Чырвоная брама

Белая лесьвiца ў неба

Сталiца мела свой нораў: то апускала на дно глыбозных, нiбы расколы д’ябла, яроў, заманьвала ў старадаўнiя пячоры, у нетры хрысьцiянскай ды славянскай даўнiны, з каменю ды смаловага дрэва клала пад ногi сходы, доўгiя вiхлястыя лесьвiцы, а то ня менш доўгiмi ды вiхлястымi падымала на стромы, пагоркi, горы, званарнi ды муры, заваблiвала вышэй i яшчэ вышэй. А з усiх лесьвiцаў былi дзьве, што вызначалi жыцьцё наперадзе, вялi ў сьвет i да сябе самога. Адна — унiз, у нетры Кiеўскай Русi, ключы ад якой ляжалi ў руцэ Прахава. Другая — з белага мармуру, угару, i там, куды вяла, здалёк былi вiдаць белыя, з таго мармуру, калоны, белыя залы, ля ўваходу ў якiя стаяла маладая прыгожая жанчына ў сьветлай сукнi, з доўгай чорнай касою, перакiнутаю цераз плячо, стромая i лёгкая, усьмiхалася насустрач кожнаму, хто зьнiзу падымаўся да яе.

— Завiце мяне Тацянай Нiлаўнай. А прозьвiшча — Яблонская. Я буду вучыць вас жывапiсу...

Вядомая ў Кiеве мастачка ставiла перад студэнтамi першага курсу гiпс, збан i казала: малюйце. Хацела адразу ўбачыць, хто як трымае ў руцэ аловак. А яны — таксама нецярплiвыя: што вы цяпер пiшаце? У той час шмат гаварылi пра яе апошнюю работу “Перад стартам” — студэнцкую зiму на лыжах. Карцiна дыхала маладой сьвежасьцю, расхiнутасьцю, свабодаю пачуцьцяў, выяўляла вобраз самой мастачкi, блiзкi студэнтам, а друк накiнуўся: уплыў варожага iмпрэсiянiзму. Чаму варожага? Усе чакалi: чым яна адкажа на крытыку? I адказала чатырохмятровай карцiнаю “Хлеб” — той самай, сабе ня здрадзiўшы, шчырасьцю характараў, багацьцем сьвятла, пленэрнай натуральнай пластыкай. Зьбянтэжылiся ахоўнiкi сацрэалiзму: ёсьць аптымiзм, але чаму так мала лiтараў на мяху са збожжам — “К-п iм. Лен.”? I дзе тут, у самае жнiво, парторг? Дзе старшыня калгоспу? Прыгожая дзяўчына ў цэнт­ры — уся iдэя?

Аднойчы настаўнiца зайшла ў клас, а там спрэчкi вакол яе карцiны. Цiха села за стол — слухае. Як усе замоўклi, яе раптам заўважыўшы, яна прадоўжыла размову:

— Ой, далася мне гэтая работа! Усё, здавалася, знайшла. Сьвятло, тон, вобразы, настрой, а не хапала стрыжанька — натура наравiстая, разьлятаецца. Чым паяднаць? I вось прыходзiць да мяне дадому дзяўчына — з вёскi малако насiла. Чарнявымi вачыма кiнула па маiх непрыбраных пакоях ды кажа: я вам памыю падлогу. Адразу падол спаднiцы за пояс заткнула, рукавы кофты закасала — дзе вада, ануча? А твар аж зьзяе радасьцю, здароўем. Ня дзеўка — песьня. Тут я адразу: стой, мая ты красачка, я ж цябе шукала!.. I — за аловак.

Вучыла: хочаце быць мастакамi — назiрайце за жыцьцём, лавiце мастац кую дэталь, нават няўлоўную, заўважайце iмгненны абрыс, жэст, рух, характар, вобраз — у адным штрыху, настройвайце сябе на кожнахвiлiнны пошук. Казала i паказвала, як гэта робiцца. Выкладала i малявала. Такая была методыка: у аснове — мастацкi вопыт, пошук, тэмперамент.

— Чаму пасьля “Хлебу”, якi вас так уславiў, вы раптам адышлi ад складаных тэм i кампазiцыяў у побыт асобнага чалавека, у сцэнкi, настроi? Вас “Хлеб” стамiў, расчараваў? Узялi адпачынак?..

Хвалi студэнтаў адна за адной пакiдалi вучэльню, сьпяшалiся да сваiх мальбертаў, з-пад апекi настаўнiкаў разьязджалiся па краiне. На месцы былых вучняў прыходзiлi новыя, але i ў новых было зьдзiўленьне:

— Вы пачалi пiсаць народным прымiтывам? “Лета” — вы цi ня вы пiсалi? А “Май”? А “Лебедзi”? А “Калыска”?..

Яна казала:

— Працуйце. Шукайце.

Ня ўсе ўсё разумелi:

— Але ж вы сябе знайшлi. Шукаеце, каб знойдзенае ды ўхваленае страцiць?

Яна цярплiва паўтарала:

— Заўсёды шукайце. Спынiцеся — згубiце тое, што знайшлi. Гэта ня форма, гэта — зьмест, лёс мастака. Прырода не дае паўтораў. Тут ёсьць усё, але ўсё абнаўляецца.

Ужо Гаўрыла быў у Львове i пазьнейшых спрэчак студэнтаў з Тацянай Нiлаўнай ня чуў. Але i там сачыў за яе творчасьцю. Там былi iншыя настаўнiкi, а пра яе думаў. Пытаўся невядома ў каго: цi разумна зрабiў, што зьмянiў Кiеў на Львоў? Закончыўшы вучэльню, хацеў вучыцца далей? Яблонская запрашала ў iнстытут, што ў Кiеве, дзе сама выкладала. Ён не пайшоў. Манументальны жывапiс, куды намецiў сабе шлях, там вывучалi, была кафедра, ды памёр яе стваральнiк i карыфей Крычэўскi, а без яго на кафедры ўсё мiзарнела. На раздарожжы, крыху разгублены, папрацаваў мастаком на кiнастудыi, але кiно па­трабавала iншага мастацтва — бутафорыя не захапiла. I тады падаўся ў Львоў.

Заходняя сталiца Украiны была шмат чым непадобная на ўсходнюю. Два амаль роўнавялiкiя, адной краiны i аднаго народа гарады выдалiся не аднаго твару i не зусiм адной культуры. Гэта Гаўрыла адчуў адразу.

Галоўны корпус Iнстытута прыкладнога i дэкаратыўнага мастацтва ўжо ў вестыбюлi сустрэў шыкоўным барока ў ляпнiне высокiх сьценаў i столi. Стаяў, задраўшы галаву, уражаны, як дзядзька ў Вiльнi, а тут — прафесар у акулярах.

— Здраствуйце, — першым прывiтаў Гаўрыла.

Стары схiлiў галаву, глянуў на яго з-за шкельцаў акуляраў, што зьехалi на носе, спытаў:

— А вы чому ў кашкецi?

Хуценька сьцягнуў з галавы кепку:

— Я не успел сняць...

— А чому вы са мною размаўляеце па-расейску?

Зусiм сумеўся:

— Я з Беларусi.

Прафесар спачатку ўсьмiхнуўся, потым нахмурыўся:

— Колы я шов з Украiны вчыцца ў Рым, у Акадэмiю мiстэцтва, то па дарозi вiвчыв iталiйску мову...

Украiнскую мову, каб гаварыць на ёй, Гаўрыла ведаў i любiў. Проста Кiеў, адкуль прыехаў, быў не такi, як Львоў, раўнiвы да свае мовы, меў да яе стаўленьне савецкае, блiзкае да таго, што ў Беларусi. Львоў гэтакай грэблiвасьцi альбо абыякавасьцi не дазваляў нiкому, у iм усё дарэшты, а мова — найперш, казала, што тут Украiна. Гэта настолькi ўражвала Гаўрылу, што ён адчуў, нiбыта тут куды больш, як нават у Беларусi, ратавалася яго роднае беларускае слова. I адразу, у той жа дзень, прысаромлены, загаварыў моваю Тараса Шаўчэнкi.

Мова Украiны яму заўсёды была моваю “Кабзара”, якi зьявiўся ў роднай хаце ў Чыкалавiчах яшчэ да вайны, ляжаў на стале побач з Бiблiяй, калi не хадзiў з рук у рукi па людзях, — чытала ўся вёска. Яго прынёс брат Мiкола, якi ведаў Шаўчэнку напамяць. Цяпер Гаўрыла сам з сабою загаварыў вершамi Тараса, бо, як i брат, шмат iх насіў у галаве, аж цэлыя паэмы, як “Кацярыну”, “Сон”.

Лечу, лечу, а вiтер вiе,

Передо мною снiг бiлiе,

Кругом бори та болота,

Туман, туман i пустота.

Людей не чуть...

Чытаў i бачыў роднае Палесьсе, i дзiвiўся: адкуль усё тое, што вакол Чыкалавiч, ведае Тарас?

Урокi жыцьця, ня кажучы пра ўрокi мастацтва, Львоў даваў кожны дзень. А найчасьцей — Бакшай. З выгляду прафесар як быццам нiчога прафесар­скага ня меў: нехлямяжа-шыракаплечы, як селянiн, апрануты заўсёды вельмi проста, у вясковае, хадзiў то з торбачкаю, то з кошыкам, плеценым з лыка, падшытым рагожкаю, i студэнты ведалi, што ў той рагожцы ляжаць фарбы, пэндзлi, анучы, хлеб, сала. З кожным студэнтам гаварыў па-сялянску скупа, слоў не падбiраючы, як бацька з сынам. Як аднойчы — да Гаўрылы:

— Ты дзеда хочаш слухай, хочаш ня слухай, але шмат працуй, i тады ўсё будзе добра.

Жыў Бакшай за Карпатамi, праз горы ад Львова, ва Ужгарадзе, i калi яго не было ў iнстытуце, студэнты жартам казалi, што стары iшоў праз перавал на лекцыi i заблудзiў у гарах, цяпер, можа, дзе ў лесе на пень вытрас з рагожкi фарбачкi ды пiша пейзажык, i як напiша, падмацуецца салам ды хлебам, горнай вадою зап’е, успомнiць, куды iшоў, i прынясе на лекцыю новы эцюд — тады ўсiм будзе пра што гаварыць.

Жартуючы, старога любiлi.

Мiж тым за вонкавай сялянскай шарачковасьцю ў настаўнiку жыў глыбока адукаваны мастак. Ён вучыўся ў Парыжы, там скончыў мастацкую акадэмiю, якраз у самы росквiт постiмпрэсiянiзму, ведаў увесь заходне­еўрапейскi жывапiс i тут, у Львове, яго веды вызначалi шмат якiя напрамкi i методыкi выкладаньня мастацкiх навукаў. Праўда, каменьня ў ягоны бок ляцела шмат. У той час кiруючая iдэалогiя змагалася з заходнееўрапейскiмi ўплывамi, з iмпрэсiянiстамi, якiх ён любiў, i тое каменьне кiдалi цi ня ўсе, хто хацеў выслужыцца перад уладамi. А ён i не апраўд­ваўся нi перад кiм. Хiба тады не маўчаў, калi ў бойку ўвязвалiся студэнты.

Тыя, хто папярэднюю навуку прайшоў у Кiеве цi Харкаве, Маскве цi Ле­нiнградзе, даводзiлi, як там вучылi:

— У мастацтве ўсё павiнна быць як у жыцьцi. Мастацтва — гэта праўда жыцьця.

Ён слухаў, iранiчна ўсьмiхаўся i казаў:

— Мiстецтво це не е життя, мiстецтво це требо придумать, алэ придумать требо так, що б було бiльш переконавчо, як саме життя.

Аднойчы ўвосень, найсамай залатой парою, Бакшай прывёў студэнтаў у Стрыйскi парк пiсаць тое золата. Усе разышлiся, кожны — шукаючы матыўчык да душы, а Гаўрыла надумаў падпiльнаваць, што будзе пiсаць Бакшай i пiсаць тое самае. Прафесар доўга не выбiраў. Вытрас са свае рагожкi фарбы, палiтру, пэндзлi, расклаўся на вялiзным каменi i хуценька пачаў накiдваць на кардонку кашлаты клён. Праз нейкi час да яго неўпрыкмет, з-за спiны, падышоў Гаўрыла i зьдзiвiўся: клён у натуры стаяў зялёны, там-сям крануты чырвонай охрай, а стары ляпiў фiялетавай. Ня бачыў у натуры колер? Тут i варухнулася каварная думка: сёньня я табе, дзед, дакажу, як трэба бачыць i тон, i колер. Паставiў эцюднiк за сьпiною ў Бакшая i весела, нiбы ўжо ўзяў верх над прафесарам, пачаў класьцi фарбы, i чым далей, тым сьмялей. Клаў ды паглядаў старому пад руку: а можа, перакрые фiялетавую iншым колерам? Не, iншым ня крыў. Напiсалi, кожны сваё i кожны па-свойму, спакавалi эцюднiкi, вярнулiся ў iнстытуцкую майстэрню. Ну, кажа, паказвайце, хто што зрабiў. Усе выставiлi эцюды, паставiў свой i Бакшай. Гаўрыла як глянуў на яго i на сваю работы — жахнуўся. Зялёныя ды чырвоныя колеры, якiя бачыў у натуры, пажухлi, клён выглядаў цьмяным, агнём, што быў у парку, не гарэў, а ў Бакшая стаяў жывы, што нi мазок — драбок агню, кожную сьветлую плямку вылучаў мазочак фiялетавай.

То быў яшчэ адзiн урок старога майстра: фарба — ня глiна, не зямлi нашлёпак, у ёй i колер, i ня толькi, яшчэ сьвятло, у прыродзе на адкрытым паветры i ў майстэрнi яна не аднаго тону, i гэта, мастак, помнi, як пiшаш, ведай, якая з якою ў суседстве загараецца, а якая ля якой гасьне. Гаўрыла ня ведаў, куды са сваiм эцюдам схавацца ад вачэй Бакшая. Адно супакойвала, што не сказаў нiкому, як хацеў павучыць жывапiсу прафесара.

Быў i яшчэ дзень, калi Бакшай прывёз студэнтаў да сябе ў горы. Знайшлi там маляўнiчы куточак, расклалiся. Пiсаў Бакшай, пiсаў Гаўрыла. Прафесар падышоў, паглядзеў, што ён робiць, i цiха, каб нiхто ня чуў, параiў:

— Кiдай работу. Вытры пэндзлi. Сёньня ня твой дзень. Будзеш у музеi — паглядзi, як пiша дзед Бакшай.

Прыглядаўся да ягоных работ ня толькi па музеях, але i на прыродзе, пiшучы з iм побач. I кожны раз дзiвiўся майстэрству старога жывапiсца. I вучыўся.

А павучаць той не любiў — раiў:

— Цi быў у оперы? Знайдзi час.

Будынак оперы ў Львове хто ня ведаў? Кожны раз, iдучы мiма, Гаўрыла любаваўся iм як творам выдатнага барока. Але адчынiць дзьверы ў тэатр, паслухаць цудоўных сьпевакоў усё ня мог выбраць часу. I вось — Бакшай: калi параiў, дык i выпадак знойдзе, каб спытаць, цi быў у оперы — дзед чэпкi, настырны. Куды ты ад яго дзенешся? Пайшоў. Як апынуўся ў вестыбюлi, адразу прыкiпеў да гледзiшча на велiчна-высокiх сьценах: роспiсы старых майстроў, ляпнiна, жывыя фарбы — галава кругам. А тут званок: дзе крэсла? Зайшоў у залу — забыў пра крэсла. Стаяў, нiбы ў саборы перад сьвятой iконаю, глядзеў на аграмадную заслону i ўжо нiчога, акрамя яе, ня бачыў. У яркiм сьвятле пражэктараў i лiхтароў палаў Алiмп багоў, i ўсе яны, антычныя, апекуны мастацтваў, былi там, на сьвятым Алiмпе, з Алiмпа ў залу праменiлi такую прыгажосьць ды радасьць, быццам уся опера тут i была — заслона, расьпiсаная Генрыхам Семiрадскiм, выдатным мастаком Расii ды Польшчы, iмператара ды караля. I з таго часу ўжо ня мог не хадзiць у оперу. Слухаў усё, што там сьпявалi, i кожны раз дзiвiўся, якая высокая гармонiя жыла ў цудоўным будынку памiж музыкаю i жывапiсам, скульптурай, дой­лiдствам. Нiбыта сам Алiмп з багамi Семiрадскага яе ствараў, ахоўваў. Там, у львоўскай оперы, Гаўрыла глыбей адчуў сакрэты захопленасьцi Мiкелян­джэла ўсiмi абсягамi i вiдамi мастацтваў, ды не аднаго Мiкелянджэла, усёй эпохi Адраджэньня, дзе таленты i генii жылi ня ў нейкiм адным, сваiм мас­тацтве — ва ўсiх сумежжах.

Опера шчодра аддзячыла за тую да яе любоў.

Аднойчы ў Львоў прыехаў Лiсiцыян — сьпяваў у оперы Вердзi “Травiята”. Гаўрыла прыйшоў з дзяўчынай, i там сустрэўся з сябрам, якi таксама быў з сяброўкай.

З тэатра выйшлi ўсе разам.

На плошчы перад операй стаяў утульны шынок, i яны завiталi, селi за столiк. Было паўзмрочна, iграў аркестрык — скрыпка, вiяланчэль, раяль. Нехта заказаў паланез Агiнскага “Разьвiтаньне з радзiмай”. Заварушылася ў сэрцы настальгiя — Палесьсе так далёка. А тут дзяўчына сябра прызналася, што беларуска, з Капыля. I ўжо ён ад яе ня мог вачэй адвесьцi. Бачыў i чуў яе адну.

Дзяўчына, з якой прыйшоў, устала з-за столiка i выйшла з шынка. Сябра падхапiўся, каб вярнуць. Але абое не вярнулiся.

Гаўрыла з Мацiльдаю засталiся ўдваiх. На ўвесь той вечар i на ўсё жыцьцё.

Высокi аўтарытэт еўрапейскага жывапiсу ў iнстытуце падтрымлiваў не адзiн Бакшай. Большасьць прафесуры выйшла з заходнееўрапейскай мастацкай школы. Быў Раман Юлiянавiч Сельскi, выглядам — Бакшаю процi­легласьць. Суперiнтэлiгент, педант, хударлявы i доўгi, два метры ў вышыню, ён скончыў Мюнхенскую мастацкую акадэмiю, вучыўся ў Рыме, у Парыжы, шмат езьдзiў па Еўропе, ведаў багацьцi ўсiх мастацкiх музеяў, архiтэктуру шмат якiх краiнаў, стыляў, напрамкаў, новую i антычную, эпоху Адраджэньня. Выкладаў кампазiцыю i працу ў матэрыяле — сграфiто, фрэску, мазаiку, вiтраж, — i цi ня ўсе студэнты, якiя праходзiлi праз яго майстэрню, рабiлiся выдатнымi майстрамi фрэскi, вiтражу, мазаiкi. Iншыя прафесары прайшлi праз мастацкiя акадэмii ў Рыме, Вене, Варшаве. Яны адкрывалi перад студэнтамi ўсе вокны i дзьверы да мастацкiх шэдэўраў Еўропы, не зьвяртаю­чы ўвагi нi на якiя iдэалагiчныя пастановы i забароны. Як можна было не пускаць моладзь да карыфеяў эпохi Адраджэньня цi iмпрэсiянiстаў, калi выкладчыкi самi выхоўвалiся на iх мастацтве? Ды i атмасфера Львову гэтаму спрыяла: багатая архiтэктура з цудоўнымi ўзорамi готыкi i барока, бiблiятэчныя фонды, сабраныя яшчэ ў часы Аўстра-Венгерскай iмперыi, нацыянальная годнасьць людзей. Гаўрыла меў магчымасьць працаваць у найбагацейшай мастацкай бiблiятэцы Акадэмii навук Украiны, там захапiўся жывапiсам Iспанii ды Iталii — Веласкесам, Эль-Грэка, Леанарда да Вiнчы, Тыцыянам, Мiкелянджэла. Апошняга абагаўляў. Здавалася, любога генiя павiнна было б вычарпаць зробленае Мiкелянджэла ў скульптуры, узяць з яго ўсё, душу i цела, а тут адкрываўся яшчэ i жывапiс мастака, якому ў ахвяру таксама мог быць толькi генiй, а яшчэ — дойлiдства, а яшчэ ня меншае зьдзiўленьне — паэзiя, дзе што нi вобраз — глыба, нiбы з таго, што ў скульп­туры, гранiту: “Я атрымаў за працу зоб — хваробу, А падба родкам урэзаўся ў вантробу. Грудзi — як у гарпiй, чэрап мой — вурода, Палез да горба, дыбам — барада. А з пэндзля мне на твар цячэ бурда, Абгортвае ўсяго, нiбы ануча — цела гроба”.

Харомы мастацтва былi харомамi духу. Там нельга было думаць толькi пра жывапiс — вузка. Зьяўлялiся думкi пра час, эпоху, родны край, народ. Чаго было ў генiя найбольш — чалавека цi эпохi? I што кожнаму давала эпоха? Хоць i Мiкелянджэла? З аднаго боку клаў на шалi выявы з гранiту, фарбаў, слоў, металу, з другога — выбух: “Навошта над сваiм мастацтвам чах, Калi такi канец мой — нiбыта мора Я пераплыў i затануў у саплях”.

Яшчэ Прахаў у Кiеве паставiў пытаньне: навошта? У яго, праўда, яно гучала хiтра — з прыцэлам на маладосьць студэнта: якая будзе рэакцыя? Паставiў лёсам Урубеля, ведаючы, што сам Урубель задаваў пытаньне сабе i сьвету неаднойчы, пазьней — ужо ў вар’яцкiм доме, калi пiсаў партрэт Брусава, на якiм, па сьведчаньнi самога Брусава, доўгi час была выява ўсяго паловы галавы: навошта? У Кiеве на гэтае пытаньне цi знайшоў адказ? Маладое захапленьне адказам не было. А пазьней?

Львоў, сталiца не артадаксальнага ўсходу, а больш вольнага ды сьмелага на думку i слова захаду, адказ цi ведаў?

Аднойчы, спытаўшы ў сябе пра гэта, пачуў на вуснах, на слых i смак, знаёмыя са школы вершы: “Любiтеся, браты моi, Украйну любiте, i за неi, безталанну, Господа молiте...” Згадаў i ня менш знаёмае: “Як умру, то поховайте Мене на могилi, Серед степу широкого, На Вкраiнi милiй. Поховайте та вставайте, Кайдани порвiте...”

Адказы на ўсе пытаньнi, нават генiям, былi ў Тараса. Што ж гэта за паэт? I чаму толькi тут, у Львове, ён, Гаўрыла, гэтак зразумеў i пачуў Кабзара? “Украiна, мати моя...” — вось адказ на пытаньне: навошта? Дзеля Мацi Украiны! А што сабе, як не паэту — шэраму чалавеку? “Дай мнi Украiну!..” А яшчэ, акром высокага? Як чалавеку слабому — што?.. “Мiнаюць днi...”? Ёсць: “Доле, де ти? Доле, де ти? Нема нiякоi! Коли доброi жаль, божэ, То дай злоi! злоi! Не дай спати ходячому, Серцем замирати, I гнилою колодою По свиту валятись. А дай жити, серцем жити I людей любити!..” Тут — усе адказы генiям i прафесарам усiх часоў? I ня генiям — таксама. Усiм, у каго ёсьць радзiма. Ну, а на яго, Гаўрылава, пытаньне, якое насiў у сабе з таго часу, як адкрыў паэзiю Кабзара i ўбачыў, чым жывуць сяляне ў Чыкалавiчах, свае палешукi, адказ цi быў? Якое яго пытаньне? А такое: чаму цi ня ўсё беларускае Палесьсе чытае Тараса, любiць Тараса, як нiкога з паэтаў-духоўнiкаў, можа, болей, як сваiх беларускiх? Гэтую загадку доўга насiў у сабе як разгубу, разам з паэзiяй Кабзара, у сэрцы, ня мог адно з адным зьвязаць, адным другое высьвецiць, адным другое зразумець. А хiба ня тут, у вершах-думах, i быў адказ? Хiба не таму палешукi-беларусы любiлi Тараса, што ён нiводным словам не прынiзiў нi мужыка, нi народ, i калi гаварыў пра iх, гаварыў iм, а пра iх i да iх усе кабзаровы песьнi-думы, то рабiў гэта ня так словам, як болем прыгоннага селянiна ды катаржнага салдата, якi жыў у кожным мужыку i ва ўсiм народзе.