Апошняе ігрышча

Анатоль БУТЭВІЧ

АПОШНЯЕ ІГРЫШЧА

Аповесць

І як хочаце, каб з вамі рабілі людзі, так і вы рабіце з імі.

І калі любіце тых, хто любіць вас, якая вам за тое падзяка?

І калі чыніце дабро тым, хто вам чыніць дабро, якая вам за тое падзяка? бо і грэшнікі тое самае чыняць.

І калі пазычаеце тым, ад каго спадзеяцеся зыскаць назад, якая вам за тое падзяка? бо і грэшнікі пазычаюць грэшнікам, каб спагнаць гэтулькі сама.

А вы любіце ворагаў вашых, і дабрачыньце, і пазычайце, не чакаючы нічога; і будзе вам узнагарода вялікая, і будзеце вы сынамі Усявышняга; бо Ён добры і да няўдзячных і да ліхіх.

Дык вось, будзьце міласэрны, як і Айцец ваш міласэрны.

Не судзіце, і не будзеце суджаныя; не асуджайце, і не будзеце асуджаныя; даруйце, і дараваныя будзеце; давайце, і дасца вам: мераю добраю, утрэсенаю, умятаю і перапоўненаю адсыплюць вам ва ўлонне ваша; бо якою мераю мерыце, такою самаю адмерыцца і вам.

Паводле Лукі Святое Дабравесце

Вецер нахапіўся раптоўна. Як зазвычай — без жаднай прычыны і тады, калі яго зусім не чакаюць, наадварот: нават баяцца. І як заўсёды без згоды з кім бы то ні было. Ведама — сам сабе гаспадар. А вольнаму заўсёды і ўсюды воля.

Толькі што стаяла лагодная і так патрэбная жніўнай парой ціша, і на табе. Праўда, ужо зранку было падазрона горача, а пад абед пачало моцна парыць.

Калі Маня пачынала жаць, нішто не паказвала на бяду. Перахрысціўшыся, яна паправіла на галаве хустку — каб не заміналі валасы, хоць яны і без таго былі заплецены ў доўгую касу, што ўкладзена ў акуратную горачку на патыліцы, і ўзяла ў рукі серп. Час ад часу адрывала галаву ад зямлі і пазірала на неба. Там было светла і спакойна. На невялічкую плямку, што пачарнелым восеньскім лісточкам вісела на захадзе, нават увагі не звяртала. Была яна далёка і ніякай небяспекі не ўяўляла.

Маня нагнулася і зноў працягвала спора шастаць сярпом. Не да любавання небам, калі праца чакае. Самая пара жніва. Змарнуеш час, праваждаешся, не паспееш жыта на перавясла пакласці, то і ад бацькі перападзе на абаранкі, і поле пакрыўдзіцца за няўдзячную марудлівасць, калі спелыя зярняты пачнуць сыпацца на зямлю.

Сёння Маня жала на Запасках адна. Хоць яшчэ ўчора поруч з ёй на жытняй ніве стаялі бацька з маткай, самы старэйшы брат Саша і на год старэйшы за яе Косцік. Сёння ж яны пачалі звозіць снапы з поля, што каля грушы. Мыдлі там ужо выстаяліся і ажно прасіліся ў гумно. За бацькамі, як заўсёды, віхлястым хвосцікам бегаў трохгадовы Паўлік. Ён нястомна кідаўся то туды, то сюды, за ўсім цікаваў сваімі празрыста-васільковымі вочкамі, хацеў дапамагчы. На гэта маці ўсцешна казала:

— Ой, ты мой малы шмаравоз. Расці хутчэй, памочнічак ты наш... — і цмокала ў ружовую шчочку.

Паўлік спачатку знарок крыўдзіўся:

— Ну, не слінь ты мяне... — а затым, падахвочаны пахвалой, даваў парады: — Я калі выласту, буду вялікі воз класці. Большы за ваш, от так, — і цяжка соп, як бы гэты воз ужо наладаваў. — А сам навелсе буду ехаць. Высока, — хваліўся ён і ажно хіліў набок галоўку, як бы ўжо зазіраў на той высокі воз са снапамі, на якім збіраўся ехаць.

Матка з бацькам шчыра ўсміхаліся і паддаквалі:

— А як жа, сынок, твой воз будзе самым высокім. Да самага неба.

— Праўда што, мы і не дастанем цябе...

На гэта Паўлік крыўдзіся:

— Я не хачу, каб не дасталі. Не хачу да неба. Я з вамі хачу...

— Ну добра, добра, ты заўсёды, Паўлічак, будзеш з намі...

Несціханае шчабятанне дзіцяці цешыла іх, дадавала раўнавагі і ўпэўненасці: ёсць дзеля каго старацца.

Пра такія паводзіны Паўліка Саша, напэўна, сказаў бы словамі свайго любімага Якуба Коласа:

А гэты Юзік-шаляніца,

Малы яшчэ, зусім дурніца,

Так пад нагамі і таўчэцца

Або, як хвост той, валачэцца

І ад работы адрывае

І толькі сэрца ад’ядае.

Косцік, праўда, застаўся дома, каб трохі гумно падчысціць. Бо не паспелі, не хапіла часу. А калі яго вельмі хапала? Нават за зіму мазалі не паспявалі злазіць. Бацька моцна насварыўся на сына, што забыўся пра свой абавязак: даўно меў наказ прыбраць, але за гулянкамі, відаць, не дабраў часу. Ды Косціка за грош не купіш. Ён не пабаяўся агрызнуцца:

— Маглі б і самі зрабіць. Чаго на мяне чакалі? Няўжо я такі незаменны?

— Пагавары ў мяне, бальшун, то я табе замену знайду, — прыстрашыў бацька. — Табе адно гулі наўме. А што зімою есці будзеш, калі выгуляешся? Бярыся за розум, бо я табе... — але Косцік і без таго ўзяў сахор, бярозавы венік на доўгім дзяржальне і пайшоў у гумно, дзе неўзабаве мае стаць жытнёвы торп.

Меншая Маніна сястра Жэня і старэйшы пасля Сашы брат Янак акурат сёння мусілі адрабляць Стасю Пахвалёнчыку. Так дамаўляліся з гэтым мо самым заможным на хутары суседам яшчэ вясной — за пару мяшкоў насеннай бульбы добрага гатунку трэба было тры дні адрабіць на жніве. Ён ужо колькі разоў нагадваў пра доўг, але Міхась Назан, Манін бацька, усё адгаворваўся пільнасцю сваіх спраў: не сёння, не цяпер, пачакай трохі. Бо вядома, што кожнаму свая сляза салёная...

Калі ж просьбы Пахвалёнчыка сталі нагадваць пагрозы, Назан здаўся і выправіў на суседава поле Жэню з Янкам. Пахвалёнчык, праўда, злаваўся, што аддае стары хітрун (хітруну гэтаму ўсяго сорак пяць, на пяць гадоў менш, чым Стасю) самую маладую і нявопытную, але Міхась так хваліў Жэню, што цяжка было супраціўляцца. Да таго ж ён папярэдзіў, што калі не хоча Жэні, то не аддасць і Янку, бо сваіх клопатаў мае вышэй галавы, няма калі ў гульні гуляць. Была і ў Стася адна правіна, якая давала права Міхасю трохі паартачыцца: праз Чэся адбылося тое непрыемнае здарэнне — акурат перад жнівом, з-за ягонага п’янага выбрыку...

І вось цяпер Жэня разам з гурмой іншых адпрацоўшчыкаў недзе таксама на Запасках жне поблізу Мані, там поле вялікае, толькі за сцяной густога і высокага жыта нічога не бачна. А Янак, відаць, снапы вяжа і ў мыдлі састаўляе. Хоць ён і жаць умее, не баіцца браць у рукі серп. Але ад гэткай іхняй блізкасці Мані не лягчэй. Не, не тое, што жніво сілы адбірае, — спіну аднолькава цяжка гнуць і ў вялікай кампаніі, і на адзіноце. Толькі сумна адной.

З Жэняй больш увішна, можна навыперадкі — хто хутчэй з краю ў край палоску пройдзе. Хоць Жэня і марудлівая трохі, але ўсё любіць рабіць дасканала, сумленна, старанна, каб ніхто ні зачапіцца не мог, ні прыдрацца, калі нават захоча. Мані, праўда, такое кешканне не падабаецца, яна быстрая — у гарачай вадзе купаная, як кажа яе дзед Костусь. Таму любіць кампаніі, на жніве таксама, бо весялей, хоць словам перакінуцца можна альбо песню завесці, калі настрой адпаведны.

Маня ўжо спрабавала падвесяліць сябе, але дарма, не спявалася адной, не знаходзілася тая нітачка настрою, ухапіўшыся за якую, бывала, і жнецца ў ахвотку, і спяваецца хораша, і на душы добра, лагодна, узнёсла. Справа тады як бы сама сабой робіцца. Сама хлебная ніва сваімі каласамі табе кланяецца, калі набіраеш іх поўную жменю, каб зрэзаць, нібыта вусачы самахоць на перавясла просяцца. Толькі паспявай пальцы выпростваць, каб паўней захопліваць іх ды сярпом шастаць. Калі адразу мала ўзялося ў далонь, можаш паўтарыць другі раз, а калі сцябліны тонкія, то часам і трэці. А тады разгінай спіну, падымай руку з нажатым, падтрымліваючы сярпом важкае калоссе, рабі паўкруг у паветры, паказваючы ўсяму свету і самому небу, як урадзіла жыта, а тады ўжо кладзі на перавясла, скручанае з нарваных з карэннем найдаўжэйшых сцяблін.

І так раз за разам, пакуль не назбіраецца на сноп. А пасля і другі, і трэці, і дзесяты... Толькі падымай калоссе не рыўком, не похапкам, а спакойна, рытмічна, каб руку не падверадзіць, бо тады не адно жаць не здолееш, кубка з вадой не падымеш. Не дапаможа і свянцоная нітка, завязаная на кісць рукі. Затым зноў кланяйся зямліцы, не шкадуй спіны, хай прывыкае, бо ў жыцці не адно перад хлебам давядзецца згінацца.

Колькі за дзень даводзіцца такіх паклонаў адбіць, то і палічыць ніхто не здолее, мо такой лічбы яшчэ наогул не прыдумалі.

Дык што ж выходзіць? Каласы кланяюцца Мані за тое, што яна ратуе ад абсыпання іхнія зярняткі, а яна кланяецца зямлі, што вырасціла гэткае жыта? Узаемныя паклоны чалавека і прыроды.

«Ой, нешта на «хвіласофію» пацягнула, як сказаў бы Валодзік Кусабуцкі», — падумалася Мані, і яна на хвілінку выпрасталася, паглядзела на сонца — яшчэ да поўдня не дакацілася, павяла вачыма вакол, дала ім спачынак на залаціста-жоўтай роўнядзі жытняга палетка, а пасля ўтаропілася ў густое — дзе цёмнае, бо яловае, а дзе святлейшае — бярозавае зяленіва далекаватага Школьнага лесу. Добра было б у халаднаватым цяньку бярозак астудзіць напаленае сонцам і натруджанае жнівом цела, выпрастаць сярэдзіну, але хто ж ёй такую раскошу дазволіць. Праўда, нікога з пабочных назіральнікаў тутака няма, ніхто дакараць не стане. Але ж уласная ацэнка не менш важная за чужую, а часам нават больш значная і прынцыповая. Бо хто цябе ведае лепш, чым ты сама?

Маня падняла руку, каб змахнуць пот, і ў каторы раз адчула, як моцна пахне жытам далонь. Непаўторны і нязводны пах жняі. Ён даражэйшы за ўсякі парфумны. Хоць, што праўда, парфумы той ні Маня, ні яе сяброўкі не ведалі — дзе ты яе на хутары знойдзеш, а каб і знайшоў, то за што купіш. Жывыя грошы ў сям’і з’ява рэдкая, разлікі вядуцца найбольш натуральнай аплатай — то збожжам, то бульбай, то адпрацоўкай. Гэтак больш звыкла. Грошы прыдадуцца, калі ў Сноў на базар давядзецца ехаць альбо крамнага чаго купіць. Там за жыта не хочуць нічога даваць.

А ўпершыню яна ўзяла ў рукі серп, калі было мо гадоў сем. З той пары і метка на ўсё жыццё засталася. Маня міжволі зірнула на левы мезенчык, які не хоча да канца разгінацца — падрэзала сярпом сухажылле. Матка тады моцна сварылася, што без дазволу серп узяла, а бацька на матку яшчэ больш — што недагледзела...

Маня любіла гэткі трохі нязвыклы для цяжкай працы настрой, калі ўсё ў поўным суладдзі з душэўным спакоем. Сёння ж яго не было. Як бы нехта нешта дрэннае сказаў альбо насварыўся. Але працы не перапыняла, хоць думкі снавалі беспарадкава, спрабавалі знайсці ў сваіх лабірынтах прычыну такога стану.

Мо апошняе ігрышча вінавата?

Перад самым жнівом вырашылі сабрацца ў найбольш прасторнай на хутары хаце Васіля Пулікоўскага, маці якога не адно прыветная жанчына, а і гаспадыня дай Бог якая. Ён не толькі адзіны сын у бацькі, але і адмысловы гарманісты — лепшы не адно на іхнім Язаўцы, дзе, праўда, іншых няма, а і суседнімі вёскамі прызнаны. Нездарма скрозь на вяселлі запрашаюць. У бліжэйшыя Баяры і Еськавічы, у аддаленыя Панюцічы, Квачы, у зусім далёкія па Маніных мерках Сноў, Малаеды. А што да Ліпаў — Вялікай і Высокай, то там Васіля за свайго лічылі, асабліва ў Высокай Ліпе. Праўда, там і канкурэнты былі. Але свае музыканты не такі завод мелі, не надта пад густ моладзі. Іх наймалі граць толькі тады, калі Васіль быў заняты ў іншым месцы.

За тое і даставалася часам хутарскому гарманістаму. Да пагрозаў ён прывык і лічыў іх найлепшай ацэнкай свайго ўмельства. Але прыстрашванне амаль ніколі не даходзіла да здзяйснення, бо Васілёвы прыхільнікі любога маглі добра правучыць за напад альбо спробу намяць бакі свайму ўлюбёнцу. А найбольш гарачыя дык і гармонік уедліваму саперніку маглі парэзаць. Было раз такое. Затое пасля гэтага як адрэзала — руку на Васіля не асмельваўся падняць ніхто.

Дык вось, сабралася хутарская моладзь, маладзейшыя жанацікі і проста кавалеры на ігрышча. Вясёлы разнаякі гурт. Сышліся, каб у вясёлых ско­ках і размашыстых танцах размяць цела перад утомлівым жнівом. Кожны прынёс па бутэльцы, а то і паўтарачцы самагонкі. Не адмаўлялі і таму, хто знайшоў толькі паўбутэлек, ігрышча — свята для ўсіх. Васілёва матка разам з некалькімі прышлымі дзяўчатамі парадкавалі прынесены харч. Парэзалі, пасмажылі, спяклі і ўсё на сталы, ссунутыя разам у вялікім пакоі, што зваўся заляй, паставілі. І нічога, што ў залі замест падлогі ток, што амаль палову яе займае пузатая глінабітная печ. Хоць у цеснаце, ды без крыўды. Праўда, два драўляныя ложкі разабралі і вынеслі — адзін на кухню, другі ў гумно. Гэта ўжо больш да танцаў рыхтаваліся, чым да застолля. Бо калі прыбяруць апусцелыя сталы, то не стрымаеш спраўных ног — заліхвацкая полька не толькі да сябе звабіць, але, здаецца, і сцены растрасе.

Нехта яшчэ лепш змікіціў: чаго ў хаце пыл глытаць, калі можна на свежым паветры вольна патанцаваць. Развяселеным хаўрусам спора выкуліліся за парог. Добра, што на небе была амаль поўня, толькі невялічкая шчарбінка замінала месяцу стаць круглым. Бо іначай танцаваць давялося б у цемнаце, для некаторых мо гэта было б найлепш, але не для ўсіх. А ад газавай лямпы на надворку не павіднее, хоць пяць іх павесь, ды і газы спатрэбілася б нямала на цэлую ноч, а танцаваць збіраліся да рання. Месячнае святло было яркім, толькі рабіла постаці танцораў як бы прывіднымі, не выразна акрэсленымі, што дадавала рамантычнасці і нейкай таямнічай захопленасці.

На надворку далі волю і нагам, і рукам, і горлу, і пачуццям. Тут нават музыкаў пабольшала. Васіль, вядома, граў на гармоніку. У барабан малаціў Ясеў Колік, з сям’і Гэтэвічаў. Ім дапамагалі ахвотнікі выцінаць на грэбені. Жыве такое захапленне на Язаўцы. Часам нават без танцаў гучаць грэбеневыя мелодыі, асабліва даспадобы гэта пастушкам, у якіх ля кароў багата вольнага часу. Быў бы толькі грэбень, бо ў маці іх не дзесятак, адным абыходзяцца дзяўчаты ў хаце. А калі надарыцца два ці тры, то гэта ўжо раскоша.

Да сённяшняга дня музыкі рыхтаваліся загадзя, хацелі, каб заўважылі, каб ацанілі. Таму кожны прыпас усё неабходнае: грэбень — каму матка дала, каму бабуля, а нехта проста тайком «пазычыў», патрэбнай таўшчыні паперу: хто ў бацькі выпрасіў тонкую тытунёвую, і той адшкадаваў ад кніжачкі адзін-адзіненькі лісцік, хто проста ўзяў кавалак, які пад руку тра­ту, — што ў каго было, бо з паперай, варта прызнацца, на хутары цяжкавата. Цяпер яны прыкладвалі паперу да грэбеня, падносілі да губ і дзьмулі. Але дзьмуць трэба было з розумам, не дэманстраваць сілу, а паказваць умельства. Калі варта толькі крышку падзьмуць, паводзячы губамі ўздоўж грэбеня, а калі і добра лёгкія напружыць, каб гукі не заглушаліся гармонікам. Музыка ў кожнага была розная, у залежнасці ад таўшчыні паперы, гушчыні зубоў у грэбені, моцы духу музыкі і ягоных здольнасцей.

Знайшліся майстры грання на травінцы, хутаране казалі ў такім выпадку — выцінаць. Выцінаць можна было языком — і тады танцавалі «пад язык», на грэбені альбо на травінцы. Тут ужо асаблівых інструментаў не патрабавалася — травы хапала каля кожнага плота. Завадатарам выступаў хто-небудзь з дарослых, часцей за іншых Ясь Гэтэвіч — бацька Івана і Петрыка. Ён непрыкметна выбіраў доўгую нешырокую травінку, найлепей пырнік — моцны, любыя нагрузкі вытрымае. Клаў яго паміж вялікімі пальцамі абедзвюх рук, але так, каб непрыкметна. А тады звяртаўся да падлеткаў:

— Ну што, хлопцы, хочаце, пакажу, як на пальцах граць?

І, не чакаючы згоды, падносіў складзеныя далоні да вуснаў, дзьмуў у шчылінку паміж пальцамі, зводзячы іх то цясней, то вальней. Адпаведнай была і музыка. Добра напяты пырнік вібраваў і выдаваў патрэбныя гукі.

— Ух ты! — дзівіліся падшпаркі. — Праўда, грае... А мо вы, дзядзька, нас падманваеце? Мо і ў вас грэбень?

— Ды што вы, хлопцы, каб я вас падманваў? Як сабе хочаце: можаце верыць, можаце не. Але перш паглядзіце, — Ясь непрыкметна хаваў травінку паміж пальцамі і паказваў рукі.

— Глядзі ты, праўда нічога няма, — яшчэ больш дзівіліся даверлівыя. — А выцінае.

Тады сёй-той складваў свае далоні і мерыўся таксама зайграць — як дзядзька. Але колькі ні дзьмуў, нічога не атрымлівалася, толькі твар чырванеў ад напругі, ды часам тая травінка вылятала з пальцаў.

— Ну нельга ж быць такім няздатным. Сапеш, як салявы мех, а выш­ку — пшык, — пацвельваўся дзядзька Ясь і зноў падымаў рукі. — Слухай, як я буду выцінаць.

Ён стараўся патрапіць у такт гармоніку. У яго гэта атрымлівалася. Калі ж падлеткі даймалі так, што адкупіцца было нельга, дзядзька ва ўсім прызнаваўся. Хлопцы пачыналі сердаваць за падман, але дзядзька Ясь загладжваў сваю правіну тым, што знаходзіў ім такія ж травінкі і вучыў, як правільна стаць музыкам. Аркестр разрастаўся да неверагодных памераў і гучаў так разнастайна, што часам ажно танцоры збіваліся з нагі. Бо навука давалася цяжка: то травінка парвецца, то выскачыць з няшчыльна прыціснутых пальцаў, а то раптам рыкне, як бык, і сціхне, хоць ты на яе маліся. Шукай тады іншую.

Але ў таго, хто хутчэй пераймаў дзядзькавы навыкі, гранне было прыемным, супадала з агульнай мелодыяй. Калі ж каму мядзведзь заехаў поўху, то чулася нейкае невыразнае пішчанне. Яно замінала, выбівала з рытму. На такога музыканта адразу шыкалі, праганялі. Але творчасць — такая зараза, што проста так не адпускае і чужым загадам не падпарадкоўваецца. Малец адбягаўся ад кола танцораў і падыгрываў музыкам здаля, каб лягчэй уцячы, калі некаму не пад густ.

А тут яшчэ няўтомны Валодзік Хвілосаф свае тры грошы ўставіў. Ён крутнуўся каля хаты, хацеў пабачыць цётку Зіну, але не знайшоў. Тады папрасіў Васілёвага бацьку:

— Дзядзька Сцяпан, прынясіце вашы шамкг.

Сцяпан адразу зразумеў Валодзікаву задумку, а іншыя вырашылі пакпіць, каб пасмяяцца.

— Ты мо ў сваты вырашыў з’ездзіць? Да каб з шумам, з гамам, з шамкамі. Давай-давай, сёння ты і праўда на жаніха падобны.

— А мо ён хоча сабе на шыю гэтыя бомы павесіць, каб звінець у танцы?

— Ага, каб усе разбягаліся, калі Хвілосафа на польку пацягне...

Дзядзька Сцяпан прынёс шамкі. Валодзік узяў іх у рукі, трохі страся-

нуў, як бы правяраючы, ці гулка звіняць, а тады пайшоў да галоўных гарманістых. Стаў каля барабаншчыка, падміргнуў яму і пачаў у такт патрасаць звонкімі бомамі. Музыка памацнела, стала не адно больш гулкай, а і разнастайнай.

І тады ўрэзалі ўсе разам: Васіль на гармоніку, Колік Гэтэвічаў на бара­бане, Валодзік Хвілосаф з шамкамі, шмат хто з грэбенем, яшчэ больш тых, хто з пырнікам. Для не надта прыдзірлівага і спанатранага вуха гралі яны зладжана, як бы іхняе натхненне супадала. Гэта дадавала імпэту танцо­рам, моцна цешыла простых слухачоў — добрая музыка падабалася ўсім. Бойкія танцы з прытупамі, з колам улева, колам управа, з размахамі рук і прыпеўкамі, здаецца, паднялі ўвесь хутар.

У прадчуванні гэткай весялосці не маглі ўседзець у хатах і дзяды з бабкамі. Найбольш рухавыя прытупалі на надворак яшчэ да гукаў гармоніка. Іншыя падыходзілі цяпер. Для іх наўмысна вынеслі з хаты столкі, паставілі каля сцяны — каб не натруджвалі ног і без таго спрацаваныя за жыццё людзі. Бо разумелі: міне пэўны час, і яны самі будуць такімі. А для ста­рых гэта таксама вялікае свята і незвычайная падзея. Бо дзе ты збярэшся ў будзень, каму выкажаш свае досведы, з кім падзелішся сваёй былой жыткай і сённяшнімі навінамі. Калі яшчэ нагаворышся ўдосталь, ды яшчэ пасвойму, бо калі прыходзіць які начальнік альбо з пастарунка хто, ці нават ксёндз, то кожны стараецца з ім па-польску гаварыць — як пан начальнік, а то, не дай Бог, не зразумее чаго пан начальнік, засярдуе, прычэпіцца, а то і штраф які прыпаяе ці ў пастарунак пацягне.

А як жа — іх саміх, іхніх дзядоў і прадзедаў, а мо яшчэ і далей углыб так доўга штурхалі наперад, не дазвалялі азірацца назад, што ўсе яны не толькі мовы сваёй цураліся, але і гісторыі не ведалі, баяліся знацца са сваімі найдалёкімі продкамі, што некалі гэтую зямлю абжывалі і іхніх дзядоў на свет пусцілі. Таму не толькі на Язаўцы тутэйшыя людзі прывыклі гаварыць на мове начальства. Не, каб самі захацелі, то не скажаш — змушалі да гэтага, каралі, адвучвалі. Працяглай — не адно стагоддзе, балючай і не бяскрыўднай — дубцамі лупцавалі, у турму саджалі, нават галаву сціналі — была тая навука. Вучылі дагаджаць начальству то па-польску, то па­руску, то зноў па-польску.

Нават цяпер у школе ўсё па-польску, толькі і пачуеш іншае слова, што ад бацюшкі — яму аднаму дазволена выкладаць Закон Божы не па-польску. Але ж і не па-беларуску, а па-руску, ці мо больш дакладна — па-стараславянску. Сама школа, што ў Высокай Ліпе, мае сем класаў. Хто закончыць яе, можа працаваць настаўнікам. Але дзе там вельмі закончыш, калі восенню працы — вышэй галавы, а зімой, калі трохі вальней, адны валёнкі на ўсіх дзяцей у сям’і. Вось і даводзіцца хадзіць па чарзе. Ды яшчэ падганяе страх, што прыпаяюць штрафу, бо дзеці ад сямі да чатырнаццаці гадоў мусілі абавязкова хадзіць у школу. Польскія ўжандоўцы стараліся сачыць за гэтым пільна — грошы для казны былі патрэбныя.

У сувязі з гэтым дзіўнымі падаваліся пагалоскі, што беларусам быццам бы можна вучыцца не вышэй за чацвёрты клас. Паверыць у гэта не маглі. Як жа тады звязаць канцы з канцамі? З аднаго боку, прымус, а з другога — забарона. А калі не скончыш сямігодку, — не падасіся ў настаўнікі, у лепшым выпадку станеш дарэктарам, будзеш па хатах вучыць арыфметыцы ды чытанню такіх, як сам. І то наўрад ці здолееш прывіць дзеткам любоў да свайго, бо няма падручнікаў на роднай мове. Хіба што так, як Саша Назаноў, — за кардонам здабываць беларускія кніжкі. Але небяспечна, не кожны адважыцца, як не ўсякі пойдзе і на тое, каб дзіця ягонае чытала беларускія кніжкі, а тым больш вучылася на сваёй мове.

Адвучылі. Запалохалі.

Вось і трымаюцца гэтай звычкі хутаране. Хоць і кажуць, што воўк сабакі не баіцца, але ж звягі не любіць, ды і беражонага Бог беражэ...

Цяпер жа старыя паважна сядзелі каля сцяны. Спрацаваныя рукі, а ў найбольш пажылых — з пакручанымі і сагнутымі пальцамі, кабеты паклалі на беленькія фартухі. Бо не прыстала ім, захавальніцам традыцый і старэйшынам у родзе, хадзіць не так, як іхнія бабулі і прабабулі. Не мелі яны на гэта ніякага права. Таму і падаставалі спады спаду сваіх куфраў святочныя спадніцы, пашытыя з вытканага на ўласных кроснах ваўнянага палатна. А паўзверх іх павязалі хто проста белыя, а хто вышываныя фартухі. Ад гэтага не толькі іхнія спіны выпрасталіся, а нават маршчын на твары паменела, яркія маладыя агеньчыкі засвяціліся ў вачах. Гэткаму настрою спрыялі і звыклыя пытанні-захапленні:

— А дзе ж ты, Маня, гэдакі хвартух хавала, што ніколі не відаць было?

— Ого, глядзі, якая ў бабы Волькі спадніца — паласатая, шырокая, на дваіх хапіла б. А яна адна ў ёй красуецца. І праўда, як кветка.

— А бабу Раіну і зусім не пазнаць. Як у будзень, то ў адной рвані ходзіць. А тут вунь як выфранцілася. Хоць ты пасватайся да яе.

Кабеты паселі поруч са сваімі альбо суседскімі мужчынамі і паціху гаманілі па-свойму, пазіраючы на танцораў, а заадно не праміналі ацаніць маладых, абгаварыць, хто што апрануў, у каго якія здатнасці да танцаў ды хто каго звыш меры да сябе прыціскае.

Здаралася, мужчыны, якія нямала патапталі поля на гэтым свеце, згадвалі сваю незваротна збеглую маладосць, незабыўны час ігрышчаў, і тады з грудзей вырываўся ўздых шкадавання і надзеі, а ногі самі прасіліся ў рух. Раўняцца з юнакамі яны, вядома, не маглі, бо ў іхнія гады якія ўжо скокі. Так ва ўсякім выпадку здавалася моладзі. Але сярод старэйшых былі не толькі нямоглыя. Сёй-той яшчэ так польку адаб’е, што не кожны малады патрафіць. Васіль жа мог і «лысага» зайграць, і вальс з падыспанню. Сёйтой нават на кракавяка адважваўся, бо для старэчых ног ды спінаў гэта найбольшае выпрабаванне.

Вось і цяпер мужыкі, падахвочаныя музыкай ды скокамі маладых, прыстаўлялі да сцяны кульбакі, з даўнейшай галантнасцю рабілі паклон сваёй пані-гаспадыні і спаважна вялі яе ў танцавальнае кола — зараз і мы тупнем, пакажам маладым, што такое праўдзівыя скокі. Моладзь паважліва саступала, каб не замінаць і не блытацца пад нагамі, Васіль пачынаў нетаропкі вальс альбо падыспань, і ўсе дзівіліся жвавасці танцораў, намагаючыся ўявіць, што маглі яны ў свае маладыя гады.

Часам дзяўчаты пляскалі ў ладкі, падбадзёрвалі прыпеўкамі, кшталту:

А там пад баракам

Танцавала рыбка з ракам.

А пятрушка дзівавала,

Як там рыбка танцавала...

З другога боку чуліся насмешлівыя галасы:

— Гэта хто рыбка? Па-аўка рыбка? Ды яна ўвесь луг выплюхае...

— А Ігнась дак і праўда да рака падобны. Бач, рукі расставіў, як рак свае клешні...

— Гэта ён жонку абараняе, каб ніхто і не дакрануўся да яе...

— Іш, цікаўная... Хібя не ведаеш, што цікавай Варвары нос адарвалі?

— Не губляй пільнасці, бо Чэсь не адно нос адарве...

І ўжо да Чэся:

— Глядзі, а твой бацька не горш за цябе танцуе.

Пахвалёнчыкаў Чэсь з гонарам за бацькоў сам ажно прытупвае на месцы, а тады кажа:

— Яны не толькі абэрак, яны і сербіянку могуць... Калі захочуць.

— Ага, ім толькі тваёй полькі-янкі-сербіянкі і не хапае, — кажа Гэтэвічава Шура. — Рассыплюцца, калі пачнуць скакаць. Не збярэш...

— Глядзі, каб ты сама не рассыпалася.

«Сербіянка» — гэта песня такая, што прыйшла сюды з-за кардона. Аднекуль з-за Слуцка, Капыля, Заслаўя ці мо Негарэлага — адным словам, з таго, савецкага, боку. І так яна прыжылася тут, так спадабалася, што і танцуюць пад яе, і спяваюць, і нават самаробных частушак на яе матыў навыдумлялі...

— Але бачыш, Чэсь, як гжэчна і далікатна водзіць бацька матку? — зноў кажа Шура, мо каб апраўдацца за ранейшае.

— Ага, праўда, — хваліць Гэтэвічава Гандзя. — Усё адно як сямнастка скача Стася.

— Дак жа і Стась не адстае, — кажа яшчэ нехта.

Пахвалёнчыкі і праўда танцавалі так спраўна, што неўзабаве іншыя пары аціхлі, сышлі з кола, саступаючы ім. Гэта выклікала яшчэ большы імпэт у танцораў. Стась ажно свяціўся — ад такога гонару, ад усведамлення, што на іх скіраваны ўсе позіркі. Ён так умела і беражліва вадзіў партнёрку, нібыта баяўся незнарок прычыніць ёй якую нязручнасць.

Вось ён дробным паўкрокам павёў яе ў хуткім ланцужку ажно праз увесь надворак. Пасля трохі марудней — два крокі ўперад, адзін назад. Вось крутнуў на месцы, каб зрабіць паварот, і адначасова ўзняў сваю правую руку з яе левай над галавой, робячы своеасаблівыя вароты. Стася зразумела намер мужа. Яна спрытна юркнула пад гэтую стрэшку, за ёй і Стась. Ды так удала, што зноў пачуліся воплескі.

А Стась прыбавіў тэмпу, абняў партнёрку за плечы і кружляў вакол сябе, як лёгкае пер’ейка. Пасля збавіў тэмп, перайшоў на плаўны і няспешны. Ён хітаўся то ўправа, то ўлева, то падаваўся бліжэй да жонкі, то адпускаў яе ад сябе на ўсю даўжыню сваіх рук. Пабраўшыся толькі адной рукой і стаўшы адно поруч з другім, яны з прытупам спяшаліся наперад, трохі адступалі назад, згіналі галаву і ныралі пад рукі — спачатку Стась, а пасля Стася. І было не зразумець, ці то танцоры так удала падладжваюцца пад Васілёў гармонік, ці то гарманісты патрапляе ў такт іхнім задумам.

Увесь надворак у захапленні сачыў за Пахвалёнчыкамі, радаваўся іхняму спрыту, цешыўся іхняй зладжанасці і ўзаемнаму разуменню аднаго адным, нават зайздросціў гэткаму нязмушанаму майстэрству. Кожнае ўдалае каленца ўзнагароджвалася дружнымі воплескамі і воклічамі адабрэння.

Нават Чэсь прыціх, выставіўшы ўперад грудзі, — нібыта частка гэтай пашаны перападала і яму. Але не стрымаўся і пыхліва прамовіў, нагнуўшыся да вуха Гэлькі Нурашовай:

— Бач, як мае бацькі ўмеюць? Не тоё, што некаторыя...

— Пэўне ж, відаць пана па халяўках, — прамовіла Гэлька Нурашова. — Не тоё, што ты. І бацька не хапае партнёрку за шыю, як ты часам.

— І цалавацца не лезе, як ты, калі нап’ешся, — падавала голас некалі пакрыўджаная Чэсем дзяўчына..

— Дак я магу і без п’янкі, — разгарачаны не толькі танцамі Чэсь і сапраўды наважваўся прыхінуцца да першай, што пад руку пападзецца, дзяўчыны і паказаць, як ён умее даваць буську. Так звычайна рабілі малыя дзеці, калі іх прасілі: «Дай, Колічак, буську маме, дай. От добра, от маладзец. А дзеду? Пабуськайся і з дзедам. З дзедам пабуськайся... »

Каб не набрацца сораму ад прылюдных пацалункаў, Чэсева ахвяра настаўляе рукі, каб уперціся яму ў грудзі, калі што якое, махае імі і злосна гукае:

— Не лезь, чорт п’яны. А то па шыі з’езджу. Ідзі з Тэкляй буськайся...

Але ніхто на нікога не крыўдзіцца, бо на хутары — ігрышча...

Тэкля была старой бабай, праўда, не так па гадах, як воблікам. Малога расточку, згорбленая — не ад цяжару гадоў, а таму, што ўвесь час ратавалася ад ахвотнікаў з’ездзіць па спіне якой-небудзь палкай альбо вяроўкай. Не твар, а тварок. Таксама дробненькі і зморшчаны, як печаны яблык. Жыла адзінока ў суседніх Баярах. Муж, які першы палюбіў пашукаць у чарцы дно, памёр. Згарэў ад гарэлкі. Прыйшоў дадому на добрым падпітку, лёг на гарачую зямлю, дзе самагонны апарат стаяў, і згарэў — кажуць, з рота агонь сіні ажно ішоў. Кажуць, каб быў хто ў хаце і пас...аў яму ў рот, то жыў бы. А так не стала чалаввека. Тэкля ж і пасля таго не перастала піць, як толькі дзе нагода, то й намурзаецца.

А погаласка пра яе хадзіла паўсюль, бо гэта была найпершая, хоць і не пакліканая госця на ўсіх вяселлях, радзінах, на кожным моладзевым ігрышчы. Не весяліцца прыходзіла, а каб напіцца. Здавалася, без яе аніякае застолле не мае права адбыцца альбо несамавітым будзе. Яе брыдзіліся, таму і ганялі, і бэсцілі, і лаялі, і шкадавалі нават, кажучы: «Ну што вы ад яе хочаце, даў Бог жанчыне галаву, але не сказаў, што з ёй рабіць. Хай жыве. Паветра ўсім хопіць...»

Калі ж пад злую руку нехта праклінаў Тэклю, жадаў ёй хуткай смерці, то на гэткага незычліўца абурана шыкалі: «Сціхні, чалавеча, што ты плявузгаеш? Ці ты блёкату аб’еўсё? Грэх гэта вялікі — чалавеку смерці жадаць... Яна ж твайго месца пад сонцам не займае». Змушалі змоўкнуць, а сама яна надзіва спакойна і цвяроза адказвала:

— Не гані, я і сама памру. І ты памрэш. І невядома, хто першы. Усе памром. З гэтага жыцця яшчэ ніхто жывым не сыходзіў... — і дробненька смяялася, выстаўляючы свае дзіравыя зубы і хітра пазіраючы на крыўдзіцеля, якому рабілася непамысна і ён адступаўся ад няшчаснай кабеты.

Хоць і не паважалі Тэклю, а прывыклі да яе, палюбілі тым пачуццём, якое і любоўю не назавеш, і што гэта нянавісць — таксама не скажаш. Неяк непрыкметна, але моцна ўвайшла яна ў людскі хаўрус, стала хутарской адметнасцю. І калі часам спазнялася на якое-небудзь ігрышча, то нават непакоіліся, ці жывая, пыталіся ці не захварэла, бо калі і праўда не прыйдзе, то весялосці патрэбнай не атрымаецца, нешта няўлоўнае страціць ігрышча, будзе не такім, не іхнім, не хутарскім.

Акрамя таго яе лічылі найпершай разносчыцай самых апошніх навін. Нездарма казалі, што ў яе вош на языку не спячэцца. Тэкля і праўда ўсё пра ўсіх ведала, дзе хто будзе жаніцца, з кім, калі будзе вяселле альбо радзіны. Казала:

— Добры нос за тыдзень гарэлку чуе...

Ці верыць ёй? Кожны рабіў так, як лічыў патрэбным. Але без Тэкліных навін было б сумна. Таму яе чакалі яшчэ і дзеля гэтага...

А на гасцінах як ні аберагалі Тэклю, яна сваю норму выбірала заўсёды. Калі ж даходзіла да патрэбнай кандыцыі, то не толькі пнулася танцаваць, але і назойліва прыставала да маладых хлопцаў:

— А мой ты братко, давай пабуськаямсё!

Пад агульны рогат Тэкліна ахвяра з усіх ног уцякала ад п’янай жанчыны, нават партнёрку па танцы пакідала, хавалася за кустамі бэзу. Тэкля не здавалася:

— Ты не бойся, што я такая. Я такая, але яшчэ ого-го... Цалуюсё не горш за вас, маладых. Вы ж няўмекі... А я яшчэ і цябе навучу, братка ты мой, і бацьку твайго. Хочаш?

— Ат, перастань... Ёсць што гаварыць, ды няма чаго слухаць...

— А ты не збівай з панталыку, — агрызалася Тэкля. — Я і сама саб’юсё...

Бедны Тэклін абранец станавіўся чырванейшым за месяц на небе. Некаторы, больш смелы і задзірысты, нахіляўся да яе вуха, каб сказаць тое, што думае пра ахвотніцу пацалункаў, але так, каб іншыя не пачулі крыўдных слоў:

— Не вучы вучонага...

— З’еш г...на пячонага, — імгненна і гучна, на ўвесь надворак, заканчвала Тэкля і ажно заходзілася ад смеху, да вушэй расцягваючы свой шчарбаты рот. — Ведаю, ведаю, мой ты братко... — а ў самой з куточкаў даўно пабляклых, ажно да чарнаты, вуснаў цяклі ручайкі сліны. Хлопец ад сораму не ведаў, куды вочы схаваць. — Чаго толькі Тэкля не наслухалася за свае гады... Хай Бог абносіць! Ты гэтага і за тры жыцці не пачуеш...

— Во-во, навучы, яго, Тэкля, навучы. А то ён і праўда не ўмее... А яшчэ да цябе лезе, на вушка нешта шэпча...

— Ага, не ўмее... Я сама бачыла, як Ганну слініў, — нечакана ўстаўляе слоўка якое-небудзь дзяўчо.

— І я таксама бачыў, — казаў які-небудзь падшпарак, і выбух смеху заглушаў гукі гармоніка.

— Хто-о, ты бачыў? — ажно выходзіла з берагоў зняважаная Ганна. — Дак мо ты, смаркач, сам з Тэкляю і буськаўсё, раз такі вопытны?

— Так яму, Ганна, так. А то бач расхрабрыўсё, як прафесар у цалаванні.

Смех, гоман, шум, гукі гармоніка і буханне барабана даляталі, здаецца, ажно да зор. І тыя, прыгледзься толькі, прыязна падміргвалі танцорам, нібыта заахвочвалі і пад’юджвалі: весяліцеся, пакуль можна, хутка жніво, яно свой глянец навядзе...

Але найбольшая радасць была ў малечы. І не адно таму, што іх узялі з сабою, далі магчымасць адразу сабрацца ўсім разам, а найперш мо з таго, што не гоняць спаць — на дварэ даўно ноч, удома яны ўжо трэці раз пераварочваліся б на бачок, а тут хлапчукі і дзяўчынкі нароўні з дарослымі бавяць час. Праўда, бацькі з мацяркамі не спускаюць з іх вока, а калі самі пойдуць у кола, дык клопат такі выпадае на долю дзеда з бабай — на хутары ніколі не казалі «бабуля», проста — «баба», і ўсім зразумела, пра каго гаворка.

Гэтыя апекуны найбольш пільныя, яны баяцца адпускаць унукаў ад сябе, таму найчасцей наравяць трымаць іх за руку. Малеча ж з усёй сілы намагаецца вырвацца, нават злосць сваю паказвае, бо як гэта перад сябрамі выглядаць цяляткам на прывязі? Аднак і «цяляткам» выпадала радасць. Прыносіў яе дзядзька Васіль, гарманісты. Здаралася, ён гучна рыпне на гармоніку, а затым гэтак жа гучна аб’явіць:

— Усё, паны і паненкі, адпачываем. Вы перакурыце, дайце спачын нагам. Цяпер час для самых паважаных сярод нас, — пажылыя насцярожваліся: ці гэта не да іх звяртаецца Васіль. Але ён нечакана тлумачыў:

— Дайце дарогу дзецям. А вы, дзяды з бабамі, адпусціце рукі танцораў. Бацькі, таксама не пярэчце сваім зменшчыкам.

Дзеці адразу ж пераставалі шморгаць носам і хто таропка, ажно часам падаючы на зямлю, хто няспешна, хто мітусліва шнуравалі ў танцавальнае кола. Нават тыя, што сядзелі альбо качаліся па надворкавай мураве, падскочылі і далучыліся да іншых. Нехта са старэйшых браў на сябе ролю правадыра і апекуна і ківаў Васілю: пачынай. Але не паспяваў той расцягнуць гармонік, як нейкая з асабліва нецярплівых дзяўчынак — відаць, хацела паказаць не толькі свае танцавальныя здольнасці, а першай звярнуць на сябе ўвагу, нечакана пачынала прыпеўку:

Падружка мая,

Ідзі адзявайся,

З тваім мілым патанцую,

Ты не абіжайся...

Ды малыя на яе зашыкалі, што перашкаджае, а дарослыя засмяяліся і адразу зірнулі на яе матку, якая моўчкі і з усмешкай на твары пазірала на дачку: хай ведаюць нашых!

Нарэшце загучала няспешная мелодыя, закружыла самых маленькіх танцораў. Для іх гэта было найшчаслівейшае імгненне. Дарослыя цяпер ва ўсім патуралі дзецям, якія рыхтаваліся да гэтай хвіліны мо больш старанна і даўжэй за іх. Бо што дарослым — наваксаваў хромавікі, адпрасаваў суконнае галіфэ, пракашляў горла — гэта хлопцам, і гатовы. А ў дзяўчат падрыхтоўка займала трохі больш часу, бо трэба было не адно лепшыя ўборы дапасаваць, падагнаць, падлатаць, а і касу дагледзець, валасы прыбраць вянкамі ці кветкамі, — зрабіў усё гэта і шуруй на Васілёў надворак.

Дзяўчынкі ж загадзя выпрошвалі ў мацярок самыя лепшыя спаднічкі, ад старых сукняў і каптаноў адрывалі рознакаляровыя стужкі-каснікі, некаторыя прасілі, каб маткі альбо старэйшыя сёстры падрубілі іх, але ім тлумачылі, што не трэба гэтага рабіць, бо без рубцоў прыгажэй. Іншыя рабілі з сацінавых стужак бухматыя банты, якія зараз вялізнымі матылямі хіталіся над маленькімі і зграбнымі галоўкамі.

Хлапчукі правяралі на трываласць шлейкі на штоніках — ці моцна прышытыя, ці няма дзе парваных швоў. У некаторых з іх, як і ў дарослых, былі нават хромавыя боцікі — недасягальны для большасці шык. Калі ў бацькоў была храмаліна, то чысцілі боцікі ёю, а не дык прасілі каго са старэйшых памазаць дзёгцем, але толькі трошку, каб блішчалі, а не так, каб наскрозь прайшла смярдзючая коламазь, — баяліся, што з-за гэтага не пусцяць у танцавальнае кола.

Але асаблівым клопатам малечы заставаліся іхнія прычоскі. Колькі слёз было выліта да гэтага дня — ведаюць адно толькі самі дзеці. Мяцяркі настойвалі на тым, што да свята трэба падстрыгчыся. Хлопчыкі не згаджаліся, бо ведалі, што гэта будзе за стрыжка. Дзе ты на хутары знойдзеш добрага цырульніка альбо сапраўдную машынку?

— Дак ты што, хочаш лахудрай хадзіць? — дакаралі іх мацяркі. — Як п’яніца Тэкля?

Гэта было моцным аргументам, і малыя хоцькі-няхоцькі згаджаліся.

Праблемай была стрыжка і для дарослых мужчын. Мала хто валодаў падобным майстэрствам, таму перад вялікімі святамі ўмельцы гэтай спра­вы былі нарасхват. Аднак і яны карысталіся нажніцамі і стрыглі звычайна «пад лаханьку». Показка гэтая пайшла пасля таго, як аднойчы на Вялікдзень хутаране ўбачылі падстрыжанага Косціка Сіневіча. Валасы ў яго заставаліся даўгаватымі, але вакол галавы былі падрэзаны роўненька, так роўна, што ажно дзіва брала.

— І хто цябе гэдак умела падстрыг? — пыталіся ў Косціка.

Той, не адчуваючы ніякай небяспекі, шчыра прызнаўся:

— Дак, браточкі, жонка пастаралася...

— Жонка? — не давалі веры мужыкі.

— Ага, жонка. Праўду кажу, — даказваў радасны Косцік. — Адзела на галаву лаханьку і роўненька па ёй састрыгла лішняе...

Выбух смеху і гучнага рогату збіў Косціка з панталыку. А пасля гэтага і ўвайшла ў моду стрыжка «пад лаханьку», як у Сіневіча...

Гэтак жа стрыглі і малечу. Адно, што без лаханькі, бо нагола, і вялікімі авечымі нажніцамі — тымі, што воўну з авечак састрыгаюць. Галаву абірычвалі так, што спераду заставаўся толькі невялікі чубчык, і то не ва ўсіх. Г алава здавалася паласатай, як матчын сяннік. З-за гэтага і псіхавалі хлапчукі, плакалі, сварыліся з мацяркамі, пагражалі наогул не ісці на ігрышча. Але дзе ты ўседзіш, калі там та-ако-ое адбывацца будзе!

Малыя баяліся, што з іх будуць смяяцца дзяўчынкі і дзецюкі. Падобнае здаралася, вядома. Але абірычаных было нямала, што трохі суцяшала самых крыўдлівых і дадавала смеласці.

Цяпер усе яны — і падстрыжаныя, і валасатыя, гэта значыць, з чубчыкам — дружна пасталі ў агульны круг.

Найбольш хітрыя, як спанатраныя ў танцавальных інтрыгах дарослыя, загадзя дамаўляліся, хто з кім будзе танчыць. На гэтай аснове часам узнікалі сапраўдныя сваркі, непаразуменні, крыўды, абразы. Адзін казаў, што будзе танцаваць з Лёляй, а другі яму крыўдліва пярэчыў, што гэта яго права, бо ён бліжэй да Лёлі жыве. Але першы не саступаў і ў доказ сваёй перавагі казаў, што на мінулым ігрышчы другі ўжо танцаваў з Лёляй. Значыць, цяпер яго чарга. Ды тут умешваўся трэці і даводзіў, што права на танец павінна належаць яму, бо ён з Лёляй пасвіў курэй, і яна паабяцала яму быць разам і на танцах...

Але як бы там ні было да ігрышча, а гэты вечар правіў сваё права. Ад бліскучых дзіцячых вочак, паласатых галовак хлапчукоў, здаецца, ажно пасвятлела на Васілёвым надворку. А кірпатыя ды рабаціністыя насы — мо ластаўчыныя гнёзды разбуралі, і пташкі пакінулі ім свае вяснушкі, ці мо гэта сонейка пацалавала? — дружна пазадзіраліся ўгору...

Кірпатымі адных называлі знарок, у другіх жа і праўда носік быў як бы загнуты ўверх. Гэта рук дзеда Мацейкі справа, жартавалі дзецюкі. Дзед Мацейка і праўда быў майстрам даваць чарачкі. Ад яго гэтая завядзёнка разышлася па ўсім хутары. Цяпер часта ўжо самі малыя частавалі адны адных чарачкамі — каго са згоды, а каго прымусам бралі, як пакаранне за непаслушэнства. Здаралася, забаўляліся гэткім чынам і дзецюкі. Але яны часам стараліся так напаіць сваю ахвяру, што ў беднага хлопца нос яшчэ з тыдзень смылеў і да яго было не дакрануцца.

А сэнс Мацейкавай чарачкі быў у наступным. Спачатку дзед клікаў малога да сябе, садзіў на калена, баяў якую-небудзь байку, загадваў загадку ці забаўляў нейкім іншым чынам. На гэты раз у пастку папаўся Кандратукоў Генік. Калі падлашчаны хлапчук губляў пільнасць, дзед пытаўся ў яго як бы між іншым:

— А ці ведаеш ты, мой ты галубок, як барсук дзяцей гладзіць?

— Не-а, — адказваў той і хітравата пазіраў на дзеда.

— А ці спрабаваў ты калі чарачку кульнуць?

—Я-а? — дзівіўся хлапец. — Не-а. Дак хто мне яе дасць? Што вы, дзед, кажаце?

— А-а, гэта табе бацькі не даюць, бо шкадуюць. Але я шчодры... Ага. Дак што табе лепей? — пытаўся дзед і пакашліваў у сваю разложыстую бараду. — Чарачка ці барсукова ласка?

— А адкуль я ведаю? — шчыра прызнаваўся хлапчук.

— А папробаваць хочаш?

Генік вагаўся, але цікаўнасць брала верх. Ды і сябры, хто ўжо ведаў дзедавы хітрыкі, падахвочвалі:

— Давай, Генік, не бойся.

Васьмігадовы Генік са страхам згаджаўся.

— Давай, нос вытрымае. Добры ў цябе шнобель, — хоць шнобель той мог схавацца ў шчопцях.

— А пры чым тутака нос? — не разумеў хлапчук.

— Дзед табе пакажа.

І дзед паказваў. Ён акуратна ставіў Геніка між каленяў, паварочваў тварам да сябе. А тады лёгенька — для яго то лёгенька, а як тое было выцерпець малому? — вялікім пальцам правай рукі падцінаў хлапечы нос. Генік пакуль нічога не разумеў, але паступова, калі нос усё больш задзіраўся ўгору, станавілася балюча. Хлапчук адсоўваў галаву, але дзед трымаў яе другой рукой.

Тады Генік цягнуўся галавой увышкі, ажно на пальчыкі станавіўся, але рукі ў дзеда былі доўгія, і яго палец ніяк не адрываўся ад піпкі малога. Таму ўжо і ног не хапае, ужо і шыя на ўсе храсткі выцягнулася, а не стае росту. Ужо і ў носе пачынае круціць. А дзед усё больш падціскае яму піпку. На вочы хлапца набягае няпрошаная раса, на вусны сама па сабе выскачыла крывая ўсмешка. Хлапчук не ведае, што і рабіць: ці то яму ўцякаць ад дзеда — але не вырвешся, ці то заплакаць, каб адпусціў, але сорамна перад сябрамі. Аднак і цярпець ужо не стае сілы. Ён круціць галавой управа і ўлева, але рукі ў дзеда моцныя. Ды яшчэ і пасміхаецца стары:

— Ну што, ці моцная чарачка?

Генік паспешна адказвае, з надзеяй, што дзед адпусціць яго:

— Моцная, ой моцная. Ажно ў горле дрэнчыць...

Тады дзед трохі аслабляе хлапечы нос, даючы тым самым спадзеў на хуткае вызваленне. Але пачакай спяшацца. Дзед зноў моцна падцінае нос, яшчэ больш, чым раней.

— Дак гэта ж была слабая чарачка, мой ты галубок, — тлумачыць. — А зараз будзе самы пяршак... — абяцае дзед.

У хлопца міжволі пачынаюць капаць слёзы. Ён просіцца:

— Ой, не трэба моцнай, ой. Не хачу першаку. Адпусціце...

— Ну што, гал_убкі і галубкг? — пытаецца дзед у прысутных тут дзяцей, хлопцаў і дзяўчат. — Адпусціць?

— Адпусціць, адпусціць... — хорам адказваюць тыя. — Хай ідзе закусіць... — І толькі які-небудзь голас ці два абавязкова параіць не адпускаць, відаць, нехта з тых, каго пакрыўдзіў гэты бедны хлапчына.

— Дак мо мне пагладзіць яго? Як барсук дзяцей гладзіць? — зноў хітруе дзед Мацейка.

— Не, не хачу, — адказвае бедалага, хоць і не ведае, што там за барсу­кова пагладжванне.

— Не, хопіць з яго, — заступаюцца і дарослыя дзяўчаты, хоць некаторыя з малых знарок просяць:

— Пакажыце, дзед. Пакажыце...

— Каму? Табе? — звяртаецца дзед Мацейка да таго, хто просіць. — Давай, хадзі сюды...

— Не, я не хачу... Я не люблю, калі гладзяць, — спалохана адказвае той, хаваецца за спіны іншых і наважваецца адбегчыся, але яго ловяць падлеткі і намагаюцца падцягнуць да дзеда. Хлопец вырываецца, брыкаецца, ажно на зямлю падае, абы не трапіць дзеду ў рукі.

— Хадзі, хадзі, — заахвочвае Мацейка другога. — Не бойся... А ведаеце, чаму барсук сваіх дзяцей гладзіць? — нечакана пытаецца ён ва ўсіх адразу. — Не ведаеце? Ой, мае вы гал_убкі і галубкг, якія ж вы няведальнікі. А я думаў, што вы і храбрыя, і граматныя... А вы... — дзед моўчкі абводзіць усіх сваімі прымружанымі вачыма. — Барсук гладзіць сваіх дзяцей таму, што хоча, каб валасы ў іх хутчэй выраслі. Праўду кажу, ага...

На гэтых словах сёй-той з прысутных міжволі праводзіць рукой па сваёй абірычанай галаве, як бы правярае, якія ў яго валасы. Але ахвотнікаў гэткім чынам павялічыць свой чуб альбо хутчэй адрасціць валасы не знаходзіцца. Дзед вядзе сваю агітацыю далей.

Жаданне выпрабаваць сябе, зведаць тую невядомую асалоду, якую адчуваюць барсуковы дзеці, усё ж мацнее. Некаторыя мо ўжо і згадзіліся б, бо сёй-той ведае, што гэта такое, і яго бярэ ахвота пахваліцца сваёй смеласцю перад іншымі, але і страх моцны.

— Што, і хочацца, і колецца, і страшна? — пытаецца дзед. — То мо каго з бацькоў паклічце, я ім пакажу, як барсук дзяцей гладзіць...

— Ага, хітранькія, — кажа які-небудзь смелы хлапчук. — Самі паклічце...

— А ты што, злодзей, баішся не толькі барсука, а і бацькі? — пад гучны смех прысутных пытаецца дзед. У ягоных вуснах слова «злодзей» гучыць ласкава, а не як дакор.

Тут ужо малы не вытрымлівае такой ганьбы, не хоча паказацца баязлівым. І ён нясмела пачынае падступацца да дзеда:

— Ну, ладна... Ну, давайце...

— От маладзец, — хваліць яго дзед. — От смелы. Адзін такі. Бо ўсе бачыш, якія баязліўцы. Хадзі, хадзі, я табе не адно гэта пакажу, я табе і чарачку дам, — кажа Мацейка, а вочы так і іскрацца смехам.

Пачуўшы гэта, малы адразу спыняецца як укапаны. Пасля адступаецца назад. Але дзед супакойвае яго:

— Не, не бойся, я пажартаваў. Чарачкі ў мяне няма. Скончыліся. Генік выпіў усе, — кажа дзед і таксама ставіць малога паміж сваіх каленяў, але спіной да сябе. — От маладзец, от смелы, — хваліць дзед.

Пасля ён няспешна праводзіць рукой па хлапчуковай галаве — зверху ўніз, як бы правярае: мяккія валасы ці цвёрдыя. Затым кладзе свой вялікі палец малому на лоб, прыціскае і пачынае павольна пасоўваць яго ўгару. Валасы ў хлапчука задзіраюцца пад дзедавым пальцам, які ўсё больш цесна прыліпае да галавы. Становіцца балюча. Здаецца, карэньчыкі валасоў вылузваюцца са скуры і абсыпаюцца на вушы. Хлапчук пачынае круціцца. А дзед нетаропка, але настойліва вядзе пальцам далей. Ад ягонага пруткага пальца, відаць, застаецца чырвоная безвалосая паласа — так моцна баліць. Але хлопец пакуль што трывае. Дайшоўшы да віхрастай макаўкі, дзед Мацейка адпускае палец, пагладжвае зверху ўніз і перастаўляе руку на ранейшае месца. Зладзеяваты дзедаў палец зноў пачынае свой шлях па хлапечай галаве.

Аднак на трэці заход у хлапчука не хапае ні сілы, ні жадання. Выветрылася і смеласць. Ён пачынае прасіцца, кажа, што зразумеў, як барсук гладзіць дзяцей, што яму хопіць, валасы яму і кароткія не перашкаджаюць.

За малога пачынаюць заступацца дарослыя хлопцы:

— Адпусціце яго, дзед. Ён паказаў, што смелы, не баіцца.

— Яму цукерку за гэта трэба даць...

— Цукеркі то ў мяне няма, — прызнаецца дзед. — А вось чарачку даць магу.

— Не, не, — ажно крычыць хлапчук. — Не хачу!

— Ну тады, як сабе хочаш, — разважна кажа дзед.

Скарыстаўшы тое, што Мацейка прыгасіў сваю пільнасць у размове

з прысутнымі, хлапчук вырываецца з дзедавых рук і адбягаецца да кустоў бэзу, каб там схаваць свае слёзы, якія вось-вось гатовы скаціцца з вейкаў. А там строяць свае абдыманкі-пацалункі дзецюкі з дзяўчатамі. Яны шыкаюць на малога, праганяюць, каб не замінаў. Таму нічога не застаецца, як ісці шукаць сваю матку, з ёй заўсёды надзейна.

Прысутныя пачынаюць турзаць сваіх сяброў і калег з прапановамі: «Давай я табе чарачку дам!», «А я цябе пагладжу, як барсук. Хочаш?» Смех, бегатня, шум пачынаюцца тады сярод удзельнікаў ігрышча....

А пакуль што дзеці пасталі ў агульны круг, пабраліся за рукі і пачалі танцаваць усе разам. Як і належыць сапраўдным танцам, было тут і кола ўлева, і кола ўправа. Праўда, сёй-той усё ж крыўдліва азіраўся па баках, як бы памятаў пра нешта раней дамоўленае. Найбольш стараліся дзяўчынкі. Некаторыя ажно ручкамі трапяталі, нецярпліва прытупвалі ножкамі ў чаканні музыкі. І ўсе з усёй сілы намагаліся патрапіць у такт. Гэта было найбольш складаным. Здараліся і нечаканыя горкія, ледзь не да істэрыкі слёзы, калі некаму з танцораў упарта не паддавалася музыка, тады ён замінаў іншым, на яго пачыналі сварыцца, а то і балюча штурхалі. Тут ужо даводзілася выступаць у ролі мірыльшчыка дарослым. Яны з усёй ласкай і пераконанасцю супакойвалі малога няўмеку, паказвалі, як трэба танцаваць.

Але часам менавіта дарослыя падкідвалі палаючай бяросты ў яркае вогнішча. Заміж таго каб супакоіць, падтрымаць, суцешыць малога, такі занадта гарачы бацька нібыта сам сабе, але так, каб пачулі многія, казаў:

— Трэба было ўдома вучыць. З табарэткай, а не тут ногі адтоптваць...

— Вось ты сам бяры тую табарэтку і круціся з ёю на злом галавы, — не хацела саступаць пакрыўджаная маці не надта здатнага пакуль танцора.

— Нашто мне табарэтка? — знарок дзівіўся той. — Я вось цябе запрашу. Адно ног мне не паадтоптвай, бо з тваімі формамі я мо не спраўлюсё... — смяяўся нахабнік і знарок уціскаў галаву ў плечы, як бы баяўся нечаканага ўдару.

— Ага, праўда, нават каб моцна захацеў, і то не справішся. У цябе ж вунь галіфэ ва ўсе бокі тырчыць, як у майго быка рогі. Будзеш за ўсіх чапляцца...

Аднак дзіцячыя танцы былі цяпер найважнейшым клопатам, таму дарослыя спрэчкі як імгненна пачыналіся, так хутка і сціхалі. Бацькі цешыліся з удаласці сваіх нашчадкаў, бо размоў пра іхні спрыт альбо няўмельства хопіць яшчэ надоўга. Будуць не толькі хваліць сваіх дзетак, але, калі надарыцца вольная хвіліна, вучыць іх. І напэўна ж не з табурэткай, хоць гэта не выдумка: жыве на хутары гэткая навука.

Калі некаму з дзецюкоў, а найперш падлеткаў, надта хацелася навучыцца танцаваць, ды каб зграбна, вытанчана, з патрэбным умельствам, а смеласці запрасіць у настаўнікі каго-небудзь з дзяўчат не хапала, тады ён цішком, каб ніхто не бачыў, вучыўся з табурэткай. Браў яе ў выцягнутыя перад сабой абедзве рукі, выцінаў сам сабе языком і кружыўся па хаце, падладжваючыся пад розныя танцы — павольны вальс, запальчывую польку, круталомную сербіянку. Паступова табурэтка станавілася ўсё цяжэйшай, рукі слабелі і самі сабой апускаліся долу. Але трэба было з усёй сілы трымаць іх на ўзроўні вачэй, тады і танец выходзіў патрэбны. І калі пройдзеш гэткую навуку, то пасля ўжо нічога не страшна...

Мо таму да дзіцячых танцаў прыглядаліся асабліва пільна, каб зразумець, хто сам здолее авалодаць майстэрствам, а каго давядзецца падвучыць. Калі ж дзіцячае кола закончыцца, калі Васіль запросіць вярнуцца дарослых, хлапчукі і дзяўчынкі яшчэ доўга будуць гілець, забаўляцца і пацяшацца. Адны, пабраўшыся парамі, — і не адно як кавалер з паненкай, а і дзяўчынка з дзяўчынкай, хлапчук з хлапчуком, пачнуць падскокваць у такт музыцы, другія, мо самыя нясмелыя альбо сарамлівыя, пад пільным наглядам працягнуць танцы наводдаль, каля бэзавых кустоў...

Бо ведама — на хутары ігрышча!

А калі трохі супакоіліся дзеткі, калі сёй-той нават засумаваў без цікавага занятку, да іх паціху-памалу пачаў падлабуньвацца Валодзік Хвілосаф. Яму зусім няўсцерп сядзець без справы, як бы м_уляла нешта, р_упіла штосьці рабіць. Хоць чым заняцца, абы быць навідавоку. Вось і зараз ён гучна аб’явіў:

— А цяпер я вас пацешу. Хочаце?

— Хочам! Хочам! — хорам крычалі малыя.

— Тады хто самы смелы, хадзі ка мне.

— Што, зноў чарачку даваць будзеце? Не-а, не падманеце...

— Не, я чарачкі даваць не ўмею. Гэта добра выходзіць у дзеда Мацейкі. Я іншае магу... Давай ты, Міхась, — звяртаецца Валодзік да Гэтэвічавага хлопца. — У цябе чубок добры...

— Ага, гладзіць будзеце. Як барсук... Не хачу я.

— Не, Міхасёк, не буду, та-скаць. Хадзі, не бойся.

Хоць і страшнавата, але Міхась рашаецца. Ён падыходзіць да Валодзіка. Той пагладзіў ягоны чубок, пасля ўзяўся за яго двума пальцамі, торгаў валасы туды-сюды, але не балюча. Пры гэтым прыгаворваў:

— Чуборы, чуборы — на панскія дворы... — а тады нечакана пытаўся: — Рог ці качан?

Міхась трохі падумаў, а тады адказаў:

— Качан.

— Ідзі на тапчан, — казаў Валодзік і лёгенька штурхаў Міхася, нібыта і сапраўды адпраўляў на тапчан.

Міхась адыходзіўся, а дзецям было цікава: што было б, калі б Міхась адказаў «рог». Да Валодзіка пачалі прасіцца іншыя:

— Вазьміце мяне...

— Я хачу... Я...

Валодзік выбіраў каго-небудзь на свой густ і зноў пачынаў вадзіць за чуб.

— Чуборы, чуборы — на панскія дворы... Рог ці качан?

— Рог, — адказваў хлапчук.

— Ідзі ў парог... — і скіроўваў малога да парога Васілёвай хаты.

Гульня магла доўжыцца бясконца, бо ахвотнікаў атрымаць безбалеснае пацяшэнне было нямала. Але Валодзік пасля чацвёртага чубатага хлапчука пераходзіў да іншага занятку.

— Чубораў хопіць. Цяпер будзем трэніраваць розум. Хто хоча, падыходзьце, та-скаць, бліжэй, — і на запытальнае маўчанне патлумачыў: — Ёсцека ў мяне для вас сюрпрыз. Праўда ёсцека. Усіх талковых прашу сюды.

— А куды дзявацца бесталковым? — пытаўся нехта з дзецюкоў.

— Таксама сюды хай ідуць. Тады талковымі стануць.

— То мо ты будзеш, як Сіневічаў Косцік вучыць? Тады не трэба, не высільвайся.

Валодзік усміхнуўся ў свае вусы і адмоўна пакруціў галавой:

— Не, я не як Косцік.

На хутары ўсе ведалі Сіневічаву гразьбу. Калі ён сварыўся на каторага са сваіх дзяцей, то казаў: «Я табе зараз пакажу... Я з цябе толк выб’ю!» Да выбівання, праўда, справа даходзіла рэдка, але пагроза рабіла сваю справу. Ды аднойчы старэйшы сын загнаў бацьку ў кут. Як толькі ён паўтарыў сваё выхаваўчае заклінанне, сын нечакана спытаў: «Ага, бацька, толк выб’еш. А што ж застанецца?» Толькі Сіневіч наважыўся патлумачыць, як зразумеў: не ведае, што сказаць. На выручку прыйшоў сын: «Толк выб’еш, значыць, бесталач застанецца. Праўда? То які сэнс біць?» Сіневіч толькі коса зірнуў на сына-разумніка, замахнуўся на яго лейцамі, але з таго часу караць выбіваннем толку не спяшаўся. Пакуль не забыўся пра сынава папярэджанне. Бо прывычцы здрадзіць цяжка.

Выракшыся Сіневічавай навукі, Валодзік стаў у цэнтр круга. Ахвотнікаў набралася шмат, хоць ніхто яшчэ не ведаў, што прапануе гэты няўрымслівы дзядзька з вусамі-пікамі. Хлапчукі з дзяўчынкамі акружылі Хвілосафа ў чаканні нечага незвычайнага. Падышлі і старэйшыя, хто ад вяртлявай полькі вырашыў дух перавесці. Валодзік задаволена абвёў вачыма ўсіх і звярнуўся да тых, што бязмэтна блукалі па надворку альбо стаялі ля кустоў:

— Хадзеця сюды, усе хадзеця. Усім будзе цікава.

— І што ж ты зноў надумаў? — спытала нечая бабуля.

— О, многа будзеш ведаць, хутка састарэеш, — хітра адказаў Валодзік.

— От напалохаў, — пачуўся адказ. — У мае гады ўжо не страшна. Каб ты сказаў, што здзяцінею, то яшчэ падумала б. Ды і то, які страх. Пад старасць усе дзяцінеюць...

— Добра, добра, цётка, — спыніў Валодзік. — Калі дзяцінееш, та-скаць, то давай і ты далучайся. А прапаную я вам, мае вы харошыя, загадкі.

Дзеці ажывіліся.

— Ну, калі загадкі, то і я магу загадаць, — паспакайнела гаваркая бабулька.

— І я.

— Ага, і я таксама магу, — з усіх бакоў чуліся галасы дзяцей і дзецюкоў.

— Ну, добра. Спачатку пачну я, а тады будзе бачна. Хто адгадае ажно тры, той атрымае права загадаць сваю. Згода?

Рознагалосы дзіцячы хор пацвердзіў згоду. Валодзік, як сапраўдны лідэр, адкашляўся і прапанаваў:

— Ну, для пачатку, та-скаць, лёгкую.

— Што, зноў пра вусы ў маці, та-скаць? — не прамінуў нехта з дзецюкоў падчапіць Хвілосафа. Але ён ніяк не адрэагаваў на гэта і прапанаваў першую загадку:

— Слухайце ўважліва. Лата на лаце, а шва не відаці. Што гэта?

— Капуста! — выгукнула нейкая дзяўчынка.

— Не-а, — адказаў Валодзік, і ўсмешка задавальнення схавалася ў ягоных вусах-піках.

— Капуста, а што ж яшчэ? — не здавалася малеча. — Ну, праўда ж? — прасіла яна дапамогі ў прысутных.

— Не, не капуста, — задаволена паўтарыў Валодзік. — Але, та-скаць, магла быць і капуста. Бо лат таксама шмат.

— Дак што гэта?

— Здаешся? — спытаў дзядзька. — І ніхто не ведае? Дарослыя не гуляюць, — папярэдзіў.

Маўчанне было яму адказам.

— Гусь гэта, — патлумачыў Валодзік.

— А-а-а, — расчаравана працягнула дзяўчо. — Пер’е на гусях шчыльна прылягае адно да аднаго... Але ж вецер раздзьмухвае яго. Тады і шво відаць.

— Дак хібя ж гэта шво? — здзівіўся Валодзік гэткай настойлівасці. — Шва там няма, — ужо не так упэўнена адказаў ён. — А цяпер слухайце другую, — працягваў Хвілосаф: — Повен хлявец белых авец.

— Авечкі! — пачуўся хлапечы голас.

— Не-а, — запярэчыла дзяўчынка. — Чаму авечкі? Мо кацяняты?

— Гэта і ў кожнага з вас ёсцека, — даў наводку Валодзік.

Гучалі і яшчэ нейкія прапановы. А Валодзік заўважыў, як ягоны цёзка Гэтэвічаў Валодзька пабег да свае бабы Раіны, пра нешта з ёй пашаптаўся і вярнуўся назад. Не паспеў дабегчы, як выгукнуў:

— Я ведаю. Гэта зубы.

— Праўда, зубы, — згадзіўся дзядзька. — Але не ў тваёй бабы, таскаць, — прамовіў са смехам. — У яе ўжо многа дзірак. Не набіраецца повен хлявец, — пад’ялдыкнуў ці то Валодзьку, ці то ягоную бабу. А тая неўзабаве сама падышла да дзіцячага гурту, каб паслухаць, што там пра яе кажуць. — Слухайце далей. Маленькае, круглае, з хвосцікам, а не падняць.

— Кацяня.

— Не-а, сабачаня. Не падняць таму, што кусаецца.

— Дак мо вожык, бо колецца? — паддакнуў Валодзік і адказаў: — Не, думайце. На тоё і галава, каб думаць, а не адно прычоску насіць...

— Я ведаю, — паспяшалася Пахвалёнчыкава Янка. — Клубок. Гэта клубок нітак. Мне мама загадвала такую, — патлумачыла радасна.

— Маладзец, адгадала, — пахваліў Валодзік. Ён заўважыў, што да іх падышло шмат падлеткаў, нават сёй-той з дарослых кавалераў прыслухоўваўся да гамонкі. Хвілосаф усміхнуўся ў свае вусы і прапанаваў: — А цяпер, та-скаць, давайце выпрабуем глузды большых хлопцаў. Дзецюкоў, а мо нават і кавалераў. Хай яны адгадаюць. Добра? — у шуме было не разабраць, ці згаджаецца малеча, але, напэўна, было не вельмі даспадобы, што іх выключаюць з гульні. А Валодзік загадваў чарговую загадку. Гаварыў падкрэслена выразна, пасля кожнага слова рабіў шматзначную паўзу: — Тонка стаіць, слабка вісіць, сам касматы, канец лысы. Што гэта?

Хлапчукі і дзяўчынкі з цікавасцю пазіралі на старэйшых за сябе: што скажуць яны? А ў тых на тварах з’явілася хітраватая ўсмешка, як бы што недазволенае адчулі ў загадцы.

— Ну? — падахвочваў Валодзік. — Няўжо ніхто не ведае? А яшчэ ў кавалеры, та-скаць, запісаліся. Ды кожны з вас тоё бачыў, — зноў падказваў Валодзік. — Нават каштавалі... Дак што, ніхто не здагадваецца?

— Ну, чаму? — падаў голас Жора Бандзюк. — Я ведаю.

Усе з цікавасцю павярнуліся да яго.

— Гэта арэх... — і патлумачыў: — Касматы? Касматы. Слабка вісіць? Калі паспее — слабка. І кончык тады лысы вытыркаецца.

— Ага, і праўда, — пачуліся галасы згоды.

— А цяпер я загадаю, — прапанаваў Жора.

— Не, мы так не дамаўляліся, — запярэчылі самыя малыя. Але Валодзік зірнуў на Жорыка, той на яго, і Хвілосаф згадзіўся:

— Давай, та-скаць. Чашы...

— Што за загадка, што пад яйцамі гладка? — выпаліў Жорык і задаволена пазіраў на старэйшых хлопцаў з дзяўчатамі, вусны якіх расплыліся ў хітраватай усмешцы. А вось малыя запытальна павярнулі тварыкі да дарослых: маўляў, што гэты дзяцюк вярзе, ці не брыдка яму. Сёй-той з дарослых, найперш жанчыны, і праўда паспяшаўся супакоіць:

— Загадка не брыдкая. Але не трэба перад усімі выхваляцца... Тут жа дзеці...

— Дак яна ж і праўда нармальная, — прамовіў Жорык.

— І адгадка таксама нармальная, — уступіў у гаворку Сіневічаў Славік. — Гэта скаварада... Яна мусіць быць гладкай, каб яечня не падгарэла...

Дзіцячай радасці не было супынку. Гульня захапіла ўсіх, задаволены быў і Валодзік, што нарэшце яму ўдалося апынуцца ў цэнтры.

— А цяпер увага. Моцна загадкавая, та-скаць, загадка, — паспяшаўся суцішыць Валодзік. — Віса вісі, хода ходзі, віса ўпала — хода з’ела, — назваў ён новую загадку. — Што гэта?

Кароткая паўза запанавала ў дзіцячым асяроддзі, адно чуваць напружанае сапенне, перашэптванне ды варушэнне вуснамі.

— Нейкія словы незразумелыя, — прамовіў нехта з дзяцей.

— Што? — перапытаў Валодзік. — Не зразумелі? Тады кажу яшчэ раз. Для непанятлівых, та-скаць. Віса вісіць, хода ходзіць, віса ўпала — хода з’ела. Цяпер зразумела?

— Цяпер зразумела, — адказаў той жа голас.

— Калі зразумела, то давай адказ, — падахвоціў Валодзік.

Аднак адказу не чулася. Нейкі час панавала шапатлівая цішыня. А тады азваўся Гэтэвічаў Валодзька:

— Я ведаю. Гэта жалуды і свіння.

— Малайчына, — пахваліў Хвілосаф. — Кемлівы. Далёка пойдзеш...

— Ага, пойдзе, — насмешліва падкузьміў Гэтэвічаў Міхась. — Калі паліцыянт не спыніць...

— Ты адгадаў тры загадкі. — звярнуўся Валодзік да свайго цёзкі. — Маеш права на сваю. Хочаш?

— Хачу, — адказаў Валодзька.

— Давай.

— Ляжыць — маўчыць, а як памрэ, то зараве.

З многіх галасоў, што абмяркоўвалі магчымы адказ, выдзеліўся Янчын, Пахвалёнчыкавай меншай дачкі:

— Снег! Снег і вада. Пакамісь снег ляжыць, ён маўчыць. А калі пачне раставаць, пачнецца паводка, вось вада і раве, — грунтоўна патлумачыла Янка. І пакуль яе не спынілі, прапанавала сваю: — А цяпер я, я загадаю. Слухайце. Што чалавеку самаё мілаё?

— На што ты намякаеш? — спытала адразу некалькі галасоў. — Калі хочаш спаць, то сама і ідзі.

— Не. Я не хачу спаць. Але хто скажа, што гэта?

— Ведаем, ведаем. Гэта сон, — ледзь не хорам адказаў дзіцячы гурт, а Янка нават крыху пакрыўдзілася за гэткую хуткую адгадку.

— Ну, добра, усе вы малайцы. Самі ведаеце і адгадкі, і загадкі, — памяркоўна прамовіў Валодзік. — Вось вам мая апошняя, а тады самі загадвайце і адгадвайце, а я, та-скаць, пайду курну. — Саўка, Грышка і Шчыпай ехалі на лодцы. Саўка з Грышкам патанулі. Хто застаўся ў лодцы? Адгадваюць усе.

Што тут пачалося! Дзеці адказалі ледзь не хорам. З аглядкай на хлопцаў давалі свае версіі дзяўчаты. А найбольш хітрыя з іх дык нават знарок гучна і раз за разам паўтаралі:

— Шчыпай! Шчыпай!

— Што, што? — як бы не чуючы, перапытваў Валодзік.

— Шчыпай! — гучала з усіх бакоў. — Шчыпай! Толькі не мяне!

— Ну то й шчыпайцеся на здароўе, — як бы даў дазвол Хвілосаф, а сам выцерабіўся з цеснага кола.

Шчыпанне з віскам, смехам, жартамі і воклічамі і сапраўды пайшло гуляць па надворку. Дарослыя лёгенька шчыпалі сваіх малых дачок і сыноў, хлопцы — з вялікай ахвотай дзяўчат, і ўсе — адно аднаго, часам так балюча, што ў сяго-таго міжволі слёзы каціліся. І ўсе ўцякалі адно ад аднаго, намагаючыся пры гэтым ушчыпнуць іншага. Весялосці на танцах дадалося.

Вядомая справа — на хутары ігрышча.

Яно не толькі сабрала ўсіх разам, яно захапіла, з’яднала, атуліла адным інтарэсам. Паглядзіш збоку і здаецца, што святкуе адна вялікая сям’я. А гэта ж розныя людзі, рознага дастатку, рознай культурнасці, не аднае веры нават. І жывуць дай Бог як далёка адно ад аднаго. Ведама, хутар не вёска. Тут хата ад хаты і кіламетр, і два, а то і больш. А вось жа сабраліся, гамоняць, спяваюць, танцуюць, весяляцца, і ўсім цікава, усім добра. Бо разам, як свае, родныя.

Самы старажыл Язаўца белы, як лунь, дзед Мацейка, якому, напэўна, пад восемдзесят, хоць сам ён заўсёды кажа, што не запомніў, калі нарадзіўся, бо вельмі малы тады быў, калі ўпершыню на свет сваімі вачыма зірнуў, ніколі не прамінаў, каб пахваліць хутарскі побыт. Пагладзіць, бывае, сваю шырокую, нібы драўляная лапата, на якой хлеб садзяць, сівую бараду, хітне галавой, адганяючы непатрэбныя думкі, паплямкае губамі і спаважна, няспешна, як даўно ўсвядомленае і таму бясспрэчнае, прамовіць:

— Ат, мае вы гал_убкі і галубкі, — так звяртаўся ён да кожнага, незалежна ад узросту, — паслухайце мяне старога. Я ўжо нажыўсё на гэтым свеце, ссівеў, занямог, нікога не баюсё, таму магу праўду казаць. Ага... — і цікуе сваім дапытлівым вокам. — А праўда такая, што хібя там жытка ў вёсцы? Я, каб азалацілі, то не хачу. Нажыўсё, наеўсё, — дзед Мацейка, відаць, меў на ўвазе той час, калі ўсе яны — сённяшнія хутаране — жылі ў вёсках. І толькі крыху больш за дзесяць гадоў, як перабраліся на Язавец, — хто купіў зямлі, хто атрымаў бясплатна панскай, калі той не меў за што яе абрабляць. І вось цяпер, адчуўшы сябе хоць трохі гаспадарамі, многія зразумелі і перавагі хутарскога жыцця. — Мяне і на вяроўцы туды не зацягнеш. Там жа цесна, тлумна. Не тоё, што тутака на футары, — так заміж «хутар» казаў не адно Мацейка, а шмат хто са старэйшых, ды і моладзь, як правіла, таксама ўжывала гэтае слова — бо звыклае, сваё, так нават у некаторых навакольных вёсках казалі, мо ад хутаранцаў — ці футаранцаў? — пайшло. — Тутака ж я ў зацішку. Як у самога Бога за пазухай. А наўкруга такі прастор, такая шыр, што нічога ні на грудзі не цісне, ні на галаву. Я волю падабаю, мае вы гал_убкі і галубкі. Дажывіце да майго, самі так думаць будзеце. Ага... А якая воля ў вёсцы? Там, як у куратніку — адзін на адным. Какае на ніжняга, дзяўбе бліжняга. Калі, выбачаюсё, нехта ў сва­ёй хаце, гэта самае, перне, то ў суседняй нос затыкаюць.

— Ой, дзядуля, што вы такое кажаце? — пярэчыў нехта са старэй­шых. — Гэтта ж малых многа, а вы — такоё.

— Дак я ж проста так, прыкладам... Бо і ў нас такоё здараецца. Наесца нехта тоўчанай бульбы з падсмажанай цыбуляй, а пасля з яго дух гэты і выходзіць дробным пёрдам. Але ж прастора вунь якая. Усё адразу разыходзіцца, да чужога носа не дапяўшы. Ага. А што, мае вы гал_убкі і галубкі, хібя з вас мышы выносяць? — хітра зірнуў дзед на прысутных і вытрымаў паўзу. — Ці мо ты не робіш гэтага, га? — пазіраў на таго, хто спрачаўся з ім. Той уцінаў галаву ў плечы, ніякавата моршчыў твар і сціхаў. — А калі скажу, што наб...еў, то лепей будзя?

— Лепей казаць «паветра сапсаваў», — спрабаваў нехта павучыць дзеда культуры маўлення. Але ён не здаваўся:

— А мая ты любачка, мае ж вы гал_убкі і галубкі. Дак тое паветра можна сапсаваць чым хочаш. Гэта самае, і дзёгцем. І гноем. Ага... І картопля ў печы падгарыць. Ці мала што яшчэ. А я ж не пра тоё, я пра...

— Ой, хопіць, хопіць, дзядуля. Мы зразумелі... — таропка перабівалі яго.

— Пра што зразумелі? — не адступаўся дзед і зноўку гладзіў сваю шыкоўную бараду. — Гэта самае, пра пахі ці пра лепшасць футарскога жыцця, га?

— І пра тоё, і пра другоё.

— А-а, ну тады добра, калі пра футар, тады справядліва, мае вы гал_убкі і галубкі. Ага... Бо я не адно ў сваёй хаце магу...

Мацейку не давалі закончыць:

— Ну-у, дзяду-уля, вы ж абяцалі...

— Ага, дакляраваў... Дак я і кажу. Гэта самае, я не адно ў хаце магу чыхнуць, а і на сваім агародзе. І нікому замінаць не буду... От гэта жытка! Ага... — і дабрадушна смяяўся ў сваю схоўную бараду.

— От дзед, от хітрун. Заўсёды ён выкруціцца...

Прытупаў Мацейка і на Васілёў надворак, балазе зусім недалёка — цераз дарогу стаяла іхняя хата. Яго пасадзілі на самае пачэснае месца, а ён абапёрся на сваю арэхавую крывульку — тоўстую палку, сагнутую ўгары, паклаў на яе абедзве далоні, прымружыў вочы і пазіраў на сваіх футаран. Час ад часу падтрымліваў гаворку, нешта ўспамінаў, бо за такое доўгае жыццё шмат пабачыў на свеце. Здаралася, з некім спрачаўся, не згаджаўся, даказваў сваё. А калі загаворвалі пра сённяшні дзень, пра тое, што нялёгка чалавеку з зямлёй упраўляцца, ён толькі пасміхаўся і казаў:

— Ой, мае вы гал_убкі і галубкі, пра што вы кажаце? Каб гэта даўней мелі тоё, што цяпер ёсцека, то ого-го як жылі б. Ага. Бо цяпер і плугі жалезныя, і малацілкі таксама, і мо жнівяркі дзе ёсцека... І яшчэ ўсяго ўсялякага навыдумлялі. А некалі ж хібя было такоё? Дзе вы бачылі, мае вы гал_убкі і галубкі! Драўляная саха, ды і то не ў кожнага, сукаватая барана... Ат, ды хібя вы паверыце? Але праўда! Гэта я вам кажу...

Адны з ім згаджаліся, паддаквалі кіўком галавы, іншыя спрачаліся, а ўсе разам распачыналі бясконцую і невырашальную гаворку пра лёс хлебасея, якому адно на свеце наканавана: сеяць, жаць, малаціць, малоць — адным словам, карміць таго, хто сам не арэ, не сее, не малоціць — не працуе, толькі бізуном махае за самую малую правіну, спіну сялянскую дратуе. І то не сам, а найміта і дзеля гэтай справы мае — цівуна.

— От жа каб якому парабку ці батраку да ў людзі выбіцца, та-скаць. Во быў бы фокус, — уздыхаў Валодзік Хвілосаф.

— А я табе так скажу, — не саступаў са свайго дзед Мацейка. — І некалі парабку не соладка было. Ага. Усякся даводзіласё... Як каму на раду напісана. Аднаму на поўную губу хапае, а другі і крошцы рады. Яшчэ дзед мой расказваў. А яму мо яго дзед. Паслухай, — і Мацейка ўжо больш звяртаўся да Хвілосафа, чым да іншых. — У аднаго пана служыў парабак. Усё рабіў, што той ні загадае. Ва ўсім пану патураў. Да ўсяго здатныя рукі меў. Ага... Вось неяк паслаў яго пан збожжа малоць. Меле хлопец, падсыпае жыта на камень, а сам песню жорнаў слухае. І здаецца яму, што камяні прыгаворваюць: «Не тутака, не тутака. Там лепш, там лепш». Падумаў хлапчына, што гэта лёс яму падказвае, дзе лягчэй хлеба надзённага здабыць можна. І паверыў, мае вы галубкі і галубкі, парабак жорнам, сышоў ад таго пана. Пайшоў у іншага працу шукаць. Знайшоў. Ага. А пан вазьмі і пашлі яго жыта малоць. Прыходзіць парабак на млын, засыпае зерне, а жорны яму і кажуць: «Як тамака, так і тутака. Як тамака, так і тутака». Кінуў ён і гэтага пана. Пайшоў шукаць новага гаспадара. Выпетраў так, што ажно косці свецяцца. Але ж ён не нейкі там цемця-лемця — упарты, да працы ахвочы. Ды ўсюды жорны адну песню спявалі: «Як там, так і тут. Як там, так і тут». Плюнуў хлопец на нялюбую зямлю: чаго тутака марна распінацца, і за мора паехаў. Каб там лепшую долю знайсці. А там мо зноў жыта малоць давялося... Але ўжо мо застраміў сэрца воляй, ага...

Валодзік Хвілосаф не выцерпеў:

— Ну й дурны той парабак. Трэба было, та-скаць, спаліць кляты млын, а не за мора ўцякаць.

— А што, і табе не пад нораў? — пытаецца дзед Мацейка і даказвае сваё: — Але ж не адзін млын гэтую песню спяваў. Ды і ці млын вінаваты? Хібя камяні жорнавыя давялі яго да галечы?

— А то як жа! — усклікнуў нехта са слухачоў. — Яны ж яму ў вушы ўкладвалі, гірай віселі на шыі.

— Ага, ага, камяні ў яго хлеб адбіралі, — з’едліва згадзіўся дзед Мацейка. — Яны, ненажэрныя, вінаваты, што гаспадар іхні ненаедны аказаўся, — і было не зразумець, каго ганіць стары: жорны ці пана.

— Ладна, пачакай ты, — звярнуўся Хвілосаф да таго, што пра гіру казаў. — А што там далей з тым парабкам было?

— А мае вы галубкі і галубкі, то ці ж я ведаю? — шчыра здзівіўся дзед. — Мой дзед за морам не быў. Ага. І бацька не быў. Я таксама не дапяў. То скуль жа я буду ведаць? — дзед плямкаў губамі.

— Ну то чаго тады байкі баеш? — засердаваў Валодзік. — Заморскасць, та-скаць, хваліш. А мне тутака жыць хочацца. Дзе бацькі мае жывуць, дзе дзяды пахаваны. І каб з хлебам. Да без мякіны. Да каб малако заміж вады. А то каму булкі, а каму, та-скаць, фіга з маслам. Нават вотрубяў не застаецца. Панскім свінням ідзе. А ў нас адно мазалі ад сярпа ды касы растуць і растуць...

Дзед папераджальна падняў руку і прамовіў:

— Не, мае вы галубкі і галубкі, не бачылі вы сапраўднага гора. Цяпер адно жыві ды жыві... Каб гэта дзед мой, царства яму нябеснаё, дзе дняваў, хай там начуе, — і Мацейка паклаў на лоб крыж, — устаў з таго свету, не проціў ночы кажучы, то мо назад папрасіўсё б. Ага. Хібя ж паверыў бы ён, што жалезныя пташкі будуць па небе лятаць! А ў нас жа гэтыя ярапланы ўсё неба з’аралі, усе хмары паразганялі. Ага. Мо праз гэта і засуха даймае. Ніколі раней такога не было...

Дзед Мацейка яшчэ доўга расказваў, успамінаў, згадваў, параўноўваў. Нават калі слухачоў менела, ён усё адно не спыняўся, вельмі ж добра сказаць людзям пра тое, чаго яны самі не бачылі. Бо на сваім надворку, седзячы на прызбе, хіба што кату з сабакам пра гэта раскажаш...

На ігрышчы ў кожнага свой занятак — ад старога да малога. Каля бэзавых кустоў проста на траве ўселася падлеткавая кампанія. У іх свой інтарэс. Таму назіраюць, каб ніхто чужы, а найперш дзяўчаткі, не прысталі да іх. Найбольш цікуюць, хто з кім танцаваць ідзе, каб пасля дражніць іх, а найбольш нервовых да злосці даводзіць. Часам за тое, каб не даймалі кепікамі, дзяўчаты гатовы яблыкамі адкупіцца альбо струкамі гароху ці яшчэ нейкай смакатой. Сядзяць падшывальцы каля кустоў, смяюцца, розныя прыдумкі згадваюць.

— Вось бы нам, хлопцы, перцу дастаць, — мройна прамовіў Сіневічаў Славік.

— Якога перцу? — не адразу зразумелі кампаньёны.

— Чорнага, молатага. Таго, што ў кілбасы дадаюць, — патлумачыў Славік.

— У вас то напэўна ёсцека, — выказаў меркаванне Гэтэвічаў Міхась, звяртаючыся да Казіка. — Вы нядаўна кілбасы рабілі...

Усе пазіралі на Пахвалёнчыка. Але ён толькі сцепануў плечукамі і незадаволена прамовіў:

— Мо і ёсцека, але я не пайду шукаць. Хіба мо ў маткі спытаць?

— Не-не, у маткі не трэба, — паспешна перабіў яго Славік.

— А чаму? Калі табе вельмі патрэбна...

— Гэта не мне. Нам усім. Каб пасмяяцца, — патлумачыў Славік. — Я пра гэта ад хлопцаў з Баяр чуў. Яны рабілі такоё. А смеху і гаворкі было на ўсю вёску...

І Славік расказаў пра пачутае.

Там таксама танцы наладзілі. На дварэ. Абставілі кола маладымі бярозкамі, каб прыгожа. Танцораў сабралася шмат. Неўзабаве з пляцоўкі, на якой танцавалі, такі пыл валіў, што ажно на потныя твары наліпаў і чорнымі рагамі сцякаў па шчоках. Старэйшыя параілі вадой паліваць. Прынеслі вядро, кубак і папырскалі зямлю. Але гэта не выйсце. Мінаў нейкі час, зямля высыхала, а з-пад хромавых ботаў зноў курэў пыл.

Тады нехта з пакрыўджаных, тых, каму не дасталася выбраная ім дзяўчына, бо танцавала зусім з іншым, вырашыў адпомсціць ёй. А заадно падвесяліць усіх. Згаварыўся з сябрамі, нехта прынёс молатага перцу, і яны непрыкметна патрусілі ім па зямлі, дзе танцавалі. Пачаўся чарговы танец, колам пайшлі хлопцы з дзяўчатамі, а змоўшчыкі збоку назіраюць. Неўзабаве зноў закурыўся дробны пыл. А разам з ім перац. Па голых сцёгнах дзяўчат пыл падымаўся ўгару, дабіраўся да самых патаемных месцаў. А там пот. А танец у разгары.

Ды раптам проста пасярод полькі альбо падыспані то адна, то другая дзяўчына адчула нейкую няўтульнасць. Гэта пачынаўся сверб. Спачатку слабы, але дакучае ўсё адно. Пасля ён мацнее. Неўзабаве ўжо і трываць цяжка. Ды не будзеш жа чухацца проста ў танцы, перад усімі. Дзяўчаты стараюцца танцаваць больш жвава, з падскокам, мо страсецца гэтая дзіўная часотка. Але дзе там, яшчэ горай выходзіць. Пыл залазіць вышэй і глыбей. Тут пачынаюць пакашліваць хлопцы — дастае і іх пыл з перцам. У сяго-таго закруціла ў носе, апанаваў чых.

Нарэшце каторая з дзяўчат не вытрымлівае. Яна просіць даравання ў партнёра, пакідае яго аднаго і з усіх ног бяжыць за плот, пад куст, хоць куды, абы далей ад людскіх вачэй. А за ёй ужо цікуюць наструненыя падшывальцы — наступае іхні час. У схованцы дзяўчына задзірае сваю сукенку альбо спадніцу і пачынае выціраць упылелыя сцёгны. Але дзе ж так хутка і чыста вытрашся. А для падшпаркаў сама іхні час. З-за плота, ля якога ў высокай траве знайшлі сабе надзейны схрон, чуваць смех і шаптанне.

А тут і другая дзяўчына бяжыць, і трэцяя... Сапраўдныя ўцёкі з танцаў.

І ўсе адным клопатам заняты — як збавіцца ад невядомага і нечаканага свербу. Што тут толькі не прыдумвалі — і лісцем лопуху выціраліся, і насоўкай, і траслі сваімі апранахамі. Ды ўсё марна. Свярбела да нясцерпнасці. Нават да калодзежа нехта збегаў і прынёс вады — бо дзяўчаты ўжо не саромеліся і аб’ядналіся ў барацьбе з невядомай пошасцю. Ды тут падскочыла нечыя матка — паглядзець карцела, што з дачкой сталася. Убачыла і асцерагла, каб не мыліся вадой, бо будзе яшчэ горш. І расказала, што да чаго. Бо ў іхняй маладосці таксама здараліся падобныя фокусы.

Дзяўчаты гатовы вінаватага на часткі разарваць. Але дзе ж ты яго знойдзеш, прайдзісвета такога. Адно шматгалосы рогат падлеткаў чуецца з-пад плота, ды іхнія вострыя каментарыі. Кавалеры, дарослыя хлопцы і нават мужчыны таксама не маглі стрымаць смеху і дзівіліся: хто ж гэта так вымудрыў, хто ў чырвань і сорам увагнаў дзяўчат? Бо згадак пра гэткае здарэнне хопіць не на адзін тыдзень.

Некаторыя кавалеры прапаноўвалі сваім абранніцам дапамогу:

— Давай, Галя (ці Жэня, ці хто іншы) я памагу, разам спрытней пыл выціраць. Ты падымеш спадніцу, а я буду лопухам шмараваць... — і самі заходзіліся ад смеху, што даводзіла дзяўчат да кіпення.

— Ага, праўда, давай паможам. А як прыпадымеш сукенку, то і святлей будзе, лепей відаць...

— Што відаць? — злаваліся пацярпелыя. — Што ты шлындзіш? Чаго ты там не бачыў?

— І праўда, хлопча, спыніся, адумайся. Чаго ты пад спадніцу зазіраеш? Асцярожна ты, бо аслепнуць можаш...

— Дак я не пра тоё... Я кажу, што на вуліцы пасвятлее. Лягчэй будзе свавольніка злавіць...

— Вось вазьмі таго перцу і насып сабе ў порткі. І тады свяці голым задам хоць на ўсе Баяры.

— А мо і да Еськавіч дастане, бо свяцільня — ого-го, што трэба...

Слова за слова, і пачынаюць пакепліваць ужо з незадачлівых кавалераў.

Ведама, дзела маладое, смейся, пакуль смяецца, за жыццё яшчэ і наплачашся, і нагаруешся...

А тыя, хто меў сур’ёзныя намеры наконт пэўных дзяўчат, злаваліся на свавольнікаў і сурова абводзілі позіркамі і падшпаркаў-падшывальцаў, і сваіх таварышаў:

— Ну, шмакадзяўкі, пападзецеся толькі мне. Я з вамі разбярусё...

Але справа зроблена, і цяпер хоць солі некаму насып на хвост, а нічога

ўжо не адменіш... Пакуль разбірацца са шмакадзяўкамі, трэба было неяк выбаўляць з бяды сваю дзяўчыну...

Мала-памалу танцы наладжваліся, пацярпелыя дзяўчаты, расчырванелыя і знерваваныя, зноў падыходзілі да абсаджанага бярозамі кола. Але і абачлівасці не гублялі — пільна назіралі за падазронымі паводзінамі шпінгалетаў-падлеткаў, ды на сёння тыя выбралі ліміт сваіх досціпаў: нарабілі шуруму-буруму і хопіць, таму абыходзіліся адно смехам ды нястомнымі згадкамі, хто, што і як рабіў за плотам...

— Вось бы і нам праверыць танцораў на вытрымку, — падвёў рысу Сіневічаў Славік. — Найперш танцорак.

— Займальная прапанова, — згадзіўся Славікаў гадок Юрашоў Жэнік. Але сам сабе ж і запярэчыў: — Шкада, што перцу няма...

— Ды і як ты ў танцавальнаё кола ўб’ешся, каб рассыпаць яго? Заўважаць, — засумняваўся Кандратукоў Генік.

— А калі зловяць, то мала не пакажацца...

— А мо ўсё ж паспрабаваць? — нечакана падае голас Казік, бо і яму хочацца паглядзець, як будуць чухацца за кустамі падперчаныя дзяўчаты. — Мо ты, Адась, сходзіш дадому? — звяртаецца ён да свайго малодшага брата. — Пашукаеш, дзе мама перац паклала.

— А чаму я? — пакрыўджана пытаецца Адась. — Як у чыжыка гуляць, то вы мяне не пускаеце. А як у бяду ўцягнуць, то вы згодныя... Не пайду. Сам ідзі, калі такі разумны...

— Ну, як сабе хочаце, — не настойвае і Славік, бо ён таксама разумее складанасць са здзяйсненнем задуманага. — Я толькі расказаў...

— Давайце да наступнага разу адкладзём, — прапанаваў Пахвалёнчыкаў Казік. — А за гэты час зробім усё як след. Загадзя перцу прыдбаем, прадумаем усё, каб не пазналі. Бо будзе тады бэтаха... Не апошняе ж ігрышча. Дажынкі таксама справім...

— А ты перцам запасешся, — нагадаў Жора Бандзюк.

На тым і сышліся...

Маня таксама адчувала сябе не адарванай ад кампаніі. Тым больш, што Гэтэвічаў Петрык таксама быў тут. Праўда, пакуль на танец не запрашаў, але на ўсё свой час, дойдзе чарга і да Мані. Яна не сумнявалася, і ўжо ад аднаго гэтага была ледзь не шчаслівая. Варта толькі добра на вочы паказацца, крутнуцца перад носам.

А пакуль, здаралася, запрашаў у кола Чэсь. Гэта не вельмі цешыла. Бо Чэсеў характар ведала не адно яна. Мог да кожнай дзяўчыны прычапіцца, без дай прычыны зняважыць. Мо і не хацеў гэтага, але з яго вуснаў часам пахвала ці жарт гучалі як абраза. Ды і старэйшы ён за Маню. Гадоў мо на пяць. Але не скажаш, што брыдкі. З твару сур’ёзны, аж занадта, праз тое мо злосным падаецца, недаступным. Высокі, плечы шырокія, рукі дужыя. А вось усмешка непазнавальна змяняе яго, нібыта два розныя чалавекі. Варта яму засмяяцца альбо толькі ўсміхнуцца, прымружыўшы вочы, як твар становіцца нейкім безабаронным, быццам вінаватым, асабліва мяняюцца вусны. Мо таму Чэсь смяяўся рэдка, каб не губляць сваёй мужнасці і не здавацца бездапаможным. А калі ўжо даводзілася, то пасміхаўся аднымі вачамі, якія таксама былі дзіўнага колеру — спалавелыя, невыразныя, як выгаралыя на сонцы, каб спытаў у каго, то не адказаў бы, якога колеру. Ды гэткае спалучэнне ненароджанай усмешкі — смяяўся, не растульваючы вуснаў, і суровага твару надавала яму нейкі дзіўны выгляд, як бы ён нечага сумеўся, хацелася альбо пашкадаваць хлопца, альбо дараваць ягоныя выхілкі.

Сёння ён добра падшафэ, намурзаўсё, як кажа дзед Мацейка, таму і вырабляе, што хоча. Праўда, трохі асцерагаецца, каб бацька не бачыў, бо ён не патурае, можа кавенькай па плячах з’ездзіць. Бывала, гляне злосна і прамовіць усяго адно слова: «Чэсь!» Але і гэтага дастаткова, каб Чэсь пайшоў, як па струнцы...

Але ўсё часцей вылузваецца Чэсь з-пад такой апекі, шляхецкі гонар не дае спакою. Яшчэ мудрэйшым за бацьку будзе. Па ўсім відаць. Ужо сёння без фігі — не да носа. А што будзе, калі на свой хлеб пойдзе, калі сам у хаце гаспадаром стане, то і падумаць страшна. Назнарок супраціўляецца бацькоўскім загадам. Усё больш настойліва сваю незалежнасць і непаслухмянасць дэманструе. Многія заўважылі. Спрабуе на людзях любошчы разводзіць — то адну дзяўчыну так абдымае ў танцах, так ціскае, што ў тае ад сораму не адно шчокі гараць, але супраціўляецца не вельмі, бо мо і падабаецца, што такі завідны кавалер не цураецца яе, то другую знарок ледзь не сілком да бэзавых кустоў цягне, як бы і сапраўды намер мае што нядобрае ўчвэрыць.

А гэта для бацькоў найвялікшая ганьба, не прывыклі Стась Пахвалёнчык са сваёй Стасяй, каб батракі альбо простыя сяляне з іх кепікі строілі. Не раз суцішваў сябе бацька, стрымліваў, хоць унутры ўсё гарэла, калі трэба было Чэся на месца паставіць, не хацеў на людзях слабасць сваю бацькоўскую паказваць, баяўся, што агрызацца пачне сын. Адно зірне тады на яго сурова і ціхенька прамармыча сабе пад нос: «Пся крэв, хаме. Зводзяць сына. Оне самі негжэчны і дзецкі іх тэж... Але ніц, я мам цо показаць хамам. Запоментаён ешчэ Пахвалёнчыкаў...»

Сям’я Пахвалёнчыкаў на хутары, канешне, не раўня іншым. Але і з па­нам Абуховічам, што ў Вялікай Ліпе, не зраўняецца. У пана і зямлі нямерана, і парабкаў наймае, і з сялянамі можа зрабіць, што захоча. Хоць, дзеля праўды варта сказаць, што такога пана яшчэ мо пашукаць трэба. Хай Бог бароніць, не лютуе без дай прычыны, не здзекуецца з людзей. Наадварот, часам не толькі капейкай спрыяе ці мяшком збожжа, здараецца, хвораму дапамагае, дзяцей сялянскіх на вучобу адпраўляе.

То хіба Пахвалёнчык можа быць горшым за пана? Адна розніца — Абуховіч у вялікай вёсцы, а Пахвалёнчык на маленькім хутары. Але затое бліжэй да зямлі, на якой самому, у адрозненне ад пана, працаваць даводзіцца. Праўда, парабкаў і ён наймае, але часцей проста суседзі адпрацоўваюць за розныя паслугі. Для Пахвалёнчыка і гэтага дастаткова, каб выдзеліцца, каб не так, як усе. Усе — гэта нешта шэрае, невыразнае, агульнае, дзе ні вобліку, ні розуму. А быць невыразным не ў традыцыях роду Пахвалёнчыкаў. Іхнія далёкія продкі гербавай шляхтай лічыліся. Праўда, наступнікі па жыццёвай дарозе пагубілі былую славу, ледзь не збяднелі зусім, нават герба зараз не маюць. Але да сялянскай долі яшчэ не апусціліся. Яны — не шэрыя, яны асобна. Хоць часам і з мазаля жывуць, ды хлеба з вадою не ядуць, маюць нешта смачнейшае.

Калі Назаноў Саша ўбачыў, як Чэсь пусціўся ў танец, не ўцярпеў, каб не прадэкламаваць свайго любімага Якуба Коласа. Ён на памяць ведае яго паэму «Новая зямля». А паэма вялікая. Цэлая кніжка. Паэтычных радкоў больш за дзесяць тысяч. Ендрусеў бацька падказаў, каб купіў, калі знойдзе. Знайшоў, сябры паспрыялі, нягледзячы на небяспеку, з тае Беларусі, што за мяжой, прынеслі.

Бацька Сашынага сябра Ендруся працаваў выкладчыкам у Нясвіжскай беларускай гімназіі, пакуль яна была дазволена польскімі ўладамі. Але ўжо гадоў трынаццаць як зачынілі яе — навошта беларускім дзецям навука, ды яшчэ на сваёй мове, ім бы ўмець поле араць і досыць, і даволі, дастаткова, каб быць карысным для землеўласнікаў. Пра гэта таксама Ендрусеў бацька гаварыў, з горыччу прамаўляў, бо, казаў, пакрыўдзілі не адно яго, а ўсіх, хто жыў тут спрадвеку, хто гэтую зямлю для паноў урадлівай захаваў і апрацаванай. І вось такая адплата.

Выракайся свайго, выходзіць, тады ты патрэбны тутака. І то адно дзеля працы на іншых, хто гаспадаром лічыцца. А лічыцца не той, хто працаваць умее, а той, хто гэтую зямлю мае. Дак пры чым тут мова, не разумеў Саша. Нібыта той, хто ведае сваю родную беларускую мову, горш з зямлёй упраўляецца? Хутчэй наадварот. Бацька Ендруся вунь нават лацінскую мову ведае. І гэта не шкодзіць яму ні ў працы, ні ў стасаванні як з беларусамі, так і з палякамі.

Саша напачатку дзівіўся: каму тая невядомая лацінская мова патрэбна? Хто на ёй гаварыць будзе? Тут вунь польскую, нягледзячы на прымус, і то цяжка засвоіць. Са сваёй беларускай таксама не разбярэшся. У іх на хутары гавораць не так, як у Нясвіжы, нават еськаўскія кабеты такімі словамі часам сыплюць, што хоць тлумача прасі. А то нейкая лацінская. Але калі пачуў, як сябраў бацька ўжывае лацінскія досціпы-прымаўкі, то запаважаў не адно дзядзьку Франуся, а і тую чужую мову.

Аднак свая гаворка была яму бліжэй і мілей, бо ад маці пачуў упершыню, і песні яе беларускія запалі ў памяць. Часам так падымуцца спадыспаду душы, што не вытрымае і на ўсё поле зацягне якую-небудзь меладычную, што настрой ачышчае, эмоцыямі зараджае. А часам завядзе жаласліваю, што аж у самога слязу выціскае. Напяецца і ажно лягчэй ходзіцца за плу­гам, ногі самі носяць.

Хоць што да песень, то тут ахвоча спявалі і польскія, і рускія, і ўкраінскія — пад настрой. Мо таму і Коласава паэма так добра лягла на душу, што свая, нібыта пра іх і пра іхняе жыццё напісана, клопатам пра зямлю, якой і хутаранам вельмі не хапае, наскрозь пранізана. Саша чытаў не адрываючыся. Дзе толькі надарыцца вольная хвілінка, дастае абгорнутую паперай кніжку і прыпадае да гаючага тэксту. Так яму імпануе, так блізка і зразумела, што, здаецца, ягонымі ўласнымі словамі апісвае Колас сялянскае жыццё.

І адзін раз прачытаў, і другі. Бацьку з маткай чытаў, сяму-таму з суседзяў, бо ўсё-ткі нейкая апаска існавала, каб хто-небудзь не ўдаў паліцыянтам, якія пачнуць цягаць, высвятляць, дзе ўзяў, чаму іншым чытае, ды па-беларуску, чаму савецкія кніжкі прапагандуе.

Слухалі Сашу, не раўнуючы, як у царкве бацюшкава казанне. Смяяліся, паддаквалі, параўноўвалі са сваім, з нечым не згаджаліся, нешта дадавалі. Але ўсе лічылі, што гэта пра іх напісаў той невядомы ім Колас. Ды і Коласам, напэўна, нездарма называюць, меркавалі найбольш здагадлівыя. З сялянскай працай, відаць, добра знаецца, бо той, хто сам не намазоліў рукі касой ці плугам, так не напісаў бы.

Саша ж патлумачыў, што Колас амаль зямляк іхні, бо з-пад Стоўбцаў, якія зусім недалёка, калі да Менска дабірацца па той чыгунцы, што на ладным аддаленні ад хутара, за лесам, які Лахоўшчынай завецца, дзе прыпынак Савэрава. Там і праходзіць чыгунка — з Брэст-Літоўска праз Баранавічы і Стоўбцы, праз памежнае Негарэлае на савецкі Менск, у якім зараз дзядзька Якуб жыве і працуе ў Акадэміі навук. Свой ён і таму, што некалі закончыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю.

Сашу паэма запомнілася сама сабой. Зазнаў вялікай асалоды. Цяпер ён на любы выпадак альбо здарэнне можа прывесці словы Якуба Коласа. Цытуе іх усюды, дзе толькі можа. За гэткае захапленне яго пачалі дражніць Паэтам, а то і нашым Коласам называлі. Апошняе то няпраўда, бо Коласам можа быць той, хто сам піша. Але людзям падабалася прачытанае Сашам, ім хацелася, каб гэткі мудры чалавек быў і сярод іх, мо іхняе жыццё таксама ўставіць у кнігу. Адзін стары Мацейка сумненне выказаў:

— Ой, мае вы гал_убкі і галубкг, не радзіўсё яшчэ той, хто нашаё туташняё жыццё апісаць здатны. Ага... Яго не на адну кніжку і не аднаму пісару хапіла б... О-ой, што перажылі нашыя прадзеды і дзяды, таго ўсяго і не згадаць. Ды і нам хапіла звыш галавы... Добра зведалі, па чым фунт ліха.

Што праўда, Саша нікому-нікому ні слова, ні паўслова не сказаў, што і яго пачала асадка вабіць, часам проста магнітам прыцягвае. Здараецца, падчас якой-небудзь працы такі настрой апануе, што альбо спяваць хочацца, альбо занатаваць радкі, якія самі складваюцца ў галаве. Саша іх не запісвае, проста запамінае. Давяраць паперы тое, што ў душы, на самым донцы сэрца нараджаецца, ён не хоча, мо нават баіцца — каб чужое вока не заўважыла, каб не пайшлі гуляць кепікі, што мазалі не ад сахара ды плуга нажыў, а ад асадкі.

Адным словам, калі Пахвалёнчык гарцаваў у коле танцораў, Саша прадэкламаваў, памяняўшы Коласавага Яся на тутэйшага Чэся:

Прысеў наш Чэсік, закруціўся!

Ды як пайшоў, ды як пусціўся!

Адкуль і дзе і што бярэцца —

З дарогі ўсё змяце, здаецца.

— О так, гэта праўда, — пачуліся галасы. — Змяце і не заўважыць...

— Гэты не толькі ўсё, ён усіх змяце. І не адно ў танцах.

Захоплены скокамі, Чэсь не чуў абгавораў, усю ўвагу ён скіроўваў на танцорку, намагаўся вадзіць яе так, каб усе бачылі, які галантны ён кавалер, як умее выбіраць сабе партнёрак. Праз гэта трохі павагі перападала і ёй.

Гармонік Васілёў не ведаў супынку. А вось самому Васілю часам хацелася размяць ногі і даць спачынак рукам. Тады ён ставіў свой струмант на табурэтку — нікому іншаму іграць на ім не дазваляў, а сам з купкай хлопцаў адыходзіўся да кустоў бэзу: перакурыць і языком трохі памянціць. Дзяўчаты ж тады збіваліся ў свой гурт. Бойкая Саня загадвала:

— Давай, Маня. Разам з Шурай Гэтэвічавай, заспявайце. Нашую.

— А чаму я? — слаба аднекваецца Маня, аднак усмешка задавальнення — цэняць, значыць, кранае яе тонкія, як два маладзічкі, губы. — У Гэлькі Юрашовай не горш выходзіць. Хай яна першая.

Гэльку ж і прасіць доўга не трэба. Яна стала поруч з Шурай, абняла яе за плечы:

— Давай, Шура, пакажам, як трэба. Спявай песні, хоць трэсні, — прамовіла задзірыста.

Правільна, Гэлька, — падтрымалі яе. — Хоць голы, абы вясёлы. — І пранікліва пачала:

Люблю наш край — старонку гэту,

Дзе я радзілася, расла,

Дзе першы раз пазнала шчасце,

Слязу нядолі праліла...

Да спевакоў пачалі падцягвацца іншыя. Станавіліся ўкруга і пачыналі ў такт мелодыі паводзіць плячамі то ўправа, то ўлева. Гэтая песня сапраўды стала як бы хутарскім гімнам. Яшчэ больш вядомым за афіцыйны польскі гімн «Ешчэ Польска не згінэла...» Яе ведалі і любілі і старыя, і малыя. Разам з калыханкамі маткі напявалі немаўлятам пра наш край.

Да маладзёжнага гурта спевакоў далучаліся дзядзькі з цёткамі, шылася пад рукі дзетвара. Пасля дзявочага запеву пачуліся моцныя галасы хлопцаў. Яны з асаблівай сілай і пашанай выводзілі:

Люблю народ наш беларускі

І хаты ў зелені садоў,

Залочаныя збожжам нівы,

Шум нашых гаяў і лясоў...

Як заўсёды, не жадае адстаць ад іншых Валодзік Кусабуцкі — Хвілосаф, як празвалі яго хутаране. Для яго любая кампанія — што родны дом. Мо таму, што ў сваёй хаце не надта шматлюдна, не дае Бог шчасця. Колькі дзетак ні нараджалася, а ніводнае больш за год не пражыло. Валодзік упарта намагаўся даказаць сваё, пускаў на свет то сына, то дачку, але бяда не адступалася. Што толькі не рабілі яны з жонкай — ціхмянай, паслухмянай і як бы занадта пакорлівай Настай: і ў Сноўскай царкве свечку ставілі, і ў грахах перад бацюшкам каяліся. Нават да знахараў ездзілі ў Панюцічы. На картах ім таксама гадалі. У Нясвіжы ў дактароў былі, але там сказалі, што трэба мо ажно ў Варшаву дабірацца, дзе спецыялісты лепшыя. Ды на гэткі подзвіг ні сіл, ні магчымасцей, а галоўнае грошай у Кусабуцкіх не было.

І тады нехта параіў Валодзіку схадзіць да «васточнікаў» — перабрацца праз мяжу і патрапіць у Менск. Там, кажуць, дактары бясплатныя. І ўсё ведаюць, бо свабодна і без грошай, кажуць, могуць вучыцца, дзе захочуць. А Менск — гэта ж сталіца вольнай краіны. Ды і што там такога, некалі ж свабодна хадзілі туды-сюды. Калі па дарозе, то дойдзеш да паласатага шлагбаўма, дасі «Дзень добры» пану-памежніку ў шэра-зялёнай форме і з канфедэраткай на галаве, які падазрона агледзіць цябе: ці не нясеш ніякіх сакрэтаў з багатай краіны савецкім беднякам, пільна праверыць твае дакументы і нарэшце пажадае добрай дарогі.

А пасля — паласаты шлагбаўм з другога боку, насцярожаны чырвонаармеец у ахоўнага колеру форме з зялёнымі пятліцамі і зялёным верхам шапкі-фуражкі, насупіўшы бровы — ці не польскі шпіён? — адкажа на твой «Дабрыдзень»: «Здравствуйте!», таксама праверыць дакументы, убачыць, што ўсё ў парадку, і тады толькі, трохі як бы прыязна, усміхнецца, дазваляючы прайсці. І ты ўжо на тым баку, у вольнай краіне, дзе ні паноў, ні падпанкаў... Як бы на другім канцы зямлі.

А можна і інакш. Каб без паноў-памежнікаў і таварышаў-пагранічнікаў. Таемнымі сцежкамі дабярэшся альбо дасведчаныя людзі правядуць да слупа з чырвона-малінавымі палосамі, зірнеш на белага польскага арла, на надпіс «Rzecz Pospolita Polska», прабяжыш тры метры нічыйнай паласы — мінеш чырвона-зялёны слуп з сярпаста-малаткастым гербам і надпісам «Б.С.С.Р.» і апынешся далёка ад роднай хаты. А ці вернешся назад? Але ў той момант пра гэта не думаецца. Ад страху за зробленае нечакана хаўкнеш ротам і раптам адчуеш, што паветра тутака інакшае, як бы нават дыхаецца вальней, ва ўсякім разе, так хочацца думаць і спадзявацца. Пачуеш ранішняе пяянне пеўня і здасца, што нават ён кукарэкае тут іначай, не па-свойску, не па-дамашняму, а неяк па-замежнаму. Не, каб па-чужому, то не. Аднак жа не як на сваім хутары. Ведама, іншая краіна, іншы лад і склад жыцця...

Валодзік і праўда часам падумваў пра паход за кардон. Небяспечна — гэта так, ды затое грошай не трэба траціць. Лішніх у Валодзіка ніколі не было, нават на пільныя патрэбы не хапала. Мо праз гэта ён і спачуваў камуністым — так называлі на іхнім хутары тых, хто сам быў членам найбольш масавай і актыўнай партыі альбо спачуваў ім: камуністыя. Валодзік здаўна цікавіўся палітыкай. Нават знаёмых меў сярод членаў Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі. Але надта не выхваляўся, бо часам і дрэвы вушы маюць.

На палітычных жа ўсё больш настойліва паліцыя палюе, сваіх віжоў у розныя кампаніі падсылае, каб пачулі, хто чым дыхае. Кажуць, не аднаго ў пастарунак адправілі. Але жыццё вымушае ігнараваць небяспеку. Асабліва калі не надта салодкае яно. Валодзіку, мо як нікому, не хапала гэтай вабнай салодкасці. Таму з падтрымкі камуністых наважваўся пераходзіць мяжу. Думка гэтая моцна засела ў галаве. Як стрэмка ў пальцы: ные і ные. Але што ён адзін там рабіць будзе? Трэба з жонкай. А гэта яшчэ большы клопат, яшчэ мацнейшая небяспека. Ці мае ён права рызыкаваць чужым жыццём, хай сабе блізкага чалавека?

Пакуль Хвілосаф разважаў-вагаўся, міласэрны Бог злітаваўся над саракагадовымі бяздзетнымі хлебасеямі. Пусцілі яны на свет сынка, і жыве, дзякаваць Богу. Ужо чацвёрты годзік. Пасля таго Хвілосаф пры любым выпадку не праміне кульнуць чарачку за яго здароўе. Не, каб напіваўся, то не — проста трохі пад газам. А падвесяліць душу ён любіць.

Праўда, імя ў сыночка вельмі нязвыклае. Пра яго паходжанне ведае толькі ён з жонкай. Падчас чарговай размовы пра Валодзікаву бяду нехта з парцейных таварышаў ці то жартам, ці то ўсур’ёз параіў добра над іменем дзіцяці падумаць, бо як назавеш, так і павядзецца ў жыцці. Мо праз тое і паміралі Валодзікавы дзеткі, што не мелі добрых імёнаў.

Казалі, калі сын будзе, то добра было б назваць у гонар самага мудрага і справядлівага на свеце чалавека, якога працоўныя ўсіх краін любяць і шануюць. Завуць гэтага чалавека Леніным Уладзімірам Ільічом. Пра яго чуў і Валодзік, але найбольш з негатыўнай ацэнкай, бо не любілі польскія ўлады бальшавікоў і іхняга правадыра. А назваць сыночка, казалі знаёмыя парцейцы, можна Уладленам. Такія імёны сустракаюцца ў Савецкай Бела­русь І дзеці гэтыя жывуць шчасліва, здаровенькія. Уладлен — скарочанае ад Уладзімір Ленін. А паколькі Ленін за працоўных, то гэткае імя абавязкова паспрыяе працоўнаму Уладзіміру Кусабуцкаму, даказвалі таварышы. Бо і сам жа ён цёзка вялікаму Леніну, да таго ж з беднякоў. Дык хіба можа не раўняцца на вялікага чалавека, не верыць яму?

Калі ж дачушка на свет з’явіцца, казалі, то можна назваць Розай. У гонар сусветна вядомай нямецкай рэвалюцыянеркі Розы Люксембург. Валодзік «па-хвіласофску» разважыў:

— Не, Роза, то гэта ж неяк не па-нашаму. У нас кажуць «ружа». Ды зноў жа, та-скаць, Люксембург... Нешта яўрэйскаё, хай Бог даруе, бо, таскаць, не хачу крыўдзіць добрых людзей...

Яго спрабавалі пераканаць, але Хвілосаф стаяў на сваім:

— Не, на Розу цяжка будзе жонку ўгаварыць. А сварыцца з ёю, таскаць, не хачу. І так у нас клопату хапае... Давайце што-небудзь, іншаё, больш наскаё, та-скаць...

Таварышы доўга раіліся, падказвалі, спрачаліся. Называлі нейкія дзіўныя імёны, кшталту Эра, Акцябрына, Сталгна, Даздраперма... Але то самі не даходзілі да згоды, то Валодзік не хацеў. Калі назвалі Даздраперму, ён увогуле пакрыўдзіўся, абураўся, што здзекуюцца з простага чалавека, выдумалі некую абракадабру і пацяшаюцца, пакепліваюць, думаюць, што нічога не кеміць селянін. Як ён мае паважаць у такім выпадку таварышаў, як давяраць ім? З цяжкасцю тыя загладзілі канфлікт, пераконваючы, што

Даздраперма — гэта скарочанае слова ад перадавога пралетарскага лозун­га сусветнага пралетарыту: «Да здравствует Первое Мая!»

На гэта Валодзік яшчэ больш рашуча запярэчыў:

— Ды калі я, та-скаць, назаву гэдакаё імя ўдома, мяне не толькі жонка засмяе. Усе людзі пацяшацца будуць. Гэта ж вам не сусветная рэвалюцыя. Гэта польскія парадкі... Хай ужо тая Дразда ферма ці як яе там жыве не на нашай зямлі...

Настойваць таварышы не сталі. Урэшце сышліся на Вілене. Нешта блізкае да іхняга Лена, падумаў Хвілосаф, хоць вядома, што з Леніным звязана — Уладзімір Ільіч Ленін. Спачатку Валодзік не надта разумеў:

— Як гэта выходзіць, та-скаць, Вілена і Уладзімір Ільіч? Тады ж трэба, каб было Улена альбо Уілена...

Але яго заспакоілі:

— Вілена — гэта ад рускага Владимир Ильич. Ты ж не супраць рускага, праўда? — і пільна-пільна пазіраюць у вочы.

А дзе ты тут будзеш супраць? Прывучаны...

І добра было б, раілі яму, не ў царкву несці. Не поп павінен у халодную ваду апусціць дзіцятка, а трэба прынародна акцябрыны справіць, мо ў сельсавеце запісаць. Але ж не павязеш немаўля дзеля гэтага праз мяжу, ды яшчэ таемна.

Ну, да акцябрынаў не дайшло, аднак, калі ў Кусабуцкіх нарадзіўся сынок, Валодзік пра ўсё расказаў Насце і настаяў, каб назвалі яго Уладленам. Польскія чыноўнікі, праўда, доўга дапытваліся, што гэта за імя такое, адкуль яно? Бацюшка таксама ў сваіх святцах не знайшоў і параіў назваць проста Уладзімірам, як і сам бацька. Але Валодзік зноў праявіў характар. Ён па-хвіласофску тлумачыў:

— Гэта мае ранейшыя дзеткі па Божых законах хрысціліся. З падказкі бацюшкі, та-скаць, імёны ім давалі. Але вядома, які лёс у іх быў. Не, я на Бога не наракаю. На ўсё воля Божая, як той казаў. Бог даў, Бог і ўзяў... Гэта па-хвіласофску кажучы... Але цяпер хачу змяніць пазіцыю. Каб я сам выбіраў. Так мне мая хвіласофія падказвае. А я мушу яе слухацца. Вось і вы паслухайце, та-скаць.

Бацюшку ўгаварыў першага. З чыноўнікамі давялося спрачацца даўжэй. Перамог. І ўнутрана цешыўся: «Ага, буржуіны недабітыя, здаліся, та-скаць, працоўнаму чалавеку... Так вам! Ведайце, што гэта толькі пачатак. Прыйдзе час — будзе і на нашай вуліцы свята. От так!» — як бы пячатку паставіў.

Аднак нездарма кажуць, што шыла ў мяшку не схаваеш. Невядома якім чынам, але стала вядома пра Валодзікавы шашні з камуністымі. І адразу ахвочыя на язык зычліўцы пусцілі новую мянушку: Камунісцік Хвілосаф. Чаму не камуніст, а толькі камунісцік, ніхто і не патлумачыў бы. Хіба за тое, што не стаў пакуль сапраўдным камуністам, вялікім змагаром за народную справу, бо пачатковец, няўмека, значыцца. Ну, а раз не прафесіянал, то які з яго камуніст — толькі на камунісціка і цягне.

Так ці іначай, а пабагацеў хутар на свайго партыйца. Надта адкрыта, асабліва пры Валодзіку, пабойваліся называць яго новым імем. З аднаго боку — не ведалі, ці і сапраўды ён стаў пад ленінскі сцяг, а з другога — каб не нашкодзіць, бо як толькі пачуюць паліцыянты, то не абярэцца чалавек бяды. Але за вочы і між сабой часта карысталіся гэтым прыдомкам. Сёй-той пад гарачую руку ўжо колькі разоў нават пры людзях клікаў яго Камунісцікам. Тады не толькі Валодзік гатоў быў кінуцца з кулакамі на крыўдзіцеля, прысутныя пры падобнай гаворцы таксама перапынялі незычліўца і добра сарамацілі яго, не хацелі, каб яшчэ карцэрам папоўніліся Валодзікавы пакуты.

Вось так і з’явіўся на хутары Язавец, што рассыпаўся двума дзесяткамі хат сярод неабдымных заходнебеларускіх палёў, якія ўжо шмат гадоў пад польскай апекай, маленькі чалавечак з вялікім імем самай знанай у свеце асобы. Валодзік цешыўся з гэтага бязмежна і не прамінаў дзякаваць таварышам камуністым за такую карысную падказку. Здаралася, за іхняе здароўе чарачку браў, толькі таемна, не называючы сваіх парцейных спрыяльнікаў.

Калі Уладлену пайшоў трэці годзік, людзі нечакана адабралі адну Валодзікаву мянушку і прыляпілі яе да сына. Цяпер ужо Уладлена пачалі клікаць Камунісцікавым. Бацька надта не супраціўляўся, бо ведаў: людзям языка не завяжаш, а будзеш задзірацца, то яшчэ горай будуць рабіць, людзям што, ім абы языкамі памянціць ды пасмяяцца. Ён і сам такі, бо ведае, што без злосці гэта, прывыклі даваць мянушкі, амаль няма такога, хто б не меў яе. А калі ў некага няма, то невядома, ці добра гэта, бо мо не хочуць людзі знацца з такім. А ўжо калі прылепяць які-небудзь прыдомак, то злосны, крыўдлівы, не адмыешся...

Ды з часам, асабліва калі сталі больш жорсткімі дзеянні ўлад супраць усіх, хто коса пазірае на існуючы рэжым, Валодзік зразумеў няпэўнасць свайго становішча, нездарма ўсё ж Хфілосафам лічыўся. З камуністымі звязаўся? Парады іхняй паслухаўся? За мяжу хадзіць збіраўся? Спачуванне да парцейных мае? Назваў сына самым найкрамольным для польскай улады імем? Самога Уладзімірам клічуць. Дык мо хто-небудзь папраўдзе падумае, што ў Савецкую Беларусь намерыўся? Разам з жонкай і сынам... Хоць такі ён парцейны, як іхні ксёндз жанаты. Але ж людзям губы не зашыеш — плявузгаюць, што хочуць. Валодзік нават пабойваецца, каб які дзівак не данёс у пастарунак. Бо даказвай тады, што ты не гарбаты.

Усё часцей пачаў тушыць трывогу шкляначкай. Тады пачынала сварыцца заўсёды ціхмяная Наста. Але Валодзік толькі цыкаў на яе і ківаў пальцам: «Маўчы, кабета, та-скаць. Лепш сыночка нашага глядзі. Пільнуй лепш як саму сябе. Бо калі што якоё, то я табе не дарую...»

Сёння Валодзік таксама прычасціўся. Ахвоча прыстаў да спеўнай кампаніі, у задаволенай усмешцы развёў вусы, што вострымі пікамі тырчаць на два бакі, чмыхнуў носам, як бы рыхтаваўся да спеваў. І адразу даў сваю ацэнку:

— От гэта песня, дак песня, скажу я вам. Та-скаць, хвіласофская... Над усімі песнямі песня. Вы толькі душой слухайце, та-скаць, а не вушамі. Нашая. Да самае пячонкі прабірае.

На яго зашыкалі:

— Ціха ты, дзядзька. Разбубніўсё. Не мяшай.

— Тваю пячонку мо ўжо і барана не прадзярэ. Заспіртавалася.

— Праўда, дзядзька, не мяшайце, лепш паслухайце. Ну чаму вы такі?

— Хто мяшае? Я-а-а мяшаю? — здзіўляўся Валодзік. — Ды ты яшчэ пяшком пад стол не хадзіў, а я ўжо, та-скаць, гэтую песню спяваў. Вось так... А ты мяне вучыць сабраўсё.

— Ну і спявай. Чаго бубніш?

— От ужо — ад кожнай бутэлькі затычка... Нідзе нічога без яго не абыдзецца.

— Спеваць дармо — баліць гардло, — засмяяўся Валодзік, надаючы беларускім словам польскі акцэнт.

— Сціхні ты, Хвілосаф, а то вусы павыдзіраю, — хоча прыстрашыць Валодзіка Ясева Гандзя.

— Хто-о, ты? А-а, давай-давай, табе можна... — згаджаецца Валодзік і зухавата намагаецца абняць кабету за плечы.

Ён моцна паважае сваю бліжэйшую суседку, у якой не раз папасваўся то хлебам, то соллю. Таму нават падсунуўся бліжэй да Ясіхі, каб яна магла ямчэй ухапіць за вусы. Гандзя і праўда робіць рух рукой, але да вусоў не дакранаецца, адно марськае ў Валодзіка пад носам. А ён зноў звяртаецца адразу да ўсіх:

— Вы лепш скажэця, чыя гэта песня? — і, не даючы нікому апамятацца, нібыта не чуючы адразу некалькіх галасоў: «Народная», «Вядома, народная. А чыя ж яшчэ?», Валодзік пераможна пазірае паўзверх галоў: — Ага, не ведаеце? — і ўжо гатоў быў пачаць прасвятленне цёмнага люду, як пачуўся голас Сашы Назановага:

— Не адзін ты, дзядзька, знаток. Канстанцыя Буйло напісала. Наша беларуская паэтка...

Валодзік здзіўлена пазірае на Сашу:

— Беларуская... Бач, як смела пра тое кажаш, і не баішся нікога... А мо кусты вушы маюць?

— А што, можа, мне вас баяцца, дзядзька? — задае прамое пытанне Саша і хітра пазірае на Валодзіка. Але той не рэагуе, таму Саша працягвае: — Дак усе ж мы з беларусаў, тутэйшыя, та-скаць, — паўтарае ён Валодзікаву прыказку. — І дзяды нашыя, і іхнія дзяды з прадзедамі тутэйшымі былі. Хібя не праўду кажу, дзядзька, га? — запытальна пазірае на Валодзіка.

Скарыстаўшы момант, нехта са слухачоў пахваліў:

— От гаворыць, як сечку рэжа!

Валодзік жа нейкі час выглядае нібыта разгублена, а тады згаджаецца:

— А-а, ну, вядома, дзед мой меў некалі гэтта валок мо трыццаць зямлі... А што да твае паэткі, то ты, канешне, лепш ведаеш. Бо кніжнік, та-скаць, чытаць любіш.

— Люблю, — не пярэчыць Саша. — Хіба гэта дрэнна? А кніжка гэтая ў мяне ёсцека. Называецца «Курганная кветка». З друкарні пана Марціна Кухты... У Вільні выдадзена.

— А-а, дак кніжку тую пан выдаваў? — дзівіцца нехта са слухачоў. — Відаць, добры пан. Не нашаму раўня.

— А што, наш табе кепскі стаў? — чуецца нечы задзірыста нязгодны голас? — Мо мала за працу заплаціў? Табе абы прычапіцца.

Гамана мае намер скіраваць зусім у іншае рэчышча, таму Саша давяршае сваё слова:

— Гэта не пан, гэта выдавец. Ён беларускія кніжкі друкуе. Добры чалавек, як і Канстанцыя... А яна непадалёку ад нас працавала. Ля Баранавіч. Была настаўніцай у маёнтку Горнае Скробава. Шмат вершаў там напісала. Нават п’есу стварыла. А рэдактарам яе першай кніжкі, дзе і гэты верш змешчаны, быў сам Янка Купала. Вось так, пане мой Хвілосаф, — не без гонару закончыў Саша сваё выхаваўча-пазнавальнае слова. — Запомніце, дзядзька, мо і вам калі прыдасца...

— Запомню, та-скаць, запомню, — неяк паныла прамовіў Валодзік і адступіўся ад надта дасведчанай кампаніі.

А нехта востры на язык адразу ж паклаў пачутае на практычную свойскую глебу:

— Не змікіціў ты, Саша, падказаць Сіневічу. Хай бы ён адну са сваіх дочак так назваў. Хай бы была і ў нас свая паэтка...

Пажылы мужчына, у якога дзяцей як маку — ледзь не штогод па дзіцяці, не жадае паддавацца моладзі. Ён ніколі па слова за пазуху не лезе, таму і цяпер порстка адказвае:

— Дак яшчэ не позна, я магу пастарацца, хі-хі-хі... Але ж і ты, здаецца, не зломак. Калі падвучышся, можаш апярэдзіць мяне...

Пачуўся смех, галасы:

— Дак вучоба дорага каштуе, а ён бедны...

— Ага, і трэніравацца няма з кім.

— А мо няма чым?

Гэтыя досціпы перапыніў дзявочы голас:

— Годзе балабоніць ды языкамі попусту мянціць, давайце спяваць.

— Ага, праўда. Яшчэ і не зжалі, а ўжо малоцяць...

Гэлька, Маня і Саша зноў абняліся, і задушэўныя словы суцішылі спрэчнікаў:

І восень сумную люблю я,

І першы звон сярпоў і кос,

Як выйдуць жнеі збожжа жаці,

А касары — на сенакос.

Льецца песня над надворкам, над прыціхлымі перад гарачай жніўнай парою палеткамі. Здаецца, нават зоркі прыслухоўваюцца да кранальных слоў, а іхняе дрыготкае трымценне сцвярджае, што і ім песня пад густ.

І песню родную люблю я,

Што дзеўкі ў полі запяюць,

А тоны голасна над нівай

Пераліваюцца — плывуць...

Спяваюць дзяўчаты, час ад часу іхнія галасы ўзмацняюцца мужчынскімі — свой гімн ведаюць усе. Нават Пахвалёнчыкава Стася спявае. Адно Чэсь кружляе вакол, як бы выглядвае каго ці за некім цікуе. Ды Валодзік Хвілосаф адышоўся ад спевакоў, мо пакрыўдзіўся, што ёсць тут не горшыя за яго разумнікі. Нічога, не ўдалося з паэткай, ён дагоніць у іншым, быць не можа, каб не аперадзіў, у яго шмат разнаякіх показак назапашана. На ўсе выпадкі жыцця. Але яму трэба, каб нехта абавязкова слухаў.

Хвілосаф убачыў некалькі дзецюкоў, што курылі, і прыстроіўся да іх. Мерыўся ўзяць рэванш.

— Не, вы скажэця. Адкажэця, калі вы такія мудрыя, а маладыя мусяць быць мудрымі, бо іначай жыццё спыніцца, скажэця, ці можа маць усы нажыць?

— Якая маць, якія вусы? Ідзі, дзядзька, праспіся. Не хапала нам твае хвіласофіі.

— Я не п’яны, та-скаць. І спаць не хачу. А хфіласофія вам акурат і патрэбна... А-а, ты не ведаеш, як адказаць. Таму і праганяеш Валодзіка. Не, ты Валодзіка паслухай. Я табе ўсю праўду скажу, та-скаць. Слухай і на вус матай.

— Ага, дак вось дзеля чаго ў цябе вусы.

— Не чапай чужых вусоў, пакамісь свае не вырастуць. Тады і хфіласофію жыцця зразумееш. А цяпер слухай мяне. Ацец усы нажыў. І сын усы нажыў. Ці можа маць, та-скаць, усы нажыць? Скажы?

— Ну й дапіўсё, — папікае Валодзіка нехта з жанчын. — Захацеў ад маткі вусоў. Яшчэ чаго...

— А вот і не дапіўсё, — смяецца Валодзік. — А ты не раскумекала, што да чаго, — пацяшаецца з таго, што ягоны верх, Валодзік. — Гэта сказ не пра вусы. Не пра тое ты падумала. Гэта — хфіласофія, — фарсануў ён сваім любімым словам.

— А якія ж вусы ў тае твае хвіласофіі, га?

— Гэта не пра вусы. Гэта па-хвіласофску трэба разумець, — Валодзік ажно палец угору падняў. — Гэта значыць, што ацец у с ы н а жыў. Панятна? Та-скаць, як наш дзед Мацейка ў свайго сына Віці. Ага... І Віцеў сын Толік, та-скаць... — Валодзік запнуўся, памаўчаў, пасля нешта мармытаў сабе пад нос. — Не, другі Мацейкаў сын... — але зноў змоўк, затым прызнаўся: — Ой, пачакайце... Змыліўсё. Збіўсё трохі, — Валодзік таргануў рукой за мочку правага вуха, нібыта вытрасаў адтуль патрэбныя доказы. — Як Мацейкаў сын, та-скаць... Але ж у каго ён тады жыў? — спытаўся сам у сябе. — Ой, выбачайце, нешта не тая хвіласофія сёння выходзіць...

— Ну то й сціхні, калі не тая. На сёння хопіць, — паспрабаваў нехта спыніць. Але дзе там, гаваркога Валодзіка за тры грошы не купіш.

— А ты не спяшайся з козамі на торг. Гэты во, паспееш, пане-браце. Пра сыноў я праўда заблытаўсё... А вось пра маць — справядліва. Маць, та-скаць, таксама можа ў с ы н а жыць. У с ы н а. Праўда? — спытаў ва ўсіх адразу. Некалькі галасоў падтрымалі Валодзіка, ад чаго пераможная ўсмешка зрабіла яшчэ дабрэйшым яго заўсёды лагодны твар.

Васіль працягваў курыць, дзяўчаты з хлопцамі даспеўвалі любімую песню. Закончылі пра наш край, пахвалілі адно аднаго, што добра атрымалася. А тады нехта прапанаваў:

— А давайце яшчэ адну. Таксама нашую...

— А каторую? Нашых многа...

— Тую, што пра «дзявэчку».

— Давайце, толькі цяпер хай хто іншы запявае, — прапанавала Гэлька. — Хай Стася. Дзе яна?

— Стася, хадзі сюды. Чуеш? — паклікалі дзяўчыну. — Вядзі ты, бо ў цябе словы больш складна выходзяць. Ты лепш польскую мову ведаеш.

Стася, здаецца, ажно падрасла ад нечаканага гонару, трохі выступіла наперад, паправіла касу і падрыхтавалася да спеваў. Дзяўчаты спачатку ціха, як бы нясмела альбо саромеючыся свайго польскага маўлення, што было, вядома ж, далёкім ад дасканалага, пачалі папулярную тут песню пра спатканне дзяўчыны з каханым хлопцам, пра каханне, адным словам, бо пра што ж яшчэ маюць спяваць маладыя?