пайшоў у свой нумар.

… Тае ночы яму снілася Нінэль. Нінэль была ў празрыстай начной кашулі, праз якую прабіваліся чорны трохкутнік, цёмны пупок ды ружовыя смочкі грудзей. Дзяўчына штосьці казала, але голас гучаў як бы здалёк і ён не мог разабраць аніводнага слова. А калі прыслухаўся, дык да вушэй даляцела фраза «У нашым вучылішчы» і роспачныя крыкі Мілы Сяргееўны.

На раніцу страшэнна балела галава. З вохканнем ён абхапіў балесную галаву рукамі, і дрыжачыя пальцы намацалі два свярблівыя гузакі — адзін на макаўцы, другі на патыліцы.

«Няўжо цэлую пляшку агораў?» — войкнуў Іван, зірнуўшы спачатку на пустую пляшку, што стаяла на тумбачцы, а потым на брудны плашч, які ляжаў на падлозе.

Пачалі вяртацца нейкія думкі, пачалі будавацца нейкія планы, і Іван, памацаўшы пабітую макаўку, вырашыў зараз жа пайсці ў хімчыстку, каб адшараваць завэдзганы плашч.

Праз пятнаццаць хвілін ён ужо цёпкаўся па вуліцы ў пошуках хімчысткі, а дайшоўшы да шклянога павільёна, аблізнуў сасмяглыя вусны.

Хаця чарга была невялічкай — чалавек пяць, не болей, — стаяць давялося доўга. Праз галаву ўвесь час перадавалі пустыя кухлі, сіпла гукалі:

— Паўтарыць! — а аднойчы нават лінулі за каршэнь піўныя рэшткі. Нарэшце ён узяў два пенныя кухлі, угледзеў у дальнім куце вольную мясціну і стаў прабівацца туды, на хаду глытаючы гаючае пітво.

Прыемная цеплыня разлілася па целе; Іван, перавёўшы дыханне, узяўся за другі кухаль і тут толькі заўважыў падпітага бамбізу, які сядзеў насупраць і глядзеў на яго ўчэпіста-ваўкаватым позіркам.

— Не пазнаеш? — сіпата выдыхнуў бамбіза.

Іван выцер пену з вуснаў, адвёў вочы, і сусед ужо зусім страшна прамовіў:

— У вочы глядзець… у в-вочы…

Іван падхапіў скручаны плашч, хацеў быў пайсці, ды рука патрапіла ў жалезныя абцугі.

— Сядзе-эць, бл-ля-а…

«Божухна, і на якую халеру я сюды прыцёгся?» — Іван паспрабаваў вызваліць руку.

— Сядзе-эць, — паўтарыў заўсёднік піўнушкі, да хрусту ў суставах сціснуўшы Іванавы пальцы.

Праз паўгадзіны, адкупіўшыся ад п’янага бамбізы трыма кухлямі піва, Іван выкуліўся на свежае паветра, пабег, забыўшыся на ўсё, па гразкай вуліцы і ўжо ля самай гасцініцы згадаў, што пакінуў у піўнушцы свой плашч. Назад, аднак, вяртацца не выпадала. Ды і наогул — той хвіляй ён гатовы быў бегчы з гэтага страшнага горада не тое што без плашча, але і без штаноў.

— Усё! З мяне хопіць! — задыхана прашаптаў Іван, уляцеў у свой нумар і застыў, аслупянелы.

На ягоным ложку сядзеў Мішка Гармозін і з павольнай руплівасцю рэзаў сцізорыкам лімон.

— Міша! — жаласліва прастагнаў Іван, змахнуўшы рукавом няпрошаную слязіну.

Мішка глянуў на Івана так, як глядзяць псіхіятры на сваіх пацыентаў.

— Штосьці ты не па сезону апранены. Цябе што — білі?

Іван плюхнуўся на ложак, абхапіў рукамі галаву.

— Адкупіўся… трыма кухлямі.

Гармозін схапіўся за пляшку:

— Давай па адной. Потым раскажаш.

«Белавежская горкая» лягла на збружэлае піва, і Іван адразу ж захмялеў. Кінуўшы на зуб скрылёк цытрыны — іншай закускі не было, — ён змучана ўздыхнуў і са здзіўленнем адзначыў, што Мішкавы пальцы дробна дрыжаць, а вочы ліхаманкава бліскаюць. Гармозін, які, здаецца, ніколі ў жыцці не хваляваўся, нервова прыпаліў цыгарэту, тут жа яе прыдушыў і зноўку схапіўся за пляшку.

Ад выпітага ў Івана зазвінела ўвушшу, і сярод гэтага звону прагучаў зрывісты Мішкавы голас:

— Ну, распавядай — як ты тут…

Мутнае вока зачапілася за нешта пагрозліва-ільснянае, і Іван здрыгануўся.

У нумар рашучай ступой увайшлі два фацэты ў доўгіх скураных палітонах. Адзін, бугаісты, стаў ля дзвярэй, другі, шчуплы і нізенькі, усутыч падышоў да Мішкі.

— Ну што, хлопчыкі… і сапраўды, распавядзіце — як вы тут… Хто вас сюды прыслаў? І наогул — чаму п’яце сярод белага дня?

Мішка запытальна зірнуў на Івана, і той перасмыкнуў плячыма.

— Цябе кепска выхоўвалі, — прамовіў Гармозін, зірнуўшы спадылба на госця, — стукацца трэба, як у чужую хату ўваходзіш.

Знянацку Мішка, прыхапіўшыся з ложка, заехаў госцю ў ніжнюю сківіцу, потым баднуў у грудзіну, і той з цяжкім грукатам абрынуўся на падлогу.

Усё надарылася так хутка, што Іван нават не паспеў перапудзіцца…

Бугай, які дагэтуль стаяў ля дзвярэй, прафесійным ударам злева прывёў Мішку ў стан грогі. Мішка хіснуўся, грымнуўся на ложак і быў накрыты карцінай, якая звалілася са сцяны. Гэта яго і ўратавала: пакуль Бугай разглядаў маладога Брэжнева, Гармозін імклівым рухам уздзеў карціну на Бугаёву галаву, а потым, наваліўшыся на сценку, заехаў крыўдзялю нагой між вачэй, ды так, што карціна крутнулася вакол Бугаёвай шыі — спачатку ў адзін, а потым у другі бок. Затым Мішка, ужо двума нагамі, адкінуў Бугая ад сябе, і небарака, разламаўшы багет, вылецеў у дзвярную пройму.

Іван увесь схаладнеў: «Божухна, што цяпер будзе?»

Няпрошаныя госці затупалі па калідоры, а Мішка, прыціснуўшы далонь да налітага крывёю вока, засоплена крахтануў:

— Тэлефон тут ёсць?

Наступнай хвіляй яны таксама пабеглі па калідоры, і ногі Іванавы пры гэтым не гнуліся ў каленях.

На доле, ля акенца адміністратаркі, стаяў, ліхаманкава накручваючы тэлефонны дыск, адзін з гасцей — той самы, што атрымаў у сківіцу. Ягоны сябрук, на шыі якога бруднай манішкай матляліся рэшткі карціны, стаяў поруч, выціраючы насоўкай густую юху.

— Ах вы, с-сукі! — не сваім голасам загарлаў Мішка Гармозін, ляснуў кулаком аб далонь, і госці, піхаючы адзін аднаго, выкуліліся з гасцініцы.

Слухаўка матлялася на шнуры, з перарывістым трэскам зумкала: «Ало. Дзяжурны слухае».

— Ало! Міліцыя?! Тэрмінова пад’язджайце! — гукнуў Мішка, падхапіўшы слухаўку. — Так, у гасцініцу. Здзейснены тэрарыстычны напад на адказных работнікаў цэка камсамола, — Мішка крахтануў, пачухаў слухаўкай пабітую сківіцу і ўжо вясёлым голасам параіў адміністратарцы, якая сядзела са страху пад сталом, пакінуць сховішча.

— Чувакі нетутэйшыя, — узбуджана канстатаваў Гармозін, калі яны вярнуліся ў нумар.

— Бацькавы памагатыя, — дрогкім голасам азваўся Іван, закрыў твар рукамі і, па прыкладу вядомага кінагероя Казладоева, з роспаччу ў голасе дадаў: — Усё скончана!

— Э-э, браце, усё толькі пачынаецца. — Мішка сеў на ложак, укінуў у рот цыгарэту. — Ну, выганяць нас з гэтай канторы, дык хоць нейкай справай зоймемся.

Іван змаўчаў: пляснуўся поруч, пацёр знямелыя скроні. Хвілін пяць сядзелі моўчкі, і толькі калі ўнізе бразнулі дзверы, Іван ачнуўся і запытаў:

— Як там Нінэль?

— З’ехала ўчора.

— Куды?!

— У Крым. З Аўдошкам.

Іван адчуў раптам душэўную палёгку. Сэрца ягонае парывіста забілася, і ўваччу, зусім нечакана, паўстала Міла Сяргееўна. Жанчына ляжала на леапардавай шкуры, лашчыла мяцёлкай леапардавага хваста мочкі грудзей і клікала, клікала ў свае абдоймы.

Забойца анёла

У хаце, куды я ўладкаваўся на пастой, спяваў цвыркун, ціха рыпелі сцены і гучна, з хваравітым надрывам, кашляў гаспадар. Хата была вялікая, стаяла на высокім падмурку, і з вокнаў былі бачныя руіны царквы, лапікі руні на пагорках і шыхт згалелых таполяў на волжскім беразе…

Я напісаў гэтыя два сказы з неадчэпнай думкай: ці не перанесці дзею на родныя гоні? Бо што, уласна, зменіцца? Тая ж хата будзе ціха рыпець па начах, у цёмным запеччы будзе спяваць такі ж самы цвыркун, а на самой печы зойдзецца ад кашлю які-небудзь Ахрэм ці Базыль. Адно берагі будуць ужо не волжскія, а дняпроўскія, і на рачных берагах паўстануць не пірамідальныя таполі, а белабокія бярозкі. Палец ужо крануўся клавішы delete, каб сцерці набраны тэкст, ды тут жа адскочыў, падуладны ліхаманкавай думцы пра тое, што на дняпроўскіх берагах зроду не забівалі анёлаў.

У сакавіку 1988 года лёс закінуў мяне на Ніжнюю Волгу, у вялікую, на пяцьсот двароў, вёску Сіняглазку. У тых мясцінах, па глеістым волжскім дне, мусіла пралегчы нітка нафтаправода; я мусіў сачыць за тэхналогіяй зваркі труб, але будаўнікі часова з’ехалі на другі аб’ект і давялося цэлы тыдзень гультаяваць, блукаючы па рачных берагах, азіраючы руіны аграмаднай царквы, што грувасціліся пасярод Сіняглазкі, і штовечара чытаць мясцовую газетку «Комсомолец Каспия», якую выпісвалі гаспадары, у якіх кватараваў.

…«Я б на тваім месцы набыў ладны спінінг. Якраз лешч пайшоў», — казаў мне на развітанне напарнік — хударлявы дзядзька з татарскім прозвішчам Зіганшын, які дагэтуль кантраляваў якасць трубнай зваркі, а цяпер ехаў на адпачынак у родную Самару. Напарнік паклаў у бяздонны заплечнік пару балыкоў, вязанку сухарэбрыцы, спавіты ручніком трохлітровы слоік паюснай ікры: «Як трэба будзе ікра, звяртайся да чачэнцаў. Жывуць ля царквы, — ускінуў заплечнік на спіну і здушана прамовіў: — Толькі б да аўтобуса дацягнуць».

Хата стаяла на выселках, і да аўтобуса трэба было тупаць два кіламетры. Палову дарогі ішлі моўчкі — калега адно крэкаў ды тузаў напятыя лямкі, мне таксама было не да размоваў, бо руку адрывала цяжкая валіза, і толькі калі мы спыніліся, каб перавесці дух, Зіганшын зморана выдыхнуў: «Жыць тут можна… адно што хата далёка ад вёскі, ды гаспадар… таго… — палец напарніка крутнуўся ля скроні. — Блукае цэлымі днямі па двары, ні з кім не размаўляе».

Жыць у адной хаце з вар’ятам не надта хацелася, і я заклапочана пацёр навярэджаныя далоні.

«Ты не хвалюйся. Ён, Іван, ціхі: курыцы не пакрыўдзіць, — Зіганшын палез у кішэнь па цыгарэты, ды згадаўшы, што паліць няма калі — аўтобус праз дваццаць хвілін адыходзіў, — падхапіў заплечнік. — Кажуць, нармальны быў мужык: піў, на гармоніку граў. А гадоў пяць таму анёла падстрэліў».

«Як гэта?» — уразіўся я, намацваючы ручку валізы.

«Ну як… стрэліў у баклана, а з неба анёл зваліўся», — хмык­нуў Зіганшын, зірнуў на гадзіннік і патупаў, па-птушынаму ківаючы лысаватай галавою.

Аўтобус знік за паваротам, пакінуўшы па сабе гнятлівую цішыню і адбіткі колаў на тупкім жвіры. На душы стала непамысна, і я, не ведаючы, куды сябе падзець, два разы абышоў разбітую царкву, зірнуў пад знявечаныя скляпенні і, убачыўшы выяву Васіля Вялікага, траха не перахрысціўся: святы глядзеў на мяне з суровай пагардай, палічыўшы, відаць, што я забег у храм справіць малую патрэбу.

Да спісанай мацюгамі сцяны былі прыстаўленыя драбіны. Драбіны былі хісткія, небяспечна зыбаліся, і, пакуль па іх уздымаўся, ногі злёгку занямелі і сцяліся ад халодных дрыжыкаў. Па вышчарбленым уступе давялося сунуцца на карачках, а дапяўшы да цёмнага атвора, за якім пачыналіся вітыя ўсходы, я аддыхаўся і пашкадаваў, што палез на верхатуру.

Усходы заканчваліся невялічкай, спрэс заседжанай галубамі пляцоўкай, і першае, што ўбачыў, ступіўшы на рыплівы памёт, быў той самы чырвоны аўтобус. За хвілю рухавая кропка знікла з відавоку, і я з раўнівым сумам падумаў, што чырвоны мураш вернецца толькі праз месяц: гэтак жа павольна прапаўзе па стэпе і, ператварыўшыся ў рэйсавы аўтобус, страсяне на заднім сядзенні распаўнелага і пасвяжэлага пасля адпачынку Зіганшына.

Дзень быў пахмурным, краявід — урачыстым і простым, і чарада таполяў, што пазначала волжскі бераг, падзяляла сіратліва-насупленае неба і шэрую, нядаўна вызваленую ад снегу зямлю. Позірк слізгануў па хвалістым, падобным да дыяграмы павольнага дыхання, паску, за якім плыла матухна-Волга, і дзесьці над галавой незадаволена забуркавалі галубы. Я не ведаў птушынай мовы, але да сэнсу буркацення дапяў: галубы былі незадаволеныя тым, што я цэлы дзень блукаў па волжскіх берагах, а самой ракі так і не бачыў.

У стэпе відаць далёка, і далягляд здаецца блізкім, як дастаць рукою. Волжскі бераг таксама падаўся блізкім, але ішоў я да яго цэлую гадзіну, сюд-туд азіраючыся на бязвокую царкву, і радаваўся ёй, як старой сяброўцы, сустрэтай у далёкай і чужой краіне. Напачатку мясцовасць была пляскатай, як патэльня, потым пачалася шырокая лагчына, на дне якой ляжаў клін бруднавата-шэрага снегу, а калі я выбраўся з лаг­чыны і зірнуў наперад, дык не ўбачыў прырэчных таполяў. Перад вачыма распасціраўся неабсяжны стэп, і лінія небакраю была як ніколі высокай і раўнюткай. Шыхт шэраствольных, зачасаных угору таполяў знік у вечаровым сутонні, а разам з таполямі прыхавалася ад вачэй і вялікая расейская рака. Я прайшоў яшчэ пару сотняў метраў, пастаяў у непаразуменні, з трывогай назіраючы, як марнее дзённае святло, як цямнее і расплываецца відарыс царквы, і няпэўным крокам рушыў у адваротным напрамку. Пакуль ішоў лагчынаю, стала зусім цёмна, і я з вясёлым адчаем падумаў, што і Сіняглазка можа знікнуць, як зніклі прыбярэжныя таполі. Давялося паскорыць крок, потым кінуцца подбежкам і перавесці дых, пабачыўшы гронку мігатлівых агнёў на даляглядзе.

Цемра насунулася знянацку; яна пужала і адначас вабіла нейкай сваёй загадкавасцю. Мне чуліся далёкія крокі. Здавалася, нехта ішоў за мною, ступаючы след у след, і калі я спыняўся і наструньваў слых, да вушэй далятаў тупат ботаў і здушаны кашаль. Дзесьці я ўжо чуў гэткі кашаль, чуў грукат цяжкіх ботаў… Мне нават здалося, што ззаду ідзе гаспадар хаты! Здагадка халодным ледзяком кранулася душы, але тут жа растала, і я, працягла ўздыхнуўшы, падзівіўся сваім дзіцячым страхам.

Зрэшты, перапужацца было з чаго: незнаёмая мясціна, апраметная цемра… забіты анёл на балоце… Зіганшын распавёў пра анёла з вясёлым смяшком, маўляў, чаго не прытрызніцца па п’янцы. Але мяне той аповед уразіў. Уваччу нават паўстала карціна: балотная купіна, чалавек з дубальтоўкай і ля ягоных ног скрываўлены анёл — ляжыць, глядзіць на чалавека нежывымі вачыма. Карціна атрымалася такой яскравай, што давялося страсянуць галавой і — чаго раней ніколі не рабіў — перахрысціцца.

Я доўга блукаў у цемры. Мігатлівыя агні, на якія арыентаваўся, прывялі да нейкай фермы. На мяне накінулася вялізная псіна, якая сіпла брахала і намагалася куснуць за пятку. І, відаць, куснула б, калі б яе — кароткім мацюгом — не паклікалі з нутра прысадзістай, прапахлай выпетраным гноем будыніны. Псіна, падкурчыўшы хвост, пабегла на ферму, а я рушыў у супрацьлеглы бок, наіўна маракуючы, што менавіта туды і трэба ісці, а калі выйшаў на пагорак, убачыў за спінай новыя агні, і абуджаныя навакольныя сабакі віталі мяне залівістым брэхам.

Перад тым як пастукаць у дзверы, пацёр далонню тое месца, дзе білася знясіленае сэрца.

Адчыніў мне гаспадар — сівагаловы, сярэдняга веку чалавек: ён ліхаманкава бліснуў вачыма і засоплена, як пасля доўгай беганіны, адкашляўся.

«А раптам і сапраўды бег за мною? І ўляцеў у хату перад маім прыходам?» — я праслізнуў у пройму прачыненых дзвярэй, забег у свой пакой і, скінуўшы вопратку, падбіўся пад коўдру. Цела гуло ад стомы, павекі гарэлі ад недасыпу, але я баяўся іх звесці — неадрыўна ўзіраўся ў цёмныя вокны і слухаў, як рыпаюць масніцы, як роспачна, з глухім прыдыханнем кашляе гаспадар і дзесьці ў запеччы, як ніколі бадзёра і гучна, спявае цвыркун. Потым усё аціхла, вушы заклала пухнатай ватай; на кароткае імгненне я прачнуўся, бо здалося, што нехта — злавесны і няўклюдны — схіліўся над маім ложкам, і тут жа зноў абрынуў у сон, і ў сне, страшэнна стомлены, я ішоў голым стэпам і на даляглядзе дрыжэла і расплывалася ўваччу сцяна згалелых таполяў.

Абудзілі мяне зыркае святло і пранізлівы птушыны галас. Раніца выдарылася сонечная, і пад вокнамі, у разлеглай і плыткай лужыне, з шалёным імпэтам мыліся вераб’і. Я спехам апрануўся, падагрэў на пакінутай Зіганшыным электраплітцы бляшанку свіной тушонкі, паснедаў і выйшаў на падворак.

— Ці не заблудзілі вы ўчора? — гаспадыня хаты, цемнатварая, злёгку прыгорбленая жанчына, узрост якой цяжка было вызначыць, мыла пасярод двара пакарабачаныя начоўкі.

— Было крыху, — я прымружыўся ад сонечнай зыркоты, — цямнее тут хутка… і цемра егіпецкая.

— Цямнее ў нас, як у кінатэатры. Не паспееш азірнуцца — ужо ноч на двары, — жанчына шухнула ваду пад плот. — Летась да сястры ездзіла, у Архангельскую вобласць, дык там, паверце, і ночы няма: светла, як днём. Я там і спаць не магла…

Гаспадыня, відаць, была з гаваркіх; мне ж балакаць не выпадала — трэба было прайсціся ўчарашняй дарогай і паглядзець, куды падзеўся волжскі бераг, — таму, буркнуўшы штосьці дзеля прыліку, я скочыў з ганка, прайшоўся ўздоўж плота і быў спынены кароткім воклікам:

— Федзя з’ехаў?

Ля весніц суседняй хаты сядзеў на кукішках мужчына майго веку і поркаўся ў матацыкле.

— З’ехаў, — паведаміў я, палічыўшы, што гаворка ідзе пра Зіганшына, прыпыніў крок, і мужчына, падхапіўшыся на ногі, запытальна ўзняў падбародак:

— У пасёлак ідзеш?

Я кіўнуў у адказ.

— Сядай, пракоцімся з ветрыкам, — мовіў аднагодак, рупліва выцершы вяхоткай перапэцканыя далоні.