Абжыты кут

Апошні дзень нашага развітання са школай выдаўся на дзіва ясны і ціхі. Мы хадзілі па нешырокай дарозе пад шатамі разгалістых ліп: дзяўчаты пабраўшыся за рукі, хлопцы няроўным, ломкім строем. Трыста метраў ад шашы да школы, трыста — назад.

Гаварыць не хацелася. Ды і не вельмі было пра што. За дзесяць гадоў мы добра вывучылі адзін аднаго, шмат спрачаліся, і цяпер чамусьці не хапала тэм, быццам пра ўсё ўжо было перагаворана. Перакідваліся то жартам, то нязначным, пустым словам. Бавілі час, як умелі. Трохі было сумна.

3 поплаву да шпакоўняў адзін за другім прыляталі шпакі. Тады с птушыных домікаў далятаў піск дзятвы. Стары шпак ныраў у круглае акенца, бурчаў там проста-такі чалавечым голасам, а неўзабаве вылазіў вонкі — альбо ўзрадаваны нечым, альбо засмучаны і злосны. Цыкнуўшы на малечу, ён распраўляў крылы і зноў ляцеў на поплаў.

Іншым разам мы не звярнулі б увагі на шпакоў. Па загаду дырэктара кожную вясну вучні рабілі шпакоўні, развешвалі іх на ліпах, яблынях і проста на шастах ля хат. Гэта была наша політэхнізацыя. Яна нам так надакучыла, што часам разбірала злосць на птушак, якім трэба будаваць хаты. Сёння мы развітваліся са школай, дырэкцыяй і політэхнізацыяй. Мабыць таму, мы і зацікавіліся шпакамі. якія клапатліва лёталі з поплаву і на поплаў.

Задраўшы галовы, мы доўга сачылі за палётам шпакоў. У іх руплівасці было нешта зварушлівае і ў той жа час будзённае, простае. Клапатлівае чырыканне, плаўнь; палёт, вяртанне з дабычай, ганарыстае ф’юіць,— усё мела нейкі незвычайны сэнс.

Я задумаўся. У шпачыным жыцці мне бачылася штосьці вельмі зразумелае і блізкае. Таму спачатку, калі пачуўся ўстрывожаны голас Галіны Янчык: «Глядзіце, глядзіце, ах, каб яго!», я не адразу ўцяміў, што здарылася. Мне давялося доўга пакруціць галавой, пакуль не ўгледзеў тую шпакоўшо, што зацікавіла сяброў.

Гэта была адмысловая шпакоўня — гонар пяцікласнікаў, якіх сёлета першы раз у жыцці дапусцілі да варштата. Сіняя, з ажурнай разьбой на франтоне, з какетлівай палічкай пад круглай адтулінай-лазам і жоўтым вастраверхім дахам, яна ў свой час выклікала нямала кпін, Старэйшыя вучні даволі паздзекаваліся з пяцікласнікаў, казалі, што жыць у той шпакоўні ніводзін шпак не будзе, бо ён сціплая птушка і такая раскошная дача яму прыйдзецца не па густу. Калі і паселіцца ў ёй, дык зладзюга-верабей. Аж там пасяліўся шпак. Вывеў дзяцей, і цяпер у круглую адтулінку раз-поразу вытыркалася чорная галоўка. Яна паяўлялася і адразу прападала, быццам нехта адцягваў шпачка за хвост. Пасля, і неяк зусім нечакана, ён выкуліўся на палічку, узмахнуў крыламі і здзіўлена пакруціў чорнай галавой. Яго доўгая і яшчэ белаватая дзюба задралася ўгору. Так ён стаяў даволі доўга, асцярожна мацаючы крыламі паветра. Потым апусціў дзюбу, павярнуў галаву на бок і насцярожана замёр. Да зямлі было далекавата.

Шпачок паварочваў галаву і так і гэтак, пасля зноў задраў дзюбу ўверх. I зноў яго крылы пачалі мацаць паветра. Разы са два ціўкнуў, відаць для смеласці, потым нязграбна махнуў крыламі, замалаціў імі бязладна і паляцеў уніз.

Дзяўчаты спалохана войкнулі. Але шпачок учапіўся за галінку і зноў цвыркнуў, як здалося, узрадавана.

Галінка была тоненькая. Яна хісталася ўсё мацней і мацней. Шпачок спалохана махаў крыламі і толькі разгойдваў галінку. Нарэшце, не ўтрымаўся, упаў на траву і адразу ж паспрабаваў схавацца. Рабіў ён гэта смешна: шыўся ў траву галавой, не вельмі, аднак, дбаючы пра свой куртаты, карычняваты хвост.

Падабрала шпачка Галіна Янчык. Заціснула яго ў кулак, а ён усяляк спрабаваў схаваць галаву і бездапаможна міргаў.

— Кінь ты яго,— параіў Стасёк.— Шпакі яго і ў траве знойдуць.

— Пакуль знойдуць, дык кот з’есць.— Галя паднесла шпачка да твару і, нібы ён мог нешта зразумець, запыталася: — Праўда, ты не хочаш трапіць кату ў лапы?

Шпачок спачатку напалохаўся, а пасля дзюбнуў Галю ў вусны.

— Ах, ты задзіра…

Галя хацела выпусціць шпачка, але мне чамусьці стала шкада яго. Яшчэ і праўда зловіць кот.

— Давай, Галка, пасаджу яго ў шпакоўню…

Я ўзабраўся на сук. Галя падала шпачка, і я палез. Хоць і трымаўся адной рукой, але да шпакоўні я ўсё ж дабраўся.

Уцекача сустрэлі гнеўным піскам і валтузнёй.

— Ну, вы там, не вельмі на яго нападайце!..— сказаў я ўголас.

У шпакоўні адразу зрабілася ціха. Я пачаў злазіць. Не паспеў саскочыць з ліпы, як усе зарагаталі.

— Чаго вы?..

— Ён жа зноў вылез…

Шпачок, і праўда, сядзеў на палічцы. Толькі цяпер ён не кідаўся безразважна ў прастору, а прымерваўся, прыцэльваўся, махаў крыламі… і раптам паляцеў, неяк нясмела, але быстра.

Вось табе і шпачок!

МАРЫ

1

Рэчка Расянка, берагі якой скрозь зараслі алешнікам і вербалозам, непадалёк ад Кардону, як бы наткнуўшыся на стары здзірванелы курган, крута паварочвае на захад. Адсюль, аж да самае Віцьбы, раскінуліся Русакоўскія паплавы, увосень і вясной залітыя вадой, пярэстыя ад квецені ўлетку.

Зімой і пасля таго, як спадзе веснавая вада, мы, я і Стась, ходзім са школы напрасткі, праз поплаў. Але сёння нам хочацца ісці кружной дарогай.

Школа закончана. Атэстаты ўручаны. Можа болей ніколі не давядзецца хадзіць у абход кургана.

Курган гэты мае сваю легенду. Кажуць, што яго насыпалі па загаду Івана Грознага. Адсюль рускі цар кіраваў боем. Пасля бою ў кургане пахавалі воінаў. Кожнага ў латах, са зброяй. А наверсе цар паставіў капліцу з залатым крыжам.

Гэта, пэўна, няпраўда. А тое, што было на нашай памяці, факт. У сорак другім годзе, у блакаду, на гэтым кургане трынаццаць партызан дзень і ноч стрымлівалі немцаў. Ніводзін з партызан не ўратаваўся ад смерці. Затое брыгада і ўсё Зарэчча паспела схавацца ў Данькаўскіх лясах.

На іх магіле — невысокі курганок. Зроблены ён з каменя, бо тады, адразу пасля вайны, цэглы не хапала і на печы.

— А праўда,— пытаецца Стась,— што хутка паставяць сапраўдны помнік?

Я не адказваю, бо гэтыя размовы бываюць кожны год. Але сапраўднага помніка так і няма.

Прозвішчы загінуўшых партызан выпалены на дошцы, якая прымацавана дротам да каменнага курганка. Летась увосень, калі лазілі на курган, мы ледзьве разабралі сцёртыя непагодай літары. А што пакінула сёлетняя зіма?

— Давай, Стась, злазім на курган,— кажу я.

Стасю не дужа хочацца караскацца па крутых схілах. Ён муляецца, аднекваецца, але ўсё ж ідзе.

Каменны курганок прытуліўся на паўночным схіле. Неабчэсаныя камяні, змацаваныя вапнай, моцна трымаюцца адзін за адзін. А вось дошка трэснула, відаць, ад марозу. I літары вылінялі. Затое тры бярозкі набіраюць моцы. Яны шумяць самотна і глуха: тут, на гары, вецер. I нам трохі самотна, і сорамна, што мы жывём…

Моўчкі падымаемся яшчэ вышэй, туды, дзе стаіць расшчэпленая мінай вярба. Доўгае тонкае голле звісае ледзь не да зямлі. Стась адразу кладзецца на ўгрэтую зямлю.

— Давай пазагараем,— кажа ён і, не чакаючы мяне, скідае кашулю.

Стасю жывецца лёгка. Толькі што ён стаяў, схіліўшы галаву, і вось ужо на ўсё забыўся. А я стараюся ўявіць, што ў апошні раз бачылі з гэтага кургана партызаны.

Унізе паблісквае на сонцы Расянка, разліваецца за Чыжоўкай возерам, а далей, за плацінай, цячэ нямоглым ручаём да Віцьбы. На поўдні нашы вёскі — Зарэчча, Русакі, Халябы, Краты, Астроўна, а далей сінія Данькаўскія лясы. На поўначы — Кацярынінскі шлях, раскіданыя на пяці ўзгорках хаты вёскі Кардон. Ліпавыя прысады, калгасны сад. 3 Кардона, вось гэтай дарогай, што віецца сярод жытоў, той вераснёўскай раніцай ехалі паліць нашы вёскі карнікі.

Нічога гэтага я не помню, бо мне было тады ўсяго тры месяцы. Пра вайну я чытаў ды слухаў расказы старэйшых. Расказы асаблівых пачуццяў не выклікалі, мабыць таму, што ў іх больш апавядалася пра пакуты. Затое кнігі абуджалі прагу да гераізму. I вось сёння штосьці перайначыдася, штосьці трэснула ў душы, як тая дошка з прозвішчамі партызан.

Ці не можна было зрабіць неяк інакш? Людзі жывуць, радуюцца. А курганок стаіць забыты. Чаму? Хто яны былі? Кажуць, не тутэйшыя.

— Чаго ты стаіш? — перапыняе мае думкі Стась.

— Здорава, брат, прыпякае. Пазагараем і — у рэчку…

Я кладуся на траву тварам уверх.

— Бачыў, як Маргарытка сёння слязу падпускала? — пытаецца Стась.

— Бачыў. Ну і што?..

— Гэта яна таму, што больш двоек нам не паставіць, гаравала.

— Ідзі ты, Стась…

— Яшчэ заступаецца. Не магла яна табе чацвёрку паставіць. Скнара. Атэстат сапсавала. Кругом пяцёркі, а дэйтшэ шпрахе — драйка.

— Нічога, яшчэ пабачым…

— А думаеш, не. Слухай, давай махнём у Адэсу.— Стась прыўзнімаецца, дастае з кішэні сцізорык, пачынае стругаць лазовы прут. Жаўтлявая стружка падае на траву. Ля адной трэскі збіраюцца лабатыя мурашкі. Ім, відаць, надта патрэбен будаўнічы матэрыял. Яны хапаюць трэсачку, напружваюцца, аж лезуць на лоб і так лупатыя вочы.

— Эх вы, механізатары! —усміхаецца Стась і пачынае памагаць мурашкам.

Мне здаецца, што ён ужо забыўся на сваю прапанову. Але я памыляюся.

— Ну, дык чаго ты маўчыш?

— А чаму ў Адэсу?

— Хоць свет пабачым. Там жа мора. Можа ў мараходнае паступім…

— А калі не паступім?

— Прыстроімся матросамі. Здорава было б трапіць на кітабойную флатылію.

Звычайна я згаджаюся са Стасем. Але сёння мне чамусьці хочацца гаварыць насуперак яму.

— Не хачу я ў мараходнае. Падумаеш, шчасце…

— То можа лепш у геалагічны інстытут. Мне то ўсё роўна, а ты ж хацеў падарожнічаць.

— Хацеў, хацеў, бо дурны быў. А цяпер паразумнеў. Што ты адкрыеш? Пакуль вывучышся, дык ужо ўсё паадкрываюць. Ніводняй плямінкі нідзе не застанецца. Будзеш у канторы паперкі падшываць.

Стась уважліва сочыць за мной. Ён хоча зразумець: жартую я ці не. I мне гэта падабаецца. Чалавек павінен выдаваць крыху таямнічым. Якая каму справа да таго, якія думкі толькі што непакоілі мяне.

Шчыра кажучы, я даўно ўжо вырашыў, куды буду паступаць пасля школы. I Стасю не варта ўгаворваць мяне ісці ў геалагічны.

— Дык ты што, усё ж рашыў на літаратурны? — нецярпліва пытаецца ён.

— Рашыў,— абыякава адказваю я.

Стась нейкі час узважвае свае шанцы. Потым панура кажа:

— Што ж, табе ў самы раз. Ты — паэт. У цябе вершы друкаваліся.

У голасе Стася — крыўда. Паступаць на літаратурны факультэт яму не выпадае. Пісьменніка са Стася не будзе, бо ён не ўмее звязаць чатыры словы. Усе сачыненні ў Стася напісаны трохслоўнымі фразамі. «Горкі — вялікі рэаліст. Ён выкрываў мяшчанства. Мяшчанства было рэакцыйнае. Яно падтрымлівала цара. Цар душыў народ. Горкі любіў народ. Народ — герой твораў».

Але я ведаю, што Стасю не хочацца са мной разлучанца. Дзесяць гадоў запар мы разам хадзілі ў школу, сядзелі на адной парце, і большасць хатніх заданняў Стась спісваў у мяне. Мне шкада Стася. Ці варта трымацца літаратурнага факультэта? Якая, зрэшты, розніца, дзе вучыцца? Але мне хочацца паздзекавацца са Стася.

— Не, Стась, я пайду на літаратурны. А ты на юрыдычны падавай заяву.

Стась адкідвае лазовы прут, падкурчвае пад сябе голыя ногі.

— Выдумаў,— незласліва кажа ён.— Радасць вялікая — людзей судзіць…

— Як хочаш…

Стась лажыцца на жывот, зрывае тонкую сцяблінку, пачынае жаваць. А я гляджу, як па галінках вярбы пырхае маленькая зеленаватая птушка. Адна. I ёй весела. А можа сумна? Хто яго разбярэ, каму на свеце весела, а каму горка…

— Янка, калі ты пойдзеш на юрыдычны, дык і я з табой. Давай, Янка, махнём на юрыдычны. Удвох весялей. Хіба мала юрысгаў стала пісьменнікамі. Кончыш, будзеш вершы пісаць.

— Ладна,— згаджаюся я.

— Вось ты сапраўдны сябар. Знаеш, нам усе зайздросцяць, бо ніхто так не сябраваў, як мы. Было б крыўдна, каб мы рассталіся.

Стасевы словы расчульваюць мяне. Добра ўсё-такі рабіць людзям нешта прыемнае. Здаецца, і сам сябе пачынаеш паважаць. Каб была ў мяне магчымасць, дык я толькі і рабіў бы добрае. Няхай радуюцца людзі.

— Цяпер пойдзем пакупаемся і дамоў…

Стась нацягвае штаны, надзявае кашулю і задумліва кажа мне:

— Можа, пакой адзін на двух атрымаем. Здорава было б. I давай усё жыццё не разлучацца.

Задаволеныя адзін другім, мы спускаемся з кургана да рэчкі. Распранаемся і з берага ныраем у зеленаватую ваду затокі. Тут вада цяплейшая, чым у рацэ. Плаваем на сажонкі, фыркаючы, адсопваючыся, аж пакуль цела не пакрываецца пупыркамі.

Пасля мы ляжым на беразе, грэемся, і Стась развівае нашы планы:

— Суддзямі мы, Янка, не будзем. Пойдзем працаваць адвакатамі. Адвакатаў любяць, а суддзяў не любяць. Хоць суддзя і правільна судзіць, усё роўна яго лаюць. Справядлівасць, Янка, мала хто паважае…

Апошняе мяне крыху здзіўляе. Вось ужо ніколі не думаў, што Стась можа рабіць нейкія мудрыя вывады. Я ўсміхаюся. Стась заўважае гэта.

— Не верыш, можа? Вунь Хведарыха больш за ўсіх крычыць пра справядлівасць, а сама так і грабе ўсё, што дрэнна ляжыць. Толькі паспрабуй ёй пра гэта сказаць — вочы выдзярэ. Альбо брыгадзір наш. Дык ён жа цябе за праўду з’есць.

— Брыгадзір яшчэ не факт.

— А былы старшыня? Думаеш, чаму майго бацьку з механікаў знялі? Бо старшыні праўду ў вочы рэзаў…

— Пайшлі дамоў,— кажу я.— Нешта есці захацелася.

— Пайшлі…

Мы ідзём праз поплаў. 3-пад ног скачуць бурыя маленькія конікі, знікаюць у траве і пачынаюць цвыркаць. Здаецца, увесь поплаў звініць, спявае.

За ўзгоркам пачынаецца поле. Па ім поўзае маленькі трактар «Беларусь». На ім працуе Стасеў бацька Ягор Пацябня, ці, як яго завуць на вёсцы, Чолка. Мне не хочацца сустракацца са Стасевым бацькам. Ён любіць жартаваць і не вельмі каб удала, хутчэй абразліва. Але Стась не зварочвае на дарогу. Ён шыбуе па кукурузным полі проста да трактара.

Чолка заўважае нас, спыняе трактар сярод поля. Я здалёк бачу яго кплівую ўсмешку, і мне вельмі няёмка.

— Ну як, выпусцілі вас, дармаедаў?

— Выпусцілі,— адказвае Стась.

— Час і за розум брацца. I ахвота ж савецкай уладзе такіх бэйбасаў за партай трымаць…— Ягор крывіць шырокі, аброслы рыжай шчэццю рот.— Пакаж табялёк.

Стась неахвотна падае бацьку атэстат. Ягор выцірае рукі аб штаніну, разгортвае скрутак чорнымі ад мазуту пальцамі.

— Ото ж, бамбіза,— хмурэе ён.— Што ты толькі ў школе рабіў? Адны тройкі.

— Сам пасядзеў бы,— агрызаецца Стась.

— Я пасля чатырох класаў чалавекам стаў і болей за цябе знаю.— Ягор звяртаецца да мяне:— Ну, а ты куды? Мы дык заўтра заяву панясём. 3 такой дзіравай башкой, як у майго Стася, адна дарога…

Стась горбіцца, набычвае галаву, коса пазіраючы на бацьку, невыразна мычыць:

— Сам ідзі ў ветэрынарны…

Ягор пе зважае на сынавы словы. Для яго, па ўсім відаць, усё вырашана.

— Дурань ты і больш нічога. Чым жа ветэрынары горш за другіх жывуць. Хоць бы вунь Іваноў. Хату пяцісценку паставіў. Карову трымае. Дзве свінні. Курынага малака хіба не хапае. I работы той — кот наплакаў. Не тое, што нам, грэшным.

— Не хачу я свінням хвасты круціць,— Стась яшчэ больш натапырваецца.

— А ты не круці. Твая справа загадваць. Другія няхай круцяць. Праўду я кажу, Янка?

Ягор падміргвае мне і яхідна ўсміхаецца. Ніколі не разбярэш, жартуе ён ці гаворыць сур’ёзна.

— Мы са Стасем надумалі ў Мінск ехаць,— адказваю я.

— Во-во, толькі яшчэ вас там не хапала… Такіх, як вы, там набярэцца дай божа: да Масквы ракам не настаўляеш. I ўсе ў Мінск. А ён хіба гумавы? Не, Стась у Мінск не паедзе. Тут ён у мяне на вачах. А там… Я ягоную натуру ведаю. Яго лянота заела.

Стась бялее ад злосці. А Ягор толькі ўсміхаецца сваёй здзеклівай усмешкай.

— Давай атэстат,— рашуча кажа Стась.— А то вунь штэмпель мазутны паставіў.

Ягор згортвае атэстат, але не аддае. Яму, відаць, падабаецца, калі Стась злуецца.

— Нічога, атэстат і ў мяне цэлы будзе. А то ты яшчэ яго ў Мінск адашлеш. А што заляпаў крыху, дык не бяда. Адразу скажуць: рабочага чалавека сын паступае.

Мне робіцца крыўдна за Стася. Столькі абраз не выцерпеў бы ні адзін чалавек. А Стась церпіць. Ён толькі мяняецца ў твары, то чырванее, то бялее. Не мая справа абараняць Стася, але я ўжо не магу стрымацца. Якая справа бацькам да нас? Чаго ім трэба? Мы неяк і без іх знойдзем дарогу.

— Дзядзька Ягор,— лезу я ў размову.— Стась не хоча быць ветэрынарам.

— А кім жа вы хочаце быць? — сярдзіта пытаецца Ягор.— Можа міністрамі? То яшчэ няхай зады пер’ем абрастуць.

— Мы адвакатамі будзем.

— Знайшліся аблакаты. На лёгкі хлеб пацягнула. А ты ў зямлі пакалупайся… — Ягор ужо не ўсміхаецца. Ён адкінуў прэч свой кплівы тон і цяпер гаворыць усур’ёз: — Стрыкулістаў гэтых цяпер усюды хапае. А толку ніякага. Ды і заробак у іх курам на смех. Адно званне толькі што аблакат. Сербане ўранку чайку і ходзіць увесь дзень, кішкі падшчаміўшы. А Іваноў вунь леташняга сала кубел мае. Ды сёлетняга два. Во як жыць трэба…

— А я так не хачу жыць. Мне тваё сала во дзе сядзіць, аж горка.

Яны стаяць адзін супраць другога, абодва сухарлявыя, злосныя, з гнеўнымі вачыма. Стась ужо не выдае прыбітым і баязлівым. Але я ведаю, што вытрымкі ў яго хопіць ненадоўга. Таму я пачынаю падтрымліваць Стася.

— Дзядзька Ягор,— крычу, каб заглушыць іх галасы,— думаеце, сала — дык гэта ўсё? Думаеце, пяцісценка — раскоша? А што ў Іванова яшчэ ёсць? На душы? Нічога. П’е.

Ягор спыняе на мне цяжкі, нібы свінцовы, позірк. Верхняя губа з рэдкай рыжай шчэццю ўздрыгвае, агаляючы пракураныя зубы.

— А табе якое дзела? Іш, замалаціў. Па мне, ідзі хоць на пракурора — слова не скажу… А яго не пушчу. Баста!

Ягор падцягвае шырокія штаны.

— Я з табой яшчэ пагавару,— узлазіць ён на трактар і грозіць адтуль Стасю.— Бач ты, наслухаўся гэтага байструка Дар’інага і тожа мне лыч закапыліў… Я табе яго саб’ю.

Трактар натурліва тузаецца, спыняецца і, зноў ірвануўшыся, бяжыць па полі. Мы стаім, схіліўшы галовы, і чамусьці саромеемся паглядзець адзін аднаму ў вочы. Быццам не хто іншы, а мы самі зрабілі нешта благое. Потым ідзём па полі на дарогу. Мне хочацца сказаць Стасю, што ягоны бацька жорсткі і несправядлівы чалавек, але баюся пакрыўдзіць сябра. Яму і так горка. I раптам Стась сам загаворвае са мной. Але як!

— Ляпнуў! Ну хто цябе прасіў казаць, што ў Мінск едзем.

— А чаго тут хавацца. Раз дамовіліся, дык і кажы. Мяне хай бы на кавалкі рэзалі, а ад свайго не адступіўся б.

— Табе што. У цябе маці. А мой, што не так — па зубах. Думаеш, ахвота мне, каб кожны раз па мордзе білі?

— Дурняў заўсёды білі, а яны дома сядзелі.

— Падумаеш, разумнік… Ці даўно цябе матка венікам хвастала.

Гэта праўда. Але яна абурае. Навошта Стасю ўспамінаць пра тое, што было. I я адказваю злосна:

— Маю маці не чапай. Твой бацька і падэшвы яе не варты. Як яго з механікаў гналі, тады ён не тое казаў…

Стась спыняецца, глядзіць на мяне ашалелымі ад злосці вачыма. А я прыбаўляю кроку. Сорамна. Навошта пакрыўдзіў хлопца?

2

У канцы дваццатых гадоў наша вёска Зарэчча была цэнтрам зарачанскага калгаса. Пазней, калі калгас вырас, яна стала цэнтрам брыгады. Цяпер Зарэчча частка дзевятай брыгады вялізнага калгаса «Наперад». Але, як і некалі, брыгадзір або яго намеснік, ці ўчотчык бегаюць па хатах, угаворваюць людзей ісці на працу. Людзі папрывыкалі да гэтага. Зручна. 3 вока на вока з брыгадзірам можна палаяцца або пагаварыць шчыра. Можна пачаставаць брыгадзіра чаркай і атрымаць лягчэйшую работу. Можна, наогул, нікуды не ісці. Выгод шмат.

Зарэчча на водшыбе. Да цэнтра калгаса аж восем вёрст. Таму да нас начальства заглядае рэдка. Можа каб у Зарэччы быў цэнтр брыгады, начальства заглядала б часцей, а так рабіць яму тут няма чаго. I людзі не вельмі засмучаюцца гэтым.

Зарачанцы таксама нідзе не бываюць. Скаргі адсылаюць праз паштальёна, аднарукага Піліпа Вострыка. Праз яго ж атрымліваюць і адказы. Вострык — адзінае, хоць і не вельмі надзейнае, звяно сувязі з цэнтрам калгаса. Але ён часта хварэе. Тады весткі з канторы даходзяць да зарачанцаў праз памочніка брыгадзіра Сцяпана Макуху. Але гэтым весткам не дужа вераць, бо Сцяпан добры манюка.

Клуба ў Зарэччы няма. Даўней, калі ў вёсцы была брыгада, на раскрыжаванні дарог стаяў клуб. Там можна было згуляць у даміно на доўгім стале, а таксама патанцаваць. Цяпер клуб пераданы сельпо. Хоць наша вёска і не цэнтр брыгады (цэнтр знаходзіцца ў Русаках), але краму адчынілі тут. Яно і сапраўды, лепшага месца для крамы не знойдзеш. Зарэчча ляжыць на скрыжаванні дарог, адна з якіх ідзе з горада на Баваршчыну, другая са смаленскай шашы на суражскую. Месца тут бойкае, і гандаль ідзе поўным ходам.

Каб не гэтая крама, дык наша Зарэчча было б самай глухаманню. Ды і так не вельмі весела і людна. Некалі ў горад ездзілі на конях. Цяпер больш на машынах. I шафёры часцей за ўсё абмінаюць краму.

У нас амаль увесь дзень цішыня. Зарачанцы не любяць шумных сварак, не любяць вырашаць спрэчкі з дапамогай начальства. У часе вайны не любілі тых, хто распускаў язык, хто бегаў скардзіцца. Даражэй за ўсё людзі цанілі тады згоду. Вайна даўно закончылася, але прывычка жыць згодна — засталася. Згода гэтая толькі знешне здаецца трывалай. Людзі не вельмі каб дружылі. Але ж ледзьве што здарыцца, усе пачынаюць трымаць адну лінію.

Наша хата стаіць пад узгоркам. 3 акна добра відаць імшара, а за ёй рэдкі лясок на беразе рова. Другое выходзіць на дарогу і на вокны Хведарышынай хаты, што па той бок вуліцы. 3 Хведарышынай Нюсяй я тры гады вучыўся ў адным класе. Нашы імёны адзін час плюсавалі на ўсіх дошках плота. Я злаваў, біўся з хлопцамі. А Нюся толькі ўсміхалася. Яна была старэйшая за мяне на паўтара года. Пасля сямігодкі Нюся падалася ў Мінск на курсы медсясцёр, і цяпер Хведарыха кожнаму кажа, што за Нюськай ухажвае «нацэнт».

Ў тую раніцу я прачнуўся даволі позна. Сонца паднялося высока, бо жаўтлявая палоска святла ляжала ўжо не на сцяне, а на падлозе. Маці ў хаце не было. Яна тупала ў сенцах. Адтуль чуўся парасячы піск.

Пад акном прамільгнула знаёмая постаць, і неўзабаве я пазнаў жартаўлівы, хрыпаты голас Сцяпана Макухі, ці па вясковаму — «Слухай сюды».

— Памагай бог, Дар’я!

— А-а-а, Сцяпанька, дзякуй табе, і сама ўпраўлюся. Можа, смятанкі вып’еш. I ці снедаў, глядзі?..

— Квасу б мне,— хрыпіць Макуха.— Гэта ж, слухай сюды, Хведарыха пачаставала ўчора нейкім паскудствам, дык і сёння грудзі пячэ.

— Жмінда!

— Жмінда!

— Можа депей настойкі. У мяне на бярозавых пупышках. Рабіла спіну націраць, ды слава богу…

Нейкі час Сцяпан Макуха маўчыць, пасля нерашуча, баязліва просіцца:

— Пахнуць жа будзе. А тут жа, слухай сюды, рэвізія едзе. Сам меўся быць…

— Госпадзі, а чаму ж сам? Ці не напісаў хто?

— Думаеш, не… Русакоўцы ўсё, каб іх немач. Усё ім мала.

— Аняго ж, вочы мы ім колем, ці што?

— Хіба адну чарку,— раздумліва кажа Макуха.— Ну так пячэ ў сярэдзіне, хоць плач.

— Выпі, Сцяпанька.

Зноў на нейкі час усталёўваецца маўчанне. Сцяпан куляе запар, мабыць, тры чаркі. Бо неўзабаве гаворыць ужо звонка. Хрыпаты як і не было:

— Ай, Дашачка, дзякуй. Гэта ж, слухай сюды, ратунку не было. А то, як рукой зняло.

— У мяне рука лёгкая, бо не шкадуючы частую,— хваліцца маці.

— Во, ледзь не забыўся. Усю дарогу думаў і — на табе! Галава, хай на яе немач. Гэта ж во, слухай сюды, якую навіну пачуў. Загурскі прыязджае.

Я аж прыўзняўся на ложку. Прыслухаўся. Маці адказала спакойна:

— А мне што, няхай едзе.

— Упусціла ты, Дашка, такога хлопца. Маёрыхай была б.

— Хіба знаеш, дзе згубіш, а дзе знойдзеш?

— Яно так. А толькі, слухай сюды, шкада…

Маці не адказала. Мне здалося што прамаўчала яна не выпадкова. Вось, каб пабачыць яе твар, тады я адразу сказаў бы, чаму яна змоўкла. А Сцяпан Макуха засабіраўся ўжо далей па хатах.

— Дык, слухай сюды, Дар’я. Начальства трэба сустрэць, каб камар носу не падтачыў. Усе бабы на кукурузу пойдуць, дык і ты ўжо не адстань. Паедзе, тады і палёгку можна дапусціць.

— Як усе, так і я.

— Гэта я знаю. Ты не адстанеш. А Янку свайго пашлі ток чысціць. Гэта ж, слухай сюды, даўно ўказанне было такі і свірны да ладу прывесці, а вось рук дацягнуць не было як.

— Няхай бы дома пабыў. Экзаменты на носе.

— Адзін дзень, слухай сюды, не ратунак, а нам козыр.

— Добра, скажу. Ці паслухае толькі?

— Я ля Данілавай хаты буду. Няхай туды прыходзіць.

Сцяпанава шапка мільгае ў акне. У хату заходзіць маці. Я спадцішка ўглядаюся ў матчын твар, шукаючы на ім усхваляванасці. Але на ім, апрача прыкрасці, нічога не відаць.

— Няхай яго разарве,— бурчыць маці.— Не паспее вочы прадраць, як ляціць па хатах, каб пахмяліцца дзе. Во ўжо ненажэрная прорва!..

Мне балюча слухаць матчыны словы. Сама ж набівалася, а цяпер лае чалавека за вочы. Брыдка, хоць я і прывык да гэтага. Чаму маці ў вочы кажа адно, а за вочы другое? Можа і другія так робяць? Можа і пра мяне кажуць што-небудзь благое, хоць у вочы гавораць толькі добрае?

— Спіш во да паўдня,— кажа маці да мяне.

Я адчуваю сябе няёмка. Папрок горкі, які я не раз чуў, прымушае мяне падняцца. Навошта маці папракае?

Маці спяшаецца падаць снеданне. Яна хапаецца за ўсё адразу. Насыпае ў міску бульбы, на хаду пераапранаецца, прыбірае стол. Я вельмі люблю глядзець, як яна завіхаецца ля печы. Усё выходзіць у яе прыгожа, аж люба глядзець. I мне становіцца весялей.

— Сцяпан казаў, каб памог ток чысціць,— кажа яна, прысаджваючыся на табурэтку.

— Добра,— адказваю я.

Снедаем мы паспешліва. Я першы выходжу на вуліцу, бяру кірунак на Данілаву хату.

Макухі яшчэ няма. Ён, відаць, ніяк не дойдзе да канца вёскі. Ля хаты, на бярэзіне, вісіць вагонны буфер, але ў яго даўно ўжо не звоняць: усё роўна на працу не пойдуць, пакуль Сцяпан не абыдзе хаты. Пад бярозай — лавачка. Я саджуся на яе, дастаю сцізорык, пачынаю стругаць палку.

3 хаты выходзіць Шура. Яна спыняецца на ганку і жмурыцца ад сонца. Потым пачынае рагатаць.

— Дык ці не цябе прыслалі ток чысціць?

— А што, думаеш, не змагу?

— Не, гэта ж Сцяпан агітаваў нас, дык абяцаў самага лепшага хлопца з усяго калгаса за старшага прыслаць.

Я крыху бянтэжуся. Шура заўважае гэта і абрывае смех, потым гукае дзяўчат:

— Дзеўкі, старшы прыйшоў!..

Дзеўкі высоўваюцца ў расчыненыя вокны.

— Іван Дар’і,— а бо! — во дык старшы!

Гэта гаворыць Анютка Какосцікава, якую хлопцы празвалі «шкілетам». Мяне пачынае разбіраць злосць. Не мог гэты «слухай сюды» паслаць на лепшую работу?..

— А што, ён і праўда, нічога!.. Фацэтненькі… Толькі гонару шмат. Мы яго, дзеўкі, праз мялку прапусцім, дык памякчэе,— у вачах Веры Какосцікавай здзеклівы смех.

— Ты лепш свайго Стася праз мялку прапусці,— агрызаюся я.

— Гэта ўжо не твой клопат.

Спрэчку спыняе Сцяпан Макуха. Ён паяўляецца, як здань, нечакана.

— Дзеўкі, слухай сюды, ідры вашу тры, хутчэй збірайцеся, хопіць чапурыцца!.. А ты бяжы па хамут. У каго ён толькі? Здаецца, у Тараса.

— Вупраж, дзядзька, у нас,— адказвае Шура.— Вунь там пад паветкай, на калку.

Яна першая бяжыць пад паветку, а я іду за ёй следам памалу. Стаўшы на дыбачкі, Шура спрабуе зняць вупраж з калка, але да хамута яна дастае толькі кончыкамі пальцаў.

— Пачакай, я сам,— кажу і таксама цягнуся рукамі ўгору.

— Ты, Янка, прабач, што так няўдала пажартавала,— просіць Шура, і гэта вельмі здзіўляе мяне.

— Палезуць гэтыя Какосцікавы — дам па мордзе… Знайшліся прыгажуні…— бурчу я і цягну вупраж на вуліцу.

Сцяпан-«слухай сюды» цягне за аглоблі ад Какосцікавых калёсы з драбінамі, ці, як завуць у нас, мары. Анютка і Верка папіхаюць мары ззаду. Папіхнуць крыху і прысядуць на градку. Сцяпан азіраецца, пачуўшы цяжар, нязлосна крычыць: «Ну, я зас, сухарэбрыцы!» Шурчын брат Лёшка прыводзіць з пашы каня, рыжага і маленькага. Сцяпан памагае мне запрэгчы каня, дзяўчаты ўзлазяць на мары, і мы едзем на ток.

Летась у ім малацілі, а пасля мялі лён. На застаронках і ў ёўні поўна мякіны, гнілой трасты, кудзелі і кастрыцы. Усё гэта зляжалася, прагніло, а зверху пакрылася шараватай плесенню.

На таку халаднавата ад вільгаці, хоць на двары так і прыпякае сонца. Дзяўчаты бяруць вілкі, пачынаюць чысціць застаронак. У нос шыбае гніллю. Абедзве Какосцікавы працуюць ленавата: учора яны былі на вечарынцы і, мабыць, не выспаліся. Яны больш стаяць, паставіўшы нагу на край вілак. Затое Шура працуе шчыра. Падкалупвае смецце, лёгка ўскідае на воз.

— Дзеўкі,— кажа яна,— калі так працаваць, дык мы і за тыдзень ток не ачысцім.

Какосцікавы пераміргваюцца, але пачынаюць завіхацца больш старанна. Нарэшце, воз поўны. Разам з Шурай я вязу яго на поле. Шура ідзе побач са мной, ускінуўшы вілкі на плячо.

— Куды ты, Янка, заяву падаў? — пытаецца яна.

— На літаратурны, у Мінск.

— Зайздрошчу я табе. Мне яшчэ год вучыцца.

Шура вучыцца не ў Кардонскай школе, а ў Задуброўскай. Да Задуброўя бліжэй. Калі я пачынаў хадзіць у пяты клас, Задуброўскай школы яшчэ не было. Таму мы неяк мала ведаем адно аднаго, хоць і жывём у адной вёсцы.

— Год непрыкметна праляціць,— падбадзёрваю я Шуру.

— Гэта праўда. А конкурс там вялікі?

— Канечне, з усёй Беларусі едуць…

— Страшна будзе трымаць экзамены. Гэта ж сваім настаўнікам здаеш і то перакалоцішся як.

— Нічога, калі ведаеш, дык не так ужо боязна. Вось з нямецкай мовай горш. Там, кажуць, па-нямецку пытанні задаюць.

— А я нямецкай не баюся. Нас настаўнік прывучае размаўляць па-нямецку. Хочаш, магу памагчы?

Я адмаўляюся. Не хапала, каб пасля смяяліся з нас. Ды і Шура не настойвае. Але ўсё ж прыемна, што Шура таварыская дзяўчына, не тое, што гэтыя Какосцікавы.

Мы вяртаемся на ток. Яшчэ здалёку чуем, як пяюць Какосцікавы, стараюцца перакрычаць адна другую:

Матросёнок молодой,

Аленькие губки.

Ты возьми меня с собой,

Еду в одной юбке.

Шура ўсміхаецца. I мяне разбірае смех. Я ўспамінаю традыцыйны недарэчны танец абедзвюх Какосцікавых, Марыны Макухі і тоўстай Алены, дачкі жулікаватага Халімона Лепятухі. Не было яшчэ ні адной вечарынкі, каб гэтая чацвёрка вараных не выходзіла на круг. Стануць адна супраць другой, накрыж, як малыя дзеці, пляскаюць у далоні і крычаць пранізлівымі галасамі пра матрасёнка. Мне чамусьці было сорамна за дзяўчат. Здавалася, што яны на ўсю вечарынку выстаўляюць сваю дурасць.

Дзяўчаты ляжаць на траве, абняўшыся ў самазабыцці, і нібы скардзяцца на свой лёс:

Прошёл год, прошёл другой,

Дочь идёт уныло:

На руках она несёт

Матросёнка-сына.

Шура саскоквае з мараў, ідзе да дзяўчат і нерашуча садзіцца побач. Тыя не звяртаюць на Шуру ўвагі. Яны прадаўжаюць цягнуць пастылую песню.

— Дзяўчаты,— просіць Шура,— кіньце вы гэтую песню. Давайце што-небудзь новае спяём.

Какосцікавы абрываюць песню на самай высокай ноце, ляжаць заплюшчыўшы вочы. Здаецца, тое, пра што яны спявалі, узрушыла іх да глыбіні душы.

— Янка. «I ў снег, і ў вецер» — знаеш? Садзіся, Янка.

Я неахвотна апускаюся побач з Шурай. Спяваць мне не вельмі хочацца. Я сяджу, абхапіўшы калені, чакаю, пакуль Шура, пачне запеў:

Забота у нас простая,

Забота наша такая:

Жила бы страна родная,—

И нету других забот.

У Шуры чысты, звонкі голас. I нейкая незвычайная страснасць. Проста немагчыма ўседзець з закрытым ротам. I я падхопліваю прыпеў:

И снег, и ветер,

И звёзд ночной полёт…

Меня моё сердце

В тревожную даль зовёт.

Какосцікавы слоў не ведаюць. Яны толькі варушаць вуснамі. А мы спяваем на ўсе грудзі:

Пока я ходить умею,

Пока глядеть я умею,

Пока я дышать умею,

Я буду идти вперёд.

Песня кліча, бударажыць. Здаецца, устаў бы і пайшоў як мага далей ад усяго недарэчнага і дурнога, што вакол нас.

Мы канчаем песню і доўга маўчым. Усе словы, што прыходзяць у галаву, здаюцца цяпер пустымі, непатрэбнымі. Дзіва, як бы нічога не адбылося, але я пачынаю адчуваць цёплую прыхільнасць да Шуры. Нібы за гэты час мы прайшлі з ёю доўгі, цяжкі шлях і цяпер назаўсёды будзем звязаны ўспамінам пра гэты паход. Какосцікавы таксама маўчаць. Мне думаецца, што і іх перайначыла песня.

— А я больш тужлівыя песні люблю,— летуценна кажа Анютка.— Такія, каб за сэрца брала. Спяваеш, і ўсё сэрца жалем абліваецца… Затое пасля весялей на свеце жыць.

— Сумна ў нас,— Вера закідвае рукі над галавой.— Вы дык хутка ў горад паедзеце… Пайшлі ток чысціць. А то «слухай сюды» прыйдзе, лаяцца будзе.

«Слухай сюды» паяўляецца пасля абеду, і не адзін. Ён прыязджае на брычцы разам са старшынёй калгаса Чукраем і нашым брыгадзірам Кузьмом Цопай. Старшыню я бачу ўпершыню. Яго прыслалі ў наш калгас сёлетняй вясной з вобласці, дзе ён працаваў намеснікам начальніка статыстычнага ўпраўлення. Чукрай — невысокі, лысаваты чалавек у сінім гарнітуры і пад гальштукам. Побач з Макухай і Цопай ён выдае залішне святочным. Быццам і сапраўды не старшыня, а рэвізор, ці, як кажа Макуха, «сам».

Чукрай пакуль ездзіць на брычцы, бо «масквіч», які быў у яго папярэдніка, знік бясследна разам з былым старшынёй. Апошнія тры старшыні вось так прыязджалі на гэтай брычцы, а пасля, калі іх знімалі з пасады, ад’язджалі кудысьці на «масквічах».

Новы старшыня заходзіць у ток, прыўзняўшы капронавы капялюш, вітаецца з намі за руку. Дзяўчаты, перш чым падаць руку, выціраюць яе аб падол. Капнуўшы нагой зляжалую парахню, Чукрай пытаецца ў Веры Какосцікавай:

— За сёння ачысціце?

На пытанне адказвае не Вера, а Сцяпан Макуха. Ён, як завадны чорцік, падскоквае да старшыні:

— Мяльян Мяльянавіч, вось пабачыце — ачысцяць… Я, слухай сюды, усё прадумаў.

Чукрай выцягвае з кішэні запісную кніжку і аловак.

— Колькі вазоў вывезлі? — пытаецца ён у мяне.

— Дзесяты канчаем.

— Ну, вось я і кажу. Дзесяць,— спакойна гаворыць Чукрай.— А яшчэ і адзін край не вычысцілі. Пачалі вы ў восем гадзін. Цяпер тры дваццаць, няхай — тры… Гадзіна на абед. Усяго выходзіць шэсць гадзін. Дзесяць вазоў за шэсць гадзін. Абсурд! Ды з такімі тэмпамі вы і за тры дні, таварыш Макуха, не справіцеся.

— Справімся, Мяльян Мяльянавіч,— бадзёра адказвае Сцяпан і чамусьці падміргвае мне.

— Дык мы не ў восем пачалі, а ў адзінаццаць,— разгублена кажу я, нічога не разумеючы ў вылічэннях старшыні.

«Слухай сюды» міргае мне, а Цопа стараецца перавесці размову на другое.

— Мы, Амяльян Амяльянавіч, цяпер галоўны ўдар на кукурузу зрабілі. Зарасла, самі бачылі.

— Зарасла,— згаджаецца старшыня.— I зноў прыступілі вы да праполкі без плану. Так, таварышы, працаваць нельга. У брыгадзе ў вас па кнігах дзевяноста шэсць жанчын, а на праполку выходзіць сорак пяць, пяцьдзесят. Калі ж вы кончыце? Так і восень на праполцы застане.

— Не застане, Амяльян Амяльянавіч.

— Як жа не застане?.. Вось вам лічбы. У сярэднім цяпер за дзень жанчына выполвае…

Чукрай называе лічбы, множыць. дзеліць, складае і аднімае іх, нібы жангліруе, а Макуха і Цопа пераміргваюцца і робяць выгляд, што ўважліва слухаюць старшынёвы разлікі. Нарэшце Чукрай адрываецца ад запісаў. Узрадавана, нібы адкрыў нешта важнае, гаворыць да Цопы:

— Я і казаў. Лічбы, таварышы, не пядвядуць. Калі вы здолееце вывесці дзевяноста жанок і кожная з іх будзе працаваць па восем гадзін, выконваючы норму на сто працэнтаў, дык праполку закончыце праз тыдзень. А ў вас сенакос на носе.

— Раней кончым, Амяльян Амяльянавіч. Праз пяць дзён адрапартую. Можаце не сумнявацца,— Цопа гаворыць вельмі ўпэўнена, што нават я пачынаю верыць — кукуруза будзе праполата.

— А вы ўсё ж разлікі вазьміце. Прыгадзяцца. I вось так заўсёды — спачатку разлічыце, а пасля да справы прыступайце.

Цопа кладзе паперку ў кішэню. Макуха, як чорцік, скача па застаронку, дзяўбе віламі ў смецце, быццам памагае нам. Мне робіцца брыдка і сорамна. Няёмка за Макуху, за Цопу, якія хлусяць без сэнсу і карысці, абводзяць старшыню вакол пальца. Сорамна за старшыню. Няўжо ён не разумее, што яго ашукваюць? Хай бы ён прыехаў у брыгаду нечакана. Хіба ён не можа здагадацца, што Цопа з Макухай падрыхтаваліся да сустрэчы? Нават Цопава жонка сёння выйшла на работу. Лічбы, вядома, не падвядуць. А вось Макуха і Цопа? Хіба з імі так гаварыць трэба? Паедзе Чукрай, і яны ўдвух будуць смяяцца, як лоўка абдурылі старшыню…

Старшыня садзіцца на брычку. Побач прымошчваецца Цопа. Макуха таксама хоча залезці ў брычку, але Чукрай спыняе яго.

— Вы таварыш Макуха, застаньцеся, панаглядайце, каб ток хутчэй ачысцілі. Моладзь, ведама. За шэсць гадзін — дзесяць вазоў. Абсурд!..

Макуха збянтэжана глядзіць услед брычцы. Потым паварочваецца да нас.

— Харошы чалавек, памяркоўны. Жызню, слухай сюды, знае,— і бяжыць у вёску.

Неўзабаве і мы едзем дамоў. Рэвізія кончылася. Заўтра Цопа пашле ў кантору рапарт: ток ачышчаны. На душы так брыдка, што хочацца крычаць. А тут яшчэ Какосцікавы зноў завялі матрасёнка з аленькімі губкамі…

Ля Данілавай хаты стаяць людзі. Мы пад’язджаем бліжэй, і я адчуваю, як пачуццё нялоўкасці і нейкай дзіўнай сарамлівасці скоўвае мяне. У натоўпе я заўважаю блішчастыя пагоны і здагадваюся, што прыехаў Загурскі. Мне чамусьці сорамна на людзях сустракацца з ім, хоць за ўсё сваё жыццё я ні разу не бачыў яго.

Дзецца, аднак, няма куды. Я саскокваю з мараў, пачынаю распрагаць каня. Стараюся не глядзець туды, дзе стаіць Загурскі. За маёй спіной чуваць Данілаў голас:

— Гэта вось мая, меншая. У вайну нарадзілася, у самую разруху.

— А гэта ж чый хлопец? — пытаецца Загурскі.

Я здагадваюся, што гаворка ідзе пра мяне. Чакаю адказу, уцягнуўшы галаву ў плечы. А Даніла, як знарок, не спяшаецца.

— Ды гэта ж Дар’ін сын,— нарэшце адказвае ён.

— Ну!.. Які вялікі хлопец!..— у голасе Загурскага і здзіўленне і нейкая горыч.

Я чую яго крокі. Чую, як кладзецца ягоная рука на маё плячо.

— Як жа маці жыве? — пытаецца Загурскі.

Мне вельмі цяжка паглядзець яму ў вочы. Не разумею чаму? А вось сорамна, ды і ўсё.

— Нічога, жыве…

Ён пакідае мяне, і я спяшаюся ўцячы. Вупраж, калёсы кідаю на вуліцы, а сам вяду каня на выпас. Нейкія трывожныя думкі не пакідаюць мяне.

Платон Загурскі наш, тутэйшы чалавек. Кажуць, што да вайны ён быў закаханы ў маю маці. Платон працаваў сакратаром у сельсавеце і, калі фронт пачаў прыбліжацца, прыехаў на сельсавецкім кані па маці. Клікаў яе ў адступленне, прасіў выходзіць за яго замуж. Але маці не паехала. Яна так і сказала Платону: «Астанешся, пайду замуж». Пасля вайны Загурскі нешта на другі месяц па дарозе заехаў у Русакі, але маці там ужо не было.

Пра ўсё гэта я даведаўся ад Сцяпана Макухі. Неяк п’яны ён сустрэў мяне на вуліцы і, не ведаю чаму, расказаў пра ўсё:

— Гэта ж, слухай сюды, маёрыхай была б цяпер.

Я тады пакрыўдзіўся за свайго бацьку, які вярнуўся з вайны з асколкам у лёгкіх, а ўсё ж пабудаваў нам хату і загінуў, зваліўшыся з рыштавання. Але Загурскі быў далёка, і ўся колішняя гісторыя зусім не турбавала мяне. А сёння я ўпершыню адчуў, што быццам у чымсьці вінаваты. Быццам я лішні на свеце і замінаю камусьці жыць. Было няёмка і больш крыўдна таму, што я мала ведаў, а мне здавалася, што ўсе ведаюць штосьці большае.

3

Нешта дні праз два Загурскі паявіўся ля нашай хаты. Быў ён у цывільным, і я не адразу пазнаў яго. Убачыў толькі, як маці ўспыхнула чырванню і выпусціла з рук пілу. (Мы якраз пілавалі дровы.)

Загурскі падпёр пахілы пляцень, не спяшаючыся зайшоў на двор, павітаўся. Я заўважыў, што і ён хвалюецца. Ён то хаваў рукі за спіной, то спрабаваў засунуць іх у кішэні. Нейкі час маці і Загурскі стараліся не сустракацца позіркамі. Затое я з нецярплівай цікаўнасцю сачыў за імі. Маці адводзіла вочы, быццам баялася Загурскага. Потым яна замітусілася, завойкала, абтрэсла падол ад пілавіння і, не ведаючы, як быць, склала рукі на грудзях. Загурскі па-мужчынску трымаў раўнавагу, хоць гаварыў ён залішне гучна і нешта зусім не абавязковае, а сам стаяў, як укапаны, на адным месцы. Я не стрываў. Выцягнуў з недапілаванага палена пілу, пайшоў у сенцы.

У хаце было душна. Пахла аерам, прысакам і смажаным салам. Кот кінуўся мне пад ногі, паспрабаваў лашчыцца, але я адкінуў яго нагой. Штосьці прыгнятала мяне. Асцярожна зірнуў праз акно. Маці ўсміхалася, а Загурскі стаяў сур’ёзны і быццам троху злосны. Потым ён скупа ўсміхнуўся, а маці пазмрачнела, зірнула на вокны. Я паспешліва адскочыў.

Трэба было некуды дзяваць сябе. Я падумаў, што найлепш пайсці ў вёску, хоць бы да Данілы. Хуценька пераапрануўся і, думаючы над тым, як бы прашмыгнуць незаўважана, выглянуў на двор. Загурскага не было. Маці падбірала круглякі, складвала іх пад страху.

— Куды ты? Во ўжо гора!.. Дома яму не сядзіцца…— яна выпрастала спіну, дакорліва паківала галавой.— Такі вялікі, а з людзьмі па-людску абысціся не можаш. Хоць бы павітаўся як след.

— Чаго ён прыходзіў?

— Ішоў па дарозе — зайшоў. Чалавек шмат свету пабачыў. Дзе толькі не быў… Мабыць, навёз усяго загранічнага… Ды і пенсію вунь якую палучае… Паашалеюць цяпер дзеўкі. За такога любая пойдзе, дарма, што ўдавец.— Маці гаварыла, як звычайна, але мне здавалася, быццам яна злуецца на кагосьці: — Доўга ж не баўся. Заўтра ранічкай у лес пойдзеш. Я палянку нагледзела — травы на ёй па калена. Скосіш рана, дык да вечара і высахне…

Сонца ўжо кацілася за лес. Доўгі чорны цень сунуўся ў мяне наперадзе, пералазіў цераз узгоркі і канавы, карабаціўся, як скурат на агні. Потым прапаў, расплыўся ў шэранькім змроку.

Недзе на тым баку вёскі дзяўчаты спявалі:

Над бярозай светлы месяц,

Пад бярозаю туман.

Ой, не веру гарманісту:

Яго музыка — абман.

Па галасах чую, што тон задаюць Какосцікавы. I адразу прападае ахвота ісці на дзявочыя галасы. Але і дома сядзець няма як. Вучыць нямецкую мову агоркла, ды і вельмі цяжка аднаму, калі шмат чаго не ведаеш. Перабіраючы нагой за нагу, усё ж іду далей.

Дзяўчат сустракаю за ручаём. Яны пабраліся за рукі, занялі ўсю дарогу. Па баках, нібы вартавыя,— два хлопцы. Аднаго я пазнаю адразу. Восіпаў Хведар, саламяны ўхажор, бо летась ён пайшоў быў у прымы ў Каралішчавічы, але нешта вельмі хутка прыбег адтуль. Другі хаваецца за дзяўчат, прыгінае галаву, потым выскоквае, крычыць:

— Дзеўкі, трымай яго!..— і штурхае мяне ў гурт.

Дзяўчаты прытворна пішчаць. Стась рагоча. Толькі Данілава Шура працягвае руку, пытаецца:

— Атрымаў выклік?

— Атрымаў…

— Не шкадуеш?

— Не. Хутчэй бы паехаць…

— Сумнавата будзе. Каб бліжэй да дому…

— Янка, дурны ты,— ляпае мяне па плячы Стась.— Мой інстытут во! Горад! Трэба было і табе падаваць. Конкурсу не будзе. Я ўсё разшохаў.

— Ідзі ты… Што я — флюгер які?

— Флюгер… Правалішся, дык пашкадуеш.

Вера бярэ Стася пад руку, прыладжваецца патрапляць у крок.

— Хопіць вам пра навуку. I так жызня кароткая. Давайце спяём лепей — і, не чакаючы, зацягвае сваім пранозлізым голасам: «Цыганка гадала, цыганка гадала…»

Я адстаю. Перада мной Шурына постаць. Кароткая каса пагойдваецца ў такт крокам. Шура таксама спявае. Але голасу яе не чуваць, бо астатнія стараюцца перакрычаць адзін аднаго. Мне чамусьці вельмі хочацца, каб Шура азірнулася, убачыла мяне самотнага і пашкадавала. Але яна нібы забылася пра мяне.

Яшчэ нядаўна Шура нічога не значыла ў маім жыцці. А цяпер я хачу, каб яна хоць адзін раз глянула на мяне. Проста таму, што сумна.

Я іду за дзяўчатамі, як прывязаны. Угаворваю сябе адстаць, пайсці дамоў і не магу. Не маю сіл, дый годзе.

— Пайшлі, дзяўчаты, на возера,— кажа Шура і, павярнуўшыся да мяне, пытае: — А ты, Янка, пойдзеш?

— Не ведаю нават, часу няма…

— Хадзем, а то не будзе каму веславаць.

Іншы раз я, напэўна, абразіўся б, а сёння іду. Веславаць, дык веславаць!

Мы падкасваем штаніны, лезем у чараты, дзе да дубовай цяжкой калоды прымацаваны лодкі. Хведар цвіком адмыкае ржавыя замкі, і мы падганяем лодкі да берагу.

— Хто са мной? Скачы! — камандуе Хведар.

Першыя залазяць Анютка Какосцікава і Марына Макуха. Хведар штурхае лодку, і яна, захістаўшыся, лёгка разразае ваду.

У другую лодку садзяцца Верка і Алена. А Шура застаецца на беразе. Мне радасна, што яна не села ў тыя лодкі, бо тады мне давялося б катаць тоўстую Халімонаву Алену ці Марыну.

Шура знімае чаравікі, ідзе па вадзе да лодкі, садзіцца на нос. Я адштурхоўваюся вяслом, пачынаю грэбсці. За спіной у мяне сядзіць Шура. Чаму яна села там?

Над альховымі зараснікамі загараецца неба. Там устае месяц — поўня. I адразу пачынае серабрыцца вада. Светлы, блішчасты след бяжыць за кармой аж да самага берагу.

Наўкол цішыня, урачыстая, велічная, як і ўсё ў гэтую ноч. Адно рыпяць вёслы, ды чуваць галасы з тых лодак. Мы маўчым. Неяк нязручна гаварыць, калі не бачыш субяседніка. Ды і ці ўшчаў бы я гаворку, калі Шура сядзела б на карме, да мяне тварам. Наўрад. Я спрабую ўявіць, што я сказаў бы, і не магу знайсці словы, адпаведныя майму настрою і гэтай урачыстай цішыні.

На тых дзвюх лодках узнімаецца крык, смех, піск. Па вадзе здаецца, што крычаць і рагочуць недзе побач, але лодак нідзе не відаць. Яны схаваліся па той бок вострава.

— Ашалеў! Дурань! Ай-яй-яй! — чуваць, як захліпваецца, крычучы, Марына.

Плюх!

— Федзька? Цьфу табе, паскуда. Ай, Федзечка, родненькі, баюся…

Плюх.

Хведар рагоча.

— Стась, выкульвай сваіх,— чуваць яго голас.— Няхай памокнуць, каб ласыя не былі…

На Стасевай лодцы валтузня, гоман.

Плюх!

— Га-га-га, здорава!..— рагоча Стась.— Усё роўна і вы пакупаецеся.

Дзяўчаты зноў крычаць. Відаць, Стась ухапіўся за край лодкі, хоча перавярнуць яе. Я налягаю на вёслы, пад’язджаю да вострава з усходняга боку.

— Не трэба туды,— просіцца Шура.

Але я ўпарта вяслую. Сам не разумею, чаму мне хочацца абавязкова ўбачыць, як борсаюцца ў вадзе дзяўчаты. Мабыць, такое ж пачуццё прымушае людзей бегчы на пажар…

Дзяўчаты, усе чацвёра, ужо стаяць на беразе астраўка і незласліва лаюць хлопцаў.

Хведарава лодка, высока задраўшы нос, застыла на вадзе непадалёку ад вострава. Сам Хведар сядзіць на карме, курыць і глядзіць на дзяўчат, якія выкручваюць падалы. Другая лодка плавае дагары кілем, і Стась падпіхвае яе к берагу адной рукой, другой грабе.

Я крута разварочваю лодку, вяслую назад. Хочацца цішыні. Лодка шыбуе быстра, нячутна плыве, пакідаючы за сабой пасярэбраную месяцам дарожку. Шура маўчыць. Цікава, пра што яна думае? Ніколі не спадзяваўся, што яна такая летуценніца. Можа і яна ні пра што не думае? Проста хораша на вадзе. Пад зорным небам. Адной у далечыні ад гоману.

— Янка, давай заўтра днём пакатаемся. Днём тут добра. Асабліва на востраве. Я, знаеш, плаваць не ўмею. Калі б мяне выкінулі вось так, утапілася б.

— Добра,— згаджаюся я.— Калі работы не будзе.

Шура змаўкае, а я лаю сябе: «Цяльпук пракляты! Хіба так можна было казаць. Пакрыўдзіў. Цяпер яна не прыйдзе».

— А па нямецкай мове ты мне паможаш?..

— Не ведаю нават ці змагу… Вяслуй, Янка, к берагу. Дамоў ужо трэба.

3-за вострава выплываюць тыя дзве лодкі. Яны ідуць наперагонкі. Сваркі там ужо не чуваць. Толькі смех.

4

Накрыж зведзеныя рукі — таямнічы знак. Шура тры разы скрыжавала рукі. Значыць, бацька яшчэ дома, і Шура не хоча, каб я заходзіў у хату.

Шурын бацька Даніла Амельнічэнкаў, ці, як яго завуць у вёсцы, Налягач, чалавек шчыры, просты, але троху засуровы. Так, прынамсі, здаецца мне. Калі я сустракаюся з ім, то адчуваю сябе ніякавата. Мабыць таму, што Даніла заўсёды бывае пры рабоце. I мне здаецца, што шэрыя Данілавы вочы асуджаюць мяне.

Даніла ўночы пасе коней. Днём ён бывае на калгаснай пасецы, якую сам развёў. Але і там ён знаходзіць пабочны занятак: круціць з лёну гужы і лейцы. А калі бывае дома, дык ладзіць хамуты, сядзёлкі, аброці. Каб не Даніла, дык у нашай вёсцы даўно не было б чым запрэгчы каня.

Мабыць Даніла цяпер у хаце, таму Шура не хоча, каб я заходзіў. Я ведаю, што Даніла не будзе бурчаць, выгаворваць нам за бяздзелле. Ён паглядзіць з-пад ілба і гнеўна крактане. Але ад гэтага толькі яшчэ больш адчуваеш няёмкасць і сорам.

Я мінаю Данілаў двор, зварочваю ў раўчук, адтуль іду ў бярозавы гаёк за вёскай. У гайку стаіць нямоўчны гармідар галак. Яны абляпілі сукі і крычаць на ўсю сілу, аж рэжа ў вушшу: на мяне яны не звяртаюць асаблівай увагі. Я выбіраю найлепшую мясціну, кладуся на мяккую траву.

Пад бярозамі ляжыць на траве блакітны цень. Глядзіш, і здаецца — разаслаў нехта абрус. Сядай да яго, калі ласка. Гукні толькі, і паявіцца на абрусе ўсё, што пажадае душа. А яна жадае шмат чаго.

Добра было б заляцець куды-небудзь вельмі далёка на бязлюдны востраў. Не аднаму, а з Шурай. Мы селі б на пясчаным беразе і пазіралі, як коціць зялёныя хвалі акіян.

Не, лепей бы паляцець на Марс ці на Венеру. Касманаўт Сітоў. А што, гучыць! «Дазвольце сесці на Марс». «Дазваляем!» I карабель імкліва ляціць насустрач невядомаму свету. Лёгка дакранаецца да Марса. Я адкрываю люк, азіраюся. Марсіянскае неба шэрае, а на ім побач з зоркамі плыве сонца, намнога меншае, але сляпучае, яркае.

«Слухайце, слухайце, гаворыць касманаўт Сітоў з Марса». Гучыць!

Добра было б пайсці ў тайгу. Наперадзе я, за мной Шура, Стась. А каго яшчэ ўзяць? Галю Янчык хіба? Пайсці на ўсё лета. Туды, дзе ўпаў тунгускі метэарыт. Кажуць, што гэта быў карабель з нейкага іншага свету. Напэўна ж, ёсць недзе яшчэ людзі. Што яны робяць зараз? Можа вось такі самы хлопец, як я, сядзіць пад дрэвам і таксама чакае дзяўчыну…

— А вось і я. Зачакаўся?..

Шура ўсміхаецца. Я заўважаю, што ўсмешка ў яе нейкая асаблівая, вельмі прыветлівая, ласкавая і шчырая. У Шуры пад пахай пасцілка, а ў ёй загорнута кніга. Шура любіць чытаць, я гэта ведаю. Можа таму мне цікава гаварыць з ёю, хоць пры сустрэчах мы больш маўчым.

— Загурскі сёння сына прывёз. У нас жыць будуць, пакуль хату паставіць.

Маці казала, што Загурскі паехаў па сына, але што ён вярнуўся так хутка, я не ведаў. Мне хочацца запытаць, як выглядае Платонаў сын, але зноў чамусьці робіцца няёмка. I я спрабую ўявіць гэтага сына. Мроіцца нешта спешчанае, круглатварае, малое, але ўжо нахабнае.

— Ён, ведаеш, ва ўніверсітэце вучыцца. Так што будзеце сустракацца. Толькі ён на фізічным аддзяленні.

Гэта мяне крыху здзіўляе. Сцяпан Макуха гаварыў, што Загурскі прыязджаў у Русакі халасцяком. Шура тлумачьіць:

— А сын яму не родны. Загурскі ажаніўся на жонцы свайго камандзіра, калі той загінуў у Берліне,

Я не падтрымліваю размовы, хоць Шуры, як відаць, хочацца яшчэ нешта расказаць пра Загурскіх. Настае надакучлівае, няёмкае маўчанне. Яно цягнецца аж пакуль я не адмыкаю лодку.

— Чыя гэта лодка?

— Спірыдонава, здаецца.

— Лепей бы ты яшчэ чыю-небудзь адамкнуў. Клопатаў не абярэшся, калі Спірыдон дазнаецца, што яго лодку бралі.

— Сядай вось, усё роўна ўжо.

На гэты раз Шура садзіцца на карму, тварам да мяне. Сонца слепіць Шурыны вочы. Яна заплюшчвае іх, моршчыць маленькі носік, потым прыкрывае вочы далонню-брыльком.

Пад задраным носам лодкі хлюпае, лапоча вада. Звонкі капеж падае з вёслаў. Рыпяць уключыны. Хвалісты бурунчык бяжыць з-пад кармы. Шура апускае руку ў возера, зачэрпвае вады і пырскае. Над яе галавой паяўляецца яркая вясёлка і знікае.

— Павярні ўправа,— просіць Шура. Мабыць я, заглядзеўшыся на яе, мінаю востраў.— Цяпер самы раз…

Міма нас праплываюць кучаравыя бярозы і разгалісты, рагозлівы алешнік. Мы едзем па ім, перавернутым у вадзе. Глыбей неба. Сіняе. А на ім белыя воблачкі. Здаецца, што я не вяслую, а махаю крыламі, лячу ў небе, над густым таямнічым лесам.

Лодка нячутна прыстае да берагу. Пакуль я прывязваю яе да алешыны, Шура рассцілае пасцілку, кладзецца на яе і пачынае чытаць «Каралеву Марго». Я кладуся побач на траве, разгортваю падручнік нямецкай мовы.

Перфект.

Плюсквамперфект.

Парціцып цвай.

На ліха мне ўсе гэтыя перфекты і плюсквамперфекты? Няўжо толькі дзеля таго, каб паступіць ва ўніверсітэт? Дык хіба я збіраюся стаць дыпламатам? Хіба давядзецца калі падарожнічаць? Дзе я прымяню гэтыя перфекты? Колькі таго народу на свеце, што гавораць па-нямецку? А ў Германію я ехаць не збіраюся. У Францыю таксама. Што я там не бачыў? Калі ўжо ехаць, дык у Афрыку, у Новую Гвінею, у джунглі, да дзікуноў. Туды, дзе не ступала нага чалавека. А хіба там спатрэбіцца нямецкая, французская або англійская мовы? Ведаць бы ўсе мовы, што ёсць на свеце. Надзеў бы на галаву гэткі шлем, што на хаду перакладае табе і падказвае, як гаварыць на самай невядомай мове. Тады паехаў бы на Амазонку, у горы, дзе жыве племя, у якім не быў яшчэ ніводзін белы чалавек…

Я адсоўваю падручнік. Гляджу ў хмызнякі. У іх прытаіўся невядомы звер з зялёнымі вачамі. Ён зараз выскача на паляну. Мы пакоцімся па зямлі ў мёртвай хватцы. Я задушу звера, і Шура перавяжа мае раны. Потым яна напоіць мяне вадой, сядзе побач, час ад часу будзе прыкладаць руку да ілба.

У Шуры на вачах слёзы. Не плач, Шура! Я буду жыць. Мы будзем доўга жыць. А калі памру, дык не забывай мяне. Не забудзеш, Шура?

Шурыны вочы ўтаропіліся ў кнігу. Слязінка застыла на шчацэ. Эх, Шура, Шура! Я паміраю, абараняючы цябе, а ты плачаш над пакутамі кніжных герояў…

Хрыпла заклекатаўшы, на бярозу апускаецца зязюля. Яна пачынае ляніва адлічваць камусьці гады. «Ку-ку, ку-ку!» Голас у зязюлі старэчы, маркотны. Гэта толькі здаля ён здаецца вясёлы. «Ку-ку, ку-ку!» Шура адрываецца ад пажоўклых старонак, сарамліва сцірае са шчакі адзіную слязу.

— Кукушка, кукушка, шэрая птушка, скажы мне, колькі гадоў на свеце жыць?

Зязюля палохаецца чалавечага голасу, абрывае кукаванне: «Ку!» і ляціць над возерам у лес.

Шзрая, непрыкметная птушка.

— Янка, а колькі гадоў ты жадаў бы жыць на свеце?

— Не ведаю. Не думаў яшчэ. Па-мойму, чалавеку заўсёды хочацца жыць.

— Гэта праўда. Калі наша бабка захварэла сёлета, дык усё богу малілася і прасіла хоць бы яшчэ адзін гадок пажыць. А чаму, Янка, чалавеку жыць хочацца?

— А які сэнс паміраць? Закапаюць цябе, і ўсё… А людзі і пасля цябе будуць жыць, весяліцца.

— Не, мабыць, не толькі таму…

Мы абое задумваемся над сэнсам жыцця. Навокал яшчэ шмат такога, што трывожыць і нават прымушае пакутаваць. У нашым калгасе няма парадкаў. Сцяпан Макуха і брыгадзір Цопа на кожным кроку хлусяць. Какосцікавы спяваюць брыдкія песні. Маці сварыцца, бо я не ўмею цягнуць у хату. У нас вельмі сумна. Няма дзе адвесці душу. Але ж жыць мне ўсё роўна падабаецца. Хораша, што на свеце ёсць Шура, і прыгожае возера. Хораша, што можна паехаць у Мінск, пабачыць там славутых пісьменнікаў. Хораша, што свеціць сонца, а на свеце многа разумных кніг. Хораша, што жыць не так ужо і кепска, як часам здаецца. Хораша, што ёсць вера ў лепшае. Ну, не будуць жа Макуха і Цопа век хадзіць у начальстве? Некалі іх заменяць. Прыйдуць на іх месца іншыя, лепшыя, сумленныя і шчырыя…

— Янка, чаму ты не купаешся?

Пра што гэта яна? Ага, купацца. Гэта таксама добра.

— А ты будзеш?

— Я плаваць не ўмею. Троху, троху трымаюся.

— Дык я цябе павучу.

— Не, Янка, я сама. Ты, Янка, ідзі вунь туды, распранайся. I блізка дужа не падплывай. А то мне сорамна будзе.

Вада ў возеры чыстая, празрыстая. Нырнеш, расплюшчыш вочы, і перад табой адкрываюцца таямніцы падводнага жыцця. Вада здаецца зеленаватая. А ў ёй, як прывіды, плаваюць водарасці, мільгаюць маляўкі, варушацца на дне ракавінкі, шныпараць жукі. Шмат куды яшчэ чалавеку закрыты доступ. Многае ён не бачыць. Дзіўна, былое ён ведае лепш. Хоць яно таксама відаць праз далёкія пласты гадоў, як дно возера праз тоўшчу вады. Чалавеку трэба ведаць усе таямніцы, тады ён адарвецца ад таго, што само трапляе на вочы. А што можа трапіць на вочы ў нашым Зарэччы? Перш за ўсё п’яны Макуха. А можа і ў нас шмат таямнічага? Хоць бы прыезд Загурскага…

Шкада, што пад вадой доўга не прабудзеш. Я выплываю на паверхню. Шура стаіць у вадзе па пояс і ніяк не адважыцца акунуцца.

— Плы-ыві-і-і…

— За-а-раз!

Яна плыве па-сабачаму: грабе пад сабой ваду і з ўсяе сілы малоціць па вадзе нагамі. Пырскі ляцяць на ўсе бакі, пакрываюць рабаціннем люстраную роўнядзь возера.

— Не так, Шура, не так. Глядзі, як трэба!

Я паказваю, як трэба плаваць па сажонкі. Шура стаіць ужо на глыбіні. Над вадой відаць толькі шыя і галава. Каб Шура не саромелася, я навучыў бы яе плаваць вельмі хутка. Але яна не хоча, каб я блізка падплываў да яе. I я трымаюся воддаль.

— Не выходзіць у мяне.

— Выйдзе. Ты толькі нагамі не боўтай. I дыхай роўна. Глядзі, як трэба… Ну, плыві!..

Шура плыве на сажонкі і даволі быстра. Потым хоча павярнуць назад і знікае пад вадой. Што з ёй? Галава паяўляецца з-пад вады.

— А-а-а! — раздзірае цішыню немы крык.

Шура зноў знікае. Я стараюся плысці як мага хутчэй, але чамусьш не магу. Здаецца, што я спыніуся на месцы. Шура то паяўляецца, то знікае. I ўжо не крычыць.

Хутчэй! Хутчэй!

Ныраю, але Шуры не відаць. Зноў ныраю. Рука намацвае голае цела, саслізгвае. Адкрываю вочы. Рука сутаргава хапаецца за валасы. Абое паяўляемся над вадой. Шура крычыць, што ёсць моцы, з рота фантанам б’е вада, як у рыбак-стральцоў. Шура стараецца ўчапіцца за мяне рукамі і зноў тоне. Я цягну яе з усёй сілы, грабу адной рукой.

— Не хапай рукамі,— крычу я ёй.

Але Шура не слухае. Яна хоча ўчапіцца мне за шыю. Не дастае і хапаецца за плечы. Яе рука не можа ўтрымацца на плячы, і гэта выратоўвае нас. Я крыху праплываю яшчэ. Шура ўрэшце абхоплівае мяне за шыю. Я яшчэ спрабую хоць раз загрэбсці рукой ваду і тану разам з Шурай. Ногі намацваюць дно. Я стаю на ім і падымаю падбародак уверх, каб не захлынуцца. Вада сціскае грудзі. Шурын перакошаны твар побач з маім. Яе ногі не дастаюць зямлі. Шура вісіць у мяне на шыі.

Я раблю крок, другі. Дно крута ідзе ўгору. Так я і выношу Шуру на востраў. Яна ніяк не хоча адпускаць рук. А я ўжо смяюся:

— Ледзь мы з табой рыб не накармілі…

Шура падае на пасцілку і плача, у яе ўздрыгваюць плечы.

— Чаго ты галосіш? Скажы дзякуй, што я далёка не адплываў.

Шура працягвае плакаць, а рукой ужо шукае плацце. Я таксама іду апранацца. Калі вяртаюся, дык бачу, што Шура ляжыць на спіне, прыкрывае вочы далонямі. Ляжыць прыціхлая. Няўжо ўсё яшчэ плача? Ну і плакса. Усе дзяўчаты такія. Чаго раўці, калі ўсё абышлося добра.

Я станаўлюся на калені, бяру Шурыны рукі ў свае. Шура мацней прыціскае далоні да твару. Ах ты! Адрываю далоні ад твару. Шура ўсміхаецца…

— Спалохаўся? — пытаецца яна.

— Я? Чаго?..

— У цябе быў вось такі выцягнуты твар.

Калі яна паспела гэта заўважыць?

— На сябе паглядзела б лепей,— злуючыся, кажу я.

— Я дужа напалохалася. Думала ўсё ўжо… Шкадаваў бы, каб утапілася?

— Я? Ніколечкі.

— А я шкадавала б…

Мне няёмка за сябе. Чаго было саромецца сказаць праўду? Канечне, перажываў бы.

3 берагу далятае крык.

— Эгэ-гэ-гэ! Э-э! Вы там, на востраве, ганіце лодку, нягоднікі!

— Спірыдон?! — палохаецца Шура.

— Здаецца, ён.

— Давай схаваем лодку. А то лаяцца будзе.

Мы зацягваем лодку ў кусты, маскіруем яе голлем, а самі хаваемся. Спірыдон доўга галёкае на беразе. Потым мы чуем плёскат вёслаў.

Хлюп-хлюп, хлюп-хлюп…— лапоча пад лодкай вада.

Скрып-скрып, скрып-скрып…— рыпяць вёслы.

Спірыдон едзе паўз востраў і бурчыць:

— Ото-ж, нягоднікі. Ну і адхлабышчу, як злаўлю…

Шура кісне ад смеху.

— Цішэй ты, а то пачуе,— шапчу я.

Шура заціскае рот рукой, потым прыпадае да маіх каленяў і калоціцца ад стрыманага смеху.

Хлюп-хлюп-хлюп… Скрып-скрып-скры…

Лодка аддаляецца. Чуваць, як Спірыдон, гаворыць сам з сабою:

— Куды яны яе падзелі? От жа, вісусы, байструкі няшчасныя!..

Усё заціхае. А мы сядзім, прытуліўшыся адно да аднаго. Нам вельмі хораша. Мне, ва ўсякім разе. Рука мімаволі кладзецца на Шурыны плечы. Шура выпростваецца, неяк спалохана глядзіць на мяне, потым ускоквае.

— Пайшлі на сонца.

— Пайшлі,— як рэха, адгукаюся я.

На траве ляжыць забыты мной падручнік. Плюсквамперфект выгарае на сонцы. Няхіай выгарае.

5

Мы выязджаем на золаку. Вёска яшчэ спіць. Нідзе ні душы. Нават сабакі і тыя спяць. А мы едзем.

Над імшарай вісіць туман. Глухі алешнік у ім здаецца яшчэ больш рагозлівы. Ён нагадвае здані ў белай вопратцы. Зябка. Росна. I вельмі хочацца спаць.

Небакрай яшчэ не пачаў нават ружавець. Неба шараватае, з рэдкімі зоркамі. У такі час самы салодкі сон. Але маці разбудзіла мяне. Я хуценька запрог у калёсы прыведзенага з вечара каня. Маці вынесла з сянец сякеру, пілу і вяроўку і не выпускае іх з рук. Размяшчаемся на возе, я кратаю лейцы.

Колы мякка коцяцца па маланаезджанай, зарослай травой дарозе, што вядзе ў Данькаўскі лес. Мы едзем па бярозу. Яна патрэбна маці на растопку. Дроў нарыхтавалі, а вось растопкі няма. Як я ні ўпарціўся, а еду. Калі маці пачынае скардзіцца, плакаць і клясці сваю долю, я гатоў зрабіць усё. Толькі б не чуць яе літанняў.

Я разумею: красці нядобра, брыдка, хоць і не так ужо страшна і сорамна. Сорамна бывае пасля, калі зловяць. Але маці ўпэўнена, што нас не зловяць. Так рана добрыя людзі спяць. Зрэшты, маці лічыць, што яна не крадзе. Лес казённы. Нічый. Адна справа ўкрасці ў суседа. Вось гэта сорам. Іншая — у казны. Ні ў кога. Але ўсё ж у лес яна едзе не днём, а досвіткам. Гэта яна баіцца штрафу, суда.

Мы маглі б выпісаць на растопку печы якую-небудзь сухастоіну. Аднак жа за яе трэба плаціць грошы. Каму? Казне? Маці сумленна і ў час аддасць пазыку суседу, пераплоціць грошы, купляючы ў Хведарыхі расаду, але каб яна заплаціла казне!..

I вось мы едзем. Кашлаты канёк весела трухае. Хоча, відаць, сагрэцца. Канька нам даў Сцяпан Макуха. Учора разам з Цопай яны выпілі паўлітра гарэлкі, якую маці купіла ў Хведарыхі. За гарэлку яна плаціла грошы. I гэта яшчэ не канец. Давядзецца частаваць Макуху і Цопу яшчэ раз. Так што тая бярэзіна ўляціць у капеечку. Але ж затое не трэба хадзіць у лясніцтва, пісаць заявы, падпісваць іх. Валакіты і сапраўды шмат.

Неяк маці расказвала мне, як яе бацьку стары Цопа падарыў ягнё для разводу. А магарыч пілі два дні, і ўсё ж Цопа пры кожным выпадку напамінаў пра свой падарунак. «Ото ж цемната была»,— звычайна кажа маці, успамінаючы пра тое.

Цяпер малады Цопа дае нам калгаснага каня, каб мы паехалі па бярозу. I таксама п’е магарыч, а пасля будзе казаць, што ён добры. Маці гэта не лічыць «цемнатой». Нібы так трэба.

Думкі бягуць адна за адной, нейкія вялыя, сонныя. Але ад іх няма ратунку. Хутчэй бы ўжо здаць экзамены, паступіць ва ўніверсітэт. Вучыўся б я добра. Пісаў бы вершы.

— Падганяй ты яго, ваўкарэзіну. Гэта ж мы да снядання не ўправімся.

Я падганяю каня лейцамі. Ён неахвоча пераходзіць на рысь. Колы грукаюць мацней, рыпяць драбіны. 3 дарогі мы зварочваем на прасеку. У канцы яе ёсць паляна са стромкімі, стройнымі бярозамі. Самае грыбное месца ў Данькаўскім лесе.

Лес стаіць насцярожаны, маўклівы, быццам здагадваецца пра нашы намеры. Ад гэтай маўклівасці робіцца не па сабе.

Сонная варона ляніва пазірае з вершаліны ёлкі, неахвоча каркае, як бы скардзіцца, што мы патрывожылі яе сон. А вось і паляна.

Бярозы стаяць у ранішняй смузе, як нявесты ў вэлюме. Доўгае голле спадае ўніз, ледзь не да зямлі. Якая прыгажосць!

Маці злазіць з калёс, ідзе па бярозавым гаі да рэчкі. Спынясцца пад гонкай бярозай.

— Прывязвай каня,— кажа маці.— Вось гэту звалім.

— Можа вунь тую? — паказваю я на каржакаватую бярозу, што прыгнулася да зямлі пад цяжарам голля.

— А голле куды дзенеш? Не столькі дроў, колькі сукоў. Голле схаваць трэба,— маці па-мужчынску расетаўляе ногі, плюе на далоні і з усяго размаху падсякае бярозу пад корань.

Бяроза ўздрыгвае. Зверху мзкам еыплецца раса. Дробная, як пыл. Гак, гак, гак…

— Давай пілу,— маці падсцілас світку, каб пілавінне не рассыпалася па траве.

Бяроза не старая і не маладая. У самай красе. Кара, як той аксаміт, белая, гладкая і прыемна халодкая. А сама бяроза мяккая. Піла не звініць, а неяк шыпіць, выдзіраючы са ствала белае, буйное пілавінне. На сіняватым палатне пілы то паяўляецца, то сціраецца аб край надрэзу мокрая, слязлівая палоска.

Мы пілуем моўчкі. Проста цяжка гаварыць. Хутчэй бы ўжо кончыць гэтую працу!

Бяроза ўздрыгвае, без стогну і хрыпення падае долу. Вось і ўсё. Была бяроза і няма яе. Застаецца пустое месца. Шчарбіна ў лесе…

Вяртаемся дамоў моўчкі. Бярозавыя круглякі хаваем у хляве, пад леташнюю салому. Маці распрагае каня, а мне неяк вельмі ласкава гаворыць:

— Ідзі, сынку, паспі. Самы сон цяпер.

Я зарываюся галавой у падушку, заплюшчваю вочы і бачу, як ціха і самотна валіцца на зямлю бяроза. Падае і ніяк не ўпадзе…

Прачынаюся ад яраснага гоману і адразу чую плаксівы матчын голас:

— На ўдаву ўсё можна ўзваліць.

— Знайшоў! — далятае, як з-пад зямлі, мужчынскі голас.

Зноў крык, лаянка, літанні. Я стараюся схавацца ад усяго пад коўдрай. Але гоман насцігае ўсюды. У хату заходзяць людзі.

— Ну што, Сітова, мне з табой рабіць? Ну хай бы ты крывульку якую спіліла, а то… ах, ты…

— Думаеш, у самой сэрца не балела. Гора прымушае.

— Якое там гора. Дурасць… Во ўлепяць штрафу, тады пачухаешся,— гаворыць ляснічы.

— За такое судзіць трэба,— кажа аб’ездчык.— Я, Васіль Лявонавіч, ужо з ног збіўся. Цягнуць…

— Зразумей ты, Сітова, што з гэтай бярэзіны можна было колькі рэчаў прыгожых нарабіць. А ты яе на дровы. Пішы, Мікола, пратакол.

Я паціху злажу з ложка, прыпадаю тварам да дзіркі ў полагу.

Аб’ездчык садзіцца к сталу. Выцягвае з сумкі сшытак, слюніць аловак, пачынае пісаць.

— А можа, Васіль Лявонавіч. абыдзецца неяк. Сам жа знаеш, удава. Гора хлебанула нямала. I ўсё адна,— маці ўсхліпвае, шморгае носам.— Дзе я тыя грошы вазьму… Тады хоць у пятлю. Не жадаю я, Васілька, каб твая Марфа ўдавой засталася.

— Ты, Сітова, сырасць не развадзі. Я даўно за табой сачу. Удава, удава, а дроў на ўсю зіму назапасіла.— У Міколы Аўсейчыка няма спачування. Я чую гэта па ягоным голасе.— Нябось рубля на дровы не патраціла.

— Пабойся бога, Мікола, якія ж то дровы. Ламаччо адно. Ды і не з вашага лесу. Заплаціла трактарыстам трыццаць рублёў, а яны во гнілля прывезлі.

— Ідзі распішыся,— кажа Аўсейчык.

— Не пайду, не пайду,— крычыць маці і раптам падае на калені.— Лявонавіч, таварыш ляснічы, Васілёк, родненькі, не губі ты мяне бедную… Ну што табе палягчае, калі аштрафуеш. Лявонавіч!..

Роспачлівы крык заганяе мяне пад коўдру. На душы так брыдка, што, здаецца, лепей бы праваліцца скрозь зямлю.

— А ну яе,— збянтэжана кажа ляснічы.— Парві, Аўсейчык, пратакол… Глядзі, Дар’я. Толькі таму, што з Косцем тваім разам ваявалі. А то ўляпілі б штрафу. I не сячы больш самавольна. Трэба табе, прыйдзі — выпішу лесу.

— Ото ж, дзякую. Век тваю дабрату це забуду. Ды куды ж ты?.. Не-не, так я вас не выпушчу. I не думайце, бо пакрыўдзіце. Гэта ж, во, гады ў рады ў хаце бываеш. Каб Косця быў жывы, хіба не пасядзеў бы. А мяне, во, паслухаць не хочаш.

— Ну, што з табой зробіш…— весялее ляснічы.— Толькі ты не падумай, што за чарку мы пратакол парвалі.

— Што ты, Лявонавіч,— маці выбягае ў сенцы.

Аб’ездчык незадаволена бурчыць:

— Бачыш, Лявонавіч, як атрымліваецца. Я гэтую Дашку ні за што не выаусціў бы. Самая што ні ёсць урвіцелька.

— Ладна табе, Мікола. Баба… Што з яе возьмеш…

Маці весела бразгае патэльнямі і гаворыць бясконца. Быццам нічога не здарылася. Быццам не было страху, сораму, слёз.

— Сядайце, госцейкі дарагія. Сюды, Лявонавіч, тут зручней.

У сенцах чуецца тупат. Дзверы адчыняюцца, і я чую голас Сцяпана Мэкухі.

— Добрай раніцы ў хату.

Сцяпан, кажуць, за тры вярсты чуе, дзе гарэлкай пахне. I я не вельмі здзіўляюся. Бо не было яшчэ ў Зарэччы такога выпадку, каб Макуха прапусціў дзе-небудзь выпіўку.

А маці, па-мойму, злуецца. Трэба ж будзе яшчэ аднаго паўлітра ставіць. I сапраўды яна заходзіць у пакой, штурхае мяне пад бок.

— Уставай. Да Хведарыхі збегай. Гэтая прорва прывалаклася. Ото ж скажы, як носам чуе,— маці зноў ідзе да гасцей, і я чую ўжо зусім палагаднелы яе голас: — Куды ж ты, Сцяпанька, пасядзі з намі. Можа яшчэ і не снедаў.

— А яно, слухай сюды, і праўда нічога ў роде не было,— весела адгукаецца Сцяпан Макуха.

Я наперад ведаю, што будзе казаць памочнік брыгадзіра. Пахваліць маці за ўменне гаспадарыць, потым скажа, што трэба на сенажаць выйсці і, нарэшце, дазволіць не ісці. А маці ў вочы будзе хваліць памочніка брыгадзіра, а пасля зганьбіць апошнімі словамі.

Чаго яны прыкідваюцца? Я ніяк не магу ўцяміць. Каб я быў дарослы, дык рэзаў бы праўду ў вочы. I раптам мне прыходзіць на дзіва простая думка. А што, калі і я прыкідваюся: хіба нас не вучылі ў школе быць сумленнымі і праўдзівымі? «Тады ідзі і скажы ім, чаго варты Сцяпан Макуха. Ага, баішся, няёмка. Ну дык і не разважай…»

Я бяру грошы і іду да Хведарыхі. Тая паліць у печы і сварыцца на дзяўчат, якія нешта не так зрабілі. Убачыўшы мяне, Хведарыха пачынае ўсміхацца і ўжо не крычыць, а неяк залішне ласкава просіць дачок:

— Хрузачка, збегай па ваду, дачушка. А ты, Клаўдзюша, бульбу патаўчы. А пасля снедаць будзем: блінцоў вам напякла ў масле і кохвію зварыла.

Хведарыха хлусіць. Такой скупой жанчыны няма на сто вёрст у ваколіцы. Кажуць, што ў яе на кніжцы ляжыць дзесяць тысяч, а дачок яна корміць бульбай у мундзірах.

— Ляснік злавіў? — пытаецца яна ў мяне.

— Злавіў,— адгукваюся я.

— Каб іх нячысцік лавіў!.. Для таго і ловяць, каб гарэлку жлукціць. Хавай жа гарэлку ў кішэні, а то яшчэ да мяне заявяцца.

Маці сустракае мяне ў кухні, выхоплівае бутэлькі і бяжыць у залу. Па ўсім відаць, што маці таксама выпіла. Яна расчырванелася. Вочы блішчаць, як у маладой.

— Во і яшчэ саматужыцы,— кажа яна.— Дзякую табе, Лявонавіч, што не забыўся на дружбу з Косцем маім.

У матчыным голасе я лаўлю штосьці незнаёмае, шчырае, праўдзівае.

— Забыўся ты, Лявонавіч, на нас. А помніш, як, бывала, прыходзіў. Пасядзіш, бывала, пагаворыш, і аж святлей жыць робіцца.

— Ты, слухай сюды,— лезе ў размову Макуха,— прамахнулася сама і цяпер не наракай. Хоць, слухай сюды, і цяпер не позна. Удавец. Пенсія, слухай сюды, мінісцерская.

— Ото ж завёў,— маці заходзіцца ад смеху.

— Дык што ён і праўда назусім у калгас прыехаў? — пытаецца ляснік.

— Па-мойму, слухай сюды, тут нейкія хітрыкі. Ну, скажы мне, чаго чалавеку, які столькі пенсіі палучае, з гораду ехаць?

— Ты, Макуха, людзей на свой аршын мераеш, вось таму і дрэнна пра іх думаеш. А я Загурскага як свае пяць пальцаў ведаў. Чыстага сумлення чалавек. Думаю, такім і застаўся. I не дзеля выгады сюды прыехаў. А жыць вам памагаць. Вось ты, Макуха, бегаеш па хатах. А чаму? Бо да гарэлкі ласы. Як у калгасе справы ідуць, цябе зусім не цікавіць. Больш бы такіх Ззгурскіх сюды ехала, дык і ты, можа, чалавекам стаў бы. А то кантролю над табой няма.

Я ніколі не думаў, што пахмуры, нелюдзімы Аўсейчык можа так проста і ясна выказаць Сцяпану тыя думкі, што былі і ў мяне пра яго. Дзіўна, але чамусьці благое само лезе ў вочы. Яно ляжыць на паверхні. Затое добрае як бы схавана ў чалавеку. Трэба прыгледзецца, каб яго заўважыць. Я даўно ведаю Аўсейчыка і ніколі не думаў, што ён вось так адкрыта можа выказаць свае думкі Макуху. Мабыць, і ў нас у вёсцы шмат такіх людзей, справядлівых, сумленных. Толькі я вельмі мала іх ведаю.

Сцяпан Макуха ўстае з-за стала, дзякуе за частаванне.

— Сена стагаваць трэба. Метэазводка вунь прыйшла, а ў ёй пішуць, што цыклон ідзе. Можа, слухай сюды, пайшла б на поплаў?

— А мой ты Сцяпанька, грады зусім пазарасталі: і рада памагчы, ды не магу.

— Ладна, ужо абыдземся неяк.

— Пасядзеў бы яшчэ, Сцяпанька,— лісліва просіць маці.

Мне здаецца, усе ведаюць, што грады даўно выпаланы, што маці збіралася ісці ў лес, дзе я ўчора накасіў сена для нашай каровы. Я баюся, каб Аўсейчык не сказаў пра гэта маці. Тады ёй давядзецца зноў хлусіць.

I я вырашаю выручыць яе.

— Можа, я больш зраблю за маці…

— А, слухай сюды, больш. Няма каму стагі рабіць.

— То я пайду…

— А экзаменты? — хмурыцца маці.— Гэта ж во ўжо дзесяць кон-чыў,— звяртаецца яна да лесніка.

— Перад смерцю не надыхаешся,— адказваю я і хутчэй выбягаю з хаты.

6

Поплаў, як бубен, голы. Сена ўчора ўвечары скаталі ў валкі. Сёння яго будуць сцягваць валакушамі ў адно месца, складаць у стагі. Ля валкоў пахаджвае Даніла Налягач, Шурын бацька.

Убачыўшы мяне, дзядзька Даніла шырока расстаўляе ногі, па-жаночаму ўпіраецца рукамі ў бакі.

— Пазней ты не мог прыйсці?

— Пазней не мог,— адгукваюся я.

— Гэта ж трэба такое. Заўтра-паслязаўтра дождж пойдзе, а ім хоць бы што…— абураецца дзядзька Даніла.— Макуху не бачыў?

— Бачыў.

— Во каго паганай мятлой з калгасу гнаць трэба. Дык не,— яго ў начальства паставілі. А чаму? Бо Макуха гультай, а гультая можна не саромецца. Вось так і коцімся ўніз. А далей як жыць? Людзі ўгору падымаюцца, багацеюць, а мы бяднеем. Дык каб ад няшчасця якога, крыўдна не было б. А то ж ад ляноты. Самі бяднеюць і тых, хто працаўлівы, прымушаюць галець. Гэта як па-твойму, справядліва?

— Ды чаго ж вы маўчыцё?

— А я і не маўчу. Хадзіў у кантору, лаяўся. Каго вы, кажу, брыгадзірам выбралі? А старшыня мне ў адказ: не я, а самі выбіралі. У нас, кажа, дэ-ма-кра-ці-я.— Дзядзька Даніла смачна плюе.— Для каго дэмакрація? Для гультаёў? Я, скажам, на сённяшні дзень трыста восемдзесят дзён маю. Во з начлегу на поле прыйшоў. А ў тваёй маці яшчэ і пяцідзесяці працадзён нямашака. Дык якая ж тут дэмакрація, калі і ў яе і ў мяне па аднаму голасу? Тваёй маці выгадна, каб Макуха кіраваў, а мне ён косткай у горле засеў. Не ўжо, калі хочаце дэмакрацію, дык тых слухайце, хто кожны дзень на работу ходзіць. Яны гультая не выберуць. А такога чалавека паставяць, што і сам будзе працаваць і іншым не дасць спаць у шапку. Во як трэба да парадкаў падступаць…

Каб дзядзька Даніла прывёў у прыклад Хведарыху, мне было б не так крыўдна. Навошта яму чапаць маю маці? Хіба ёй лёгка жывецца? Гаспадарка на яе плячах. Пяцьдзесят сотак гароду. Карова. Кабан. Парсючок. Дзесяць авечак. Не так ужо мала на адну жанчыну. Калі ўжо ёй зарабляць працадні? I, нібы адгадаўшы мае думкі, дзядзька Даніла ляпае мяне па плячы.

— А што, Янка, праўда не крыўда, яна калючая-балючая? Так ужо яно ў нашым Зарэччы павялося. Барані божа, каму праўду ў вочы сказаць. Адразу — крыўда. Нахлусіш, як маслам душу змажаш. Вось табе і адказ на запытанне. Гаварыў я, лаяўся, даводзіў людзям. А што ж у замену палучыў? Даніла ў начальства лезе. Вось што людзі кажуць, а таго не бачаць, што я за праўду стаю. Каб усе як след працавалі, каб багацей жылі. У нас вось крычаць, абураюцца: працадзень бедны! Як жа ён багаты будзе, калі адзін працуе, а сямера дагары пузам ляжаць?

На поплаве паяўляюцца Платон Загурскі і яго пасынак Кірыла. Кожны з іх цягне па доўгай жардзіне. Воддаль Халімон Амельнічэнка, па-вясковаму Лепятуха, гоніць каня, запрэжанага ў валакушу. На кані сядзіць Данілаў Лёшка. Без яго нідзе не абыходзіцца. Лёшка вельмі любіць коней. Мабыць, удаўся ў бацьку.

— Нарэшце,— уздыхае Даніла.

Кірыла скідвае з пляча доўгую жэрдку, выцірае рукавом пот. Я гляджу на яго, вельмі высокага, у акулярах з шырокай аправай, і мне становіцца смешна. Які з яго работнік! Згубіць яшчэ акуляры ў сене! Трэба будзе пасля ўвесь стог ператрасаць.

Мне чамусьці радасна ад таго, што Кірыла такі няўклюдны. Як гара з плеч! На такога дзяўчаты заглядацца не стануць. Хіба Какосцікавы.

Кірыла глядзіць на мяне праз шкелцы акуляраў шэрымі, задумлівымі вачыма. Потым падыходзіць, падае руку.

— Вас Янкам завуць? Шура мне расказвала… А мяне Кірылам Пластавым.

Я паціскаю руку без асаблівай радасці. Адчуваю сябе несамавіта. Трэба цешта было б сказаць, каб Кірыла не падумаў, што я нейкі там цяльпук. Але, як на злосць, маўчу.

— Вы хіба вершы пішаце? Я таксама пісаў. А потым убачыў, што паэта з мяне не выйдзе…

Тым часам Халімон падганяе каня да валкоў, закладае валакушу — доўгае бервянцо, становіцца на яго, і бервянцо валачэ капу сена да нас.

— Ну, чаго вы стаіцё? — гукае дзядзька Даніла.— Мацуйце жэрдку.

Кірыла разам з вотчымам ставяць жэрдку ў ямку, абціскаюць зямлёй. I вось ужо жэрдка стаіць па поплаве, як свечка. Я падсцілаю на зямлю фашынне-хвораст, каб сена не прэла знізу. Даніла хапае на вілы бярэма сена і выкладвае роўны круг.

— Вось так і жывём, Максімавіч,— звяртаецца Даніла да Загурскага.— Ты, ды я, ды мы з табой. Усю брыгаду на сваім карку возім. Адзін памочнік, другі — у краме сядзіць. На ім бы зямлю араць, а ён бабам паркаль мерае, пернічкі важыць. Трэці звяном кіруе. У звяне пяць жанок. Дык ён у іх за старэйшага. Чацвёрты — учотчыкам. Мы з табою стог складзём, а ён прыйдзе пад вечар, запіша на паперку, што стог і праўда складзены.

Платон Загурскі арудуе віламі хвацка. Чапляе на іх паўкапы сена і кідае з размаху аж да самай жэрдкі. Стог вырастае ўвачавідкі. Мы з Кірылам прытоптваем сена, раўняем краі. Я прыслухоўваюся да размовы Данілы і Загурскага. Платон больш маўчыць. Мне нават здаецца, што калгасныя справы яго мала турбуюць. А чаму яны яго павінны турбавань? Пенсія ў Загурскага добрая. Работа для яго — забава. Затое Даніла гаворыць з горыччу:

— Помніш жа, Максімавіч, як да вайны было? Любата, як працавалі! Мужчыны, жанкі, дзеці, старыя — усе на работу беглі. Затое жылі як? I сабе хапала, і дзяржаве. А цяпер? Быццам апошнія дні дажываем. Няма парадку і ўсё. I калі ён будзе?..

— Будзе, дзядзька Даніла,— адгукаецца Загурскі.

— Надакучыла чакаць. Чэснаму чалавеку ніякага разгарнення няма. Затое гультаям выгода.

На поплаў прыходзяць яшчэ чацвёра мужчын, дзяўчаты, а з імі Стась. У гэтыя дні Стась неяк вельмі ўжо туліцца да дзяўчат.

— Эй ты, лайдак,— заву я Стася,— хадзі да нас. Хопіць табе за Верчыну спадніцу трымацца.

Стась грозіць мне кулаком, а сам смяецца. Сёння мне асабліва хочацца быць са Стасем, бо я чамусьці саромеюся Кірылы.

— Што ж гэта, мужчыны, за работа такая? — дакорліва кажа Даніла.— Ці ж то панскае сена? Не складзем у стагі, пагніе ўсё. Як жа глядзець пасля будзе?

Мужчыны адчуваюць сябе ніякавата. Яны пераступаюць з нагі на нагу, пакашліваюць, але ні слова ў сваю абарону.

Дзядзька Даніла талкова распараджаецца людзьмі. Ён усё ведае: і каму лепей быць на стагу, і каму падаваць сена з зямлі, і каму з воза. Людзі слухаюць яго ўважліва. Так, як кладзе стагі дзядзька Даніла, ніхто не ўмее.

Наш стог вырас ужо ў рост чалавека. Другі яшчэ не пачыналі. Даніла па-маладому падміргвае мужчынам.

— Што ж, мужчынкі, давядзецца нас даганяць.

— Дзе ўжо нам? Цяпер не дагнаць.

— Ну што ж, давайце мяняцца. Як ты глядзіш, Максімавіч, калі мы новы пачнем, а яны наш будуць канчаць?

Платон Загурскі смяецца, выскаляючы белыя зубы.

— Я, вядома, вытрымаю. А вось хлопцы як?

Мы запэўняем, што вытрымаем. Спрэчка падбадзёрвае нас. Добра было б абагнаць тых, хто спазніўся. Але мужчыны не дужа ахвотна згаджаюцца на такую мену. I я разумею чаму: тады перакураў ужо не будзе.

I вось пачынаецца работа. Дзяўчаты і маладзейшыя хлопцы-падлеткі падвозяць вазы з далёкіх участкаў поплаву. Халімон Лепятуха падцягвае сена валакушай. А мы ўскідваем сена на стог. Цяпер на стагу Даніла. I мы здзіўляемся, як ён спраўляецца ладкаваць сена, якое на козлы падае Загурскі з Кірылам, а адтуль мы са Стасем.

Душна, трохі пыльна, але працуецца весела. Мы даўно ўжо абагналі мужчын. Цяпер і яны ніяк не хочуць адстаць. Пачынаецца гонка.

Прыходзіць яшчэ колькі мужчын. Справа пачынае ісці спарней. I неяк весела. Стомы чамусьці не адчуваецца. Мабыць таму, што працуеш не адзін. Нездарма ж некалі людзі на ўсякую цяжкую работу збіралі талаку.

Цяпер я залез на самы верх стога, да дзядзькі Данілы. Я падхопліваю пададзенае мне сена і перакідваю яго далей. Даніла прытоптвае яго. Стог выцягваецца ўверх, усё больш закругляецца.

Зверху відаць прастора поплаву, палавелая збажына і нашы вёскі. Ля Стасева сельбішча стаіць напалову ўсохшы ясакар з бусліным гняздом-кучомкай. Мне добра відаць галовы буслянят з доўгімі дзюбамі. Самі буслы дыбаюць па беразе Расянкі і звонка кляцаюць дзюбамь Потым адзін з іх падымаецца, ляціць на ясакар, трымаючы ў дзюбе жабу.

На русакоўскай дарозе паяўляецца брычка. Я адразу пазнаю яе. Едзе старшыня калгаса Чукрай. За вочы яго празвалі «Абсурд». Але пры людзях да яго звяртаюцца ветліва, хоць усмешка і тады не знікае з людскіх твараў.

Сёння Чукрай едзе адзін, без Цопы. Гэта крыху здзіўляе. Бо старшыня ніколі не прыязджае ў вёску без брыгадзіра ці яго памочніка.

Крыху здзіўляе і тое, што на гэтым месяцы ён прыязджае ў нашу брыгаду другі раз. Усе спадзяваліся, што старшыня не пакажа да нас носу яшчэ месяцы два.

Брычка зварочвае на поплаў, кіруе проста да стагоў. Старшыня выкульваецца з брычкі і нерашуча спыняецца. Людзі як бы не заўважаюць яго. Яны заняты сваёй справай. Ім цяпер не да старшыні. Праца захапіла іх, узяла ў палон. Чукрай збянтэжана топчацца ля суседняга стога, і нечакана ягоны твар расплываенца ўсмешкай. Каго ўбачыў Чукрай? Ён распасцёр рукі і пайшоў да нашага стога. Я гляджу ўніз і бачу, што Загурскі кінуў працаваць і таксама развёў рукі.

Яны сустракаюцца ля стагоў, абнімаюцца і доўга ляпаюць адзін аднаго па плячы, смяюцца і маўчаць.

— А я да цябе ехаў, ды вось на поплаў завярнуў. Не спадзяваўся тут убачыць. Думаў, ты ў цяньку дзе ляжыш,— узрадавана гаворыць Чукрай.

— Не тваёй, браце, натуры,— жартуе Загурскі.— Ну і раз’еўся ты, Амяльян.

— Дзе там, пахудзеў…— махае рукой старшыня.

Абодва рагочуць. Калгаснікі спынілі работу, з цікавасцю паглядаюць на Загурскага і Чукрая.

— Ты вось што, Амяльян, бяры вілы ў рукі, ды на стог. А то вунь Даніла з Янкам удвух запарыліся. Прытупнеш нагой — стог, як пад прасам, асядзе.

— Ай-яй-яй!..— ківае галавой Чукрай.— А кіраваць жа хто будзе? Абсурд.

Але ён бярэ вілы, лезе на козлы, упоперак якіх ляжаць дошкі, адтуль, узяўшыся за вілачнік, адзін канец якога трымае Даніла, караскаецца на стог.

Узабраўшыся на верх, Чукрай нейкі час глядзіць на поплаў. Там, у далечыні, ля Расянкі, завіхаюцца ля стагоў русакоўцы. Яны выйшлі пазней за нас і зрабілі не так многа, але, як відаць, і яны стараюцца не адстаць.

— А я думаў, што Цопа з Макухай ні на што не здатныя,— як бы разважае Чукрай.— Аж яны вунь як разгарнуліся… Глядзі, сёння і стагаваць кончым.

Даніла чмыхае носам. Атрымліваецца гэта ў яго так выразна і шматзначна, што Чукрай здзіўлена глядзіць, не разумеючы, відаць, чым ён незадаволены.

— Вашага Цопу мятлой гнаць трэба. Каб не Загурскі, дык тут можа і пяці чалавек не было б.

Старшыня больш не ўсчынае гаворкі. Ён моўчкі пачынае падаваць сена. Працаваць ён умее. Хоць даводзіцца яму не лёгка. А знізу ўсё падаюць і падаюць новыя ахапкі. Толькі паспявай прымаць іх. Стог расце, закругляецца. Нам усё цясней на яго круглавіне.

Абедаць так ніхто і не пайшоў, хоць усіх дацінае голад. Але ў працы неяк забываеш пра яго. Толькі даводзіцца ўсё часцей падшморгваць штаны. Яны не хочуць трымацца на апусцелым жываце.

Сонца паволі коціцца на небакрай. Ад стога праз увесь поплаў кладзецца шэры цень. 3 рэчкі патыхае вільгаццю. Як толькі за ляском схаваецца сонца, з прырэчных кустоў на голы поплаў выпаўзе туман.

Мы стараемся хутчэй кончыць стагі. Колькі той работы, каб усе вось так кожны дзень выходзілі б…

— Шабаш,— кажа Даніла, укладаючы апошнюю ахапку сена.— Каціся ўніз.

Мяне падхопліваюць пад рукі, потым ловяць старшыню. Даніла прытоптвае ля калка сена, надзявае на калок шапку з жытняга снапа і таксама з’язджае ўніз.

Чукрай знімае сарочку, вытрасае пацяруху.

— Ото ж, напрацаваўся ў смак!..

— Часцей трэба,— усміхаецца Загурскі.— Даўно я цябе не бачыў. Гадоў пятнаццаць. Як ты да нас трапіў, ніяк не магу зразумець?..

Чукрай хмурнее. Невыразныя шэрыя цені кладуцца на яго твар. Не разбярэш ад чаго.

— Вось так і трапіў… Выклікалі, загадалі збірацца на добраахвотных пачатках.

Калгаснікі акружаюць старшыню. У кожнага ёсць нешта сказаць. У самы разгар размовы паяўляецца Сцяпан Макуха. Ён вясёлы, як ніколі. Мабыць, недзе добра выпіў. Заўважыўшы старшыню, Макуха гуллівым чорцікам падлятае да Чукрая.

— Добры вечар, Мяльян Мяльянавіч. Ну, як мы сёння папрацавалі? Гэта ж, во, слухай сюды, сам толькі нядаўна адлучыўся.

Мужчыны рагочуць. Макуха разумее, што схлусіў няўдала, але яму цяжка паверыць, што старшыня даўно працуе з намі. Такога яшчэ ніколі не было. Таму Макуха збянтэжана азіраецца.

— Ідзіце праспіцеся, таварыш Макуха.

Чукрай гаворыць спакойна, нават лагодна. I гэта збівае Макуху з тропу. Ён не ведае, што яму рабіць цяпер. Спачатку ён кідаецца да стога. Выхапіўшы ў кагосьці граблі, пачынае абграбаць вакол стога пацяруху. Пасля бяжыць да дзяўчат, пачынае крычаць і размахваць рукамі.

— Чуе мышка, што не мінуе кошчыных лап…— весела гаворыць Даніла і, ускінуўшы на плячо вілы-трызубцы, дадае:— Пайшлі, мужчыны.

На марах пад’язджаюць дзяўчаты. Смех, гоман. Стась непрыкметна прысуседжваецца да Веры. За ім узлазіць на другі воз Кірыла. Я бачу, як ён прысаджваецца да Шуры. Мне робіцца ніякавата. Я чакаю, што Шура пакліча мяне. Тады і я паеду. Але Шура мяне быццам і не заўважае. Яна смяецца. Мабыць, Кірыла расказаў нешта смешнае.

Мы ідзём дамоў утраіх. Загурскі, Чукрай і я. Чамусьці мне вельмі хочацца пачуць, пра што будуць гаварыць Загурскі і старшыня.

Я ўжо неяк раней заўважыў, што пра чалавека нельга меркаваць з адной сустрэчы. Вось і Чукрай мінулы раз мне вельмі не спадабаўся. А сёння я слухаю яго і дзіўлюся, нібы давялося ўбачыць другога чалавека.

Наогул людзей распазнаваць нялёгка. У нутро ім не заглянеш. А сам чалавек чамусьці любіць выстаўляць на паказ тое, чаго ў яго натуры няма. Лагодны хоча выдаваць сярдзітым, подлы — прыветлівым і шчырым, бязвольны — настойлівым.

Я ўважліва прыслухоўваўся да размовы двух незразумелых для мяне людзей.

— Які з цябе старшыня, Амяльян? — не то насмешліва, не то спачувальна кажа Загурскі.

Мне здаецца, што Чукрай зараз пакрыўдзіцца. Але, на мае здзіўленне, ён адказвае зусім не так, як я думаў.

— А то я сам не знаю… Абсурд.

— Табе, брат, у канторы дзе-небудзь сядзець. Характар у цябе слабы. А тут цвёрдую руку мець трэба.

— Думаеш, не казаў? Ды і самі яны ўсё ведалі, а вось бачыш… Можа таму і паехаў, што характар слабы. Выклікалі мяне. Так і так, кажуць, кадры на сяле патрэбны. Я думаў, эканамісты. Згадзіўся, што патрэбны. А яны мяне адразу старшынёй. Заікнуўся быў, што не спраўлюся. Дык дзе там!..

— А толк які?

— Ніякага,— выгукнуў Чукрай.— Адно званне, што старшыня.

— Так жа ты зусім калгас заваліш.

— У мяне перад сабой апраўданне ёсць. Усіх адсюль выпіралі за хабарніцтва, зладзейства. А мяне, як сумленнага, выставяць за тое, што не справіўся. Хоць калгаснікі не будуць гаварыць, што прыехаў да іх на брычцы, а назад на ўласнай машыне паехаў.

— Н-да-а… Нічога сабе апраўданне. Эх, Амяльян, Амяльян! Не перамяніўся ты ні на каліва. Лічбамі ты добра камандуеш. А людзьмі, браце, не твой занятак… Пайшоў бы ты лепей у райком, ды прызнаўся: не спраўлюся, таварышы, завалю калгас.

Чукрай нейкі час ішоў моўчкі. Сонца ўжо зусім хілілася за лес, і цень зрабіўся шэры, невыразны. Такім невыразным здаваўся мне і сам Чукрай. Мабыць, і ён прыкідваецца. Не хоча раскрываць перад былым сваім аддапалчанінам душу. Яму падабаецца хадзіць у начальстве, ездзіць на брычцы, пакуль не пракоцяць яго ў апошні раз на вараных. Тады ён будзе шукаць новую пасаду, больш спакойную. Але адказ Чукрая ўразіў мяне сваёй прастатой, раскрыў перада мной невядомы дасюль куток чужога жыцця, з яго складанымі перапляценнямі.

— Дзівак ты, Платон. Паслалі б мяне дырэктарам завода, дык я не задумаўся б. Адразу ў райком, карты на стол — не магу кіраваць, і баста. I ніхто не стаў бы пярэчыць. А тут — калгас!.. Хто ж мне паверыць? Падумаюць, прыкідваюся, хачу збегчы. Абсурд палучаецца.

— Але ж ты сапраўды не можаш.

— Не магу. Ты вот разумееш, а другія не зразумеюць. Падумаюць. сімулірую.

— Дакажы, чорт вазьмі…

— Эге, дакажаш?.. Справай дакажаш…

— Ну, знаеш, Амяльян, не чакаў…

— Думаеш, я спадзяваўся ў такім становішчы апынуцца. Што ў нас палучаецца? А вось што. Адзін і праўда не можа кіраваць такой гаспадаркай, як цяперашні калгас. I ён чэсна пра гэта кажа. Але яму не вераць, бо той, хто можа кіраваць, не вельмі хоча быць на вёсцы. I ён таксама ўсякія довады прыводзіць. Вось тут і разбярыся…

— I ніводзін з вас такіх людзям не патрэбны,— Загурскі загаварыў злосна.— На ліха вы такія калгасу? Знойдуцца, урэшце, людзі, якія і хочуць і могуць кіраваць.

— Ну, вось і бярыся, Платон. А я ў цябе за планавіка застануся. Усё табе распланую як след. Думаеш, калгас нельга на ногі паставівіць? Абсурд. Я ўсё разлічыў. За два гады ў мільянеры можна выйсці. А вось арганізаваць не ўмею.

— Ты што, здурэў? Як жа вось так без усяго-ўсякага з’яўлюся і скажу: давайце мне калгас…

— А-а-а,— узрадаваўся Чукрай.— Бачыш. Няёмка. А што тут дрэннага? Камуніст, маёр-гвардзеец. Дзіўнага нічога няма, калі сам з’явішся. А вось жа чагосьці няёмка. Думаеш, а што, як пачнуць сумнявацца, не давераць?

— Нічога я не думаю.

— Затое я ведаю. Калі яшчэ ў райсельгасаддзеле працаваў і калгасы былі маленькія. Пайшоў у райком. Прашуся: пастаўце мяне за старшыню. Не паставілі. Спалохаліся, а можа здзівіліся. Не тыпова такое. Сам просіцца. Значыць, хітрасць нейкая. Во, брат, адкуль усё ідзе. Падбор кадраў, а не добраахвотнае выстаўленне кандыдатур для абмеркавання.

— Што ж, па-твойму, і міністраў па добраахвотнаму набору прызначаць?

— Навошта. Разумна падыходзіць трэба,— Чукрай падумаў крыху, дадаў няўпэўнена:— А што — і міністраў… Нядрэнна было б параіцца хоць бы з актывам. «Думаем, таварышы, міністрам сельскай гаспадаркі прызначыць Іванова. Як вы на гзта гледзіцё?» А мы Іванова, як аблупленага, ведаем. Балбатун ён. Мякка сцеле, ды спаць жорстка. А вось дырэктар саўгаса Сідараў — рабацяга. Яго — міністрам… Думаеш, горш было б? Шкоду партыі прынеслі б? Не, карысць!

— Плануеш ты здорава,— усміхнуўся Загурскі.— А кіраваць не так проста.

Загурскі закурыў. Ішоў, смокчучы папяросу. Побач тэпаў кароткімі нагамі Чукрай і чамусьці хмурыўся. Задумаўся і я. Можа ўпершыню я зазірнуў у самае нутро жыцця і, хоць нічога пакуль не зразумеў, адчуў, аднак, што я нічога не ведаю і што ўсё тое, што здавалася простым, выглядае вельмі складана.

СУСТРЭЧЫ

1

Два рады цяністых ліп збягаюць з горкі і, як бы наткнуўшыся на высокую жалезную агарожу, зварочваюць адзін направа, другі — налева. Па той бок вуліцы за агарожай — стадыён. Ля брамы ходзяць міліцыянеры ў белых пальчатках. Адразу відаць, што гэта вясковыя хлопцы, якія зусім нядаўна надзелі міліцэйскія мундзіры. Форменныя фуражкі збіты на бакір, каб лепей вытыркаўся з-пад іх чуб. Кіцелі ў абліпачку, а на грудзях надзімаюцца пухіры, надаючы хлопцам бравы і трохі смешнаваты выгляд. Боты наглянцаваны да бляску, халяўкі прыспушчаны гармонікам. Хлопцы стаяць, адставіўшы нагу, каб усе бачылі, якія ў іх боты, і раз-пораз ляніва падносяць руку ў белай пальчатцьі да твару — кураць папяросы. Няхай усе бачаць, што рука ў пальчатцы. Вось так і я некалі хацеў, каб усё Зарэчча бачыла, што на мне новы гарнітур і новыя чаравікі. Я разоў пяць прайшоўся па вуліцы, выстаўляючы свае набыткі напаказ. I быў вельмі рады, калі нарэшце заўважылі мой новы гарнітур.

Мне хочацца падысці да міліцыянераў і сказаць ім што-небудзь прыемнае. Але яны неяк падазрона назіраюць за мной. Мабыць лічаць, што я хачу ашукаць іх, прабрацца на стадыён без білета.

Міліцыянерам сумна. Яны смачна, у ахвоту пазяхаюць, прыслухоўваюцца да людскога гоману, што далятае са стадыёна. Стадыён раве тысячамі глотак.

— Гу-гу-у-у-у!.. А-а-а-ах!..

— Праходзь, праходзь,— міліцыянер махае мне рукой у белай пальчатцы.— Ну, чаго стаіш?

— Хіба не можна? — пытаюся я.

— Можна — не можна… Праходзь,— весялей кажа міліцыянер.— Знаем мы вас…

Яму, відаць, вельмі падабаецца начальніцкі тон. Міліцыянер аж ззяе і яшчэ больш надзімае грудзі.

— Ну, каму я кажу…

— А-а-а-а!..— гудзе стадыён. Чародка галубоў зрываецца з даху і імкліва кружыць над стадыёнам.

— Забілі! — крычыць другі міліцыянер, нізенькі, з рыжым чубам.— Яй-богу, забілі!

— Прамазалі,— адказвае той, што хацеў прагнаць мяне, і адразу ж забывае пра мяне.— Паглядзіш, прамазалі.

— Яй-богу, забілі! — пярэчыць нізенькі.

— Хіба нам…

— Яй-богу, ім!..

Міліцэйскую спрэчку перапыняе вусаты дзядзька ў зашмальцаванай спяцоўцы. Ён паяўляецца нечакана, як з-пад зямлі.

— Як там нашы? — занепакоена пытаецца ён і пацірае рука аб руку.

— Два — нуль.

— У нас?

— У іх…

Дзядзька ківае галавой:

— Вылецяць жа, як піць даць. Ой-ёй-ёй, што робіцца?! Запалачка знойдзецца?..

— Дык жа іграць няма каму,— абыякава кажа міліцыянер, падаючы запалкі.

Дзядзька частуе міліцыянераў «беламорам». Тыя ніяк не могуць ухапіць папяросу пальцамі ў пальчатках. Дзядзька разрывае пачак, каб спрытней можна было браць папяросы.

— Куды толькі начальства глядзіць?..— абураецца дзядзька.— Адна каманда і тая… Ганьба, сорамна на людзях паказацца.

— Дык жа біць па варотах няма каму.

— А я што кажу,— згаджаецца вусаты.— Слухайце, хлопцы, прапусціце. Білет, разумееш, не мог дастаць. Крыўдна…

Стадыён узрываецца ад крыку і пляскату.

— Ура! Забілі!..— крычыць вусаты.

— Ну, валяй,— кажа яму міліцыянер.— Толькі хутчэй. Нам, знаеш, за такое…

Дзядзька бяжыць, як заяц. Міліцыянеры ўсміхаюцца. Яны, відаць, вельмі задаволены, што зрабілі штосьці добрае.

— Давай бяжы і ты,— лагаднее міліцыянер.— Бяжы, пакуль мы добрыя…

— А мне і не цікава,— я ўсміхаюся, а міліцыянеры адразу хмурэюць.

— Тады няма чаго тут тырчаць. Ну, ну, праходзь!

Я іду па апусцелым горадзе. На душы горыч. Чаму шкадуюць футбалістаў? А вось нас няма каму пашкадаваць. Мы не маем балельшчыкаў. Зрэшты, хто мы такія? I не вучні ўжо і не студэнты яшчэ — абітурыенты. Слова гэта гучыць неяк здзекліва, не па-людску. Абітурыенты!..

Думкі, як. тая мяцеліца ў завулку-тупіку, круцяцца ў замкнёным коле. Усё вакол аднаго.

Тое, што жменька футбалістаў можа трапіць у клас ніжэй, узрушыла ўвесь горад. Можа гэта і сапраўды жахліва, што ў наступным годзе ў нас не будзе каманды ў вышэйшым класе? Можа трэба хвалявацца і спачуваць? Але чаму спачуваюць адным футбалістам? У іх быў час добра падрыхтавацца да свайго экзамену. Іх ніхто не падганяў. Ім стваралі ўсе ўмовы. I калі яны дрэнна гуляюць, дык чаго ўжо там перажываць. Футбалісты, урэшце, будуць гуляць, як і гулялі.

Мы вылятаем з гульні не па аднаму, а сотнямі. I сезон экзаменаў у нас меншы — дваццаць хвілін і — будзь здаровы, развітвайчя са сваімі намерамі. А можа з нас выйшлі б вучоныя, пісьменнікі, інжынеры, урачы. Хіба за дваццаць хвілін можна выявіць, на што ты здатны? Дык не. Тры асноўныя пытанні, тры-чатыры дадатковыя і — вылятай. Ніхто табе не паспачувае. Ты — абітурыент. Гэтым усё сказана.

Ад думак няма спакою. Мне хочацца дакапацца да самых глыбінь жыцця, адшукаць у ім тую адзіную справядлівасць, што раўняла б людзей, рабіла іх аднолькава шчаслівымі на свеце. Як бы трымаючыся за тоненькую нітачку, я нецярпліва разблытваю складаны вузел супярэчнасцей. От, я ўсё ж прыдумаў бы, як зрабіць, каб не вельмі захапляліся аднымі і зусім забываліся на другіх. Я, канечне, прыдумаў бы…

Неяк незаўважна я прыходжу на гарадское возера. Тут я начаваў ужо дзве ночы пасля таго, як зрэзаўся па нямецкай мове, і цвёрда вырашыў, што дамоў не паеду. Начаваў вунь там, у парку, на лаўцы, што стаіць у самым гушчары. Мабыць, натомленыя за дзень ногі самі прывялі мяне да месца начлегу. Але яшчэ вельмі рана, і на маёй лаўцы сядзіць закаханая пара і цалуецца, як і ўчора. Таму я не спяшаюся ў гушчар. Іду паволі, бы на шпацыры.

На пясчаным беразе многа народу. Загарэлыя, бестурботныя, людзі ляжаць на пяску, падстаўляючы сонцу спіны. Сінія лодкі сноўдаюць па возеры: то сходзяцца ў гурт — тады чуваць піскатня дзяўчат і звонкі рогат хлопцаў; то распаўзаюцца ў бакі — тады ўсё заціхае і на бераг далятае ценькае трымканне балалайкі.

Я іду берагам усё далей і далей, туды, дзе менш народу, менш вясёлага гоману, дзе можна пасядзець, паразважаць над тым, што рабіць далей.

У маёй кішэні дзве траячкі, металічны рубель, якім мне яшчэ ў першы дзень экзаменаў здалі рэшту ў магазіне, і капеек шэсцьдзесят медзякамі. Рубель і медзякі я магу патраціць на харч. А траячкі давядзецца берагчы. Я, вядома, ганю прэч здрадлівую думку. Дамоў мне не хочацца ехаць. I ўсё ж зусім застацца без грошай боязна. За гэтыя тры дні я добра зведаў, што жыццё не вясёлая прагулка ад Зарэчча да возера. На кожным заводзе мне гаварылі адно і тое ж: «Прапішыся, малады чалавек, тады прыходзь».

На ўскраіне горада, дзе драўляныя домікі фарсіста выстаўляюць на вуліцу пафарбаваныя ліштвы вокан і зашклёныя веранды, у мяне запрасілі дзвесце рублёў за прапіску. Я, напэўна, выглядаў дурань-дурнем, бо зладзеяватая, чырванашчокая жанчына, вельмі падобная на нашу Хведарыху, пачала тлумачыць мне ўсю няхітрую механіку, як абысці суровы закон.

— А мой жа ты коцік, а мой жа ты харошы, сама ведаю — дарагавата. Але ж другія бяруць і больш. Анягож, бяруць, ды яшчэ і за адну прапіску. А я цябе і прапішу, і жыць у мяне будзеш. За печкай каморка ёсць. Выберам адтуль непатрэбшчыну, і жыві на здароўечка. Будзеш мне ў месяц дзесятку плаціць. Дзешавей ніхто не прапіша. 3 сямейных вунь па пяцьсот бяруць. Прынясеш мне справачку, што абяцаюць цябе на работу ўзяць, адным словам, што месца знайшоў, а я цябе, як радню сваю, прапішу. I станеш ты гарадскі. Самі во, коцік ты мой, нядаўна з вёскі пераехалі, таму і спачуваю.

А мне ўжо не хацелася ні яе спачування, ні ласкі, ні прапіскі. Мне хацелася сумленна ўладзіцца на працу, быць бліжэй да ўніверсітэта. I таму, мабыць, я трэція суткі нікуды не магу прыстаць. А грошы плывуць з кішэні незаўважна, хоць я і не раскашую. Ды і маці выдзеліла мне не вельмі багата, так што не вельмі разгонішся.

Там, дзе возера закругляецца, круты схіл берагу пераходзіць у пакатую раўніну, зарослую асакой і аерам. Па-над самай вадой віецца сцежка. Да яе падступаюць стромкія танкастволыя бярозы, выносістыя клёнікі і рагазлівыя ліпы — прыазёрны парк, некалі неразважна густа быў пасаджаны. Дрэвы кідаюць на возера густы цень. Таму вада з краю здаецца чорнай. Я выбіраю сушэйшае месца і саджуся, сагнуўшы ў каленях ногі. Сядзець так не вельмі зручна. Думаць не хочацца. Няхай адпачне галава. Ды, зрэшты, што прыдумаеш, седзячы на гэтым беразе?

Людзі пакрысе збіраюцца дадому. Па сцежцы праходзяць дзве дзяўчыны ў аднолькавых сукенках, коса пазіраюць на мяне і чамусьці яхідна смяюцца. Потым прабягаюць хлапчукі, спаважна праходзяць дарослыя. Усе заклапочаныя, або вясёлыя, але не панурыя, як я.

Бераг пусцее. Апошні пакідае яго хлапчук. Ён зматвае вуды, пацешна хмыкае носам, падлічваючы ўлоў, потым па-старэчаму, уразвалку ідзе паўз возера. Хлапчук чымсьці нагадвае Данілавага Лёшку. Мне вельмі захацелася закрануць яго.

— Ловіцца хіба тут? — запытаўся я.

Хлопчык прыпыніўся. Пытанне, відаць, яго не здзівіла. Ён працягнуў руку з лазовым прутком, на якім было нанізана штук пятнаццаць драбнечы.

— Якая тут лоўля… Так, праседзіш дзень,— хлопчык адказвае стала, быццам хвацкі рыбалоў.

— Што ж ты рабіць з ёю будзеш? Юшку хіба варыць?

— Сказаў…— усміхнуўся хлопчык.— Якога тут ражна юшка… Гэта я Наташцы лавіў. Раней, халера, не хацела мёртвую есці, жывую ёй прынось, а цяпер — прывыкла.

Я быў здзіўлены: жартуе ён ці не? Хлапчук усміхнуўся: яго шыракаваты рот з прыпухлымі вуснамі зрабіўся яшчэ шырэйшы.

— Наташкай я ласку назваў. У яе такія ж вострыя зубы, як у мамінай сяброўкі Наташы. Сцерва, не давядзі бог. Не ласка, канечне, а Наташка.

— Дзе ж ты ласку злавіў? Хіба яны водзяцца тут?

— Скажаш. Ласкі ў вялікіх лясах водзяцца,— кажа хлапчук, мабыць, верачы ў тое, што ласкі водзяцца ў бары. — Гэта мне адзін дзядзька прывёз. Яна тады маленькая была, вось такенечкая, а цяпер вырасла.

— Навошта ж ты яе трымаеш?

— Вывучыць хачу. Ты Золлу бачыў? У яго ўсякія зверы прывучаны. Што загадае ім, тое яны і робяць. Во здорава, праўда? Толькі мама кажа, што ласку не вывучыш. Яна, кажа, ад прыроды на характар сапсутая. Злосніца…

— Тыгры яшчэ больш злыя.

— Гэта праўда. А я неяк не падумаў.— Хлопчык памаўчаў, потым запытаўся:— А ты чаго тут сядзіш?

— Так… Ісці няма куды.

— Ты хіба злодзей?

— Чаму?

— Не ведаю. Падумалася. Я аднаго злодзея знаў. Чыжыкам звалі.

— Хіба ён на мяне падобны?

— Не, ён рыжы быў,— хлопчык задумаўся.

Апошнія промні сонца, што залацілі верхавіны дрэў на могілках, патухлі. Толькі высока на небе ўсё яшчэ гарэла чырванню маленькае воблачка. Але неўзабаве і яно пабурэла.

Увачавідкі цямнела. Зарослы кустамі востраў пазмрачнеў і неяк наблізіўся да нас. Здавалася, што чарната ночы паволі выпаўзае з зараснікаў. Рабілася страшнавата і няўтульна.

Хлапчук кашлянуў, пацёпаў плячыма, пэўна, ад туману, што ўздымаўся над вадой.

— Слухай, ці любіш ты страшнае?

— Сам не ведаю…

— А я люблю. Чым страшней, тым цікавей бывае. Не верыш? От, каб мне з гэтага месца не сысці. Я аднаго разу на татарскія могілкі хадзіў. Адзін пацан быў выдумаў, што нябожчыкі кожную ноч з магіл вылазяць. Знаеш, татар без труны хаваюць. Вось я і паверыў, што ім лёгка выбрацца. Залез пад куст і да раніцы ляжаў. Страху было… А цікава. Калоцішся ўвесь, а сам думаеш: не, усё роўна не ўцяку.

— Ну і што?..

— Нічога. Глупства. Ніхто з магіл тых не вылазіць.

— Хіба ж ты верыў, што нехта вылезе?

— Не верыў, а ўсё роўна страшна… А хочаш, я табе пра самае страшнае раскажу,— хлопчык дапытліва паглядзеў на мяне.— Аднаго разу Чыжык вучыў мяне красці. Вось гэта страхаццё.

— Красці брыдка,— перапыніў я хлапчука,

— Канечне, брыдка. Але больш — страшна. Слухай, а ты быў калі ў вялікім лесе? Во дзе, напэўна, жах? Як вырасту, дык паеду ў тайгу, дзе мядзведзі водзяцца.

— Ты ў якім класе?

— Я? У трэці перайшоў бы. Дык мову праваліў. Ніяк пісаць не навучуся.

— Вось і ў мяне такая бяда. Таксама мову праваліў.

Хлопчык паглядаў на мяне з недаверам. У поцемку я дрэнна бачыў ягоны твар, але адчуваў, што хлопчык сумняваецца. Чамусьці мне захацелася расказаць гэтаму выпадковаму знаёмаму пра сваю няўдачу. Бадай гэта быў першы чалавек, які пасля майго правалу вось так шчыра размаўляў са мной.

Хлопчык слухаў уважліва, з нейкім асаблівым пачуццём пашаны і недаверу.

— Куды ж ты цяпер? — запытаўся ён.

— Сам не ведаю.

— Не пазайздросціш. Хоць што табе… Паехаў бы дамоў. А на лета зноў прыязджай. А ў вас там лес ёсць?

— Яшчэ які! I возера з сапраўдным востравам.

— Вот бы мне там пабыць.

— Прыязджай у госці,— пажартаваў я.

— Праўда?

— А чаму? Прыязджай.

— Здорава было б,— летуценна вымавіў хлопчык і раптам запытаўся:— Слухай, а ты сёння еў што-небудзь? Ці можа галодны ходзіш?

— Як ты думаеш? Еў, канечне. Паўталеркі баршчу…

Хлопчык падабраў вуды, лазовы пруток і, ускочыўшы на ногі, запытаўся:

— Ты, можа, пасядзіш яшчэ тут? — і ўжо іншым голасам дадаў: — Пасядзі, слухай. Добра?

Я паабяцаў, хоць ніяк не мог тады ўцяміць, чаму павінен сядзець тут.

Хлопчык пабег проста праз парк. Яго кволая постаць мільганула сярод дрэў і знікла ў цемрачы.

Я застаўся адзін сярод ночы. Вільготны вецер несціхана шамацеў аерам, навяваючы сум. За спіной паныла і глуха гаманілі дрэвы ў парку. Ледзь чутна плюхалася аб бераг вада. Ды здалёк далятаў сюды глухі шум горада.

Пад гэты аднастайны начны гоман думалася прывычна і лёгка. Чамусьці прыгадалася родная хата, маці, уся наша вёска, з яе неўладкаваным яшчэ жыццём.

Чамусьці ўсплыла ў памяці тая раніца, калі я з маці ездзіў у лес па бярэзіну. Я заплюшчыў вочы і адразу ўбачыў, як падае ніц стройная прыгажуня-бяроза. Чаму я тады не адмовіўся, чаму не запярэчыў маці. Няхай бы пакрычала, нават паплакала. Затое бяроза і дасюль бы стаяла ў лесе. Выходзіць, што я звычайны слабак.

Успамін узварушыў жаласць. Даўкі камяк застраў у горле, і не было як пракаўтнуць яго. Нечакана паявілася думка, што я нечым нагадваю хлопчыка, які толькі што сядзеў са мной. Хіба я калі хацеў рабіць дрэнна? А нейкія сілы цягнулі мяне, бы ў прорву.

Вось і бярозу паехаў красці, паехаў, не хочучы таго. Чаму так выходзіць, што часам самыя блізкія людзі штурхаюць цябе на злачынства? Што іх прымушае? Як зрабіць так, каб нішто не пахіснула тваёй сумленнасці?

Крыху счакаўшы, думкі паплылі новым рэчышчам. А як утрымацца, стоячы супраць ветру? Быць бы непахісным! Як скіраваў, так і пайшоў, не збіваючыся з тропу. Рэж праўду ў вочы. Жыві па-людску, як Даніла Налягач. Таго і чорт не саб’е на дрэннае. Недарма кажуць, што Даніла выпэцкае палец у мёд і не абліжа, а саскрабе ў міску, бо калгасны, не свой.

У той вечар мне захацелася быць такім харошымм праўдзівым, шчырым. Чаго я тады не перадумаў, як толькі не прымяраў сябе да розных абставін.

Я нават не пачуў, як падышоў хлопчык. Ён узнік перада мной, як здань. Працягнуў руку з пакункам:

— На, павячэрай. Не вельмі каб якія прысмакі, але сытна будзе.

— Навошта ты? Не трэба было,— папярхнуўся я ад ягонай чуласці. Хацеў быў не ўзяць пакунак, але зразумеў, што гэта пакрыўдзіць хлопца.— Дзякуй. Не ведаю, як зваць цябе.

— Віцька я. Еж на здароўе,— неяк вельмі самавіга сказаў ён і прысеў побач.

— А мяне Янкам, прозвішча Сітоў. Запомніш, можа?

— Дзіва! У мяне памяць — будзь здароў! Ды ты еж, еж!

У газеціне быў загорнуты кавалак хлеба, гурок і скрылёк сала. Мабыць ад гурка пахла такім знаёмым і родным пахам, што я забыўся на ўсё: на ноч, на сырасць і холад.

— Маці хацела не пусціць,— азваўся Віцька.— Кажа, хай бы ты ў кватэру ішоў. А толькі, ну яе!

— Вы ўдвох з маці? Бацькі хіба няма?

— Няма. Я, разумееш, незаконны. Таму і на матчына прозвішча запісаны.

Я змоўчаў. Было няёмка распытваць, як ды што. Уяўлялася нешта непрыстойнае, пра што не гавораць уголас. Але Віцька разгаварыўся сам.

— Маці кажа, што я выпадкова паявіўся. А мне ўсё роўна, абы паявіўся.

— Гэта яна табе так кажа? — здзівіўся я.

— Не, гэта яна Наташцы казала.

Я адразу ўспомніў пра Віцькаву ласку і папікнуў сябе за няўважлівасць. Трэба ж было адразу запытацца, ці спадабалася ёй рыба.

— А ласка твая павячэрала ўжо?

— Павячэрала,— адказаў Віцька, думаючы пра нешта сваё. Ён памаўчаў крыху, потым запытаўся:

-— А твая маці п’е гарэлку?

— Не. А чаму ты запытаўся?

— Мая любіць. Ёй бы толькі піць ды гуляць.

— Хіба яна не працуе?

— Хто яе трымаць будзе. Пайшла была дворнічыхай, дык не да спадобы. Пачала скардзіцца, што цяжка. Ну, я і кажу ёй: кідай ці што, а то надакучыла твой лямант слухаць.

— Як жа яна жыве?..

Віцька памаўчаў. Пасля неахвотна адказаў:

— Купіць — перапрадасць,— і зноў, памаўчаўшы, прапанаваў:— Слухай, пайшлі да мяне. Дзе ты начаваць будзеш… Холадна ўжо. Я дык зусім азяб.

Я сумеўся. Мне чамусьці вельмі хацелася ўбачыць Віцькаву маці, каб сказаць ёй, што за Віцькам трэба добра глядзець. I ў той жа час я пабойваўся, нават сам не ведаю чаго.

— Пайшлі,— ужо рашуча сказаў Віцька.— Не бойся, яна сёння цвярозая. Так, можа, ледзь-ледзь узяла.

— Пайшлі,— адважыўся я.

Страшнае і таямнічае сапраўды выклікала цікавасць.

Двухпавярховы цагляны дом на восем вокнаў па фасаду ляпіўся да ўзгорка. 3 завулка ён здаваўся даволі высокім, бо пярэдняя сцяна была прыўзнята на чатырох цагляных слупах. Жалезная лесвіца вяла на ганак. Адтудь, праз абабітыя лямцам дзверы, мы ўвайшлі ў калідор. Там было цёмна, хоць выкалі вочы.

Віцька ўзяў мяне за руку, папярэдзіў: «Асцярожна, тут дзве прыступкі». Мы павярнулі направа і адразу ўпёрліся ў сцяну. Віцькава рука пачала шукаць клямку. Глуха бразнула засаўка, дзверы адчыніліся ўнутр, і адразу ў нос шыбануў тытунёвы дым і пах гарэлкі.

— Наташка прывалаклася,— шапнуў мне Віцька.

Я ўжо каяўся, што пайшоў. Але адступаць не было як.

Мы спыніліся ў прыхожай, якая служыла і за кухню. Ад жылога пакоя яе аддзяляла квяцістая і даволі брудная шырма, што вісела на дроце. Па той бок шырмы ціха бубнелі жанчыны.

— Хто там? Ці ты, Віцька?

— А то хто… Я,— адказаў Віцька і шапнуў мне: — Ты тут пастой крыху.

Ён пайшоў у пакой. Да мяне далятаў прыглушаны шэпт. Потым на кухню выйшла жанчына — Віцькава маці, здагадаўся я. Цяжка было сказаць: прыгожая яна ці непрыгожая, маладая ці ўжо старая. Твар у Віцькавай маці быў акруглы, пухлаваты і вельмі маладжавы. А стан распаўнелы, друзлы. Цеснаваты халат яшчэ больш падкрэсліваў нейкую нездаровую паўнату.

— Дык гэта ты і ёсць? —спыталася Віцькава маці, пазіраючы на мяне круглымі на выкаце вачыма.

Я не ведаў, што адказаць. Крыху збянтэжаны, маўчаў. Віцька прыйшоў мне на дапамогу.

— Яго завуць Янкам,— сказаў ён і стаў са мной побач.

— Янка дык Янка. Мне ўсё роўна. Праходзь і садзіся, калі прыйшоў.

У пакоі за сталом сядзела вастраносая жанчына, з твару вельмі падобная на клін. Яна курыла, выпускаючы з роту густыя клубы дыму. Асавелыя маленькія вочы бессэнсоўна глядзелі на мяне з п’янай усмешкай. Жанчына і сапраўды была падобна на ласку.

— Есці будзеш? — запыталася Віцькава маці.

Наташка бязладна замахала рукамі.

— Чакай, Людка, чакай трохі. Няхай паўлітра прынясе. Тожа мне — госць без выпіўкі…— яна старалася непрыкметна падміргнуць, але я ўсё бачыў і таму адчуваў сябе вельмі ўжо няёмка.

— Ладна табе,— адмахнулася Віцькава маці,— абыдзецца. Можа вып’еш?.. Не хочаш — не трэба. А мы вып’ем.

Яны налілі гарэлку ў шклянкі, чокнуліся і выпілі, скрывіўшы ад гарэлачнага духу твары. Віцька, прыладзіўшыся на ложку, прагна еў хлеб з каўбасой і ўвесь час боўтаў нагамі.

— Дык ты з вёскі? — спыталася Віцькава маці.

— 3 вёскі,— адказаў я.

— Не люблю мужыкоў,— азвалася Наташка.— Скнары яны. Неяк у мяне баранавіцкі мужык начаваў. Двух кабаноў прывозіў прадаваць. Дык, халера, адно паўлітра з чорнай галоўкай купіў. А назаўтра ўсе скваркі, што ад вячэры засталіся, з сабой забраў. Во, скнара!

— А знаеш, мама,— убіўся ў размову Віцька,— Янка мяне ў госці запрашаў. Прыязджай, кажа, да мяне.

— Дурненькі ты мой, ашукаў ён цябе…

— Чаму? Няхай прыязджае,— запярэчыў я. Не хацелася быць падобным на таго баранавіцкага мужыка.

Жанчыны зноў налілі гарэлкі, доўга пералівалі з адной шклянкі ў другую, каб было пароўну. Потым павялі гаворку пра нейкія свае справы.

Маленькі насценны гадзіннік з піўной бутэлькай, падвешанай замест гіры, чыкаў аднастайна і глуха. Са сцяны, выскаляючы белыя зубы, насмешліва паглядала на нас маладая дзяўчына ў чырвоным купальным касцюме — ілюстрацыя з часопіса мод. Віцькава маці і Наташка, абняўшыся, спявалі пра «красавіцу ў высокім цераму». Здавалася, сум і маркота насыцілі да рэшты паветра невялікага пакоя з адным акном на двор.

Мне страшэнна захацелася дадому, у роднае Зарэчча. Цяпер у нас, мусіць, усе спяць. Ціха.

Віцька злез з ложка, пазяхаючы, сказаў:

— Я сабе з Янкам на кухні пасцялю.

— Сцялі,— азвалася маці.

Віцька падышоў да мяне, зашаптаў, каб не пачулі:

— Ты толькі не ўздумай з Наташкай ісці. Яна, шэльма, прыстане, каб адвёў дамоў,— і пайшоў на кухню.

Наташка абарвала песню, памутнелымі вачыма доўга глядзела на мяне.

— Вып’ем, студэнт. Усё адно паміраць…

— А ты не выскаляйся,— сыкнула Віцькава маці.— Ён мой госць.

— Твой, мой — наш. Вып’ем,— яна падсунула крэсла бліжэй да мяне, падпёрла падбародак кулакамі.— Асуджаеш, студэнт? Не хлусі, бачу. Ну і чорт з табой. Усе вы роўныя. Вырасцеш — лепшым за другіх не будзеш. Эх, піць буду і гуляць буду, а смерць прыйдзёт — паміраць буду.

Яна выпіла яшчэ, адна. Прыблізіўшы свой твар да майго, дыхаючы перагарам, пачала гаварыць хутка, захліпваючыся:

— Баба роўная, кажуць. Роўная! А як ваш брат на яе глядзіць? Не, ты скажы. Баба, як забаўка: пагуляў і кінуў. Справядліва, скажаш?

— Наташка, памаўчы лепей,— ляніва папрасіла Віцькава маці.

— Не, няхай ён скажа.

— Не ведаю я такіх, як вы кажаце,— нясмела пачаў я.

— А я ведаю,— перапыніла мяне Наташка.— Во ў яе запытайся. Пагуляў, пазабаўляўся і кінуў з дзіцём. А на ліха ёй дзіця? Сама прападзе і яго загубіць. Справядліва, скажаш?