Абжыты кут

Потым насталі прыцемкі. Не хацелася запальваць лямпу, бо святло магло сапсаваць невымоўна шчаслівы настрой чакання. Паступова, як бы неахвоча, цемра заваёўвала хату. Сцены, столь, рэчы — усё адступала, хавалася ў чарнаце. Затое вокны з кожнай хвілінай шарэлі ўсё больш выразна. Праз іх нясмела заглядала ў хату скупое святло заснежанай зямлі.

Грукат у сенцах адарваў мяне ад думак. Па той бок дзвярэй нехта шукаў у цемры клямку. Хрысціна! Як жа я не пачуў, калі яна прайшла паўз вокны? Я выбег на кухню. Сэрца калацілася, а вусны смяглі, нібы я ўвесь дзень пёкся на сонцы. Нарэшце дзверы адчыніліся, і на парозе паявілася чорная здань.

— Ці ёсць хто ў хаце?..

Я пазнаў голас аднарукага Піліпа Вострыка, нашага паштальёна.

— Ёсць…

— Чаго ж ты сядзіш у цемры? Газы мо шкадуеш?

— Вялікай патрэбы ў святле няма. Зараз знайду запалкі, пачакайце.

— Не трэба. Я не збіраюся сядзець. Яшчэ і дома не быў. Тут, Канстанцінавіч, во якое дзела. Заўтра ў канцылярыі нарада, а Даніла захварэў. Дык табе сказана ехаць.

Я добра ведаў, што нікуды заўтра не паеду, але баяўся, што Піліп пачне ўгаворваць мяне. Тады нас застане Хрысціна. Гэтага я не хацеў.

— Пастараюся быць, калі маці прыедзе,— сказаў я.

— Маё дзела перадаць, а там як хочаш… Ну, дабранач…

Піліп Вострык пайшоў, а я застаўся адзін у цёмнай пустаце хаты. Яна палохала, выклікала недарэчную пужлівасць. Апрануўшыся, я выйшаў на двор.

Снег ужо не падаў, як раней, а церушыўся дробным, калючым пылам. Узгараўся мароз, і на захадзе, дзе праяснілася неба, трапятала малінавая стужка зары. 3-за Расянкі пацягваў калючы вецер. Пад яго парывамі ўвачавідкі абтрасаліся ад снежнага пуху кусты. Усё навокал перамянілася.

Снег не здаваўся такім мяккім, як раней, а шорсткім і грубым.

Я прыслухаўся. У марознай цішыні чуліся чыесьці крокі. Потым я ўбачыў танклявую постаць. Хрысціна!

Яна падышла ўзбуджаная і нейкая неспакойная.

— Ніяк не магла з дому выбрацца,— сказала яна.— Бацька нейкіх п’яніц прывёў. Надумаў, каб я ім песні спявала. Ледзьве адчапілася.

Хрысціна ніяк не магла перамагчы хваляванне. Я ўзяў яе за руку. Так мы і зайшлі ў хату. 3 панадворку тут было цёмна, як у яме. Я дастаў быў запалкі, але Хрысціна адабрала іх.

— Не трэба, Яначка, яшчэ хто са двара ўбачыць. А нам і ў поцемках добра. Праўда? — і абняла мяне, тулячыся ўсім целам.

Потым было тое ж адчуванне нязведакага, чароўнага палёту, мільганне квяцістых вясёлак, задыханы шэпт гарачых вуснаў і прагная моц абдымкаў. Яе валасы казыталі мой твар, але я не мог прыгладзіць іх, бо адчуваў ленаватую стому, што адабрала сілы і ахвоту варушыцца. Гэтая знямога, прыцішаны шэпт, ласкавая цеплыня Хрысцініных рук, глухая, парная цемра стваралі ўяўленне незямнога, нават нерэальнага быцця. Не хацелася думаць, гаварыць.

— Калі ты першы раз адчуў, што любіш мяне? — запытаўся хтосьці з цемры.

Я страпянуўся, бо пытанне заспела мяне знянацку. Гледзячы ў чарнату ночы, я стараўся ўспомніць, калі першы раз адчуў, што кахаю Хрысціну. Успаміналася, аднак, іншае: мая пужлівасць, панічны страх ад некалькіх слоў наконт таго, што Хрысцініна маці ўпадабала мяне, і няёмкая радасць, калі я пачуў адказ, што яна, Хрысціна, замуж за мяне не пойдзе. Цяпер мне было сорамна за той дзіцячы страх.

Хрысціна чакала, што я ёй адкажу. Не надта ўпэўнены ў праўдзівасці сваіх слоў, я сказаў, што пакахаў яе з той вечарынкі, калі першы раз праводзіў дамоў.

— А я цябе раней прыкмеціла… Летась, калі кінафільм прывозілі. Помніш, той, дзе служанка за гаспадарскага сына замуж выходзіць. Я яшчэ з табой пачала гаварыць, а ты павярнуўся і пайшоў. Вельмі я тады ўзлавалася. Потым мне Галя Янчык сказала, што ты да дзяўчат халодны. Ну, я і адступілася. Думаю, не варта хлопцу галаву тлуміць. I раптам даведваюся, што ты з Данілавай Шуркай на востраве быў. Нібы пакрыўдзіў ты мяне гэтым. Чаму, думаю, хто не чакае шчасця, таму яно, як снег на галаву?

Хрысціна гаварыла разважліва, спакойна, быццам думала ўголас. Яе словы выклікалі ў мяне дваістае пачуццё: радасці — мяне любяць! — і прыкрасці — не я пакарыў дзяўчыну, а яна мяне.

У хаце святлела. Вецер, мабыць, разагнаў хмары і пухлячок-маладзік сеяў на зямлю кволы россып сіняватага агню.

— Позна ўжо,— сказала Хрысціна. Яна паднялася з лаўкі, на якой мы сядзелі, пачала завязваць хустку.— Дамоў я, мусіць, не пайду. Усё роўна ці сем грахоў, ці сем разоў па сем грахоў. Не баішся, калі заўтра тваё імя разам з маім ва ўсіх на языках будзе?

— Што ты!..

— Я так. Ведаю, што ты не з тых, якія ноччу дзяўчыну цалуюць-мілуюць, а назаўтра ў душу ёй плююць.

Яна прайшлася па хаце. Я то губляў яе ў цемры, то зноў бачыў, калі яна падыходзіла да мяне. Потым, спыніўшыся, сказала:

— Ты, Яначка, пра мяне дрэнна не думай. Табе добра са мной? Ну, вось бачыш! Я часта дзіўлюся: чаго любві саромяцца? Калі чалавека моцна кахаеш, дык нічога не баішся. Не будзеш мяне асуджаць? Ці можа Хведзьку заўтра пахвалішся, як я цябе сёння цалавала?

— Навошта ты так? Хіба я не кахаю цябе? — у мяне перасохла ў горле ад крыўды.

Хрысціна, відаць, адчула, што зрабіла мне балюча. Яна нахілілася нада мной, доўга цалавала, паўтараючы адно і тое ж: «Памаўчы, мілы, памаўчы…»

— Я вельмі люблю цябе, Хрысціна,— сказаў я крыху пазней.— Я абавязкова ажанюся з табой. Толькі ты пачакай крыху…

Яна не дала мне дагаварыць:

— Ах ты, харошы мой! Хіба ж я не бачу, які ты добры!

Мы сядзелі так блізка, што яе калені дакраналіся да маіх каленяў. Мне было хораша ад яе слоў, ад той інтымнай шчырасці, якая ўстанавілася між намі. Можа ўпершыню за сваё жыццё я сам падабаўся сабе. 3 Хрысцініных вуснаў мне чулася, які я ласкавы, сумленны, шчыры, праўдзівы. I я верыў у гэта. За адзін вечар я невымерна вырас ва ўласным уяўленні. Гэта кранала, узварушвала шквал пачуццяў, якія прымушалі мяне быць яшчэ лепшым.

Раптам Хрысціна прытулілася да маіх грудзей і доўга сядзела так, прыціхлая і нібы чужая. Я не ведаў, што з ёй і што мне рабіць. Асцярожна пакратаў яе за плячо. Хрысціна нават не паварушылася. Тады я паспрабаваў падняць яе галаву. Твар у Хрысціны быў мокры. Я не мог зразумець, чаго яна плача? Хіба я пакрыўдзіў яе? А можа Хрысціна няправільна зразумела мае словы? Няўжо яна не верыць, што я шчыра буду чакаць з жаніцьбай, пакуль стану на ногі.

— Няўжо ты не верыш мне? — запытаўся я, адчуваючы невыказны боль у сэрцы.

Яна пачала смяяцца праз слёзы.

— Не, што ты! Я табе больш, як сабе, веру. Проста дурная, не зважай на мае слёзы. Вось раптам шкада сябе стала. Хочаш, я табе пра сваё жыццё раскажу? А пасля ты мне пра сваё раскажаш. Без утойвання.

Мы прасядзелі да раніцы. Я і не падазраваў тады, што гэта была наша апошняя сустрэча. Бадай, апошняя…

2

Чалавек прывыкае да ўсяго, нават да кахання. Яшчэ ўчора ўвечары я трызніў каханнем, марыў пра адзіноту ўдвух, пра ўцёкі з шэрага, будзённага жыцця. Мне хацелася вечнага свята. Каб у мітусні яркага агню гарэла жыццё…

Сёння, калі я прачнуўся, быў сонечны, іскрысты дзень. 3-за бярозавага гаю, пакрытага лёгкай шэранню, узнімалася над зямлёй вялікае барвовае сонца. Над вёскай таялі ў сінім небе наміткі ружовага дыму. Гулкую цішыню раніцы пранізвалі рыпучыя чалавечыя крокі, кашаль, далёкая нетаропкая размова.

Я выйшаў на вуліцу і адчуў, як сцюдзёнае марознае паветра апаліла мне твар; пачуў, як звонка рыпіць снег; убачыў, як гарыць на сонцы аснежанае поле, як ззяе высокае і вельмі празрыстае неба,— і мне захацелася самай звычайнай, вельмі цяжкай і можа нават бруднай работы. Такой, каб ад яе нылі рукі і ногі, балела спіна, а вочы зліпаліся ад стомы. У мяне было шмат сілы, якая не давала спакою. Я схапіўся за калоду, прымёрзлую да зямлі, і закаціў яе пад паветку. Але гэта была не тая праца, якой прагнуў. Мне хацелася, як тады, улетку, на поплаве, працаваць у дружным гурце, на відавоку, каб адчуваць вясёлы рытм агульнай працы.

…На брыгадным двары пахаджваў перавязаны шарсцяной хусткай Даніла Налягач. Мне зрабілася сорамна: хворы чалавек падняўся з ложка, бо я, захоплены сваімі марамі, спазніўся на размеркаванне нарадаў. Людзі, мабыць, не дачакаўшыся мяне, пайшлі да брыгадзіра, і ён вымушаны быў ісці на вуліцу.

— Што ж гэта, Янка, я хворы, а ты ад ляноты нават нарады не раздаў.

— Да доктара вам трэба было б,— азваўся я, каб спачуваннем згладзіць дрэннае ўражанне, якое магло скласціся ў брыгадзіра пра мяне.

— Да дактароў, кажаш. А сена калі перавозіць будзем? Раптам адліга, дык чым тады жывёлу карміць? Не ўжо, браце ты мой, няхай другія ляжаць. А нам да самай смерці няма адпачынку. Нам брыгаду трэба з прарыву выводзіць, вось што я табе скажу. Раз ужо ты прыйшоў, дык бяжы ў Русакі, трэба змабілізаваць мужчын, ды пабольш саней запрэгчы. За сёння каб хоць палову стагоў перавезці.

— А на нараду вы самі паедзеце?

— Не, табе прыйдзецца. А цяпер я пайду. Глядзі ж тут добранька…

Дзень прайшоў у клопатах пра сена. Зарачанцы, ды і русакоўцы не надта шчыравалі, а што астровенцы возяць сабе сена з нашых паплавоў, ім зусім не падабалася. I ўсё ж мы паспелі перавезці два стагі. Астровенцы перавезлі тры.

Пад вечар калгасны вартаўнік дзед Мікіта запрог мышастага шустрага коніка ў сані-розвальні, ускінуў на іх ахапак сена. Я кратануў лейцы, і сані лёгка вынеслі мяне за аколіцу.

Я вельмі люблю ездзіць на кані, люблю бялюткія, заснежаныя палі, па-зімоваму асмужанае вячэрняе неба, маўклівыя ў шэрані прысады. Хораша ехаць на санях. Куды лепей, як у машыне. I дарэмна людзі пагардліва крывяцца на каня, дарэмна шафёры ўсміхаюцца здзеклівымі ўсмешкамі, палохаючы коней гудкамі сваіх машын. Той, хто едзе на кані, не пралятае міма прыгажосці. Яна спадарожнічае яму, любоўна раскрываецца перад яго здзіўленым позіркам.

Я ляжу на духмяным, шорсткім ад марозу сене тварам уверх. Калматы канёк, пушчаны на волю, лёгка трухае. На выбоінах падскокваюць, рыпяць сані, спяваюць адвечную песню палазы, а конскія капыты гопаюць аб дарогу, як аб мокры бубен. 3-пад ног лятуць, звонка бомкаюць па бляшаным перадку саней камячкі снегу. Марознае паветра пахне дарогай, сенам, потнай конскай поўсцю. Здаецца, ляціш пад белавата-сінім небам у невядомы, казачны свет.

У небе плыве малады яшчэ месяц. Ён вылез на неба да заходу сонца, ашчэрыўся, бы блазнюк, задаволены сваімі пракудамі, бяжыць навыперадкі з маім мышастым канём. Непадалёк ад яго, нібы навагодняя ёлачная свечка, мігае белаватая зорка і таксама стараецца не адстаць ад каня.

Пад вечар бярэцца мароз. Хвацка пашчыпвае нос і вушы. Усё мацней дзьме вецер, узнімаючы снежны пыл. На дарогу, падвільваючы доўгімі хвастамі, выпаўзаюць снежныя касякі. Санкі разразаюць іх палазамі, і рабацяга-вецер тут жа латае сумёты.

Добра было б пракаціцца з Хрысцінай у санях… Пад дугой званочкі. На аброці між конскіх вушэй белыя султаны. Шырокія лейцы з кутасамі…

Падляцелі б коні да сельсавецкага ганка. Бомкнулі і сціхлі званочкі. Прыехалі!..

— Каго там прывезлі?

— Сітова… Брыгадзіра зарачанскага…

— А то нявеста яго, Хрысціна…

— Прыгожая…

— Лепшай на сто вёрст не знойдзеш.

— Эй ты, дышла табе ў рот! На бок павярні, рыла!

Гэта ўжо не мары. Я ашалела ўскокваю, хапаю лейцы, каб павярнуць каня на абочыну. На сустрэчных санях два п’янаватыя тыпы. Адзін вусаты, з гарбатым, арліным носам, другі — з круглым, нібы аўсяны блін, тварам. Шчокі, нос, лоб — усё на твары плоскае і нейкае шурпатае.

— Зварочвай, дубіна! — крычаць з саней.

Мне няма куды звярнуць. Направа — канава. Налева я не магу павярнуць, бо іх конь замінае майму.

— Вам жа лепш крыху саступіць з дарогі,— кажу я.

Вусаты зварочвае свайго каня, а майго з усяе сілы б’е пугай. Я амаль што не вылятаю з саней. У гэты час шыракатвары пхае нагой мае сані, і іх заносіць на бок, у канаву. Як на злосць, аглобля выскоквае з уключыны, сані перакульваюцца, а я качуся на дно канавы ў снег. Падняўшыся на ногі, махаю кулаком услед нахабнікам, што ўцякаюць ад мяне.

У цэнтр калгаса я прыязджаю на прыцемку. Пад абураны брэх сабак мінаю доўгую вуліцу, што самотна прыціхла пад заінелымі прысадамі. А вось і наш адміністрацыйны цэнтр. Тут вёска падобна на мястэчка або маленькі гарадок. У хатах электрычныя агні. На вуліцах бялеюць у марозным тумане ліхтары. Над дахамі распасцёрліся тэлевізійныя антэны-крыжы. Усімі вокнамі свеціцца калгасны клуб. Ярка гараць агні ў вячэрняй школе.

Гледзячы на ўсю гэтую раскошу, я адчуваў, як падбіраецца пад сэрца крыўда. Чаму яшчэ ёсць такія вёскі, як наша Зарэчча? Можа недахопы, якія любяць цемру, уцяклі адсюль да нас?..

Прывязаўшы каня да баскетбольнай вышкі, я пайшоў у кантору.

— Хто там?

— 3 Зарэчча, учотчык Сітоў,— сказаў я, заходзячы ў маленькі кабінет галоўнага бухгалтара.

Сяргей Сяргеевіч сядзеў за сталом, верх якога быў размаляваны пад шашачную дошку чорнымі і белымі фарбамі. Бухгалтар гуляў у шашкі з начальнікам паштовага аддзялення. Гульня набліжалася да таго кульмінацыйнага пункту, калі кожны ход вырашае лёс партыі. Ігракам было не да мяне, і ўсё ж Сяргей Сяргеевіч запытаўся:

— А чаму не сам Амельнічэнка прыехаў?

— Ён хворы,— адказаў я.— А нарада хіба кончылася?

— Ідзі ў клуб, там пра ўсё даведаешся.

У глядзельнай зале прыезджы лектар расказваў пра далёкія сусветы. Быў ён невысокі, круглы, нібы калабок, а голас меў тонкі. За ім на сцэне віселі карта зорнага неба і дыяграмы палётаў першых спадарожнікаў Зямлі. Лектар, трымаючы ў руках доўгую ўказку, падбягаў на кароткіх нагах да карты, за нейкае імгненне пераносіўся ў далёкія прасторы сусвету. Людзі слухалі яго, затаіўшы дыханне, і я не захацеў перашкаджаць ім. Пастаяў пад дзвярыма, паглядзеў крыху ў шчыліну на лектара і на дыбачках адышоў.

Праз цемнаваты калідор была зала адпачынку. Я пайшоў туды і яшчэ за дзвярыма пачуў, як там гулка ляскаюць більярдныя шары. Тут сабралася кампанія, што гатова ўсю ноч прастаяць з більярдным кіем. I Чукрай быў тут.

— А-а-а, Сітоў!..— заўважыў ён мяне.— Пачакай крыху. Кончыцца лекцыя, і мы пачнем нараду. Доўга не затрымаемся. А пакуль можаш тут пасядзець. Хочаш — схадзі ў бібліятэку…

Я пайшоў у бібліятэку. Там прыглушана гарэла сіняе святло. Было ўтульна і ціха. Мяне пацягнула да паліц, да кніг, да тоненькіх яшчэ газетных падшывак гэтага года.

За парэнчай, што аддзяляла чытальную залу ад кнігасховішча, ля століка сядзела невысокая, драбнатварая дзяўчына, чытала кнігу. Заўважыўшы мяне, яна хуценька зняла акуляры, схавала іх у стол, і я аблаяў сябе ў душы, што так нечакана ўварваўся сюды, выведаў сакрэт, які ніхто, відаць, не ведае. Мне здалося, што з акулярамі дзяўчына выглядае, бадай, больш самавіта. Без іх яна была падобна на дзяўчыну-падростка, якая сёлета кончыла восем класаў.

— Вы па кнігу прыйшлі? —запыталася яна.

— Бадай што так. Нават не ведаў, што ў нас новая бібліятэкарка. Ранейшая трымала ўсё гэтае багацце на замку.

— Я яшчэ не паспела ўсім апавясціць,— як бы пачала апраўдвацць дзяўчына.— Я ўсяго паўтара тыдні тут. Можа пройдзеце за перагародку. пагледзіцё, што ў нас ёсць?

Яна падняла парэнчу, і я, бясконца ўзрадаваны, пераступіў той рубеж, які звычайна аддзяляе чытача ад кнігі.

— Давайце пазнаёмімся спярша,— сказаў я, адчуваючы, што далей будзе цяжка весці размову.— Мяне завуць Сітоў Іван. Я не тутэйшы, а з Зарэчча.

— Салей… Фруза,— працягнула руку дзяўчына.— Гэта добра, што мы пазнаёміліся. Мне пра вас таварыш Загурскі казаў.

Напамінак пра Загурскага крыху збянтэжыў мяне. Чалавек гэты ўладна ўрываецца ў нашу хату. Я добра разумею ўсё. Маці адной сумна і не лёгка жыць. I яшчэ: маці, мабыць, любіць Загурскага, хоць мне здаецца, што для любві яна старая. А можа я проста баюся перамен у хаце? Можа я проста баюся за сваё каханне?

Як не дзіўна, але пасля таго брыгаднага сходу маці стала хваліць Загурскага. I калі я часам гаварыў што-небудзь благое, яна сварылася на мяне. Цяпер Загурскі працуе сакратаром партыйнай арганізацыі калгаса і намеснікам Чукрая. А да гэтага ў яго было шмат непрыемнасцей. Вараніцын напісаў тады дакладную, і Загурскага выклікалі ў райком партыі. Што там адбылося, я не ведаю. Але неўзабаве ў калгас прыехала камісія, нешта правярала, склікала нарады. Потым Загурскага зноў выклікалі ў райком, прапаноўвалі пасаду дырэктара цагельнага завода Загурскі адмовіўся. Мне здаецца, што ён не захацеў ехаць з-за маёй маці. А зусім нядаўна яго ўвялі ў праўленне калгаса, выбралі партыйным сакратаром.

— Што ён казаў? — пытаюся я.

— Пасля пагаворым.

Кнігі займалі ўвесь пакой. Мы ішлі па вузкіх праходках між паліц, што туліліся да сцен, стаялі пасярэдзіне, утвараючы дзіўны лабірынт з кніг. Часам я браў кнігу, адгортваў вокладку і, гледзячы на тытульны ліст, стараўся прыгадаць, што я ведаю пра аўтара. Пісьменнікі, якіх я ніколі не чытаў, сустракаліся даволі часта. Спачатку гэта збянтэжыла, нават засмуціла мяне. Потым падумаў, што засмучацца няма чаго, калі я магу пазнаёміцца яшчэ з сотняй добрых, цікавых людзей. Мне хацелася пазнаёміцца з імі адразу, і я пазайздросціў гэтай ціхмянай з выгляду і нейкай узнёслай дзяўчыне, што можа ў любы час хадзіць сярод кніг.

Яна не адставала ад мяне. Калі я спыняўся ля паліцы і даставаў кнігу, дзяўчына прыўзнімалася на дыбачкі, чытала назву і нешта шаптала сабе. Мне здалося, што яна гэтак жа, як і я, экзаменуе сябе, ці ўсё ведае пра аўтара кнігі.

Было надта ціха. Часам я забываўся, што недзе за гэтымі кнігамі, апроч іх, існуе звычайнае жыццё, поўнае трывог, чалавечага неспакою, вялікіх спраў і дробязных непаразуменняў. Кнігі, як жывыя істоты, захаплялі маё ўяўленне і, здаецца, размаўлялі са мной, адкрываючы свае патаемныя думы.

Я трымаў у руцэ тоненькую кнігу невядомага мне пакуль пісьменніка з дзіўнай назвай «Месяц і грош». Першыя радкі здзівілі мяне ёмістасцю слоў і думак. Я ледзьве адарваў вочы ад кнігі. Фруза стаяла побач нейкая сур’ёзная і ўрачыстая. Так бывае з чалавекам, які спадзяваўся на тое, што другі, менш вопытны, вось-вось зробіць нейкае вялікае адкрыццё — і ўжо зрабіў яго.

Я ледзьве адарваўся ад кнігі. Фруза, мабыць, заўважыла, што мяне захапіла кніга.

— Гэта Маэм,— сказала яна.— Цудоўны пісьменнік, хоць я і не згодна з ім.

Я быў здзіўлены яе словамі. Часам я таксама адчуваў незадаволенасць кнігай, але выказваць сваю нязгоду з пісьменнікам пакуль нікому не адважваўся. У літаратуры мне ўсё здавалася бясспрэчным.

— А хто вам найбольш падабаецца? — запытаўся я.

— 3 рускай ці замежнай літаратуры?

I зноў я выдаваў сябе з галавой, што не ўмею весці размову аб літаратуры. Я проста яшчэ зусім мала ведаю…

— 3 рускай мне падабаюцца Дастаеўскі, Талстой, Чэхаў. Люблю Горкага, Шолахава. Разумееце, у іх ёсць нешта блізкае мне. От, здаецца, пра іншых людзей напісана, такіх далёкіх і незнаёмых, а нібы пра цябе ўсё гэта. А вам што падабаецца?

— Мне ўсё, што цікава напісана.

— Без разбору чытаць не трэба. Я вельмі рана пачала чытаць. Маці мая — настаўніца. Яна мяне з пяці год навучыла чытаць. Спачатку казкі чытала, вершы, а з чацвёртага класа я ўжо за Чэхава ўзялася — другіх кніг у нашай пачатковай школе не было. Бывала, забяруся куды ў куток, падкурчу ногі і чытаю, чытаю… Жылі мы тады няважна. Бацька памёр, а нас трое на мамчыну зарплату… Голадна часам было, а пачнеш кнігу чытаць — і на ўсё забываешся.

— Гэта я ведаю…

Мне было прыемна адчуваць, што напаткаўся вельмі блізкі чалавек, які за кнігай адчуваў тое ж, што і я. Гэта радніла нас.

— Я яшчэ прыгодніцкую літаратуру люблю,— пахваліўся я.

— Хлопцам яна падабаецца,— сказала Фруза і зноў пачала пра сваё, што было, відаць, дорага ёй:— Пасля мы ў школу-дзесяцігодку пераехалі. Там літаратуру Іван Барысавіч выкладаў. Сухенькі такі дзядок, а расказваў так, што можна ўсё жыццё слухаць і не адарвацца. Бывала, пасядзем ля яго, і пачне Іван Барысавіч пра пісьменнікаў апавядаць… От ужо ведаў!.. У яго бібліятэка была: уся хата кнігамі забіта. Толькі кнігі ён не кожнаму даваў. Але мяне ўпадабаў чамусьці. Сам мне кнігі выбіраў. Помню, дае мне аднойчы Пушкіна. Гляджу — вершы. Хацела была адмовіцца, потым узяла, думаю сабе: перагартаю і прынясу назад. А ўзялася чытаць — не магу адарвацца. Помніце вось гэта: «У лукоморья дуб зелёный, златая цепь на дубе том…»

— «И днём, и ночью кот учёный всё ходит по цепи кругом».

— Вам падабаецца?..

— Я Лермантава люблю. Вось гэта: «Немного лет тому назад, там, где, сливаяся, шумят, обнявшись, будто две сестры, струи Арагвы и Куры, был монастырь».

— Гэта «Мцыры». А «Казакоў» вы чыталі?

Цяпер мы закідвалі адно аднаго пытаннямі і, не чакаючы адказу, ведалі ўжо, што нам падабаюцца аднолькавыя кнігі, адны і тыя ж героі.

У цішыні непрыкметна бег час, але мы ўсё ніяк не маглі нагаварыцца. Потым унізе пачуліся галасы, і я зразумеў, што лекцыя закончылася, што трэба ісці на нараду. Ой, як не хацелася мне тады пакідаць гэты ўтульны пакой…

— Можа вы, Янка, паможаце мне зрабіць у вашай брыгадзе бібліятэку. Работы ў вас будзе не шмат…

Я з радасцю згадзіўся.

Яна дастала з паліцы нейкую кнігу і, падставіўшы крэсла да грубкі, пачала чытаць. Я пайшоў на нараду. Яна прадаўжалася не больш дваццаці хвілін. Чукрай прачытаў з газеты перадавы артыкул, у якім аб’яўляўся месячнік па вывазцы ўгнаенняў. Потым аграном раздаў графікі. Нас распусцілі, загадаўшы дасылаць у кантору звесткі кожную пяцідзёнку.

Дамоў я вяртаўся ў бадзёрым настроі. Нада мной у чорнай бездані неба ярка гарэлі зоркі. На захадзе, над самым лесам, цьмяна пабліскваў маладзік. Я падганяў каня, бо мне хацелася як можна хутчэй прыехаць у Зарэчча, каб назаўтра зрабіць дзве вялікія справы: абагнаць усе брыгады па нарыхтоўцы торфу і адкрыць перасоўную бібліятэку.

У Русаках мяне сустрэў дзед Мікіта.

— Каня не запарыў? — запытаўся ён, прасоўваючы пад хамут руку, і задаволена пахваліў.— Малайчына! Іншыя і пяці мінут не могуць ціха праехаць. Усё ім наўскач. А конь не машына. Яго берагчы трэба, тады і ён табе верна паслужыць… Чаму там вас добраму вучылі?

— Торф вазіць трэба.

— А-а-а-а… Ну і што ты думаеш?..

— Заўтра пачнем капаць…

— Капаць яго не трэба. Ён ужо накапаны. Толькі ўсё роўна вазіць на поле яго не выпадае.

— Чаму? — здзівіўся я.

— Торф у самыя дажджы капалі. Высахнуць ён не паспеў і цяпер, мабыць, перамерз. Яго толькі ламамі ўдзяўбеш. 3 гноем яго кампаставаць, дык палова бяды… Да вясны ён, бадай, перагарэў бы. А калі мёрзлыя камлыгі ў полі злажыць — вясной з іх поліўка пацячэ. Карысці з яе аніякай. У нас і так глебы кіслыя.

Я нічога не разумеў. Успамінаю ўрокі па раслінаводству і нічога не магу прыпомніць. Тэарэму Піфагора помню, біном Ньютана таксама, як размнажаецца саламандра, якім памерам напісана паэма «Яўгені Анегін», якая самая высокая гара ў Афрыцы, у якім годзе Пір «перамог» рымлян — усё гэта я помню. А вось якія адносіны маюць мёрзлыя камлыгі торфу да кіслых глеб і чаму пракісаюць гэтыя самыя глебы, не ведаю. Можа такой тэмы мы наогул у школе не праходзілі?..

— Вось жа графік,— кажу я, выцягваючы з кішэні аркуш паперы.

Дзед Мікіта моўчкі разгортвае графік перад ліхтаром, круціць галавой.

— Здорава малююць…

Ён вядзе ў хлеў каня. Следам за ім я нясу вупраж. На душы ў мяне неспакойна.

— Дык што ж мне рабіць? — пытаюся я.

— Трэба, каб толкам сказалі, дзе гной браць. А так хапу-лапу вазіць торф на поле — марная справа.

— Відаць, дзед,— кажу я,— памочнік брыгадзіра з мяне не выйдзе…

Мікіта ставіць каня ў станок, падкладае сена ў яслі, потым доўга стаіць, пагладжваючы мышастага па грыве.

— Чаму не выйдзе? Выйдзе. Толькі малады ты яшчэ залішне.

3

Праз замураваныя марозам вокны ў хату прабіваецца крохкі чырвоны прамень. Ён ломіцца на густой наледзі, нібы ў прызме, адбіваецца на белай печы вясёлкавым узорам. Я доўга моўчкі гляджу на гэтае дзіва прыроды. На белым фоне печы выразна бачны толькі аранжавыя, жоўтыя і сінявата-фіялетавыя палосы. Іншыя колеры спектру чамусьці прапалі.

Успамінаю лекцыі па фізіцы. Стараюся ўзнавіць у памяці ўрокі кульгавага і бясконца добрага Паўла Міхайлавіча. Хтосьці вось цяпер слухае яго нетаропкую, глухаватую гаворку і, напэўна, так, як і мы ў свой час, не ўмее ацаніць выдатны талент свайго настаўніка. Чалавек заўсёды спазняецца. Вось і я толькі цяпер пачынаю разумець, які цудоўны чалавек Павел Міхайлавіч. На жаль, гэта позна…

У хаце холадна. Я прыношу з панадворку бярозавыя дровы, накладваю ў грубку. Праз хвіліну ў ёй шугае зыркае полымя, і ўтульная цеплыня спакваля выцясняе халадзіну. Прымасціўшыся на перакуленай табурэтцы, я пазіраю на агонь. Белыя паленцы дроў увачавідкі абвугліваюцца, чырванеюць яркім жарам. Потым па галавешках бегаюць, мітусяцца сінія трапяткія агеньчыкі, пакідаючы за сабой белаваты налёт на вуголлях. 3 грубкі патыхае гарачынёй, якая абпальвае твар, грудзі, рукі. Здаецца, вось-вось засмыліць кашуля. Хочацца адсунуцца далей ад агню і не стае сіл, бо па ўсім целе разліваецца млявасць. Так цёпла, утульна, хораша! Нават не верыцца, што на двары зіма, што ўсё навокал замецена снегам, а ў калодзежы на пасёлку дашчэнту вымерзла вада.

Вячэрнія прыцемкі непрыкметна атуляюць закуткі. Толькі ля грубкі ляжыць на падлозе светлая, мітуслівая пляма. Хочацца яшчэ бліжэй падсунуцца да агню, каб быць далей ад змроку, што выклікае непрыемнае адчуванне адзіноты. Так бывае ўначы, калі ты сядзіш ля кастра, а навокал цябе чорная, непрыветлівая цемра. Здаецца тады, што, як толькі адыдзешся ад агню, цябе адразу праглыне страшная пачвара, і ты тулішся да кастра, баішся азірнуцца і з надзеяй глядзіш на агонь: можа ён захаваецца да світання.

Людзі заўсёды любяць святло і вельмі баяцца цемры. Не ўсе, вядома…

У сенцах хтосьці грукае, абівае снег з ботаў. Чалавек кашляе, і я адразу пазнаю яго. Гэта Загурскі. Ён напускае поўную хату холаду. Белае воблака пары коціцца па падлозе, абдае марозам ногі.

— Здароў, брыгадзір,— вітаецца Загурскі, падаючы мне руку, як роўнаму.

Мне і няёмка і прыемна. Цяпер я не проста Іван Сітоў, а брыгадзір. Пасада надае чалавеку сталасць, павагу і нешта яшчэ такое, што не паддаецца разуменню.

— Які я брыгадзір…— сарамліва адказваю, бо сарамлівасць, на маю думку, сведчыць аб сціпласці.

— Э-э-э, браце ты мой, той не салдат, хто не марыць быць генералам. Ну, як твае справы?

— Жыць, як кажуць, можна.

— Гэта праўда. Ў хаце цёпла. Мухі на зіму падохлі. Любата. А пра інвентар, што пад снегам ляжыць, пачнем думаць тады, як трэба будзе на поле ехаць.

Я маўчу. У грубцы дагараюць дровы, і яркі водсвет агню паступова цямнее. Ціха датлявае пакрытае белаватым попелам вуголле. Змрок смялей вылазіць з закуткаў, апранаючы ўсё навокал у чорную, нязграбную апранаху. Я зачыняю грубку, прынюхваюся, ці не чадзіць, і запальваю лямпу.

3 печы саскоквае кот. Ён выгінае спіну, трэцца аб мае ногі і ленавата мяўкае: «няў-няў». Загурскі моўчкі наглядае за катом, ідзе да дзвярэй. Кот бяжыць за ім трушком, весела задраўшы пушысты чорны хвост. Загурскі адчыняе дзверы, і з сенцаў у хату зноў паўзе белае воблачка халоднага паветра.

— Маразы, хай на іх…— кажа Загурскі.— Баюся, каб сад не вымерз… А як у вас тут з кампасціраваннем? Многа гною вывезлі? Мы, брат, абмеркавалі гэтую праблему. 3 вясны пераводзім у Зарэчча ферму. Не дзела вазіць гной за пяць кіламетраў. Ды і людзям выгадней будзе: калі ёсць пастаянная работа, дык і дысцыпліна лепшая.

Ён ходзіць па хаце, засунуўшы рукі ў кішэні кароткай футравай тужуркі. Я адчуваю, што Загурскага штосьці непакоіць. Але ж не ў маіх звычках лезці да людзей з пытаннямі. Я саджуся за стол, каб кончыць табель, а Загурскі ўсё ходзіць і ходзіць па хаце. Нарэшце яму надакучае гэтае падарожжа. Ён садзіцца на лаўку, сашчэплівае пальцы і моўчкі глядзіць на бацькаў партрэт у багетавай рамцы. Бацька на партрэце зусім не падобны на сябе. Я памятаю яго іншым.

Гэта было тады, калі ён будаваў вось гэтую, дзе мы сядзім, хату. Бацька абчэсваў бервяно, стоячы на хісткім рыштаванні. Я бегаў унізе, збіраў трэскі. Бацькаў голас напалохаў мяне да смерці:

— Уцяка-а-ай!

Я задраў галаву ўверх. Бацька трымаў з усіх сіл бервяно. У яго быў барвовы твар і вялізныя вырачаныя вочы. Адна бацькава нага вісела ў паветры, другая ледзьве трымалася на вугле. Рыштавання не было.

— Уцяка-а-ай!

Перапалоханы крыкам, я кінуўся бегчы. Ззаду нешта загрукатала, гулка ўдарылася аб зямлю. Я азірнуўся — бацькі на сцяне не было. Ён ляжаў пад хатай на трэсках, а бервяно ўсё яшчэ кацілася па зямлі.

Я запомніў гэта на ўсё жыццё. Перад вачыма зноў паўстаў схуднелы бацькаў твар. Ад успамінаў мяне адарваў голас Загурскага.

— Хачу з табой, Ваня, пагутарыць… Як мужчына з мужчынам.

Да гэтай размовы я рыхтаваўся даўно, але яна ўсё роўна заспела мяне неспадзявана. Я толькі ніжэй апусціў галаву. Было няёмка бачыць сарамлівыя, пакутлівыя вочы Загурскага.

— Ты, Ваня, не маленькі. Улетку ў інстытут пойдзеш. А не паступіш, яшчэ праз зіму ў армію прызавуць. Маці адна застанецца. А ёй яшчэ і сарака няма. Маладая і ўжо шмат гадоў як удава. I мяне лёс шчасцем абмінуў. Жыву, як той бабыль… Вось і пагаварылі мы з ёю…

Тупатня ў сенцах абарвала Загурскага. Ён змоўк. Пазіраў на дзверы з надзеяй і радасцю. Мне тады здалося, што яны знарок згаварыліся і маці сышла з хаты, ды, відаць, паспяшалася прыйсці.

Дзверы адчыніліся, і на парозе ў воблаку белай пары паявілася маці. Хустка, бровы, пасмачка валасоў, што выбілася на лоб, каўнер кажушка — усё было пад інеем. Як ніколі, у той вечар, я ўбачыў, што маці вельмі прыгожая і зусім яшчэ маладая. Мне зрабілася сумна.

— Авой, госць!..— праспявала яна і тут жа збянтэжылася, замітусілася па хаце, мабыць, зразумела, што размова між намі адбылася.— Ці даўно ж ты чакаеш? А я ў Мікалаіхі заседзелася. Пасцілкі з ёй навівалі…

Маці гаварыла паспешліва, як бы баялася, што нехта з нас перавядзе размову на іншае. Мы абодва маўчалі. Маці кінула на нас насцярожаны позірк і раптам змоўкла. Загурскі паволі паднімаўся з-за стала.

— Мы, Даша, пагаварылі тут…— пераселым голасам сказаў ён.— Дакуль жа цягнуць…

Маці закрыла твар далонямі, хістаючыся, нібы параненая, адышлася да полага, што аддзяляў залу ад спальні, уткнулася ў яго тварам. Плакала яна ціха. Нават не ўздрыгвалі плечы. Мне здалося, што маці проста саромеецца мяне, таму яна хавае твар. Я не ішоў яе суцяшаць. Навошта? Што я ёй мог сказаць? Я быў прыгнечаны, разгублены, збянтэжаны гэтым дзіўным сватаннем.

— Даша, чаго ты? Нам жа ўсім лепей будзе,— пачуў я голас 3агурскага.

Маці нясмела адарвалася ад полага. Твар у яе быў заплаканы, а вочы свяціліся, як у маладзенькай дзяўчынкі.

— Сыночак, табе будзе добра, паглядзіш…— сказала яна, мабыць, не вельмі верачы ў тое, што мне будзе лепш.

Я зацята маўчаў. Сам не ведаю, чаму я тады маўчаў. Маці зноў заплакала. Цяпер яна не хавала твару, не саромелася сваіх слёз. Яны цяклі па шчоках, на хвілінку затрымліваліся ў двух неглыбокіх зморшчынках ля рота, потым капалі адтуль на грудзі. Яна, відаць, хацела, каб я пашкадаваў яе. Але мне было не шкада яе. Затое Загурскі адчуваў сябе ніякавата. Ён падышоў да маці, нялоўка паклаў руку на плячо, грубаватым голасам сказаў:

— Перастань ты! От жа слязлівая стала.

Я адвярнуўся. Глядзеў праз акно, думаў: «Як мне цяпер называць Загурскага? Бацькам? Ніколі».

…Вяселля не спраўлялі. Назаўтра Загурскі перанёс да нас рэчы. Іх аказалася на дзіва мала: афіцэрскі шынель, коўдра з верблюдовай поўсці, цяжкая, нібы набітая каменнем, падушка ды два старыя аблупленыя чамаданы. У адным была бялізна, у другім — кубкі, граматы і спартыўная стралковая форма.

Прызы і кубкі Загурскі паставіў на падаконнікі, астатняе запіхнуў у шафу. Пакуль ён ладкаваў рэчы, маці стаяла, скрыжаваўшы на грудзях рукі.

— Не разумею,— сказала яйа,— як ты жыў… Гэта ж нібы ў таго цыгана: адно крысо пад бок, другім — накрыўся.

Загурскі ўсміхаўся. Ён, мабыць, не адгадваў матчыных думак. А ёй, я ведаў гэта добра, вельмі хацелася, каб муж прывёз у хату не адну машыну дабра.

— Яно і праўда, мы з Антанінай, як цыганы, жылі. Усё па свеце вандравалі. Рэчы нам як бы перашкаджалі…

— Як жа яны могуць перашкаджаць? — у матчыным голасе было здзіўленне і расчараванне.— У хаце кожны цвічок, кожная трэсачка да месца. Дзе ж вы ложкі, крэслы, усякую драбязу дзявалі?

— Суседзям пакідалі.

— Столькі дабра пагублялі…— пашкадавала маці.

— Не рэчы нас набываюць, а мы іх,— азваўся Загурскі.

Раніцай, яшчэ нацямку, Загурскі снедаў, браў з сабою абед, старанна падрыхтаваны маці, і на ўвесь дзень знікаў з хаты. Я ведаў, што работы ў яго хапае. Неяк выходзіла так, што на плечы Загурскага з першага дня работы намеснікам лёг асноўны цяжар клопатаў аб калгасе. Вяртаўся дамоў ён позна, калі Зарэчча ўжо спала. Маці адчыняла дзверы, нешта буркавала, тупаючы па кухні. Загурскі смяяўся звонка і весела.

Пасля вячэры яны яшчэ доўга сядзелі. Загурскі расказваў пра справы ў калгасе, і маці падтаквала яму або часам старалася нешта парадзіць. Звычайна Загурскі адказваў:

— Так, Даша, не пойдзе. 3 людзьмі трэба па людску жыць. Загадваць ды палохаць прасцей простага.

— Але ж з нашымі людзьмі інакш нельга,— не здавалася маці.

— То, Даша, толькі здаецца, што па-харошаму не можна кіраваць. Я нядаўна падлічыў, што ў леташнім годзе праўленне аштрафавала дзевяноста чалавек. Але дысцыпліна ад гэтага не палепшылася. Сёлета яшчэ нікога не штрафавалі, а людзі працуюць лепей. Нават тут, у Зарэччы, людзі мяняюцца.

— Хто там мяняецца,— не згаджалася маці.— Цопа вунь у краму прыстроіўся. А Макуха толькі і глядзіць, дзе можна ўкрасці.

— I яны ўжо не тыя.

— Гэта праўда,— згаджалася маці.— Цяпер і яны пабойваюцца.

Я слухаў іх гамонку і адчуваў, як ніколі, адзіноту. Яны як бы забываліся на мяне, бо ім было добра ўдвух. А можа мне здавалася? Можа я выдумляў тую адзіноту, бо зрэшты мне хапала клопату. Не ведаю чаму, але дзядзька Даніла стараўся ўскласці на мяне як мага больш работы.

— Хачу з цябе сапраўднага брыгадзіра зрабіць,— казаў ён, і я быў рады, што мне давяраюць, што ёсць дзе размахнуцца, паказаць сябе з лепшага боку.

Яшчэ мяне сагравала каханне. Я клаўся спаць з думкай аб Хрысціне і з гэтай думкай прачынаўся ўранку. Паснедаўшы, я бег да Макухі, кожны раз выдумляючы прычыну. Цётка Марына сустракала мяне прыветліва, нават залішне прыветліва. А Сцяпан заўсёды лаяў Загурскага, вучыў мяне не паддавацца айчыму, бо калі я папушчуся, дык толькі і чакай, што Загурскі выжыве з хаты. Я цярпеў і цётчыны пахвалы і Сцяпанавы павучанні. Мы перакідваліся з Хрысцінай некалькімі словамі, абменьваліся позіркамі, пасля якіх я мог варочаць горы. Так беглі дні…

4

Фруза Салей была таварыская дзяўчына. 3 выгляду яна, вядома, не дужа эфектная, але, як толькі пачынае гаварыць пра кнігі, адразу забываешся на яе востры носік, на шыракаваты рот, на кароценькія рэдкія бровы, на шэрыя бясколерныя вочы — адным словам, забываешся на ўсе Фрузіны недахопы.

Не ведаю чаму, але неяк так вядзецца на свеце, што прыгожыя дзяўчаты часцей за ўсё пуставатыя, а тыя, што разумныя, не маюць вялікай прыгажосці. Стась кажа, што гэта разумны баланс прыроды. А я лічу, што — найвялікшая несправядлівасць. Прыгажосць і розум павінны дзяліцца пароўну.

Я быў разгубіўся, калі Фруза паявілася ў нашым Зарэччы. Мы з Хведарам везлі са станцыі ўгнаенне і за Пагостам дагналі дзяўчыну ў вузенькіх штоніках і рабенькім паліто.

— Глядзі,— здзівіўся Хведар,— адкуль тут гэтая божая задрыпа ў штанах паявілася?

Ён пад’ехаў зусім блізка і з усёй сілы націснуў сігнал. Машына загула, як пажарная сірэна. Дзяўчына падскочыла, нібы той заяц з перапуду, потым сіганула ўбок. Я пазнаў яе. Мне стала сорамна.

— Гэта бібліятэкарка,— сказаў я Хведару.

Ён спыніў машыну, адчыніў дзверцы і, высунуўшы ў іх галаву, іранічна заўсміхаўся:

— Даруйце, што напалохаў. Мо падвезці?

Я стрымана прывітаўся, думаючы, што Фруза дарэмна зусім надзела штаны. У горадзе, можа, штаны і прыстойная для дзяўчыны вопратка, а на вёсцы гэта ўсё роўна, што голай хадзіць — кожны будзе лупіць вочы.

— А не цесна нам утрох будзе? — запыталася Фруза, спрытна ўзлазячы на падножку.

— Не, вы толькі да Янкі цясней туліцеся, ён любіць гэта. Я і сам бы не супраць, але баранка ў руках.

Мне давялося пасунуцца, каб Фруза магла ўціснуцца ў кабіну.

Хведар усю дарогу падколваў бібліятэкарку, яна даволі дасціпна зводзіла яго хамаватыя жарты на бяскрыўдныя жарцікі, а я думаў, што трэба будзе запрасіць Фрузу дамоў і тут ужо не абмінеш матчыных калючых вачэй і вострага языка.

Усё, аднак, абышлося добра. Фруза мела дзіўны талент падабацца людзям. Я знарок (хоць гэта было не дужа прыстойна) пакінуў Фрузу, як толькі прывёў яе ў хату. А калі вярнуўся з надворку, дык убачыў, што маці вельмі міла гутарыць з Фрузай.

Потым мы гутарылі пра літаратуру. Я прызнаўся, што пішу нататкі аб сваім жыцці, дзе нічога не выдумана: усё спісана з нашага Зарэчча і зарачанцаў.

— Хоць гэта і нязручна, але мне хацелася б пачытаць твае нататкі,— сказала Фруза.— Вядома, калі не сакрэт. Я сама пішу вершы. Хочаш, прачытаю адзін. Толькі ты не смейся.

Яна раптам захвалявалася, зняла чамусьці акуляры, працёрла шкелцы. Без акуляраў у яе быў зусім іншы, больш мяккі выраз твару. Мабыць, яна была зусім блізарукая, бо занадта жмурылася.

Яе ўсхваляванасць напамінала мне маю, калі я напрасіўся прачытаць Шуры свой верш. I вось гэтая зразумелая ўсхваляванасць дашчэнту разбурыла маю насцярожанасць.

Чытала Фруза нараспеў і ўвесь час сарамліва і з надзеяй пазірала на дзверы, быццам хацела ўпэўніцца, што ніхто не перашкодзіць ёй уцячы. Я пахваліў верш. Фруза сканфузілася, пачырванела.

Яна прызналася, што пасылала гэты верш у раённую газету, а ёй параілі напісаць пра вывазку гною, бо цяпер па раёну аб’яўлен месячнік нарыхтоўкі ўгнаенняў. Мне таксама прысылалі не вельмі бадзёрыя адказы на вершы, таму я зноў адчуў блізкасць да Фрузы.

Чытала Фруза мае нататкі ўважліва, нахмурыўшы лоб. Часам яе вочы ўсміхаліся або станавіліся журботныя ці калючыя. Тады я заглядаў у сшытак, цікавіўся, якія мясціны выклікалі ў Фрузы тыя або іншыя эмоцыі.

— Ты, відаць, моцна кахаў Шуру,— сказала яна.

Я ўспомніў пра Хрысціну. (Апошні сшытак я чамусьці не адважыўся паказаць Фрузе.) Было крыху няёмка. Што сказаць? Калісьці мне здавалася, што я вельмі люблю Шуру. Але тая любоў растаяла, як веснавы туман.

— Як табе сказаць, каханне — гэта…

— А вось я ніколі не кахала. I мяне не кахалі. Я, Янка, непрыгожая. А непрыгожых каму ахвота любіць. Толькі і мне часам хочацца вялікага і прыгожага кахання. Таму я вершы пішу. I ўсё пра каханне.

Мне было шкада Фрузу. Праўда, хто яе пакахае? Кахаюць такіх, як Хрысціна. Але мне вельмі хацелася суцешыць Фрузу.

— Галоўнае не прыгажосць, а розум,— разважліва сказаў я.— Прыгажосць з гадамі вяне, а розум вастрэйшы робіцца…

Фруза паківала галавой.

— I ўсё ж добра быць прыгожай. Я часам, Янка, думаю, што прыгожая дзяўчына ніколі не шкадуе, што ў яе мала розуму, а вось непрыгожая заўсёды зайздросціць прыгожай.

Потым мы хадзілі па хатах. Фруза вельмі хутка знаёмілася з дзяўчатамі, ды і старэйшыя ставіліся да яе з павагай. Нават не звярталі ўвагі на вузенькія штаны і рабенькі палітончык. Я не зусім разумеў, чаго яна дамагаецца ад людзей, бо Фрузу цікавіла ўсё чыста, што можа цікавіць дапытлівага чалавека.

На развітанне мы зноў доўга гутарылі. Вось тады я і даведаўся, што Фруза няштатны інструктар райкома камсамола. Яна надавала мне безліч даручэнняў. Скажу шчыра, што ўпершыню за сваё жыццё я ўзяўся за іх з ахвотай. Такая ўжо яна дзяўчына, гэтая Фруза Салей…

3 усяго калгаса неўзлюбілі Фрузу толькі Восіпаў Хведар і Кузьма Цопа. Таго ж дня пад вечар я заглянуў у краму. Цопа стаяў за прылаўкам, нібы той манумент. За гэтыя месяцы ён раздабрэў, старэнькі халат, апошні раз мыты, відаць, вясной леташняга года, аж трашчаў на ім. У парозе стаялі вагі і дзве бочкі: адна з-пад фруктовага віна — дзевяноста капеек літр, другая з-пад селядцоў. На вагах і на бочках сядзелі шафёры з далёкіх калгасаў і некалькі нашых зарачанскіх аматараў дармаўшчынкі. Сярод іх быў і Хведар. Ён зусім сп’янеў, але не здаваўся.

— Чаго гэта зануда ў акулярах прыязджала? — запытаўся ў мяне Хведар.

Я пажартаваў:

— Кажа, хопіць ужо зарачанцам праводзіць культурны адпачынак у краме. Хоча раскатурхаць нашу глухамань. А мы ёй памагчы павінны…

Хведар грукнуў кулаком па прылаўку:

— Нагнала іх з Загурскім на нашу галаву. Культуры ім захацелася. А на які хрэн мне іх культура? Мне і без яе добра. Праўду я кажу ці не?.. Можа яшчэ дружыннікаў, як у горадзе, завядзе?..

— А ты што думаў,— каб падахвоціць Хведара, падаў голас Цопа.— Наступаюць на нас, як вясна на зіму. Хутка так цябе прыціснуць, што і пікнуць не пасмееш.

— Баюся я іх!

— Забаішся, як пятнаццаць сутак палучыш…— сказаў Цопа.

Хведар адразу скіс. Мне чамусьці падабалася Хведарава пужлівасць.

Я разумеў, чаму ён напалохаўся, і абрадаваўся: прыходзіць канец яго-наму верхаводству ў вёсцы.

3 таго дня пачала расці між намі варожасць. Я ўсё больш бачыў Хведараву грубасць, а ён адплачваў мне нянавісцю, стараўся абразіць на людзях, а калі быў п’яны, пагражаў: «Пачакай, інцілігенцік, я з табой яшчэ на кароткім замыканні сустрэнуся».

Ішлі дні, але «кароткага замыкання» не было. Затое іншая падзея на нейкі час аглушыла мяне.

5

3 вялізнага аркуша паперы чорныя і чырвоныя літары запрашаюць людзей у маю хату, дзе кожны дзень з сямі да дзесяці вечара можна атрымаць або абмяняць кнігу. Я доўга прыглядаюся да размаляванага аркуша. Чагосьці ў ім як бы нестае. Я дастаю з шафы скрутак з матчынай тканінай на плацце. Якраз тое, што трэба. Тканіна загорнута ў фірменны аркуш, на якім намалявана дзяўчына з моднай прычоскай і энергічна працягнутай рукой. «Наведайце магазіны Белдзяржунівермага!» Цяпер патрэбна капірка. Яна ляжыць у табелі. Я пераводжу малюнак на аб’яву, размалёўваю дзяўчыну ў зялёны і чырвоны колер. Выходзіць не вельмі добра, затое такую аб’яву ніхто не абміне.

Мяне, праўда, крыху бянтэжыла адно. Маці паабяцала была спаліць кнігі, або ў лепшым выпадку выкінуць іх у сенцы.

— Колькі ж табе працадзён за гэты тлум будуць налічваць? — запыталася яна, калі я сказаў, што ў нашай хаце адкрываецца бібліятэка-перасоўка.

— Гэта без працадзён, на грамадскіх асновах.

— Зусім бясплатна? — здзівілася маці.— Дык на ліха такая работа?

— Разумееш, мама, пры камунізме ўсе так працаваць будуць, не за плату.

— А сена каровам на зіму пры камунізме як будуць — па кустах касіць? Таксама на тваіх гэтых асновах?

— Пойдзеш у сталовую, і табе дадуць малака.

— Хведарыха ўсё роўна ашукае, дзве кварты вып’е,— кажа маці і ўжо зусім сур’ёзна аб’яўляе: — Вось што, сыночак, пакуль той камунізм, дык я кнігі гэтыя або ў грубцы спалю або ў сенцы выкіну. Не хачу я, каб мне падлогу тапталі. Мыць яе на грамадскіх пачатках не будуць: трэба самой спіну гнуць.

А ўвечары, калі прыйшоў Загурскі і маці паскардзілася яму на мяне, усё перамянілася. Загурскі спакойна, але пераканаўча давёў маці, што трымаць бібліятэку ў хаце пачэсна. Маці згадзілася і нават памагла мне расставіць кнігі.

I вось я напісаў аб’яву. Трэба толькі яе добра прыклеіць, каб хто не сарваў са сцяны. Для гэтага неабходна зварыць клей. Крухмал, здаецца, ёсць.

Неўзабаве я выскокваю на вуліцу з аркушам паперы, які дыміць парай. Клей намёртва прысушвае аб’яву да сцяны. Я адыходжуся крыху далей. Са сцяны азвярэла глядзіць на мяне чырвона-зялёная дзяўчына. Здаецца, яшчэ хвіліна, і яна саскочыць на зямлю, агрэе адведзенай рукой па твары.

Суботні дзень дагарае за Чыжоўкай. Сонца цяпер заходзіць пазней, праходзячы па небе значна большую дарогу. Можа таму яно выдае як бы стомленым. 3 русаковіцкага канца вёскі ў краму да Цопы ідзе Хведар. Ён спыняецца на дарозе, чытае аб’яву і аж заходзіцца ад смеху.

— Вось дзівак…— кажа ён, нарагатаўшыся ўволю.— Такі малюнак варта было б павесіць на Пелагеінай хаце. Ад мужчын адбою не было б… Кінь ты гэтую лухту, пайшлі да Цопы, расціснем бутэлечку і — у Халябы. Я цябе там з адной штучкай пазнаёмлю. Прыгожая, шэльма!.. Хрысціне тваёй да яе, як Халімону Лепятуху да Мікалая Угодніка.

— Ты Хрысціну не чапай,— кажу я.— Не дужа мне прыемна твае паклёпы слухаць.

— Ну і дурань ты, Ваня,— нязлосна кажа Хведар,— Усе дзеўкі на адзін капыл… Дык не пойдзеш да Цопы?

— У мяне грошай няма, каб хадзіць у краму.

— Сумленныя багатымі не бываюць.

— Табе падабаецца, відаць, быць несумленным?

— Так, як табе бедным,— адказвае Хведар і, насвістваючы «Чыжыка», ідзе ў краму.

У хаце прыцемкі. Зараз зусім сцямнее, тады я пайду да Хрысціны.

Кажуць, што сёння ў Астроўне дзяўчаты ладзяць вечарынку. Можна будзе забрацца ў закутак і, абняўшыся з Хрысцінай, прасядзець увесь вечар.

Я пачынаю пераапранацца, цешачыся з думкі, як нам будзе добра з Хрысцінай. У хату ўваходзіць маці.

— Да Макухі сваты паехалі. Кажуць, па-старому сватаць будуць.

Маці апранае кажушок з чорных дубленых аўчынак, завязвае белую шарсцяную хустку і выбягае з хаты, сказаўшы напаследак:

— Даўно у нас вяселляў па-старому не гулялі. Хоць маладыя гады ўспомнім…

Пакуль маці збіралася, я, сцяўшыся ад болю, маўчаў. Было боязна гаварыць, бо сваім хваляваннем я выдаў бы сябе. Цяпер, як ніколі, я баяўся матчыных кпінаў. Потым, калі маці пайшла, я падбег да акна, углядаўся ў пахмуры вечар, што апускаўся на вёску. Мне хацелася ўбачыць у гэтых рэдзенькіх прыцемках штосьці страшнае, такое, што само па сабе сведчыла аб канцы жыцця на зямлі. На маё здзіўленне, нічога не змянілася.

Хведарышыны дзяўчаты везлі на саначках з крыніцы ваду ў чорнай абледзянелай бочцы. Над Карусёвай хатай слаўся дым. 3 таго часу, як Карусіха нарадзіла двойню, увечары над хатай заўсёды ўецца дымок. У шэрым, непрыветлівым небе ляцела ў лес чарада варон… Усё было, як і заўсёды. Тады я падумаў, што сваты прыехалі не да Хрысціны, а да Дзям’янавай Марыны. Вядома, да яе. Маці ж ні слова не сказала пра Хрысціну. Але трывога не хацела развітацца са мной. Нешта такое было ў Хрысцініных паводзінах, што насцярожвала мяне ўсе гэтыя дні пасля той незвычайнай ночы.

Я не ведаў, што рабіць. У хаце мне не сядзелася, але паказацца на людзі, было боязна. Урэшце я не вытрымаў — пайшоў. Як я не пераконваў сябе, што сваты прыехалі да Марыны, але павярнуў ў той бок, дзе жыла Хрысціна.

Хмары закрывалі месяц, таму было цемнавата, але не так, як звычайна, калі цемра слепіць вочы: навокал як бы бруілі невыразныя, мяккія змрокі. Яшчэ здалёк я ўбачыў людзей, што тоўпіліся пад вокнамі Макухавай хаты. Мяне адразу абдало гарачай хваляй. Ну вось і ўсё… А казала, што любіць!.. Было так крыўдна, што снег, вечар, дарога, вёска, прысады — усё на свеце страціла сваё рэальнае існаванне. Навокал панавала панылая пустата. Цяпер мне было ўсё роўна, куды ісці. Я павярнуў назад. Але дарога дамоў аказалася закрытай. 3 гары з песнямі ішлі дзяўчаты. Сустракацца з імі мне не хацелася. Таму я пайшоў туды, дзе стаяў натоўп.

Ля Сцяпанавай хаты гаманілі людзі. Праз вокны на двор падалі яркія палосы святла. Людзі, што траплялі ў яркае святло лямпы, здаваліся дзіўнымі, нежывымі ценямі. Цені мітусіліся, ківаліся, быццам прывязаныя да нітачак марыянеткі.

Я паспрабаваў трымацца далей ад святла. Але мне вельмі хацелася пабачыць Хрысціну. Я чамусьці падумаў, што яе прымусілі прыняць сватоў. Можа яна чакае таго імгнення, калі паяўлюся я і выратую яе ад гэтай назолы-жаніха. Перада мной адразу ж узніклі прывабныя малюнкі смелага выратавання любімай, дзікай пагоні жаніха, крывавага бою на лясной заснежанай паляне, уцёкаў з Хрысцінай у далёкія краі.

Праціснуцца да акна было нялёгка. Але што не зробіш, калі вырашаецца не толькі твой асабісты лёс. Прыціснуты людскімі плячамі да аканіцы, сціснуты, як у клешчах, з усіх бакоў, я ўсё ж зазірнуў у акно.

Першае, што я ўбачыў, быў рог стала, на якім красавалася батарэя бутэлек. Потым, за імі, я разгледзеў Сцяпана. Ён нешта гаварыў, па прывычцы падскокваючы на крэсле. Затым убачыў цётку Марыну ў новым плацці і квяцістай кашміравай хустцы. Яна стаяла да нас спіной, засланяючы астатніх гасцей. Нарэшце адышлася, і тады перада мной паявіўся знаёмы, падобны на аўсяны блін, плоскі твар з маленькім носам. Гэта быў той самы чалавек, што стрэўся мне тады, як я ехаў на нараду ў калгасную канцылярыю. Побач з ім сядзела Хрысціна і ўсміхалася.

Ні ценю смутку! Калі ж яна прыкідвалася — тады ці цяпер? Ах ты, падлюга! Мне хацелася крычаць, плакаць, бегчы ў ноч ад сораму і гора. Але я стаяў. Жаніх, нахіліўшыся да Хрысціны, нешта гаварыў ёй на вуха. Яна павярнулася да яго тварам. У вачах зацікаўленасць. Ён паклаў руку на яе спіну, тоўстымі, каструбаватымі пальцамі ўчапіўся за плячо. Чаму яна не абураецца?..

Я неяк выбраўся з натоўпу і тут жа трапіў у кола дзяўчат.

— Дзеўкі, глядзіце, Янка!..— пачуў я голас Анюткі Шкілета.

— Гароху цяпер не сеем, а то вянок сплялі б,— азвалася Халімонава Алена.

— Ой, трэба ён ёй быў… Вучаныя дужа ненадзейныя жаніхі.

— Памаўчала б лепей.

— Яначка, я вольная і далібог не здраджу. А цалавацца не горш за Хрысціну магу.

Какосцікава Верка зарагатала са свайго жарту, а нехта сіпата вылаяўся:

— У каго што, а ў нашай Веркі адно пацалункі на ўме.

— Паскуда, цьфу табе, дурань.

Дзявочыя кулакі дружна замалацілі некага па спіне. Я скарыстаў замяшанне і, не доўга думаючы, плетануў дамоў.

Вяселле было прызначана на наступную нядзелю. Мне здавалася, што Хрысціна спяшаецца знарок, каб хутчэй уцячы ад маіх разгневаных вачэй. Я стараўся пабачыць яе, але яна была вельмі занятая.

Русаковіцкая краўчыха Улляна Жылка ўвесь дзень шыла вясельныя ўборы, і Хрысціна павінна была сядзець дома або ездзіць у горад за тканінай. «Зрэшты,— думаў я,— проста яна не хоча сустракацца. Сорамна. Клялася ў каханні, а замуж ідзе за другога». Часам у мяне ўзнікала неадольнае жаданне пайсці да яе самому. Але смеласці не хапала. Таму я пакутаваў удвая.

I ўсё ж мы сустрэліся. Я падпільнаваў Хрысціну, калі яна вярталася з кардонскай крамы. Пра тое, што яна паехала ў Кардон без праважатага, я дазнаўся ад Анюткі Шкілета.

У ляску ля рэчкі я прастаяў гадзіны дзве. Перадумана за гэты час было шмат. Я то ўзгараўся гневам, і тады мне здавалася, што ненавіджу Хрысціну і магу зрабіць нешта брыдкае, то астываў, набіраўся развагі, і тады Хрысціна паўставала перада мной ва ўсёй прыгажосці сваёй душы. У такія мінуты я любіў яе яшчэ больш і гатовы быў плакаць ад гора. Дзве гадзіны чакання ўтаймавалі мае страсці. Калі сані з Хрысцінай паявіліся на дарозе, я быў такі азяблы, што бадай ужо не мог вымавіць слова. Адзінае, на што я быў здольны — выйсці на дарогу.

— Ой, як ты мяне напалохаў! — усклікнула Хрысціна, калі я, нібы здань, перагарадзіў дарогу.

Я пазіраў на яе румяныя ад марозу шчокі, на цёмна-сінія вочы, якія яна ўсё хавала ад мяне, на яе маленькі зграбны носік, чамусьці заўсёды прыемна халаднаваты, на чорныя кудзеркі валос, што выбіліся з-пад хусткі і пакрыліся інеем,— і не мог вымавіць слова. Яшчэ ніколі Хрысціна не была такая прыгожая.

Я стаяў, апусціўшы рукі, быццам прамёрз наскрозь. Толькі ў грудзях цеплілася кволая надзея на нейкае шчасце, што абавязкова не абміне мяне. Хрысціна ўсё яшчэ сядзела на санях, абломвала галінкі даўгаватай бярозавай хварасціны, якой паганяла каня. Гэтае мітуслівае мільгаценне рук і нейкая пакорліва-прыгнечаная постаць дзяўчыны выклікалі ў маёй душы дзіўнае пачуццё жалю і злоснай радасці: ага, табе сорамна.

Абое адчувалі сябе няёмка, і гэтае пачуццё ніякаватасці стрымлівала мяне ад грубых слоў. Я адчуў толькі, як зноў пачало гулка біцца сэрца ды на вочы быццам напаўзаў туман. Хрысціна, сані, конь, лес — усё пачало аддаляцца, страчваючы рэальныя абрысы.

— Што ты тут рабіў? — пачуў я здалёк чужы голас.

Я маўчаў. Няхай гаворыць сама. Няхай ёй, а не мне, будзе сорамна. Адразу ж у галаве замітусіліся думкі-мары, і тады я на ўсё паглядзеў іншымі вачыма. Няпраўда ўсё гэта! Сон. Хрысціна не выходзіць замуж…

Я зрабіў некалькі крокаў. Убачыў, як спалохана паглядзела на мяне Хрысціна, хацела ўсміхнуцца і не змагла.

— Хрысціна…

Яна саскочыла з саней, падхапіла ў жменю пухкі снег.

— Ой, Яначка, ты ж шчаку адмарозіў… Белая зусім. Тры яе снегам.

Цяпер я бачыў яе вялікія сінія вочы, напалоханыя і лагодныя, з затоенай у іх любоўю. Дурны я. За шчасце ж ваяваць трэба, а я раскіс…

Яна пачала церці снегам шчаку і, мабыць, ад няёмкасці гаварыла пяшчотным голасам:

— Ну вось, вось…. Пачакай крыху. Ну, што ты, Яначка… Які ты смешны.

Я хацеў абняць яе, нязграбную ў кажушку, прытуліць да сябе. Хрысціна старалася адштурхнуць мяне, адвесці мае рукі. А ў маіх вушах чамусьці чуўся Хведараў голас: «Дзеўкі моцных любяць. Намерыўся да якой, дык ужо не адступай…»

Рукі ніяк не маглі ўтрымаць Хрысціну. Яна прыгінала галаву і тады вельмі лёгка выкоўзвалася з абдымкаў. Нейкае дзікае пачуццё зламаць, перамагчы дзяўчыну, адчуць, як яна заціхае ў тваіх абдымках, рабіла мяне моцным і нахабным.

— Ашалеў ты, ці што?.. Людзі ж кругом.

Я на імгненне адпусціў яе. Навокал нікога не відаць. Зноў падманула. Ах ты… Цяпер я прымушу цябе скарыцца.

Сцяўшы зубы, Хрысціна штурханула мяне ў грудзі. Я адчуў, што губляю раўнавагу, падаю ў снег. Мяне душылі крыўда і злосць.

— Ах ты, падлюга!.. Праклятая гадаўка!.. Думаеш, адна ты на свеце. Ідзі за гэтага недарэку, за гэту сволач…

Усё навокал мігцела, вярцелася, і сярод гэтай мітусні аставаўся спакойным Хрысцінін твар. Я змоўк. Было прыкра і сорамна.

— Які ты, Ваня!..

У голасе Хрысціны спагада. Яна абяззбройвае мяне. Стаю, як той вінаваты хлапчук. Даўкі, горкі камяк засеў у горле, а вочы слязяцца ці то ад ветру, ці ад крыўды на сябе і на Хрысціну.

— Чаго ж мы стаім? Садзіся во ў сані, паедзем.

Я сеў поруч. Лепей было б горда павярнуцца і пайсці. А я сяджу і моўчкі перажываю сваю прыніжанасць.

Конь пляцецца нага за нагу, і сані слізгаюць амаль нячутна. Наперадзе, спіной да мяне, Хрысціна. На яе плячах трапечуць кароценькія кутасікі хусткі. Яны як жывыя і, здаецца, быццам пацьвельваюцца з маёй панурасці.

— А я думала, што ты ціхі,— паварочваецца да мяне Хрысціна. У яе вачах зноў іскрынкі смеху. Але я стараюся не заўважаць іх.

— Каб ты за каго другога выходзіла,— кажу я, нібы даючы згоду на наша расстанне.

Хрысціна задумліва ківае галавой.

— Дзівак ты, Ваня. Наша з табой каханне для абаіх не шчасце, а гора. Ды і каго я лепшага прычакаю. А маці вунь не дае спакою: ідзі замуж, ды і ўсё…

— Я люблю цябе, ты ж ведаеш…

— Усё гэта, Яначка, выдумка адна. Пасля сам бы раскайваўся. Помніш, як ты быў спалохаўся, калі я сказала, што цябе мая маці ўпадабала? Думаеш, не заўважыла я тады?

— Няпраўда гэта! Няпраўда!..— я хлушу, бо мне здаецца, што ў гэтым ратунак.— Як ты магла падумаць такое?

— Не, Ваня,— кажа Хрысціна,— гэта праўда. Я знаю, што ты мяне і цяпер любіш. А толькі любоў гэтая кароткая, нетрывалая… Не, Ваня, не кажы, я ўсё разумею. Я і сама галаву сабе зачмурыла. Палюбіла я цябе. А пасля падумала ды і назад. Думаеш, мне лёгка? Толькі нічога ў нас не выйшла б. Ды і не такая я, каб чужое шчасце ў ахвяру прымаць. Ты яшчэ, Ваня, знойдзеш дзяўчыну. Што я? Простая дзеўка. А ты вучыцца хочаш. Нашто я табе буду, як станеш вучаны. А цяпер і гаварыць не варта. Сасватана я, і дарогі назад няма… Ну, чаго ж ты галаву апусціў?..

Хрысцініна рука лягла на маё плячо. Нібы змярцвелы, я сядзеў, панурыўшы галаву, думаў. Навошта тады жыць, калі не будзе Хрысціны, калі я ніколі не пачую яе прыглушанага шэпту?

— Хрысціна,— кажу я, сам баючыся сваіх слоў,— ты мяне пачакай яшчэ год. Хочаш, я нікуды не паеду з вёскі?

Хрысціна маўчыць. Твар у яе, як ніколі, сур’ёзны і пахмурны. Пра што яна думае? Чаму яна баіцца адмовіць таму, нялюбаму? Як усё складана на свеце. А можа гэта толькі здаецца? Можа ўсё залежыць ад мяне? Можа трэба быць такім рашучым, як Восіпаў Хведар? Не, я такім не магу быць. Каханне патрабуе пяшчот, павагі, сумленных, шчырых адносін. Няхай я буду пакутаваць, абы Хрысціна адчувала сябе шчаслівай… Ах, да д’ябла ўся гэтая развага!.. Тады што рабіць? Як даказаць ёй сваю адданасць? Божа, як бы я песціў яе! Як кахаў бы!..

Мы мінаем лес, выбіраемся на ўзгорак, адкуль пачынаецца поле, роўнае, як стол. У далечыні відаць наша вёска, аснежаныя прысады. Як было б добра, каб вось так мы праехалі па вуліцы ўдвох з Хрысцінай… Колькі зайздросных вачэй цікавалі б за намі праз замёрзлыя вокны.

— Ваня, табе лепей пешшу пайсці. Не хачу, каб людзі плявузгалі.

Хрысціна просіць пакорліва і ціха, і гэта кранае мяне. Я моўчкі злажу. Стаю ля саней, пазіраючы на Хрысціну, і нічога не бачу, апрача заінелых валасоў, што пасмачкамі ляжаць на лбе.

— Ты, Ваня, не крыўдуй — так лепш,— кажа Хрысціна і ціха кратае лейцы. Сані паволі вязуць ад мяне Хрысціну. Яна згорбілася і цяпер нагадвае старую, пакрыўджаную горам жанчыну.

Чаго ты стаіш? Спыні яе. Яшчэ не позна. Думкі, аднак, не выклікаюць рашучасці. Яны пакорлівыя і вельмі мітуслівыя.

6

Вяселле гулялі па-старадаўняму: з песнямі, выкупам, маршамі, караваем, з бясконцым «горка». Два дні ўзапар у Макухавай хаце ідзе п’яны, надакучлівы і, здавалася, нікому непатрэбны спектакль. Удзень госці спалі, і зарачанская вуліца як бы адпачывала ад шуму і гоману падвяселеных гарэлкай людзей. Пад вечар госці насіліся, як ачмурэлыя, па вёсцы, каталі на параконках шаферак і сваццяў. Потым пілі гарэлку, крычалі асіплымі галасамі: «Горка!»,— аж было чуваць на вуліцы.

Шчыра кажучы, я нават радаваўся, што вяселле ідзе не так, як прынята цяпер, а як было некалі, тады, калі жаніліся нашы дзяды. Вяселле па старадаўніх звычаях нібы прыніжала жаніха. Мне толькі было шкада Хрысціну.

Я ішоў па шырокай, утаптанай вуліцы. Пад нагамі хрустка парыпваў снег, і звонкае водгулле замірала недзе пад чорнымі стрэхамі хат. Над вёскай, у самым зеніце, вісеў поўны, сыты месяц, адзінокі на чыстым небе. Яркае святло фарбавала снег у сіні, халодны колер; як акінуць вокам, ляжала гэтая блакітнаватая прастора, дзе-нідзе перакрэсленая чорнымі ценямі прысадаў і хмызнякоў. Усё было як у тумане, і ўсё чамусьці ціха дрыжала.

На двары, ля Сцяпанавай хаты, стаялі людзі, ляпіліся да вокан, прагна зазіраючы ў хату, быццам там мелася адбыцца якое дзіва. Два п’яныя сваты, стоячы на дарозе, пераконвалі адзін аднаго, што зімы раней былі халаднейшыя.

Недзе далёка, можа нават у Кардоне, адзінока гарэў у акне прыветлівы агеньчык. Ён быў чырванавата-жоўты і вельмі цёплы. Я пазайздросціў таму чалавеку, што сядзіць пры ім. Мяне пацягнула ў хату. Там я запалю лямпу, вазьму ў рукі кнігу, і хтосьці, вось такі, як я, адзінокі падарожнік па заснежаных дарогах, убачыць у акне прыветлівы аганёк і таксама ажыве душой…

Ззаду пачуліся таропкія, частыя крокі. Мне не хацелася азірацца, бо тады мог прапасці мой настрой, такі дарагі мне ў гэтае імгненне. Крокі набліжаліся і як бы замаруджваліся. Хто ж усё-такі ідзе дамоў? А што, калі Хрысціна? Дзівак ты, Янка, Хрысціна цяпер, чужая і далёкая, сядзіць за сталом…

— Во прыгожа як! Здаецца ніколі не было такога хараства.

Я здзівіўся: Шура! Чаго яна тут? Адкуль ідзе?..

Шура спынілася, абое мы доўга глядзелі ў далячынь, што недзе на самым даляглядзе гублялася ў сіняватай смузе.

— Мне, Янка, часам таксама хацелася пабыць адной,— сказала Шура.

У яе словах я адчуваў папрок сабе, але ён не пакрыўдзіў мяне. Наадварот, я быў удзячны Шуры, што яна разумее мяне.

— На адзіноце, ды ў такую ноч, добра думаецца,— сказаў я.— А бывае ў цябе так: ідзеш або сядзіш дзе ў зацішку, марыш бясконца і толькі аб харошым?

— Яшчэ колькі! Помніш, як тады, на востраве. Я так зачыталася, што зусім забылася, дзе я.

Я прамаўчаў, бо ўспамін захліснуў мяне, абудзіў невыразнае забытае даўно пачуццё замілаванасці да таго цудоўнага дня.

— Давай, Янка, пройдземся да бярозавага гаю. Каб ты бачыў, якія там цяпер цені ляжаць на снезе! Фіялетавыя… Помніш, як у Блока: «фиолетовые тени на эмалевой стене…» А ты, Янка, пішаш вершы? Ці можа кінуў? Табе трэба пісаць.

Я быў удзячны ёй. Чамусьці падумалася, што Хрысціна ніколі не цікавілася, ці пішу я.

У бярозавым гаі на блакітным снезе ляжаў тонкі ўзор фіялетавых ценяў. Яны былі невыразныя, а часам ледзь прыкметныя і толькі ў самай глыбіні гаю панавалі над мёртвай сінізной. 3 бярозак церушыўся долу нябачны снежны пылок, асядаючы на вопратцы. Нізка, ледзь не да зямлі, звісалі, тонкія галіны, усе бялюткія і бухматыя ад інею. А за гаем, на полі, аж да самага возера, іскрылася пад месяцам светлая сцежка, усё звужаючыся, як промнік далёкага пражэктара. Нечым яна нагадвала тую месячную сцежку на возеры, што мы бачылі з Шурай. Толькі цяпер яна выглядала халоднай.

Мы маўчалі. Не хацелася парушаць чароўную цішыню, не хацелася гаварыць, бо кожны з нас, мабыць, адчуваў такое, што не выкажаш словамі.

Потым мы ішлі па вузенькай, у адзін след, сцежцы. Шура наперадзе. Я бачыў яе маленькую постаць у кароткай тужурцы, слухаў, як спявае пад яе нагамі снег, і чамусьці сарамліва ўспамінаў пра наш разлад. Як цяжка зразумець, хто твой сапраўдны сябар, а хто толькі прыкідваецца ім.

Назаўтра нявесту адпраўлялі да жаніха. Спачатку з хаты вынеслі цяжкую акаваную скрыню. Калі яе падымалі на грузавую машыну, хтосьці са сватоў пакаўзнуўся, і вялікая чорная скрыня грукнула на зямлю. Вечка адчынілася.

— Знарок упусцілі,— зашапталіся жанчыны,— каб усе бачылі, што поўная скрыня.

— Макухавы штучкі…

— Ого, ён пахваліцца любіць…

Потым на машыну грузілі пасцель, швейную машыну, ложак. Грузілі спакваля, каб кожны мог удоваль наглядзецца на пасаг, які бацькі даюць за дачкой, які жаніх атрымлівае за нявестай. Было ў гэтым нешта нявартае чалавечага гонару. Я зноўку шкадаваў Хрысціну. Мне яна была дарагая без пасагу. Я забраў бы яе ў адным тым кажушку, які быў на ёй, калі мы сустрэліся ў той незабыўны дзень…

Гарластая, крыклівая свацця, чырвоная ад марозу і хмелю, выйшаўшы на ганак, запела развітальную вясельную песню:

Дадому, сваткі, дадому:

Паелі конікі салому…

Следам на ганак вывелі Хрысціну. Яна плакала і, як мне здалося, не толькі па даўняму звычаю, а ўсур’ёз. Мабыць, на яе месцы плакаў бы кожны. Потым на двор выкуліўся жаніх у доўгім паліто наросхліст.

— Хлопцы, пакажам, што такое шафёры? Га, хлопцы?

Сват ўзяў яго пад руку, нешта зашаптаў на вуха.

Хрысціна спынілася насупраць натоўпу, пакланілася, амаль кранаючыся рукой снегу. У гурце загаласілі жанчыны. Плач балюча драпаў па сэрцы. Я пачаў выбірацца з натоўпу, каб не бачыць і не чуць прыніжанага развітання «паланянкі».

Потым вуркаталі машыны, гаманілі людзі, і снежны пыл курыўся над дарогай. Настала цішыня. А ў ёй раздаўся спакойны, разважлівы голас:

— Дзівакі, з вяселля ціятры наладзілі…

Гаварыў Даніла Налягач. Мы пайшлі з ім па выслізганай палазамі вуліцы. Даніла трымаў рукі за спіной і можа таму выдаваў сутулым і старым. Гаварыў ён нібы сам з сабой:

— Чаго людзі даўніны трымаюцца? Я, Сітоў, законам забараніў бы даўняе ўзнаўляць. Яно, здаецца, глупства: ці вялікая шкода, што вяселле на стары капыл ладзілі, а толькі, я табе скажу, гэта — як тайны падкоп. Ты, Сітоў, мабыць, і не памятаеш, як гэта вяселлі па-старому ладзіць? А яны цябе навучылі. Дурное ж на ўсё жыццё помніцца. Пасаг, каравай, выкуп… Я табе так скажу, мы са сваёй трыццаць чацвёрты год жывём, дай бог кожнаму. А вяселле сваё я вось як спраўляў. У данькаўскага папа батрачка была. Я тады толькі з арміі вярнуўся, у Туркестане ваяваў басмачоў. Сустрэліся мы з ёй, пакахаліся. Бачым — адзін без аднаго жыць не можам і парашылі жаніцца. Запрог я каня, пад’ехаў увечары да папоўскага дома, пастукаў у акенца. Яна, значыць, выкінула хатулёк праз акно, а потым сама вылезла. Вось і пачалі жыць. Поп гады два ўсякіх ліхаў нам прарочыў, а мы па сённяшні дзень шчасліва жывём.

Дзядзька Даніла нейкі час крочыў моўчкі, але, відаць, гэтая думка трывожыла яго:

— Будзеш жаніцца, Янка, дык не рабі п’янага вяселля. Агідна…

Штосьці ў словах дзядзькі Данілы нагадвала мне ўласныя думкі. Не хацелася мірыцца з усім тым, што яшчэ адмяжоўвае вёску ад горада, ставіць яе на другі план.

— Дзядзька Даніла, а чаму вы не зойдзеце па кнігу? — запытаўся я.

— Мне ўжо без акуляраў чытаць цяжка. А купіць іх ніяк не адважуся. Вось так і гарую. Паслухаць бы і рад быў, ды каму захочацца час траціць… I сабрацца няма дзе.

Мы развіталіся, так і не дасказаўшы тое, што абавязкова трэба было сказаць.

НАСТУП

Незакончаны раздзел

1

Раніцай падзьмуў паўднёвы вецер. Ён прынёс па-веснавому мяккую цяплынь і безліч забытых за зіму пахаў. Апоўдні пад несціханы крык пеўняў з-за лесу выпаўзла густая блакітна-шэрая хмара. Яна заняла паўнеба і, нібы замарыўшыся, спынілася недзе над Данькавым.

Ноччу секануў буйны, цёплы дождж. У непрасветнай цемрачы — хоць выкалі вока — ён глуха лапатаў, сіпеў, растапляючы снег; гулі і звінелі імклівыя ручаіны. Усё навокал набрыняла вадой і цеплынёй. Было духатліва і парна, аж ламіла косці.

А назаўтра, абмытыя дажджом, непрывычна чарнелі палі. За ноч снег нібы злізала. Усё навокал памаладзела. Лысы пагорак зелянеў маладой рунню, і канава на імшары таксама зелянела ад асакі, а вярба за ноч пажаўцела, бо набрынялыя пупышкі патрэскаліся, і з іх здзіўлена пазіралі на свет жоўтыя коцікі.

Над Зарэччам таяў туман. Скрозь парадзелыя хмары прабівалася сонца. Дзень абяцаў быць цёплы. Таму з самай раніцы не сядзелася ў хаце. Хацелася на прастор палёў.

Я пайшоў на возера. Не ведаю чаму, але яно вабіла да сябе, і ўночы я часта сніў зялёны востраў ды срэбраную месячную сцежку на вадзе.

Дождж растапіў снег, і цяпер на лёдзе стаяла падсіненая спадыспаду вада. Лёгкі вецер гнаў па ёй дробныя хвалі. Яны падкатваліся да рудых чаратоў, спакойна лажыліся між высокіх сухіх сцяблін. Праз возера бегла чорная дарога, адзінае, што засталося ад зімы і што паволі размывала вада. Далей вырастаў проста з вады хмызняк — гэта быў наш востраў, які абмывала цяпер веснавое разводдзе. Над востравам у асмужаным туманам небе звінелі жаўранкі, а ў бярозавым гаі стаяў грачыны гармідар. Я ўспомніў, як ахрыпла кувала зязюля, калі мы з Шурай сядзелі на востраве. Успамін не абудзіў былых пачуццяў: яны заглушыліся іншымі, больш моцнымі і стойкімі.

Смешна пытаць у зязюлі, колькі табе наканавана пражыць вёснаў. Жыццё вымерваецца не гадамі, а тымі справамі, якія зрабіў чалавек. Чаму я раней пра гэта не думаў?

Я марыў пра жыццё лёгкае і простае, як найкарацейшую адлегласць між дзвюма кропкамі: школа — універсітэт. Выйшла не так, як марыў. Прамых дарог на свеце не бывае…

Уночы, калі над Зарэччам страляў пярун, а маланкі скрыжоўвалі свае вострыя пікі, да нас у хату прыбегла Шура.

— Дзядзька Платон, бацьку нешта нядобра… Доктара трэба…

— Што ў яго? — запыталася маці паспешліва надзяваючы плацце.

— Сэрца, мабыць…

Загурскі вывеў з хлява матацыкл. Яркае святло фары прарэзала цемру. Было добра відаць, як у белым промні скачуць частыя дажджавыя кроплі.

— Праз гадзіну чакайце,— крыкнуў Платон і знік у начы.

Мы стаялі на ганку, прыслухоўваючыся да сіпення дажджу. Час ад часу асляплялі маланкі, следам грукаталі раскаты грому. Шура сабралася дадому, і маці загадала мне праводзіць яе. Я накінуў на плечы Платонаву плашч-палатку. Мы выйшлі на вуліцу.

На Шуры была кароценькая жакетка, уся мокрая.

— Давай разам накрыемся,— сказаў я Шуры і накінуў палу плашч-палаткі на яе.

Па вуліцы, з горкі, беглі ручаі. Ногі адразу прамоклі. Але ісці побач з Шурай было прыемна. Яна выдавала маленькай, прыгорбленай горам дзяўчынкай. Мне хацелася, каб Шура адчула, які я ўважлівы і клапатлівы. Таму я раз-пораз захутваў яе ў плашч-палатку, баючыся, каб яна не прастудзілася. А на дварэ было парна. Навальніца і ноч не астудзілі дзённай гарачыні.

У Данілавай хаце свяціліся вокны. 3 нейкім затоеным страхам мы ўзышлі на ганак, адтуль у сенцы. Я не адставаў ад Шуры, трымаючыся ў цемры за яе плячо. Так мы і ўвайшлі ў хату.

Дзядзька Даніла ляжаў на падушках, закінуўшы галаву, цяжка дыхаў. Убачыўшы мяне, ён папрасіў падысці бліжэй.

— Бачыш, не ў пару скапыціўся,— сказаў ён, відаць, думаючы пра тое, што праз тыдзень-два трэба пачынаць сяўбу.

Я маўчаў. Чамусьці мне прыгадаліся тыя дні, калі, хворы на грып, дзядзька Даніла не ляжаў у пасцелі, а бегаў па брыгадзе. Можа ў ягонай гэтай хваробе вінаваты я. Заняты сваім каханнем, я тады не шмат думаў пра работу. Мне было няёмка. Чаму я быў такі няўважлівы і не падмяніў дзядзьку Данілу?

— Давядзецца, Яначка, табе аднаму цяпер ваяваць.

— Вы яшчэ, дзядзька, паправіцеся,— сказаў я.

— Дождж — гэта добра,— як бы думаючы ўголас, гаварыў дзядзька Даніла.— Па маіх прыкметах лета сёлета будзе сухое, так што старайся сяўбу хутчэй кончыць.

— Ды што ты адыходную завёў…— не вытрымала Даніліха.— Ляжы во, пакуль доктар прыедзе.

Але Даніла не ўмеў ляжаць ціха. Праз колькі хвілін ён зноў пачаў разважаць уголас:

— Людзі, брат ты мой, на нас спадзяюцца. Так што глядзі, каб не падвёў іх. А палкі ў колы ў нас яшчэ ёсць каму ставіць. У жызні яно так, Янка, бывае: удзесяцёх воз цягнуць, а адзін падлюга суне палку ў кола і — увесь воз спыніцца… Я гэта гавару, каб ты не міндальнічаў са зладзеямі ды гультаямі. Пасля людзі дзякуй скажуць.

Даніла заплюшчыў вочы. Мабыць, яму цяжкавата было гаварыць. У глухой цішыні, што настала, было добра чуваць, як у палісадніку лапоча дождж. Я падышоў да акна, пачаў углядацца ў шэры змрок. На поўдні ўжо святлела неба, і чорны край бухматай хмары выразна віднеўся на гэтай светла-шэрай палосцы. Дождж надціхаў, і толькі недзе на поўначы неба яшчэ палыхала маланкамі. Часам далёкае вуркатанне грому далятала сюды, у хату, як з падзямелля.

За акном у шэрані чарнелі прысады. За імі туліліся хаты, хлявы, такія ж невыразна чорныя, як і прысады. Я жыва ўяўляў парную цеплыню гэтых хат і людзей, што спяць моцным перадсвітальным сном. Хутка яны прачнуцца і будуць дзівіцца, што праспалі навальніцу. Потым вёска ажыве ў клопатах новага дня.

Я ўжо не мог уявіць сабе жыцця без гэтых знаёмых краявідаў, без людзей, якіх ведаю змалку, якія гэтак жа добра ведаюць мяне. Прыгадаліся іншыя дні, калі ў леташнім годзе мы рыхтаваліся да экзаменаў і кожны марыў як мага хутчэй уцячы са сваіх вёсак. Чаго мы хацелі тады? Што клікала нас? Мары? Так, яны. Але ж мары сталеюць, і тады, мабыць, кожны чалавек глядзіць на жыццё іншымі вачыма. Вось і мне не хочацца ўжо кідацца ў пошукі нечага невыразнага. Я нібы прырос да гэтых мясцін.

— Адчыні, Янка, акно. Нешта паветра не хапае,— папрасіў Даніла.

Я штурхануў раму, акно расчынілася насцеж. У пакоі запахла дажджом і вільготнай зямлёй. У лямпе пад столлю замітусіўся агонь, разгарэўся ярчэй, аж пачало рэзаць у ваччу ад нязвычнай віднаты.

— Нешта доўга іх няма…— сказаў дзядзька Даніла. Мабыць, яго мучыла хвароба.

— Дарога цяпер дрэнная,—азваўся я.

Мы памаўчалі. У цішыні раптам пачулася далёкае лапатанне мататыкла. Едуць!

Матацыкл спыніўся на дарозе. 3 каляскі выскачыла затуленая ў плашч постаць, прабегла па сцежцы да ганка. Потым на парозе паявіўся ўрач, з сакваяжам у руцэ.

— Ну, дык што ж мы? — весела пачаў ён.— Вясна на дварэ, а ты ў ложак…

Урач надзеў халат, прысеў на крэсла, доўга слухаў Данілу. Твар яго хмурнеў.

— Давядзецца паляжаць,— сказаў ён, а потым, калі мы выйшлі ў другі пакой, дадаў.— Сёння ж трэба завезці ў бальніцу. Інфаркт.

I вось я застаўся адзін на ўсю брыгаду. Было страшна. Як яно. ўсё будзе? I ганебна-радасна — нарэшце я магу выявіць сваю самастойнасць.

2

Парадак спачатку наводзяць у сваёй хаце…

Гэта была такая сварка, пасля якой або разыходзяцца на ўсё жыццё або мяняюць характар. Я добра ведаў маці, не раз наперакор сабе згаджаўся з ёю, і мне здавалася, што пераможа яна. Тады трэба было б махнуць рукой на аптымізм. Тады я паверыў бы, што песімізм бліжэй чалавеку. Але я думаў так таму, што не ведаў Загурскага.

Пасля дажджоў і парнай цеплыні зноў пачаліся ядраныя ранішнія марозы. Яны скоўвалі за ноч лужы, і ўранку пад нагамі звонка хрумсцеў лёд, Удзень было сонечна і цёпла — вясна брала сваё.

Аднаго разу Платон Загурскі пад’ехаў да хаты на калгаснай, дашчэнту разбітай машыне. Я бачыў, як ён лёгка выскачыў ка зямлю і пад яго ботам раскалоўся лёд на прамёрзлай да дна лужыне. Мне здалося, што я нават пачуў звон разбітага лёду.

Загурскі ўвайшоў у хату ў ззянні сваёй адмысловай, хоць і рэдкай, усмешкі. Яшчэ на парозе зняў шапку, паліто і, кінуўшы іх на лаўку, пацёр рукі.

— Даша, чаго-небудзь паснедаць хутчэй… Пазнюся.

— Куды цябе?..— запыталася маці, увішна збіраючы на стол.

— У райком еду. Ну і закруцілася машына!

Ён быў усхваляваны. Яму хацелася расказаць пра тое, што ўзрушыла яго, таму і паклікаў мяне:

— Хадзі сюды, Янка. Ты яшчэ нічога не чуў? Дзіва што — наша Зарэчча далей ад цэнтра калгаса, як Курылы ад Масквы.

Маці насцярожылася. Я даўно заўважыў, што ўсякія навіны, перамены насцярожваюць маці. Яна спынілася ля стала, разгублена пазірала на Загурскага:

— Не цягні ты. Смерць не люблю, калі ты пачнеш гаварыць, а пасля, нібы знарок, змаўкаеш…

— Начальства раённае пазнімалі з работы,— аб’явіў Загурскі.— Я ведаў, што такое доўга не будзе. Не, ты, Янка, падумай: людзі камунізм будуюць на матэрыяльнай базе і на свядомасці людзей, а наша начальства ўздумала камунізм будаваць на прыпісках.

— А табе якая радасць? — здзівілася маці.— Людзей з работы пазнімалі, а ён радуецца…

— Дык жа як не радавацца? От, скажам, наша Зарэчча па ўсім адсталая вёска, а начальства яе ў перадавікі пхне. Тут цёплая кампанія народнае дабро разбазарвае, а Вараніцын ім самыя лепшыя рысы прыпіша і — пускай людзей у камунізм. Нават сказаць нічога не смей: савецкіх людзей абражаеш. I атрымліваецца, што пад крылцам вось такіх Вараніцыных жулікам лёгка жывецца.

Маці нарэшце не вытрымала. Яе ўвесь час непакоіла гэтая думка. Я ведаў, пра што думае маці, бо і раней яна гаварыла мне тое самае, што цяпер сказала Платону:

— 3 людзьмі жыўшы, супраць людзей толькі дурны ідзе. У суседстве не выпадае лішняе бачыць, бо і сам не без грэху.

— Кінь ты, Даша, пра грахі. У нас з табой грахоў няма. Мы з табой дзяржаўнае не бяром. Гэта па такіх, як Цопа, Макуха, Хведар Камарык — во па кім удар… Нам чужое не трэба…

— Ага, па іх… Табе, канечне, не трэба. А што карову няма чым карміць, гэта цябе не турбуе… А мне што было рабіць? Той жа Восіпаў Хведар, Камарык, як ты кажаш, выручыў. Дзякуй, прывёз сена.

— Даша,— у Загурскага раз-другі тарганулася шчака.— Ты жартуеш, Даша?

— Мне не да жартаў. Сто разоў цябе прасіла падумаць, а ты што мне гаварыў: «Не магу!» А людзі прывезлі, і ты нават не заўважыў, што ў хляве сена ляжыць.

Мне здавалася, што маці знарок гаворыць Загурскаму аголеную, брыдкую праўду. Ёй хочацца пасварыцца і ў гэтай сварцы перамагчы Платона, на ўсё жыццё падпарадкаваць яго сабе. Успомніліся Макухавы размовы: «Дар’я Сітова чорту рогі абламае і па струнцы прымусіць яго хадзіць. Гэта не баба, а дрэсіроўшчык!»

— Як жа ты так? I людзі бачылі?..

У Загурскага ўвесь час нервова торгалася шчака, але гаварыў ён спакойна, нават з нейкай асуджанасцю ў голасе. Гэта падабалася маці. Яна ўвачавідкі мяняла тактыку: раптам зрабілася ласкавая, добрая.

— Сядай, Платоша, я ў адну мінуту снеданне згатую. А за сена не бойся. Хіба жонка мужу вораг? Усё як след зроблена. Ніводная душа не ведае пра сена. Хведар на машыне ўночы ездзіў.

Загурскі спакваля ўстаў.

— Я зараз,— сказаў ён і выйшаў з хаты.

Неўзабаве яго постаць прамільгнула ў акне, на вуліцы завуркатала машына, папаўзла задам на двор. Маці ўстрывожылася. Але ні я, ні яна не здагадаліся, чаго ўязджае на двор машына, тым больш што Загурскі хутка прыйшоў у хату. Быў ён, як і раней, спакойны, можа нават спакайнейшы, чым раней. Сеў за стол. Маці паставіла на стол мачанку, паклала горку бліноў.

— Чато гэта ты машыну на двор загцаў? — запыталася яна.

Загурскі, беручы на відэлец блін, сказаў мне:

— Схадзі, Янка, памажы сена класці. У мяне часу няма…

Маці збялела, потым пабарвавела, захвалявалася:

— Платон, што ты?..

— Крадзенае яно. Трэба на ферму завезці.

— Я ж за яго грошы плаціла…

— Плакалі твае грошы. Яшчэ скажы дзякуй, што так абышлося. А то заадно з Хведарам за краты трапіла б…

Маці заплакала. Мне ўжо вядома было яе галашэнне, і ў другі раз я ўцёк бы з хаты, але цяпер было вельмі цікава ведаць, чым усё кончыцца. Платон снедаў, быццам нічога не здарылася, толькі сказаў мне:

— Ідзі, Янка, памажы там. Мы тут самі разбяромся…

— Строгі ў цябе айчым,— сказаў шафёр.— Мы думалі, што ён толькі на рабоце такі, аж не — і дома строгі. Ну, дык гэта не блага. Галоўнае — справядліва.

Мы пачалі накладваць праклятае сена. Прызнацца, я ўвесь час чакаў, што вось зараз на двары паявіцца Загурскі, махне рукой: «Скідай сена з машыны», а за яго спіной будзе ўсміхацца маці. Але Загурскі не паяўляўся.

Нарэшце сена было на машыне. Мы не ведалі, што рабіць далей. Трэба было ісці ў хату. А там панавала жудасная маўклівасць. Я з асцярогай адчыняў дзверы, быццам чакаў убачыць штосьці страшнае. Загурскага не было. Маці прыбірала ў хаце, злосна махаючы венікам.

— А дзе Загурскі?

— Хіба я ведаю. У горад жа мусіць пайшоў.

— А сена куды везці?

— Куды хочаце, туды і вязіце. I адчапіцеся вы ад маёй галавы. Жывіце, як сабе хочаце.

Я зразумеў, што перамог Загурскі. Што маці больш не адважыцца на такое. I я радаваўся гэтаму. Чалавек выхоўваецца не толькі ўгаворамі. Часам трэба быць і бясконца непахісным, каб вярнуць дарагому табе чалавеку сумленне.

3

Палі чакаюць гаспадара. Уранку, калі прыгравае сонца, над імі стаіць лёгкі, ледзь прыкметны туман. Зямля грэецца. Трэба пачынаць сяўбу. Але я не ведаю, за што зачапіць рукі.

Кузьма Цопа пакінуў мне незайздросную спадчыну. Бароны, плугі, культыватары раскіданы па ўсім полі. Сеялку знайшлі ў імшары, і цяпер яе давядзецца рамантаваць. Факт — сяўбу наша брыгада зацягне. Варта было б пагаварыць з Загурскім або пайсці да Чукрая, папрасіць, каб памаглі мне. Толькі ісці па дапамогу я саромеюся. I Загурскаму нічога не кажу. Загурскі — радня. Яшчэ пачнуць гаварыць, што айчым памагае пасынку.

Упершыню за сваё жыццё я ненавіджу вясну. Няхай бы яшчэ пачакала. Тыдні за два адрамантаваў бы інвентар. А там няхай прыходзіць. Але вясна не чакае. Яна грукае ў вокны.

Быў бы здаровы Даніла Налягач, дык ён ведаў бы, што рабіць. А я не ведаю, і цяпер мне здаецца, што нехта вельмі злосна пажартаваў з мяне, прызначыўшы за брыгадзіра.

Былы брыгадзір Кузьма Цопа сядзіць у краме. Можа, варта схадзіць да яго?..

Цопа важна пахаджвае па той бок прылаўка. Кароценькі, цесны халат аж трашчыць на яго дужых плячах. Пад нагамі парыпваюць, стогнуць маснічыны. Заўважыўшы мяне, Цопа ківае галавой.

— Што, Канстанцінавіч,— усміхаючыся, пытае ён,— можа за гаручым прыйшоў? Наша брыгадзірская жызня такая — хай на яе,— і сам не пабачыш, калі да гарэлкі давядзе. На сваім прыкладзе табе дакажу. Хаджу, во, цяперака сярод пляшак і не цягне да іх. А бывалача як убачыш бутэльку, дык аж рука свярбіць — так і хочацца яе адкаркаваць. Народ усё вінаваты… Хочаш дагадзіць кожнаму, а яно не выпадае… Лаюць цябе. Ну а ты, каб смялейшаму быць, да шклянкі прыкладаешся. Вось як яно, дарагі таварьші, палучаецца…

Размова набывае адразу непажаданы кірунак. Я не магу змоўчаць. Хіба народ вінаваты, што плугі кінулі ў полі?

— Вы, дзядзька Кузьма, дагаспадарыліся да таго, што каня няма як запрэгчы. А таксама на людзей ківаеце.

Цопа збянтэжана лыпае маленькімі, заплыўшымі вочкамі.

— Паглядзім, як ты будзеш гаспадарыць,— бурчыць ён і пачынае перастаўляць на паліцы запыленыя бутэлькі.

Работа гэта, мабыць, яму да спадобы. Ён асцярожна бярэ бутэльку, выцірае яе палой халата і зноў ставіць на паліцу. Мне робіцца смешна: да каго я прыйшоў за парадай?..

— Ведаеце, дзядзька Кузьма,— кажу я,— гаспадарыць я, вядома, не ўмею. Але абавязкова навучуся. I працаваць буду сумленна. А вас, дзядзька, на першым часе папярэджваю, калі ў часе сяўбы паспрабуеде ўстроіць тут піўную, дык дабра ад мяне не чакайце. Помніце, як летась тры дні святога Ягор’я спраўлялі? Дык гэта ў апошні раз было.

— Ты мне не пагражай. Я план таваразвароту выконваю,— не вельмі ўпэўнена адказвае Цопа.

— Во-во,— падхопліваю я,— выконвайце. Каб у часе сяўбы ўсё, што людзям трэба, у краме было. У нас жа так: як толькі пачалася сяўба, дык у краме запалак не купіш.

Кузьма Цопа хоча нешта сказаць, мабыць, абразлівае, але чамусьці баіцца. Калі я ўжо быў за парогам, дык пачуў, як ён брыдка вылаяўся. Але я не звярнуў на гэта ўвагі. Чалавеку, які губляе свае пазіцыі, нічога іншага не застаецца, як лаянка.

Аднекуль здалёк да мяне далятае лапатанне трактараў. Ну вось, людзі пачалі ўжо ворыва, а я ўсё яшчэ не ведаю, што і як рабіць. Гул матораў нарастае, і я іду насустрач яму.

3-за лесу адзін за адным выпаўзаюць два трактары. Маленькі «Беларус» весела імчыць наперадзе, ззяючы на сонцы чырвонай фарбай. Другі, на гусеніцах, паўзе, як чорны няўклюдны жук, але не адстае ад «Беларуса».

Няўжо іх гоняць у маю брыгаду? Забыўшыся на сваю брыгадзірскую сталасць, я бягу насустрач трактарам, як малое дзіця. Нехта махае мне рукой. Фруза! Трохі няёмка, што паводжу сябе, нібы блазнюк.

На першым трактары Стасеў бацька. Ён спыняе трактар і ўсміхаецца мне. Фруза саскоквае на зямлю, доўга цісне руку, заглядваючы ў вочы.

— Разгубіўся быў, брыгадзір?..

Я нешта мармычу ў адказ. Прызнацца сорамна, але гэта праўда, што я разгубіўся. А больш сорамна таму, што не хацеў ісці па дапамогу. На сябе спадзяваўся. Дзівак!

Нехта кладзе руку на маё плячо. Азіраюся. Загурскі.

— Давай, брыгадзір, дакладвай, што зроблена, што думаеш рабіць? — пытаецца ён ці то жартам, ці то ўсур’ёз,— не ўгадаць.

— Нічога я не рабіў і не ведаю, што трэба рабіць,— шчыра прызнаюся я.

Стасеў бацька рагоча, і лес вяртае водгулле: гы-гы-гы.

— Ну і брыгадзіра прычакалі…

— А ты, Ягор, не смейся,— кажа Загурскі.— Кожны чалавек аднаго разу ў жыцці бывае вось у такім становішчы, калі за штосьці вялікае бярэцца. Было б горш, каб ён хлусіць пачаў… Ну як, Янка, прымаеш нас у сваю брыгаду? Будзем працаваць шчыра, можаш не сумнявацца..

3 вёскі, як і ў мінулыя гады, падыходзяць калгаснікі. Калі прыгналі трактары, значыць — вясна пачалася. Хопіць на печы адлежвацца.

Загурскі адводзіць мяне ў бок. Хітравата жмурыць вочы.

— Хацеў быў адзін да цябе ехаць, а Фруза ў амбіцыю. Кажа, што і яе месца тут…

Я чырванею, здагадваючыся, на што намякае Загурскі. Але мне прыемна. Добра, калі маеш шмат сяброў.

— Мяне, брат, праўленне накіравала сюды, памагчы табе на першым часе. Я з дарослымі пагутару, Фруза — з моладдзю, так што палітычную работу мы табе забяспечым. Ясна? Астатняе, брат, за табой.

— Як жа я буду…

— Па-першае, ты не адзін. У цябе дзве звеннявыя: Наталля Смулёва і цётка Даніліха. Яны памогуць. Потым аграном прыедзе — падкажа, што і як рабіць трэба. Ды і я непадалёк буду — пытайся. Толькі адно памятай, Янка,— на сябе больш спадзявайся. Вучыся весці так справы, каб ад іх карысць была. Гэта твой арыенцір. А пакуль я тут з людзьмі пагутару, арганізуй машыну. Трэба гаручае і масла прывезці.

Хвёдара, як заўсёды, няма дома. Восіпіха сказала, што ён пайшоў да Макухі. Туды мне ісці не хочацца. 3 таго часу, як былі заручыны, я не ступаў нагой за Макухаву браму. Але ісці трэба.

Сцяпан Макуха сядзіць на нізкім услончыку, абувае бот. Хведар ходзіць па хаце, пыхкаючы самакруткай. Пад столлю плывуць шызыя клубы дыму. Абодва чамусьці пахмурыя. Мабыць, няма за што пахмяліцца. На маё прывітанне ніхто не адказвае.

— Куды гэта вы збіраецеея, дзядзька Сцяпан? — пытаю я.

Макуха, прыўзняўшыся з услончыка і прытопваючы нагой аб падлогу, каб ямчэй абуць бот, адказвае:

— А гэта, слухай сюды, не твайго розуму справа.

У мяне закіпае ў грудзях злосць, але я стрымліваю сябе.

— Трэба па бензін ехаць,— кажу я Хведару.— Ці на хаду машына?

— У мяне выхадны,— Хведар спыняецца насупраць, рукі ў кішэнях.— Ну чаго ты са скуры лезеш? Думаеш, дзякуй палучыш? Заўтра прывязем бензін, а сёння мне трэба са Сцяпанам у адно месца падскочыць.

— Давядзецца адкласці вашу паездку,— спакойна адказваю я.

— Значыць, Макуха не мае права на машыне праехаць? Дажыўся… А хто гэты калгас пасля вайны з попелу ўзнімаў — пра гэта ты падумаў?

Сцяпан паспешліва круціць цыгарку. Кавалак газеты распаўзаецца, і на падлогу сыплецца махорка. Макуха ў злосці кідае рэшткі цыгаркі лад ногі.

— Слухай сюды, Канстанцінавіч,— стрымліваючы злосць і стараючыся гаварыць лагодна, звяртаецца ён да мяне,— справа ў нас тэрміновая. Трэба абавязкова з’ездзіць. Мы ў адзін мэнт вернемся. Табе, як свайму, скажу: нешта там у Хрысціны жызня не ладзіцца. Сваё ж дзіця, уступіцца трэба.

На нейкае імгненне я быў сумеўся. Можа праўда? Тады няхай бы з’ездзілі. Адтуль недалёка на склад заскочыць. Але тут жа падумаў, што Хведар, пабыўшы ў гасцях, ужо не зможа везці бензін.

— Вы, дзядзька, на веласіпедзе з’ездзіце. Гаручае таксама тэрмінова трэба.

Наступае доўгае маўчанне. Хведар ходзіць па хаце, грукаючы ботамі. Потым ён спыняецца ля мяне.

— Эх ты, думаў, свой хлопец… Аж памыліўся. У начальства лезеш. Толькі я табе раю такіх, як я і Сцяпан, трымацца. Начальства далёка, а мы — побач. Падумай.

— Вось што,— кажу я,— годзе ўжо дыспут весці. Не хочаш ехаць зараз, аддавай ключы: Ягор Пацябня паедзе.

— Ключы вось яны, але не так хутка я вам іх аддам.

Хведар некалькі разоў падкідвае ключы на далоні, потым хавае ў кішэню.

— А ты яшчэ зяцем хацеў яго ўзяць,— усміхаецца ён Сцяпану.— Ну і зяць, ні даць, ні ўзяць…

Няхай смяецца. Але выйшла па-мойму.

4

Шчыра кажучы, я толькі лічуся брыгадзірам. Усімі справамі кіруе мой айчым Платон Загурскі. Ён паспявае ўсюды. 3 раніцы Платон на матацыкле аб’язджае палі. Пасля абеду спяшаецца ў кантору або ў другія брыгады. Маці сварыцца: «Ніколі ты дома не начуеш. Калі ж для сябе жыць будзеш?» Платон усміхаецца: «Во, адсеемся, тады на цэлы тыдзень вазьму адгул». Але ні маці, ні я не верым гэтаму. У Загурскага заўсёды знойдуцца неадкладныя справы.

Я адчуваю сябе ніякавата. Стараюся прыглядацца, прыслухоўвацца да ўсяго, што робіць і кажа Платон Загурскі. Цікава наглядаць, як тыя самыя калгаснікі, што летась крычалі на сходзе супраць Загурскага, цяпер вінавата апускаюць вочы, гаворачы Платону: «Цопа ўсё натравіў... Памыліліся мы тады». Загурскі не любіць слухаць такія апраўданні. Хмурнее, калі хто напамінае пра старое. Можа гэта больш за ўсё і прыцягвае да яго людзей. Зарачанцы стараюцца працаваць, каб загладзіць сваю віну. Відаць, разумеюць, што абразілі чалавека. А ці прызнаюць яны мяне як брыгадзіра?

Я стараюся рабіць так, як Загурскі. I ўсё роўна адчуваю на сабе кплівыя позіркі старэйшых: бач ты, яйцо курыцу вучыць.

На золаку мяне будзіць маці. Сам я ніяк не прывыкну ўставаць ў такую рань. Апякаючы ногі аб расу, бягу на брыгадны двор. Там, да тоўстага сука векавечнай ліпы, прывязаны вагонны буфер. На ім ляжыць тоўсты кавалак жалеза. Хапаю яго ў рукі і з ўсяе сілы б’ю аб буфер. Над Зарэччам плывуць у ранішняй цішы звонкія гукі: «блям-блям-блям».

Званю я хутчэй таму, каб упэўніцца, што ўжо прачнуўся, што для мяне настае дзень, поўны беганіны, клопатаў, а яшчэ таму, каб адчуць: я — брыгадзір. Людзі і без маіх званкоў выходзяць на працу. Часам я дзіўлюся, што стала з калгаснікамі. Летась яны не хацелі хадзіць на работу, хоць Сцяпан Макуха бегаў па хатах. А сёлета ўсё перамянілася. Мабыць, людзі адчулі, што ёсць сэнс працаваць, што парадкі ў калгасе перамяніліся, што праца кожнага будзе заўважана і ацэнена па справядлівасці.

Першымі на брыгадны двор прыходзяць Халімон Лепятуха і Трахім Какосцікаў. Пакуль згортваюць цыгаркі, маўчаць, потым, зацягваючыся дымам, пакепліваюць адзін з аднаго:

— А што, Халімон, прывык ужо рана ўставаць? Ды ты паглядзі на сябе ў люстэрка, далібог, памаладзеў. Летась ты адрузлы быў, тлушчу багата нагадаваў, дык яно, браце ты мой, і здароўя не было. А цяпер, бач, як цябе Загурскі вылечыў. Люба паглядзець.

Лепятуха ніяк не можа ўстаяць на месцы. Ён падскоквае, махае рукамі, апраўдваецца сваім пісклявым голасам:

— Я — што? Я, як усе. А яно і ты летась не вельмі шчыраваў. Забыўся, можа, як ад жывата лячыўся? Сёлета, Трахімка, гэтую тваю хваробу назаўсёды выгналі з Зарэчча.

— Ты, Халімон, з хворай галавы на здаровую не перакладай. Раскажы лепей Янку, колькі ты Макуху гарэлкі пераставіў.

— Авой, дык ці ж я адзін…

— Гэта праўда, сярод гультаёў ты не адзіны. Праўду Даніла казаў, трэба было даўно за вас узяцца, каб успомнілі смак у рабоце, а нё за сталом.

— Ты гэта на каго намякаеш? Можа на мяне? Дык я і летась працаваў.

— Ага, напрацаваў ты… Там, дзе выгадна было. А ты там працуй, дзе карысць усім будзе.

— Знайшоўся праведнік!..

— А ты як думаў? Вунь што Загурскі кажа: кожны ў сваёй брыгадзе гаспадар. Ты гэта разумееш, што і я цяпер гаспадар. А раней у нас Цопа ім лічыўся. «Я — пасеяў», «я — накасіў». Усё я ды я. А мы так сабе, нібы паповы работнічкі. Во адкуль усе нашы непарадкі пачыналіся.

3 граблямі, рыдлёўкамі, матыгамі падыходзяць дзяўчаты — агародняя зарачанская брыгада. Кіруе імі Анютка Какосцікава. 3 імі Фруза Салей. Яна жыве ў Анюты і, здаецца, пасябравала з ёй.

— Янка,— кліча мяне Фруза,— дзяўчаты хочуць выклікаць на спаборніцтва пятую брыгаду. Як ты на гэта паглядзіш?

Я ўжо чуў, што гэтую думку ўвяла ў вушы дзяўчатам Фруза: вырасціць па дзвесце цэнтнераў буракоў на гектары. Раптам не здолеем? Быць брахуном не хочацца.

— Можа мнагавата на першым часе,— кажу я.

— Дзяўчаты,— гукае Фруза,— чуеце, Янка сумняваецца ў вашых здольнасцях!..

— Ён няхай не сумняваецца,— кажа Анюта,— а ўгнаенне дае…

— I каб трактар быў…

— I каб матыгі былі вострыя…

Дзяўчаты абступаюць мяне, тармосяць за полы. У кожнай ёсць свая думка, як лепей вырошчваць гэтыя цукровыя буракі, якія мы зроду не сеялі.

Здорава распрапагандавала іх Фруза! Усё яны ведаюць. I песні сёлета ў іх іншыя. Не спяваюць больш пра матрасёнка з аленькімі губкамі.

3 поля разам з аграномам прыязджае Загурскі. Вітаецца, доўга прыглядаецца да людзей, нібы кагосьці чакае.

— А чаму Сцяпана Макухі няма? — пытаецца ён.

3 натоўпу адзінокі голас:

— А навошта яму на работу хадзіць? Ім на дваіх хопіць таго, што з агароду збяруць…

Гэта праўда. Сцяпан Макуха пражыве з агароду, ды яшчэ як.

На калгаснай зямельцы пасвіць карову і цёлку, дванаццаць авечак. Ёсць у яго куры, гусі, свінні, пчолы. Чаго яму хадзіць на работу?

Людзі абурана загулі, нібы яны толькі цяпер уцямілі, што да чаго. Загурскі маўчыць, думаючы над чымсьці важным. Потым пачынае гаварыць. Яго словы цяжка падаюць у натоўп:

— Мы ўжо не раз папярэджвалі Макуху, а чалавек не зважае на гэта. Дык што будзем рабіць? Тут уся наша вёска. Давайце вырашайце самі.

Нейкі час пануе цішыня. Потым наперад выходзіць Трахім Какосцікаў:

— Я так думаю, Макуха і Цопа завялі брыгаду туды, адкуль яе за вушы трэба выцягваць. Даравалі мы сваім былым кіраўнікам, бо не хацелася суседскія адносіны псаваць. А калі і цяпер Макуха думае нашу лагоднасць да яго ў сваю карысць паварочваць, дык памыляецца ён. Я так скажу, абрэзаць у яго агарод па самыя вуглы і, пакуль не стане сумленна працаваць, не вяртаць яму зямлі.

— А божа, так ужо адразу…— чуецца жаночы голас.

— А чаго чакаць. I не ў аднаго Сцяпана абрэзаць, а і ў цябе,— кажа Трахім жаночаму голасу.

— У мяне за што? — прадзіраецца наперад Хведарыха.— Я во — прыйшла на работу…

— А дочкі дзе?

— Божа мой, дзеці ж яны зусім.

У натоўпе смяюцца. Хведарыха крута мяняе тактыку:

— Ды і яны прыйдуць. От палучу нарад, забягу па іх. Хіба ж злачынства якое, калі яны лішнюю хвілінку паспяць…

— Тады можна і не абразаць агарод, калі Хведарыха зразумела,— смяецца Трахім,— а вось у Макухі абрэзаць. Такая мая прапанова.

Я раздаю нарады. Паступова пусцее брыгадны двор. Застаемся мы ўдвух з Загурскім.

— Трэба, Янка, схадзіць да Макухі,— кажа Платон.

Мне здаецца, што толку ад нашага паходу не будзе. Макуха прывык жыць не працуючы. Дай яму які-небудзь партфель — будзе бегаць. Але працаваць на полі ён не стане. I ўсё ж я чамусьці згаджаюся з Загурскім. Напэўна таму, што Макуха — сусед, і неяк няёмка вось так адразу прымаць да суседа сур’ёзныя захады. Праклятая прывычка — гэтыя добрасуседскія адносіны.

Нас сустракае цётка Марына. Па яе твары бачу, што наша паяўленне цётку Марыну не вельмі ўзрадавала. Але яна стараецца ўсміхацца нам і гасцінна запрашае ў хату:

— Авой, дарагія госцейкі, заходзьце. Я дык і ў печы яшчэ не паліла, пачаставаць няма чым. Хіба можа кіслага малачка са смятанай. Дужа пальзіцельна яго піць, дактары кажуць. Не адмаўляйцеся, бо пакрыўджуся зусім.

— Нічога, Марына Аляксееўна, не турбуйцеся. Спачатку аб справе пагутарым, а тады ўжо можна будзе і малака выпіць. Сцяпан дома?

— Дзе ж яму быць? Учора, во, ад зяця позна прыехаў, дык спіць яшчэ.

Мы заходзім у хату. Цётка Марына спяшаецца за перагародку. Адтуль далятае да нас прыглушаны цётчын шэпт і гучнае Сцяпанава пазяханне. Неўзабаве з-за перагародкі паказваецца ўскалмачаная Сцяпанава галава,

— Каго бачу, Платоша, друг! Нарэшце адважыўся зайсці… Усё абходзіш, зазнаўся…

Ён ловіць Платонаву руку, доўга трасе яе, быццам сто гадоў не бачыўся з Загурскім.

— Давай, брат, памыйся, бо размова сур’ёзная, і на сонную галаву яе весці не выпадае.

У хаце пачынаецца тая мітусня, якая бывае, калі завітаюць нечаканыя госці. Сцяпан фыркае на кухні, плёскае вадой і нешта гаворыць жонцы. Цётка Марына паспешліва распальвае ў печы, нечага выбягае ў сенцы і зноў прыбягае на кухню.

Загурскі падміргваё мне і смяецца. 3 кухні прыходзіць Сцяпан. Круціць галавой і жмурыцца, успамінаючы ўчарашнюю выпіўку.

— Ну, брат, і далі ўчора пытлю,— хваліцца ён.

— Бачу,— шматзначна кажа Загурскі.— Сядай, браце ты мой, і слухай. Хачу ў цябе запытацца, ці доўга ты вось так будзеш жыць? На работу не ходзіш, п’еш, дысцыпліну падрываеш.

Макуха натапырваецца.

— Я мінімум выпрацую, можаш не сумнявацца.

— А максімум няхай дзядзька выпрацоўвае?

— Ты мяне, таварыш Загурскі, не агітуй. Я нашы законы ведаю.

Нейкі час яны глядзяць адзін аднаму ў твар, быццам гуляюць у дзіцячую гульню — хто каго пераглядзіць.

— Ну, а сумленне табе нічога не гаворыць? Людзі вунь на полі працуюць, а ты спіш…

— Летась яны спалі, а я адзін за ўсіх бегаў,— не задумваючыся, адказвае Макуха.

— Можа ты дарэмна бегаў… Яно лепей бы было, каб сядзеў.

Макуха разумее, што Загурскі кпіць з яго, і мяняе гаворку.

— Кінь ты, Платон, пра справы гаварыць. За колькі год сабраліся, дык быццам іншай тэмы няма. От вып’ем зараз ды ўспомнім, як некалі хлопцамі гулялі.

— Успомніць можна,— кажа Загурскі.— Толькі спачатку ўсё ж пра нашы справы пагутарым. Не падабаецца людзям, што ты наперакор ім робіш. Сёння вунь патрабавалі абрэзаць твой агарод па самыя вуглы.

Макухаў твар барвавее, у вачах злосць.

— Хто гэта казаў? Тыя, каго летась прыціскаў?

— Не, не толькі тыя. Усе сумленныя людзі супраць цябе. I не таму, што ты іх, як кажаш, прыціскаў, а таму, што сёлета не хочаш працаваць.

— 3 агародам у вас нічога не выйдзе,— спакойна кажа Макуха.— Дваццаць пяць сотак вы мне ўсё роўна пакінеце. Пляваў я…

— Вось-вось. Таму і людзі цябе не паважаюць. Я табе шчыра раю, бярыся за розум. Можа дрэнна кончыцца.

— Не палохай, Загурскі. Як-небудзь і без тваіх парад абыдуся. Мяне вунь у леспрамгас клікалі.

— Тады давядзецца з агародам развітацца. I за пашу з цябе будуць браць па нормах, якія праўленне ўстановіць. Вось так.

Цётка Марына ўзнімае лямант.

— Чаго вы да нас прычапіліся? Вунь Цопа ў краме сядзіць, дык таго не трывожаць. Нас убачылі. Што мы, як бяльмо, у вас на вачах? Чалавеку ўжо сабой не можна распараджацца.

— Мая справа вас папярэдзіць,— Загурскі паволі ідзе да дзвярэй.— Гультаям мы не дамо спакойна сядзець.

— А ты не вельмі палохай. I на цябе ўправу знойдзем. Падумаеш, прыехаў асэсар. I без цябе жылі і не крыўдзіліся. Лепей пра сябе падумай. Глядзі, каб не раскайваўся потым.

Апошнія словы даганяюць нас ужо ў сенцах. Нешта яшчэ крычыць Сцяпаніха. Загурскі моўчкі крочыць па двары. За ім подбегам іду я. На душы непрыемна. Ну, як цяпер сустракацца з Макухам? Будзе ж няёмка глядзець у вочы чалавеку, які цябе абразіў. А хіба хочаш яму благое? А што калі залішне строгія ў сваіх рашэннях? Мабыць, не строгія. Што зменіцца, калі Макуха не пойдзе на працу? Людзі, вядома, будуць хадзіць на поле, але ж у іх асядзе на душы непрыемны асадак: во, адны працуюць, а другія — гуляюць, а жывуць не горш. I яшчэ нехта не пойдзе на работу… Так мы ніколі не выб’емся з адсталых. Успамінаю, як летась на поплаве Даніла Налягач казаў мне, што такія брыгадзіры, як Цопа, патрэбны гультаям. Гэта праўда. Тыя, што не хочуць сумленна працаваць, успамінаюць Цопу добрым словам, а Загурскага ганяць. Вось і выходзіць, што брыгадзір не можа стаяць недзе пасярэдзіне, дагаджаючы гультаям і шчырым працаўнікам. Сярэдзіны нідзе няма. Трэба цвёрда трымацца сумленных, калі сам хочаш быць такім, як яны.

Увечары маці просіць Платона:

— На ліха табе задзірацца з гэтымі прайдзісветамі. Макуха нічога не забывае. Ён заўсёды знойдзе час, каб табе адпомсціць.

Загурскі нецярпліва адмахваецца. Яму не па нутры матчына хваляванне.

— Ваўкоў баяцца — у лес не хадзіць. Ды і не адзін я тут, Даша. Усе людзі за мяне. Я тут у сваім куце жыву. А ў такіх, як Макуха, зямля гарыць пад нагамі.

Маці дакорліва ківае галавой.

— Я гэтую пароду ведаю,— кажа яна.

— Проста вы прывыклі спакойна жыць. А я не хачу гэтага балотнага спакою. I няхай яны толькі паспрабуюць нам перашкаджаць…

На тым і заканчваецца гэтая адвечная размова ў нашай хаце.

5

Мы стаім пад вярбой на кургане. Я прывёў сюды Фрузу, каб паказаць ёй магілу партызан, што ў часе блакады стрымлівалі тут фашысцкіх карнікаў. Фруза задумліва глядзіць уніз, дзе між хмызнякоў пятляе рэчка Расянка. Пра што яна думае? Можа, стараецца ўявіць, што бачылі ў апошні раз гэтыя невядомыя нам людзі, аб якіх цяпер напамінае невялічкі каменны курганок. Летась пра гэта самае думаў я, і мне здаецца, што кожны чалавек павінен у першую чаргу падумаць пра гзта.

У чыстым блакітным небе паволі плывуць белыя бухматыя воблакі. Кажуць, калі такія воблакі бываюць у сяўбу, трэба чакаць ураджаю. Можа гэта праўда. Сёлета мы рассеялі нямала ўгнаенняў, не блага апрацавалі палі. Чаму ж не быць добраму ўраджаю?

Над поплавам высока-высока, аж пад самымі воблакамі, кружаць буслы. У іх ёсць свой абжыты кут — ясакар на Стасевым сельбішчы. Буслам добра. Яны ведаюць тут кожны кусцік, кожны кавалачак поплава. Ім хораша лётаць у сінім, празрыстым небе.

Чалавек таксама павінен мець свой абжыты кут. Няхай ён будзе нават не такі ўтульны, як наша Зарэчча. Зрэшты, усё залежыць ад самога чалавека.

— Як ты думаеш, Фруза,— пытаюся я,— што, калі мы самі паставім помнік?

Мабыць, я пытаюся нечакана і мае словы адрываюць Фрузу ад думак, што былі забралі яе ў палон. Яна як бы не разумее, чаго мне хочацца.

— Разумееш, Фруза, было прынята рашэнне паставіць тут помнік, але дасюль, як бачыш, усур’ёз за гэта ніхто не браўся.

Фруза маўчыць, і мне здаецца, што яна не верыць, быццам мы можам паставіць помнік. Я пачынаю пераконваць яе. Гавару горача і, як мне здаецца, пераканаўча. Фруза ўсміхаецца, упершыню, як мы знаходзімся на кургане.

— Ды я веру, што зробіце помнік… Я думала пра другое. Недзе чытала, як вялікая і дружная сям’я стала жыць у далёкім краі. I ўсё хацела ўцячы адтуль. Цягнула яе на новыя, лепшыя землі. А потым памёр бацька, паставілі на яго магіле крыж. Вось тады сын гэтага чалавека і кажа: «Цяпер нікуды не паедзем, Зямля прывязала нас да гэтага месца».— Фруза памаўчала крыху, потым дадала: — Успомнілася, а чаму і сама не разумею. А помнік абавязкова паставім. Хто не шануе памёршых, той не шануе сябе. А мы часта многае не ўмеем зберагаць у памяці…

Назад мы вярталіся па старой кардонскай дарозе. Тут усё напамінала мне аб мінулым. Па гэтай. дарозе я хадзіў у школу. Вось тут, у ельніку, сустрэў зімнім днём Хрысціну… Як даўно ўсё гэта было. Смешна? Не, бадай сумнавата. Тады ў мяне не было клопатаў і вялікіх трывог. А можа і цяперашнія клопаты калі-небудзь будуць здавацца наіўнымі. Усё, што перажыта, здаецца не самым важным у жыцці.

Нечаканы гудок прымусіў мяне рэзка адскочыць на бок, Распырскваючы ваду з лужын, міма нас праляцела і спынілася воддаль грузавая машына. Вытыркнуўшыся з кабіны, усміхаўся Хведар.

— Прагулачкі, значыць, устрайваем… Яно так павялося — начальства гуляе, а рабочы чалавек аблівайся потам на працы. Можа, падвезці загадаеце?

Было не зразумець, ці жартуе Хведар, ці кажа ўсур’ёз. Я чамусьці адчуваў сябе няёмка. Было сорамна перад Фрузай. Але яна, здаецца, зусім не збянтэжылася.

— Вы заўсёды вось так палохаеце людзей? — запыталася яна.

— Палахлівых заўсёды,— ашчэрыўся Хведар.

— То дарэмна сігналілі. А вось вам варта пабойвацЦа ў такім стане садзіцца за руль. Можаце назусім страціць правы шафёра.

Я чакаў, што Хведар выкіне якую-небудзь шаляніну, але ён раптам пачаў апраўдвацца, а потым пастараўся хутчэй паехаць.

— Не падабаецца мне гэты Хведар Камарык,— сказала Фруза, калі мы засталіся ўдвох.— Хіба няма каго паставіць шафёрам?

Я чамусьці пачаў яго абараняць. У той дзень мне хацелася быць добрым. Мабыць, вінавата была вясна.

Дома мяне чакалі. У хаце за сталом сядзеў Віцька, сёрбаючы з кубка малако. Я не верыў сваім вачам. Віцька! Той самы, што прытуліў мяне, калі я бадзяўся па прыазёрным парку.

— Віцька, адкуль ты?

— Абяцаў жа прыехаць у госці… Думаў, што я не прыеду?

— Гэта ж, во, іду з поля, а ён цябе пытаецца,— пачала апавядаць маці.— Дык я адразу здагадалася, што за госць такі з неба зваліўся. Галодны зусім хлапчук! I як толькі такога малога пусцілі ў такую дарогу?

Віцька апусціў вочы, шморгаў носам, сапеў.

— Ну, як ты жывеш? Як ласка?

Віцька адразу ўзгарэўся, пажвавеў:

— Ласка ўцякла. Маці яе незнарок выпусціла. Во ўцякала… Я за ёй паўдня ганяўся. Хацеў злавіць і табе прывезці. Мы яе разам у лес занеслі б. А яна сама ўцякла.

— Ты, мусіць, здорава на вучобу націскаў, што ўсох гэтак? — пажартаваў я.

Віцька сумеўся, пачырванеў. Было відаць, што яму не хочацца гаварыць пра свае хатнія справы. Я не стаў настойваць. Пасля, калі мы пайшлі на возера, ён ашаламіў мяне прызнаннем:

— Знаеш, Янка, а я з дзіцячага дому ўцёк… Ну, не зусім адтуль. Наташка з маці да таго дагуляліся, што іх пад суд аддалі, а мяне хацелі ў дзіцячы дом адправіць. Тады я і надумаў махануць да цябе. Я і раней хацеў ехаць, ды маці не пускала. «Ён,— кажа,— абдурыў цябе. Трэба ты яму вельмі…» А потым, як яе забралі, дык я ўжо не раздумваў.

Шчыра кажучы, Віцькаў прыезд і яго прызнанне крыху збянтэжылі мяне. Што скажа маці, калі пра ўсё даведаецца? Адна справа, калі б Віцька пагасцяваў крыху... А ён прыехаў надоўга. Але я быў гатовы на ўсё — чалавека ў бядзе не кіну.

На возеры хлапчукі лавілі рыбу. Віцька спыніўся, зачараваны возерам, хлапчукамі і рыбай, што паблісквала ў траве серабрыстай луской.

— А вудачкі я не ўзяў,— пашкадаваў ен,— Тожа мне лаўцы… Тут, мабыць, можна шчупакоў лавіць, а яны плотак вудзяць. Дзівакі!..

— Нічога, Віцька, ты іх навучыш, як трэба сапраўдную рыбу лавіць,— сказаў я, быццам ужо вырашыў, што Віцька застаецца ў нас.

I ён, здаецца, зразумеў гэтак мае словы.

— А маці твая не будзе сварыцца, што я жыць застануся?

— Маці — не ведаю,— прызнаўся я,— а айчым не будзе. Ён — добры.

— Знаеш, Янка, я ёй памагаць буду. Ты не думай, што я нічога не ўмею. Я ўсё ўмею рабіць. Мне толькі б сем класаў кончыць, а там я ў рыбакі падамся або ў леснікі пайду.

Я ўсміхнуўся, прыгадаўшы свае мары, але не стаў пярэчыць Віцьку. Мары памагаюць жыць, пераадольваць цяжкасці.

Позна ўночы, калі Віцька спаў ужо, прыехаў Загурскі. Убачыўшы на ложку незнаёмага хлапчука, Платон вырачыў вочы:

— А гэта яшчэ адкуль?

Давялося расказаць яму пра Віцьку, пра яго маці. Ён доўга маўчаў, потым сказаў мне:

— Дрэнна, што яго, можа, шукаюць. Трэба табе напісаць у райвыканком, каб не турбаваліся. Ну, а пакуль няхай жыве. Ды глядзі за ім. Ён — твой падшэфны…

Я быў бясконца ўдзячны Платону, хоць і ведаў, што інакш ён не скажа.

6

Пілі ў краме яблычнае віно. Хрысцінін муж Тарас Дыга, яго сват Аўсей Ліпка, Сцяпан Макуха і Хведар. Цопа адкаркоўваў бутэльку за бутэлькай, выстаўляў на прылавак. Сам ён не піў, затое частаваў з ахвотай. Чым больш вып’юць гарэлкі або віна, тым большы заробак у Цопы.

Віно пілі з рылца. Бралі бутэльку ў руку, круцілі яе перад сабой, пакуль віно не пачынала вывінчвацца штопарам. Задраўшы галаву, вылівалі віно ў горла. Паўлітра адразу,

Яблычнае віно — кіслае, як воцат, і зусім не п’янае. Моцнасці ў ім градусаў дзевяць, не больш. Затое кіслотнасць — усе сто. Таму мужчыны п’юць і не п’янеюць. Яны, вядома, лепей бы ўзялі дзве бутэлькі маскоўскай. Але тут ёсць адна загваздка, пра якую ведаюць толькі зарачанцы. Яблычнаё віно Цопа дае ў крэдыт — раз, Па-другое, калі хочаш узяць бутэльку гарэлкі, дык бяры дзве бутэлькі віна. Гэта, як кажуць, прымусовы асартымент. Вось чаму мужчыны ласа пазіраюць на паліцы, дзе стаіць гарэлка, і шчыра выконваюць план прымусовага асартыменту.

Мне да зарэзу патрэбны Восіпаў Хведар. Сёння мы пачынаем садзіць бульбу на прырасянскім полі. Трэба, каб Хведар падаў машыну. Жанчыны пайшлі ўжо набіраць бульбу ў ток, дзе яна ляжыць цяпер, а Хведара я доўга не мог знайсці. Крама знадворку зачынена. Але зарэчанскія хлапчукі падказалі, каб я зазірнуў у акно. Вось тады мне і адчынілі дзверы. Сцяпан Макуха саскоквае з бочкі, чорцікам скача вакол мяне.

— Кузьма Аўтаномавіч! — крычыць ён Цопе.— Бутэлечку за мой кошт! Дарагога госця Івана Канстанцінавіча хачу пачаставаць.

Цопа, нібы той робат, маўкліва згінаецца пад прылавак, дастае бутэльку віна, спрытна знімае жалезны, засургучаваны каўпачок. Віно пеніцца.

— Не, дзядзька,— кажу я,— мне няма часу піць. Працаваць трэба. I вы канчайце баль. Трэба бульбу на поле везці,

— Бульба-шмульба… Ліха яе не возьме. Начальства толькі слухай, дык знойдзе работу…

— Гэта не начальства, а мы самі і дзеля сябе бульбу садзім.

— Дык што, па мяне прыйшоў? — пытаецца Хведар.— Не пайду я. Гума ўся на манжэтах. Як пра гуму, дык ніхто не хоча паклапаціцца. Толькі чуеш адно: рэйсы, рэйсы, рэйсы! Пайшлі вы ўсе…

— Ты, Хведар, кінь на аб’ектыўныя прычыны ківаць. Учора, як трэба было сабе дровы прывезці, дык тады гума цэлая была. На левыя рэйсы ў цябе гума ёсць. А для калгасных спраў — на манжэтах.

— Гэта я? Левыя?.. Хто ж гэта брэша? Не, вы чуеце?! Я і левыя рэйсы…

— А на тым тыдні, Хведар, бярозавыя дровы вазіў? Вазіў. I памаўчы. Я не хацеў толькі Чукраю гаварыць… А то ён цябе з шафёраў скінуў бы, ды яшчэ аштрафаваў бы, ды за амартызацыю машыны…

Хведар, відаць, не верыць сваім вушам. Ён прывык, што я заўсёды слухаў яго. На выручку яму прыходзіць Сцяпан Макуха.

— Ай-ёй, Канстанцінавіч, хто цяперака не грэшны? Ну, і што тут дрэннага? Ну, зайшлі выпіць. Зяць во мой прыехаў, Хрысцінчын муж. Во, выпіце… Навошта спрачацца, навошта лаяцца? Хведар паедзе. Пакуражыцца ўсе шафёры любяць.

У Хведаравых вачах тая дзікая, звярыная злосць, якую я бачыў тады, калі Хведар усчынаў на вечарынках бойкі.

— Гэта я — налева? Якая сука сказала?

Дыга і Ліпка хапаюць Хведара за рукі, а ён стараецца дастаць мяне нагой. Я чамусьці зусім не баюся Хведара.

— Хто б там не бачыў — не важна. Але запомні, Хведар, адно — больш левых рэйсаў не будзе. А вас, дзядзька Кузьма, я папярэджваў,— звяртаюся да Цопы,— не вельмі гандлюйце спіртным. Тут не шынок, а савецкая крама. I няма чаго вам спойваць людзей, якім працаваць трэба.

Я такога эфекту не чакаў. Манументальная постаць Цопы раптам меншае ў памерах. Ён бляднее, сціскаецца ад страху.

— Хведар,— крычыць ён,— зараз жа перастань. Тут табе не вечарынка.

Хведар адразу сціхае. Цопа вытурвае ўсю кампанію з крамы.

— От жа лайдакі, п’яніцы! Збавення ад іх няма…— шэпча ён мне.

— Зараз жа гані машыну на поле,— загадваю я Хведару.

— Ладна,— бурчыць ён.

— На пару слоў,— кажа мне Дыга і адходзіць ад астатніх.

Я іду за ім. Цікава, што можа сказаць мне Хрысцінін муж?

— Дык во які ты, Сітоў Іван, дышла табе ў рот!..— кажа Дыга. Ён прыглядаецца да мяне, як мяснік да быка на бойні.

Мне непрыемна і гэтая размова і сам Дыга.

— Што вы хацелі? — пытаюся я.

— Кінь выкацца. Я на цябе злосці не маю. Што было, да таго мне… адным словам, мне на тое плюнуць і нагой расцерці. А надалей, дышла табе ў рот, асцерагайся….

Я разгублена маўчу. У галаве віхурай праносяцца трывожныя думкі. Няўжо Дыга ведае пра тую запіску, што мне прыслала Хрысціна. Калі хто і сказаў пра запіску, дык гэта Какосцікава Вера. Яна — Хведару, а Хведар — Дыгу.

3 запіскай было так. Аднаго разу я зайшоў да Какосцікавых. Дома была адна Вера.

— Танцуй,— загадала яна мне.— Пісьмо дам.

Давялося крыху патупаць. Вера падала мне незаклеены канверт, без адрасу. Я выцягнуў з яго чацвёрку ліста ў клетку. Буйным Хрысцініным почыркам без знакаў прыпынку там было напісана:

«Здрафствуй Янучок.

Пішыць табе Хрысціна. Даруй ты міне дурную што не паслухалася любві а замуж пайшла за нялюбага чорта. Думала, ён хазяйскі а ён пяніца як напецца дык ужо на міне забываецца. Люблю я цябе Яначка вельмі дужа ды відно суджана нам быць урозь. Жалаю цібе шчасця і любові харошай а я астаюся гараваць

Хрысціна».

Запіска гэтая ўзрушыла тады мяне. Мне хацелася праз ноч ехаць у леспрамгас па Хрысціну, украсці яе ў Дыгі, уцячы разам хоць на край свету. Але што я мог зрабіць? Я праклінаў сябе, як апошняга баязліўца, але нічога не рабіў, каб памагчы Хрысціне выбавіцца з ямы, у якую яна трапіла па сваёй ахвоце. Што ж, бывае, чалавек тоне і яму падаюць руку. Хрысціна танула, але ёй ніхто не збіраўся падаць руку.

Усе гэтыя думкі і ўспаміны прамільгнулі ў маёй галаве. Я чакаў, што Дыга скажа нешта такое, ад чаго хоць вый на месяц. Але ён больш не ўсчынаў гаворкі пра Хрысціну, а пачаў хваліць мяне.

— А ты, дышла табе ў рот, кажуць, свой хлопец. Ты, калі што трэба будзе, смела да мяне звяртайся. Я ўсягды выручу. Хочаш, дроў падкіну або лесу. Ажэнішся — на хату наважу. Я ўсё магу,— і раптам, нагнуўшыся, зашаптаў: — Ты от што: падкінь мне машыну бульбы. Не пакрыўджу. Хведар згодзен. За табой слова. Ну, дык па руках?

Гэтыя словы раскрылі мне вочы на дружбу гэтай кагорты зладзеяватых людзей. Мне трэба было стрымацца. Але я не ўмеў.

— Вы мяне на такое не падбівайце,— даволі гучна сказаў я.— I не думайце, што на гэты раз вам удасца тое, што ўжо ўдавалася.

— Што такое?..

— У чым дзела?..

Нас акружылі астатнія. Хтосьці пацягнуў за руку Дыгу, і ён схаваўся за сватаву спіну. Макуха скакаў, бы той завадны чорцік.

— Канстанцінавіч, слухай сюды, дарагі мой, не звяртай увагі. Ён жа, як свіння, п’яны. Ну што ты яго слухаеш?

Але я зразумеў, што Макуха ведае, пра што ішла гаворка. Адкуль?

— Вы, дзядзька, лепей скажыце, каб ён дамоў ехаў. Яму машыну далі не дзеля таго, кабу госці ездзіць. Ды і самі ідзіце на работу. Агарод вам пакуль не абрэзалі…