Чырвоная брама

Iканастас

Я падымаюся на ганак, адчыняю высокiя дзьверы, за iмi паварочваю направа, торкаю пальцам у белае вока на сьцяне i апынаюся ў кабiне лiфту — лячу ў неба. Там — яшчэ прыпынак, белая сьцяна i на ёй тры вокi — выбiраю сярэдняе. Дзьверы адчыняюцца, i я бачу перад сабою ветлiвы iнтэлiгентны твар у срэбнай аправе гадоў.

— Праходзьце.

Магчыма, я недарэчы ўсьмiхнуўся, успомнiўшы восень, мастацкi салон на прасьпекце Скарыны ў Менску, адкрыцьцё выставы Анатоля Бараноў­скага. Было там шмат людзей. Я ўскiнуў сваё палiто на вешалку, а як выставу пакiдаў, падышоў да вешалкi i палiто апрануў, па кiшэнях — цап-лап: дзе шалiк? Аказаўся ў бакавой кiшэнi. На шыю ўскiнуў: ня мой? У мяне чырвоны, а тут — сiнi. Чужое палiто? Але ж старамоднае рацiнавае, шэрае, нават гузiкi як мае, блакiтам адлiвалi. Маё, такое самае, вiсела побач. На выхадзе з салону знаёмаму прызнаўся, як паблытаў д’ябал, а ён, ухмыльнуўшыся, кажа: “Ты азiрнiся”. Я азiрнуўся: палiто, да якога прымерваўся, было ўжо на плячах у Гаўрылы Вашчанкi, i сiнi шалiк быў у яго руках. Ну трэба ж улезьцi ў вопратку жывога класiка!

Цяпер я апынуўся ў прасторы мяккага сьвятла ды цёплых колераў. Агле­дзеўся. Тут паяднаныя былi два сьветы — зямны i нябесны. Тут быў сусьвет. Ня проста быў, а жыў у дзiўных кампазiцыях, формах, колерах, да сябе вабiў i ад сябе адпужваў, супакойваў i насьцярожваў, абяцаў рай i паказваў край пекла, каб людзi не падманвалiся ў сваiх празьмерных радасьцях. Стаялi сьветлыя хацiны, такiя дробныя ў пашчы сусьвету, што i сьвятло не ратавала ад хмарных думак: якiя самi — такiя нашы санi. Былi хацiны, у якiх нiхто ня жыў, патаналi ў высокiм быльнягу, сьляпыя ды глухiя, людзьмi пастаўленыя i людзьмi забытыя. Густою сiнiзною шыкоўна цьвiлi касачы, у зямное хараство, нiбыта на таемную вячэру, зманiўшы з неба маладзiк рагаты, хаваючы яго ў сiнiх сховах. З начное цемры да нябеснага сьвятла ўзьляталi конi, адкiнуўшы чырвоны пасак страху. У сьвятле лiхтарным, дзе промняў даўжыня была напэўна роўная шляху ад сонца да зямлi, раiлiся матылi, падобныя да палявых рамонкаў, i над iмi ўзвышалася трывожнае бяздоньне — ня тое неба, што жыцьцядайна i ласкава грэла кожны зямны парастак, а чырвоны космас i нават пазакосмас, у якiм плылi ня хмары, а планеты, кiпела-булькатала гняўлiвымi бурбалкамi расплаўленая магма. За чырваньню галактык з кратэраў агню ўзьляталi галавешкi, з якiмi разам ва ўсе бакi страляла каменьне попелу. Адтуль, нiбыта НЛА, зьнiжалася астыла-сьсiнелая iльдзiна сьмерцi, з якой, як з вымя дойнае каровы, цурболiў струмень жоўтай атруты, i той струмень, пралiты на людзей i вёскi, скарынку зямлi прабiўшы, дзе здаўна сеялi, дары зьбiралi, сьпявалi ды скакалi ў сьвяты, разьлiўся атрутнай жоўцю, i нам у рукi пайшло расьцi калосьсе не жыцьця, а сьмерцi. Вострымi пiкамi стаялi, нiбыта стражнiкi на службе, брамы цемры — вялi ў пекла, стаялi брамы сьвятла — паказвалi дарогу ў рай, брамы чакалi чыстых i нячыстых, праведнiкаў i зладзеяў, годных i халуёў, сейбiтаў i цмокаў — усiм хапала месца. Тут я адчуў, як загуляўся ў харастве прыроды i тым падмануўся ў задоўгiх радасьцях — схамянуўся i захiстаўся: за што схапiцца, каб утрымацца на сваiх хадулях? Убачыў перад сабою браму i рукi працягнуў да брамы. Але адскочыў: яна была з агню. Стаяў насупраць брамы слуп — агняны. На iм вiселi кубкi — чырвонае вугальле.

— Сядайце.

Ён, запрасiўшы на канапу, сеў сам, i я сеў побач. Ён разглядаў мяне — што я за птах?

— Прабачце. Так незвычайна тут у вас. Як быццам на зямлi, але i ў небе. Вось брама...

Ён супакоiў:

— Чырвоная ад сонца. Быў вечар. Сонца заходзiла на пералом надвор’я. Я пакiдаў вёску, iшоў, малады, з чамаданам, у сьвет ня блiзкi. За браму выйшаў, азiрнуўся — чырвоная, з агню жывога. Сэрца зашчымела: што абяцае чырвань? Якi яшчэ пажар? Можа, вярнуцца? Не, пайшоў. А пазьней браму напiсаў. У тым колеры, у тым настроi.

Ён разважаў лагодна, нiбы ў агнiстай чырванi былi ўсяго толькi настрой ды колер. Але задумаўся. I тады я спытаў, перахапiўшы думку:

— Настрой i колер брамы спраўдзiлiся?

Ён галавою хiтнуў, нiбы ў згодзе з маёй здагадкаю, але змаўчаў. У думках, можа, адчальваў ад брамы, як усё сказаўшы i сказанага з мяне даволi. А мне адчальваць ад брамы нi ў якiм чоўне не было ахвоты. Я адчуваў, што тут ня проста брама — вiр, выток жыцьця, можа, з найпершых, i ад яго павiнны разыходзiцца кругi настрояў, думак, вобразаў, якiя не зьнiкаюць i не канчаюцца на пэўнай лiчбе, ня маючы канца i межаў, множацца бясконца, ад кожнага круга адскоквае наступны круг, за кругам — круг, як у вандроўках — за дальлю даль. Па iх мне б плысьцi, з круга на круг, калi ёсьць човен i я ў чоўне.

Але падняўся ён. Выйшаў на сярэдзiну майстэрнi, вачыма да сябе паклiкаў. Я падышоў, глянуў туды, куды i ён глядзеў: насупраць узвышалася сьцяна, якую нельга было з канапы бачыць, а на сьцяне ў два рады пад столь — карцiны. Я iх заўважыў, як завiтаў у майстэрню, ды адно цяпер убачыў, што тут ня проста сьцяна i ня проста карцiны — iканастас з нiбыта абразамi, рама да рамы, у кожнай выява, калi не чалавека, дык хвоi, дуба, крыжа, дарогi, печы, бусьлiнага гнязда, i ўсюды, у кожнай раме, дух чысьцiнi i сьвятасьцi, хоць i натура не бiблейская — зямелька родная. Мастацтва, якое будзiла ўва мне пытаньнi. Але мастак, як я пасьпеў заўважыць, не любiў пытаньняў пасьпешлiвых i недакладных, у лоб, як кажуць, з прысмакам прымiтыву мысьленьня цi дробных правакацыяў, чым прымушаў мяне сачыць ня толькi за словам, але за думкаю, якая слова магла не дачакацца, за настроем, што крынiчыў i слова, i думку. Я быў, вядома, вольны, як у вольнiцы, ён не навязваў свой лад размовы, але што тая воля, калi цiкавiлi загадка i яе адгадка?

Хвоя — у сьвятой аправе? Ну, вядома, тут — Палесьсе, нетры якога сваiмi каранямi трымаюць дубы ды хвоi.

— Пампей, мой прадзед, як зьявiўся ў Чыкалавiчах, пасадзiў тры хвойкi, дзьве з iх салдаты сьсеклi ў вайну, але адна вырасла, стаiць, смалой налiтая, корань — у зямлi, ад якой увесь род Пампея.

Як жа гэтакую хваiну не паставiць у iканастас?

Цi млын, вятрак на беразе ракi, што будаваў Пампей. Пад млынам, пад яго крыламi, на беразе, хлопчык, прыгрэты сонейкам, сам — сонейка, зьвесiў танклявыя ногi да блакiтнай вады, быццам з яе вось толькi выскачыў — галяком на падасланай белай кашульцы. Тут усё дарэшты — кожная былка на зямлi i плямка ў небе, кожная рыска ў твары хлопчыка i ў аблiччы ветрака — сьветлае ды чыстае, жывое. Вятрак — сам прадзед у доўгай бурцы са стрэшкай-башлыком раскручвае на ветры крылы, абцягнутыя белай палат­нiнай, цi ня той самай, якую ткала мацi хлопчыка, Пампеева ўнучка, з якой пашыта i кашулька сына. Тут усё, усе вобразы i дэталi, адно з адным зьяднанае, адно другое высьвечвае ды паглыбляе, як, дарэчы, пячуркi ў пясчанай строме, гнёзды стрыжоў, — iх заўважыш i бачыш, што на стрыжа падобны хлопчык. А як цёпла, натуральна глядзяцца побач вятрак i хлопчык, Пампей i хлопчык, хоць няма Пампея, адно ягоны дух, духоўная прысутнасьць — яны яднаюць усё, пранiзваюць.

А печ? Ну, так, звычайная, як у кожнай хаце палешука, з загнеткаю, пячуркамi, з агнём глыбокiм у чэраве, дзе чыгункi ды гаршчочкi вакол агню бакi падсмальваюць, з фiраначкаю збоку загнеткi, каб печ прапаленую ня толькi засланкаю прыкрыць, але i фiраначкаю зашморгнуць, схаваць яе найчыстае начыньне ад чужога вока. Печ у хаце — жыцьця аснова, трываласьць i цяплынь, сьвятло. Але i гэтакiя развагi пiльнуе прыдзiрлiвая думка: печ усё ж перш-наперш — гарантыя ад гневу страўнiка, каб кiшкi, як кажуць, марш ня гралi? Тады якое яе права стаяць у iканастасе, дзе права адно — дух?

Пытаньне, як тую птушку, рызыкоўна пускаць на волю — чым вернецца: годным адказам альбо разгубленым маўчаньнем?

А ён ужо каля жаночага партрэта:

— Каця, стрыечная сястра. Яе ўбачыш — печ успомнiш. Зiма завейная, за вокнамi блакiтны вецер сьвiшча, у комiне гудзе i стогне, а мы з ёю ляжым на цёплай печы ды чытаем “Вiя” Гогаля. У нас свая ноч, свая зiма, свой вецер, свае чэрцi ў комiне шкрабуцца, кожны гук да костачак праймае, i так выразна бачыш, нiбы жывога, бурсака Хаму, як ён ляцiць на ведзьме, як ноччу адпявае яе ў царкве, як дамавiна лётае вакол яго, як ведзьма вылазiць з дамавiны, Хаму шукае. Вецер грымне — ты здрыганешся, здаецца, што чэрцi блiзка, да цябе крадуцца, чуеш, як Вiй дзьвярыма рыпнуў, па тваю душу iдзе. Маўчыш, ня дыхаеш. То было страхоцьце! А цi адно страхоцьце?

— Што яшчэ?

— Мы з Гогалем пераадольвалi зямное прыцягненьне, ляцелi ў неба, у космас, бывалi там, дзе зоркi, месяц, адтуль бачылi зямлю, свае хацiны, як бачыў Хама, калi ляцеў на ведзьме.

Тады i печ — ня проста печ з чыгуном бульбы цi капусты, ня толькi грэлка да сьпiны, да ног. Гэта таксама, нават, можа, найперш гэта, але ж ня толькi — яшчэ i карабель касьмiчны.

Ну, а дарога як трапiла ў iканастас? За якiя заслугi? Што вяровачкаю бяжыць памiж людзей, вёсак, гарадоў, усiх ды ўсё на зямлi зьбiрае ў сем’i, род, народ, дзяржаву? Апiрышча нагам у вандроўках?

— Тут iх дзьве побач, — кажа мастак. — Адна старая, коламi выбiтая да белага пяску, а другая новая, яшчэ ня выбiтая, цёмная, пракладзеная ў аб’езд, каб не загрузнуць. Скрозь гэтак на Палесьсi.

А што яшчэ яны, дзьве побач, кажуць, сьветлая ды цёмная? Што адна — да сьвятла, другая — у цемень, што ў кожнай свая мэта, доля, сваё наканаваньне, хоць i пралеглi побач. Загадка выбару: якой iсьцi альбо ехаць?

— Ваша найпершая ў далёкi сьвет?..

Я ведаў, што яна легла ад чырвонай брамы i што чырвань на браме ня толькi ад заходу сонца — за ёю ўшчэнт згарэла ад войнаў ды рэвалюцый ажно тры хаты.

— За браму я надоўга выйшаў у сорак пятым. У Камарын, адтуль — Дняпром у Кiеў. Год быў цяжкi. Ехаў вучыцца. Брат Мiкалай дэмабiлiзаваўся з армii, працаваў аграномам i палову заробку пакiдаў сабе, а палову, па-брацку, аддаваў мне. Пасаблялi вучыцца, як маглi, i мама, i дзед Мiхась, i нават баба Сынклета.

Баба Сынклета сядзела на парозе i ў мiсе на прыполе трымала яйкi. Нiбыта несла з-пад курэй i села перадыхнуць, на яйкi падзiвiцца: чысьцюткiя, бялюткiя, буйныя.

— Яйка ў вёсцы было сiмвалам жыцьця. — Во як! — А фiласофiя Сынклеты ў чатырох словах Iовы: Бог даў — Бог узяў. Тут — i жыцьцё чалавека, i ўвесь сьвет. Бог даў жыцьцё — жывi, пра сьмерць ня думай, Бог пра яе падумае, жывi так, каб Бог ад цябе не адвярнуўся. Гэтак Сынклета i жыла. Верыла ў Бога i веру сеяла па людзях. А я, бывала, як да яе зайду, дык i перахрышчуся. Нiдзе больш, а ў яе заўсёды.

Сынклета, як я адчуў, гонар мастака, як i Пампей, у сьвятым нiмбе. А бацька, мацi?

— Ад мамы я вучыўся працаваць. Кладзешся спаць, а яна яшчэ працуе, прачнешся — яна ўжо працуе. Калi спала, мы, дзецi, ня бачылi. I чым далей жыву, тым больш пераконваюся, што навука працаваць для мастака самая патрэбная. Якi б талент нi быў, а без вялiкай працы мастак не атрымаецца.

Партрэт мацi ў цэнтры на сьцяне. Вакол яе — сыны, вясковыя кабеты, крыжы, хаты, дарогi, ручнiкi. I нават — Жыцень.

— Мы з братам ведалi шмат народных песьняў, паданьняў. Ад мамы, ад дзеда Мiхася, ад Сынклеты. Пра Жыценя мама казала. Дзядок невялiчкi, валасы тырчаць ва ўсе бакi, прыгнуты, iдзе нячутна, добры, але як раззлуец­ца, то бяды наробiць. Увосень, ходзiць па палетках ды выглядае, хто як працаваў. Убачыць бароды непрыбранага калосься — зьвяжа ў сноп i сноп паставiць на чыста прыбраным полi. Там, дзе знайшоў бароды, у наступным годзе збажына не зародзiць, а дзе паставiў сноп — зародзiць. I дзед Мiхась казаў, што злаваць Жыценя ня трэба, а то завяжа жыта ў вузел — бяды не мiнеш. I што птушак любiць, аберагае.

Як жа было не натхнiцца пачутым ад дзеда i мацi, якiя гэтак паэтычна казалi пра Жыценя, быццам мелi шчасьце трымаць яго калi не за бараду, дык за крысо сьвiткi, i самi бачылi, як той завязвае бароды, чубы. Натхненьне мастака на ўзроўнi народнага, i пад пэндзлем атрымалася выява дзядка ў жыце: вусы ды бровы — сьпелае калосьсе, падрэзаная барада — колкiя голкi ржышча, вочы з-пад каласоў ды з каласоў высьвечваюць сiнюткiя, як васiлькi па жытнёвых межах, у жменi — пук жыта, каб вузел камусьцi завязаць, i птуш­кi ля яго ў жыце, перапёлачкi, весела пырхаюць, нiбыта супакойваюць, што дзед ня злосны, што яго кара — ад дабрынi, ахайнасьцi, любовi. Тут навука сэрцу чыстаму i сэрцу не зусiм чыстаму, тут таямнiцы асеньняй ночы, ад якой можна чакаць бяду i радасьць, трывогу i спакой, тут дыхаюць зямля i неба, зямля — зямным, працай ды збажыною, неба — высокiм, дзе жывуць багi, нават такiя, што на зямлю сыходзяць да людзей, як Жыцень. Тут бачыш ды чуеш паляшуцкае паданьне ў рэi зьбiральнiка тутэйшага фальклору Сержпутоўскага i разам з тым украiншчына, якая ня проста па суседстве за Прыпяцьцю, геаграфiчна блiзкая, але духоўна свая з маленства для мастака, якi ў прасторы ад Прыпяцi да Кiева i ад Кiева да Львова меў ахвоту i час надыхацца высокай паэзiяй яшчэ i ад Гогаля, ад бачаньняў бурсацкага фiлосафа Хамы.

Тут напэўна i школа жывапiсу, народнага i свайго, далёкага ды блiзкага ў часе, паэтычна-ўзьнёслага ды будзённага. Найжывапiсных узаемных пра­нiкненьняў, уплываў душ роднасных.

— Калi я выйшаў за браму, iшоў у далёкi сьвет, на Беларусi не было сваёй мастацкай школы.

— А Вiцебск?

— Там былi таленавiтыя настаўнiкi i генiяльныя вучнi, але не было нацыя­нальнай школы. Перад беларускiм хлопцам у жывапiсе рэальна ляжалi дзьве дарогi: адна — саматужная, другая — праз школы суседнiх народаў i мастацт­ваў, на поўначы — Расеi, перадзьвiжнiкаў, на поўднi — Кiева i Львова. Мяне, палешука, завабiла суседка Украiна. Адно ў нас Палесьсе, адна Прыпяць, адны гiстарычныя каранi, блiзкiя мовы, песьнi, буслы, але там больш нацыя­нальнай волi, як у нас, а воля — глеба, на якой каласуе народ.

На сьцяне карцiна — матыў звычайны для Палесься: бусьлiнае гняздо, у iм бусьляняты, дзюбы якiх яшчэ ня высьпелiлi, чорныя, а над малымi — мацi бусьлiная раскiнула крыльле. У звычайных для Палесься сюжэце ды вобразе незвычайна моцнае для мастака пачуцьцё, якi бяз бацькi рос пад матчынымi крыламi. А вось i фотаздымак: Надзея Мiхайлаўна трымае на каленях сваiх двух хлопчыкаў, абхапiўшы iх рукамi, нiбыта крыламi. Дакладны нават у малюнку паўтор матыву мацярынства. Але i гэтакае, глыбока эмацыянальнае, бачаньне карцiны няпоўнае: у гнязьдзе бусьлiным, у выяве бусьлiхi-мацi, як у чалавечай мацi, жыве Айчына — ня толькi матыў ды вобраз, але i нацыя­нальны шлях, вышэйшы сэнс ды лёс — тэма не аднаго матыву i не адной карцiны, а ўсёй творчасьцi i ўсяго жыцьця. Яе пачатак, магчыма, быў тут — у матыве бусьлiнага гнязда. I тады ня мае значэньня, калi напiсаная карцiна, раней, як тэму рушыла паводка птушыных крылаў, альбо пазьней, у рэчышчы паводкi, — прываблiвае пачуцьцё, укладзенае ў вобраз, дастатковае, каб кожны раз, працуючы, знаходзiць новыя ды новыя арыгiнальныя выявы, даваць iм нечаканыя ды сьмелыя мастацкiя рашэньнi. У кожнай рабоце, у кожным вобразе i птушкi, i крыла жывога, i ваяра з вышынёю, з космасам ёсьць узьнёсласьць рамантычнай мары, бунт маладой крывi. Калi ж рамантыка трымае мастака ўсё жыцьцё, хiба не азначае гэта, што мастака не пакiдае маладосьць?

Ён успамiнае:

— Палесьсе ў вачах з маленства: i край, i рай птушыны. Вясна, бывала, пачнецца — аблогi стогнуць ад шолаху ды сьвiсту пёраў. Птушыны мiжкан­тынентальны порт. Усе птушкi, што лятуць праз Палесьсе з поўдня на поў­нач i з поўначы на поўдзень, у нас садзяцца, кормяцца, гняздуюць, ладзяць вясельлi, кiрмашы, а мы, палешукi, з маленства на iх падобныя. Малымi не хадзiлi — лёталi. Рукi i ногi вырасталi доўгiя, моцныя, нiбы ў птушак крылы. Раскiнеш рукi i ляцiш з гары на рэчку, а там — вада, зямля i неба, птушкамi затканыя, i ўжо ты сам у тым выраi птушыным. Такое дзiва!..

I ня дзiва, што, узгадаваны ў царстве птушак, мастак злавiў аднойчы на пэндзаль адну з iх, першую, а за ёю ўзьняў у неба цэлы вырай. Сам ад сябе не чакаў гэткага натхненьня? Магчыма. Але той вырай закружыў на доўгiя гады.

“Крылы I”.

“Крылы II”.

“Крылы III”.

“Крылы IV”.

“Крылы V”.

Чым iх паяднаў мастак? Малюнкам, колерам, iмклiвасьцю палёту? Дзе тое перавясла, што зьвязвае, яднае вырай? Была задума памiрыць зямлю i неба?

— Пiсаў я радасьцю...

А радасьць не яднае? Гармонiя крыла, зямлi i неба — хiба ня вечная крынiца прыгажосьцi, радасьцi? Iх трэба паяднаць яшчэ i з сэнсам, з мэтай? Асаблiва для мастака, якi i прыгажосьць, i радасьць да поўнай волi ня пусьцiць. Не зьняволiць, нi ў якiм разе, але з разумным сэнсам павянчае, выштукуе вянец адмысловы — шлюб вечны.

— Я крылы першыя задумаў белымi...

Вось яно: пiсаў дзіцячай, лiчы — стыхiйнай, радасьцю, i ў той самы час задумаў крылы белымi, сьветлымi ды чыстымi, як сьвятасьць. Нагледзеўшыся ў птушыным царстве на чаек, гусей, буслоў? Ня толькi. Усё белае з маленства — сьвята: печ беленая да Вялiкадня, пагафтаваныя фiраначкi на вокнах, бабулiнымi ды мамiнымi рукамi вытканыя ручнiкi, крылы дзедавага ветрака. Белы ручнiк — шлях беларуса, як млечны ў небе — шлях Бога. А крылы — ручнiкi ў небе. Усё, што ёсьць рэч, мае свой цень, нават крупiнка рэчы. I белае крыло — таксама? Але цень — ня цемень. Ён — колер. Бывае, што чырвоны, як кроў. Дык хай крыжуе белае крыло — чысьцейшым будзе.

— Крылы iмкнуцца ў неба, а там — блакiт...

Блакiтных пара крылаў — сталасьць белай мары, яе мэта, прарыў рамантыка ў вышэйшую рэальнасьць. А што далей — за блакiтам? Рай цi пекла? Вогненны кратэр, вогнiшча? Там — плата за палёт у блакiце як у радасьцi, раскошы? Дык што рабiць? Ляцець у вогнiшча цi павярнуць назад? Што мае большы сэнс — рызыка цi асьцярога?

— Для сьветлай мары няма пытаньня. Праз полымя ляжыць шлях вартага ды годнага жыцьця.

Крылы смыляць у агнi, але ляцяць далей i вышэй. Што далей? Бой? Яны гатовыя да бою хоць з д’яблам: меч блiснуў пад крылом. О, там мужны рыцар? Але ён не анёл з нябесных войскаў Бога — дзiця зямное, завабленае небам, узьнятае на крылах белай мары. Пральецца кроў? На белае крыло чырвоны пасак ляжа? Гэта — наш сьцяг, наш лёс. Ён Богам бласлаўлёны. Мы — з Богам!

— Залоцiць крылы сонца...

За мужнасьць i адданасьць небу ўзнагарода — сонца. Яно прывецiла крылатага Iкара, сагрэла крылы i чало, у кожнае пёрца ўпляло сваё ласкавае праменьне. Iкар, нiбы сьвяты, паруе вольна, узьняўшы годна крылы i склаўшы рукi на грудзях. Бог даў нiмб сьвятасьцi, а ён ляцiць па небе i тужыць па зямлi, з неба глядзiць унiз ды молiцца хацiнам. Ён, дзiця зямлi, працяў сваiм палётам неба, зрабiў усё, што мог i чаго прагнуў, скарыў магутным крыльлем усе вышынi, злучыў зямлю i неба, даў небу веру ў сiлу i чысьцiню зямлi, вярнуў зямлi надзею ўратавацца небам. Далей куды ляцець?

— Апошнiя крылы чорныя...

Гэта ж сьмерць? Навошта? Хiба сьвятлом нельга закончыць круг крылаў у глыбiнях неба, як зусiм нядаўна зрабiў бы кожны мастак сацрэалiзму?

— Я рэалiст...

Ён яшчэ i фiлосаф. З тых, што свае крылы, як рэалiсты, складалi на Са­лаўках, на Вiшары, на Магадане. Iх доля ў мiнулым? Хай дасьць нам гэта Бог — жыцьцё без Салаўкоў нарэшце, без Вiшары, без Магадану. Ён рэалiст — успомнiм — ад Iовы i ад Сынклеты: Бог даў — Бог узяў. А гэта значыць, што сьмерць крылаў — не канец сьвету. Крыло, дастаўшы сонца, дастала вечнасьць. Iкар, гiнучы, пакiне зерне жыцьця ў крыльлi новым, маладым, якое прадоўжыць палёт да сонца i па сонца. Няма жыцьцядайнага зярняцi ў хлусьнi сьветлага канца. Але чаму памiж абвугленага крыльля ў прасторы ночы гарыць, як сьветлафор, чырвонае загадкавае вока? Кропля трывожнай чырванi сьвiдруе насельнiкаў зямлi — распальвае ў сэрцах прагу волi, вышынi ды сонца?..

Зьдзекуецца з хiжых?..

— Вы бачылi Гаспадара Палесься?

Мастак гэтак спытаў, што ў самiм слове адчуўся Гаспадар.

— Вашу карцiну?.. Прызнаюся, ня бачыў.

— Як-небудзь...

— Пагляджу. Там бусел?

— Вялiзны, годны, як паляшук.

Нiякавата было глядзець у даверлiва-сьветлыя, з блакiтам неба вочы: мастак iм, Гаспадаром Палесься, ганарыўся, а я ня бачыў — ай-яй! Затое цяпер адчуў большае, як пытаньне: цi не Гаспадар блаславiў у высокi космас самога мастака i ўсю яго сiмфонiю крылаў? Ды не адных птушыных. Туды, у неба, iмкнулiся ляцець звычайныя палешукi, мужчыны i жанчыны, прырослыя як быццам да зямлi, якую аралi i засявалi, а з iмi — конi, дрэвы, крыжы, каменьне, нават квадрат Малевiча адтуль вярнуўся на зямлю i, нiбыта з люка карабля, выкiдваў сейбiта i Еву, спакушальнiцу з чырвоным яблычкам у руцэ, самога мастака з палiтрай. Хто iм даў крылы? Стаялi тры кабеты, у кожнай у думках i ў сэрцы жыла надзея, кожная сваю надзею мкнула ў неба: адна — да Бога, другая — да каханка, трэцяя — да дзетак. Усе тры там бачылi ратунак, хоць жылi на зямлi, дзе жыў i Гаспадар. Над вёскаю па небе на ружовых крылах раньняй вясны ляцела Лада, багiня i дзяўчына, з кветкамi ў руках, якiя з вышынi працягвала жанчыне, што з хлева выганяла карову на маладую пашу, i маладым, якiя яшчэ напэўна спалi за прыцемненым дрэвамi акном. I мудрай радасьцю зьзяў тварык у дзяўчынкi, якая ўжо адчула, што яе ручкi — крылы: цягнулася iмi да сонейка ў небе.

Туды, дзе неба, у тую чысьцiню, усе iмкнулiся. Адны ляцелi на белых крылах, другiя караскалiся па чорных лесьвiцах, зрывалiся з iх, бразгалiся вобзем, ачуньвалi, зноў паўзьлi да лесьвiцаў, па iх дзерлiся на неба. Нехта з бяскрылых ляцеў на парасоне — i ён да сонца? З каменьня будавалi гмахi ў неба вышэй ды вышэй, а пад гмахамi ляжалi руiны раней пабудаваных гмахаў. нават i вежа Вавiлонская стаяла, дакладней — камель ад вежы, як помнiк дурням. Той вышынi шукалi i самыя ўбогiя — гарбамi беспрасьветных халуёў масьцiлi шлях да ката, хлуса ў белай сарочцы, пад гальштукам прыстойнасьцi, кесара саманазванага, якi ўзяў свой партрэт у дарагую раму i даў чэрнi: малiся Бацьку — трапiш у рай. I халуi, здрадзiўшы Богу, малiлiся пачвары.

Тэатр абсурду аблiваўся потам — ад веку ў век.

Мастак усё i ўсiх бачыў. Аднымi захапляўся, з другiх сьмяяўся, усiм, як хрысьцiянiн, хацеў пасобiць, нават халуям i кесару, даючы адным — крылы, другiм — розум. А сам працаваў дзень пры днi. Былi i ночы — адпачынак. Спаў, як Харытон, бацька, да раскулачваньня, кулак падклаўшы пад галаву, напрацаваўшыся, аж сiлаў ня маючы дайсьцi да ложку. Анёлы над iм ня спалi, сон мастака ахоўвалi ад злыдняў, а ён i ў сьне ткаў працягi жыцьця — сюжэты, вобразы, каляровыя кiлiмы. Чуў пошум крылаў. Лёталi анёлы цi птушкi? Цi сам ляцеў далёка i высока? I сам, вядома. Бо ведаў, што мастак бяз крылаў — Сiзiф, якi нiколi ня ўскоцiць на Алiмп свой камень.

То ляцеў, то плыў.

А куды плыў?..