Дарога праз Курапаты

МАЦКЕВІЧ: Першае, і самае галоўнае (гэта запісана ў будаўнічых нормах) — нельга пракладаць дарогі праз могілкі і нават на некаторай адлегласьці ад іх. Другое, нельга пракладаць дарогі празь і на некаторай адлегласьці ад тэрыторыяў, якія зьяўляюцца гістарычнай памяцьцю народу. Ёсьць такі запіс у будаўнічых нормах. Далей ідзе парушэньне санітарных нормаў, паводле якіх таксама забаронена пракладаць дарогі каля пахаваньняў людзей. Бо там могуць быць закансэрваваныя бактэрыі, нават сыбірскай язвы. Ніхто ня можа гарантаваць. Якіх людзей расстрэльвалі? Тым больш на нізе гэтых самых пахаваньняў ёсьць гумусавы слой. Ніхто не дасьледаваў, у якім ён стане. Блізкасьць мікрараёну вядомая — тут 80 мэтраў да жылога масiву. Кальцавая дарога зьяўляецца вельмі шумнай трасай, і адлегласьць ад жылых масiваў павінна быць ня менш за 100 мэтраў, шум ня можа быць вышэйшым за 60 дэцыбэл. Безумоўна, што гэты ўзровень шуму ня будзе вытрыманы, і таму трэба будзе ўзводзіць шумазасьцерагальную сьценку. Улічваючы, што жылыя дамы стаяць на пагорку, паводле маіх прыкідаў, бэтонная сьцяна павінна быць ня менш за 5 мэтраў. Уяўляеце, якія сродкі патрэбныя для гэтага. Тыму якраз варыянт абыходу Курапатаў быў бы эканамічна больш важкі.

3 студзеня 2002

ЛЮДЗІ СТАВЯЦЬ СЬВЕЧКІ ПА ЗАГІБЛЫХ СВАЯКАХ

Плянуецца, што будаўнічыя работы каля Курапатаў будуць адноўленыя заўтра.

Ганна Соусь:

Раніцай у лягеры былі чацьвёра валанцёраў. Адзін зь іх, Сяржук Мацкойць, кажа, што мінулай ноччу за лягерам нехта назіраў.

МАЦКОЙЦЬ: Праехаў сіні «Джып» без нумарных знакаў, але ж зь мігалкай. Першы раз асьвяціў лягер фарамі, пастаяў хвілінку ды зьехаў. Другі раз праехаў паўзь лягер і стаў на дарозе далей.

— Цяпер людзям вельмі складана дабірацца ў Курапаты...

— Так, але ў каго ёсьць намер прыйсьці сюды, дабяруцца.

Як пацьверджаньне гэтых словаў, літаральна празь некалькі хвілінаў у вайсковы намёт заходзіць Сяргей Качаноўскі разам са сваім сынам Георгіем. Спадар Сяргей прыйшоў паставіць сьвечку – у памяць пра свайго дзеда, якога расстралялі 3 студзеня 1937 году.

КАЧАНОЎСКІ: Калі ў 1994 годзе мы з маім бацькам зьвярталіся ў архівы КГБ, каб даведацца пра месца пахаваньня майго дзеда Аляксея Міхайлавіча Качаноўскага, нам паведамілі, што ён расстраляны ў Менску, можа, у парку Чалюскінцаў, але хутчэй за ўсё – у Курапатах. Мы з сынам ходзім сюды 3 студзеня кожнага году.

Сяргей Качаноўскі прынес сьвечкі. Увечары валанцёры запаляць іх пад крыжамі, ушаноўваючы памяць Аляксея Качаноўскага. Сёньня ў лягеры валанцёраў быў Юры Фабішэўскі, студэнт менскай мэдычнай вучэльні За абарону Курапатаў яго пакаралі штрафам 200 тысячаў беларускіх рублёў.

ФАБІШЭЎСКІ: Хутчэй за ўсё будуць вылічваць са стыпэндыі – па дзьве з паловай тысячы, 20 адсоткаў.

— А якая стыпэндыя ў Вас?

— 12 тысячаў.

— Колькі гадоў Вам давядзецца выплачваць?

— Я ўжо вучобу скончу і пачну працаваць, пакуль выплачу гэты штраф.

Апошнім часам у абаронцаў ізноў узьніклі праблемы з палівам. Па высокім сьнезе цяжка прабірацца ў лес. Васіль Парфянкоў кажа, што добрыя людзі паабяцалі валанцёрам 20 мяхоў вуглю.

4 студзеня 2002

У КУРАПАТАХ ЗНОЎ НАСЬПЯВАЕ КАНФЛІКТ

Тут пачалі будаваць падземны пераход. Будаўнікі кажуць, што ім давядзецца высекчы частку дрэваў зь ляснога масiву.

Ганна Соусь:

Раніцай работы на дарозе аднавіліся. Пачалося будаўніцтва падземнага пераходу. «Катэрпілеры» зь цяжкасьцю прабівалі прамерзлую зямлю. Гэта сталася нечаканасьцю для валанцёраў. Гаворыць Аляксей Капэлян:

— Прыехалі магілёўскія будаўнікі. Пачынаюць падымаць прамерзлы слой, каб выкапаць падземны пераход. Раней мы дамаўляліся наконт лесу, што толькі некалькі дрэваў зваляць, бо больш мы не дамо секчы, і што падземны пераход перанясуць бліжэй да гораду.

Але спадзяваньні валанцёраў ня спраўдзіліся. Падземны пераход будуецца якраз насупраць ляснога масiву. Мой суразмоўца, прараб Юры з Магілёва, кажа, што падземны пераход ня стане праблемай, тым больш, што ў выніку людзям стане лягчэй дабірацца да Курапатаў — ня трэба будзе пераходзіць праз дарогу.

— Колькі спатрэбіцца часу, каб выкапаць падземны пераход?

ЮРЫ: Два дні.

— Цяпер так халодна, зямля прамерзла на некалькі мэтраў. Гэта ня будзе перашкаджаць?

— Гэта не прамерзла, гэта мы так ушчыльнілі.

— Якая будзе глыбіня катлавану?

— Да ўзроўню зямлі.

— Як мне падаецца, спачатку трэба зрабіць падземны пераход, а потым ужо класьці дарогу. Чаму атрымалася наадварот — засыпалі, утрамбавалі ўсё, а цяпер робіце пераход?

— Канкрэтнага праекту не было. Чарцяжы спачатку былі адны, пасьля пераўзгаднілі на іншыя.

— Колькі зойме часу будаўніцтва самога пераходу?

— Месяц, другі.

Сёньня я зьвязалася па тэлефоне з адным з кіраўнікоў рэканструкцыі дарогі на ўчастку ля Курапатаў, дырэктарам Магілёўскай дарожна-будаўнічай управы №14 Яўгенам Казачэнкам. Ён кажа, што давядзецца яшчэ высякаць частку дрэваў ляснога масiву.

КАЗАЧЭНКА: Чатыры сасны перашкаджаюць пешаходнай дарожцы, — тыя, што з краю. Высячэм шэсьць, можа чатыры дрэвы — але ня больш. Пешаходная дарожка будзе ісьці да намёту.

— Валанцёры прасілі будаўнікоў, каб падземны пераход перанесьлі крыху далей, і тады б не было патрэбы гэтыя дрэвы высякаць...

— Разумееце, гэта не мая кампэтэнцыя, не на маім узроўні вырашаецца.

— Калі пачнуць высякаць дрэвы?

— Зараз гэта не гарыць. Мы можам прыехаць, узгадніць, каб не было гэтых канфліктаў.

7 студзеня 2002

БУДОЎЛЯ НЕ СПЫНЯЕЦЦА І Ў ДЗЕНЬ ХРЫСТОВАГА РАСТВА

У Курапатах гучаць калядныя песьні.

Ганна Соусь:

Айцец Леанід Акаловіч сёньня праводзіў ва ўрочышчы набажэнства.

АКАЛОВІЧ: Дарагія браты й сёстры ва Хрысьце, я, айцец Леанід, курапацкі сьвятар, шчыра віншую нашых беларусаў на Бацькаўшчыне й на чужыне зь вялікім сьвятам — нараджэньнем Ісуса Хрыста.

Каб людзям было зручней дабірацца да Курапатаў, валанцёры зрабілі адмысловыя прыступкі. А сёньня будаўнікі расчысьцілі грэйдэрам дарогу праз поле ад аўтобуснага прыпынку да ўрочышча. Гаворыць Сяржук Высоцкі:

— Шкада гэтых будаўнікоў — такі дзень, такое сьвята, нават у лукашэнкаўскай Беларусі гэта выходныя. А людзей прымушаюць у такі дзень працаваць, капаць.

Я сустрэла ў Курапатах Ларысу Куўшынаву. Яна запаліла сьвечкі ля Крыжа Пакутаў. У 1937 годзе былі рэпрэсаваныя тры ейныя дзядзькі — Алесь, Міхал i Курэй Марозы.

КУЎШЫНАВА: Прыйшла з настроем ня вельмі сьвяточным, бо даводзіцца абараняць такую сьвятыню. Сэрца баліць...

Ходзім, плачам трохі тут...

Спадарыня Ларыса — доктарка, працуе ў 1-й Менскай клінічнай бальніцы гінэколягам. Яна прыйшла ў Курапаты разам са сваёй сяброўкай і былой калегай Верай Дрэвіц, якая трыццаць гадоў адпрацавала ў прыёмным пакоі 1-й клінікі. Гаворыць спадарыня Вера:

— Вось прыйшлі павіншаваць хлопцаў, прынесьлі ім пірагоў, згушчонкі, цукерак і кавы. Мы ад шчырага сэрца ўсё

робім.

Увесь дзень ва ўрочышча ішлі й ішлі людзі.

8 студзеня 2002

БУДАЎНІКІ ЗАПРАШАЮЦЬ ВАЛАНЦЁРАЎ НА РАЗМОВУ

Раніцай у вайсковым намёце разам з валанцёрамі ля «буржуйкі» грэліся два амонаўцы.

Ганна Соусь:

Яны пешшу прыйшлі на свой штодзённы пост у Курапатах, бо начальства гэтым разам не дало машыны. Прастаяўшы некалькі гадзінаў на марозе, амонаўцы папрасіліся да валанцёраў.

Сёньня будаўнікі працягвалі капаць катлаван для падземнага пераходу. Аляксей Капэлян у суботу езьдзіў у «Белгіпрадор» і напісаў заяву, у якой ад імя абаронцаў патрабаваў, каб дрэвы ня секлі. Вынікам гэтай заявы сталася запрашэньне валанцёраў на сустрэчу з прадстаўнікамібудаўнічых арганізацыяў, якія вядуць рэканструкцыю дарогі. Сустрэча адбудзецца заўтра. Сяржук Высоцкі лічыць, што статус абаронцаў Курапатаў бясспрэчна вырас.

ВЫСОЦКІ: Адбыліся кардынальныя зьмены. Будаўнікі сталі вельмі асьцярожныя. Ужо гаворкі ня можа ісьці пра тыя інцыдэнты, што былі напачатку, калі яны ганялі жанчын.

А вось меркаваньне Аляксея Капэляна:

— Яны хочуць, каб мы сустрэліся і распавялі, чаго хочам дасягнуць, і каб яны маглі прыняць іншае рашэньне. Я думаю, гэта з-за таго, што мы не даем ім працаваць, і яны не атрымалі 13-ю зарплату.

Плянуецца, што на заўтрашнюю сустрэчу пойдуць Павал Севярынец, Сяржук Высоцкі й Яўген Афнагель. Сёньня, як амаль штодня, я сустрэла ў Курапатах Уладзімера Юхо. Яшчэ тры месяцы таму ён паставіў тут крыж у памяць пра свайго дзеда Іосіфа Юхо, якога арыштавалі ў 1946 годзе, а ў 1948-м Іосіф Юхо загінуў у ГУЛАГу.

ЮХО: Тады судзілі «тройкі». Справа ў тым, што ён капліцу адкрыў пры немцах. Яго выбралі кіраваць гэтай капліцай і праводзіць набажэнствы, бо ён быў адукаваны чалавек, ведаў беларускую, польскую мовы.

Бацька Ўладзімера Юхо сустрэў мінулую вайну 22 чэрвеня ў Беластоку. Узгадваючы падзеі 8 і 9 лістапада ў Курапатах, спадар Уладзімер праводзіць паралелі:

— Якраз у той вечар падзеі неяк перапляліся з тымі, 22 чэрвеня 1941 году, пра якія распавядаў мне бацька, пра тое, як ішлі танкі. Было асьветлена, ішоў грэйдэр, такое было адчуваньне, як у бацькі ў 1941-м.

8 лістапада крыж, зроблены Ўладзімерам Юхо, быў паламаны, а самога яго тады затрымалі й моцна зьбілі. Блізкім часам Уладзімер Юхо плянуе зрабіць новы крыж.

9 студзеня 2002

БУДАЎНІКІ ЗНАЙШЛІ НЕКАЛЬКІ СОЦЕНЬ СТАРЫХ ГІЛЬЗАЎ

Учора ўвечары, капаючы катлаван для падземнага пераходу, яны натрапілі на сотні гільзаў савецкай вытворчасьці. Гільзы ляжалі на глыбіні некалькіх мэтраў.

Ганна Соусь:

Распавядае Аляксей Капэлян:

— Я ўжо вярнуўся да намёту, падыходжу да вогнішча, а будаўнікі мне: «Лёха, хадзі сюды». Падыходжу. На кавалку цыраты — гільзы. Мы высыпалі іх на пясок, пачалі глядзець. Будаўнікі адразу спынілі працу. Пытаюцца, што ім рабіць?

Сёньня будаўнікі працавалі на іншым участку дарогі Каб аднавіць работы ля Курапатаў, ім трэба атрымаць заключэньне археолягаў пра паходжаньне гільзаў У намёце абаронцаў іх разглядае Аляксей Капэлян.

КАПЭЛЯН: Гэта ад карабіну нашага... Вось яшчэ адна буйнога калібру... Ёсьць зусім маленькая... Яны цалкам заржавелі.

Сёньня ў Курапаты прыехаў археоляг Алег Іоў.

ІОЎ: Тут знойдзеныя сотні дзьве гільзаў савецкай вытворчасьці. Тыя, што мы пасьпелі паглядзець — гэта 1938 і 1949 гадоў. Гільза 1949 году буйнакалібравая. Але тут ёсьць наганныя гільзы й гільзы ад вінтоўкі. Гэта папярэднія меркаваньні.

— Вы бачылі гільзы на пагорку, у ямінах. Ці падобныя яны на гэтыя?

— Канечне. Там большасьць гільзаў наганныя, бо большасьць расстрэлаў праводзілася з наганаў. А тут большасьць вінтовачных. Ад першых курапацкіх пахаваньняў тут мэтраў 150, таму мне цяжка зараз сказаць, ці маюць яны дачыненьне да Курапатаў, ці проста можа бой нейкі быў. Але ж пра бой тут не было чутна да гэтага часу.

— Ці можа гэтая знаходка нейкім чынам паўплываць на тое, каб прыпыніць будаўнічыя работы ля Курапатаў?

— Вядома, калі б былі знойдзеныя пахаваньні, будаўнічыя работы спынілі б і вырашалі, што рабіць далей. Пакуль, акрамя гільзаў, нічога няма. І ня думаю, што тут будуць пахаваньні. Тут нізіна, у ёй не хавалі. Калі выкапаць тут трохмэтровую яму, як у Курапатах, яна адразу будзе напалову ў вадзе.

Алег Іоў заўважыў сярод гільзаў і тыя, што датаваныя 1960 годам. Адна з вэрсіяў — частка гільзаў магла быць сюды завезеная разам зь пяском, калі будавалася Менская кальцавая дарога. Але больш дакладнае заключэньне Алег Іоў абяцаў зрабіць празь некалькі дзён.

10 студзеня 2002

КУРАПАТЫ НАВЕДАЛІ ПРАДСТАЎНІКІ АМЭРЫКАНСКАЙ АМБАСАДЫ

Тут рыхтуюцца да ўсталяваньня адноўленай лавы Клінтана.

Ганна Соусь:

Сёньня валанцёры вялі перамовы з будаўнікамі — пастанавілі, што пры будаўніцтве пешаходнай дарожкі дрэвы на мяжы Курапацкага ўрочышча ня будуць высечаныя. Плянуецца, што 15 студзеня а 13-й гадзіне ў Курапатах адбудзецца ўрачыстае адкрыцьцё адноўленага мэмарыяльнага знаку «Ад народу Злучаных Штатаў Амэрыкі» — лавы Клінтана, якую ўсталёўвалі таксама 15 студзеня, але 1994 году, і якую летась разбурылі вандалы Прадстаўнікі амэрыканскай амбасады абмяркоўвалі з валанцёрамі тэхнічныя пытаньні падрыхтоўкі тэрыторыі для цырымоніі. Амэрыканцы пакуль не атрымалі афіцыйнага дазволу беларускіх уладаў на ўсталяваньне адноўленага мэмарыяльнага знаку.

І яшчэ адна важная падзея сёньняшняга дня. Павал Севярынец і Аляксей Капэлян сустракаліся з кіраўнікамі будаўнікоў дарогі. Штаб будаўнікоў — за некалькі кілямэтраў ад лягеру. Пытаньні тычыліся найперш пабудовы падземнага пераходу й пешаходнай дарожкі, каб будаўнікі пры гэтым не высякалі дрэваў. Гаворыць Павал Севярынец:

— Ужо некалькі месяцаў на гэтых дрэвах вісяць абразкі. Яны былі своеасаблівай мяжой Курапацкага ўрочышча. Такім чынам, дрэвы ўжо маюць значэньне.

Галоўны інжынэр праекту Мікалай Крэчэтнікаў пагадзіўся, што дрэвы валіць ня варта.

КРЭЧЭТНІКАЎ: Калі вы прынцыпова хочаце пакінуць гэтыя дрэвы, то яны застануцца, але будуць тырчаць сярод пешаходнай дарожкі. Іх можна абкласьці пліткай.

Мікалай Крэчэтнікаў паведаміў пра тэрміны заканчэньня будаўніцтва Прыкладам, падземны пераход будзе гатовы ў лютым, а земляныя работы павінны быць завершаныя 30 красавіка. Галоўны інжынэр мяркуе, што ўсе пытаньні, зьвязаныя з Курапатамі, можна вырашыць мірна.

КРЭЧЭТНІКАЎ: Мы ж ня хочам тут напаскудзіць, нашкодзіць. Мы таксама за тое, каб Курапаты былі мэмарыялам. І вы бачыце, што мы, дарожнікі, робім што можам. Іншая справа, цалкам упарадкоўваць тэрыторыю мы ня будзем, бо гэта ня нашыя пытаньні. Будзе абвешчаны рэспубліканскі конкурс на ўладкаваньне гэтай тэрыторыі.

Вось як ацаніў вынікі сёньняшняй сустрэчы Павал Севярынец:

— Добра, што размова ўжо ідзе не з пазыцыяў «мы тут зробім, а вы паглядзіце», а сапраўды дасягаюцца нейкія кампрамісы, хай і самыя дробныя.

Павал Севярынец спадзяецца, што сустрэчы валанцёраў з будаўнікамі стануць рэгулярнымі.

11 студзеня 2002

ВАЛАНЦЁРЫ ДАПАМОГУЦЬ УСТАЛЯВАЦЬ ЛАВУ КЛІНТАНА

У Курапатах рыхтуюцца да цырымоніі.

Ганна Соусь:

Сёньня раніцай Курапаты зноў наведалі прадстаўнікі амэрыканскай амбасады, а таксама дырэктар прадпрыемства «Магістральаўтадор» Анатоль Лыцін. Абмяркоўвалі падрыхтоўку да цырымоніі ўсталяваньня адноўленай лавы Клінтана. У перамовах бралі ўдзел і валанцёры. Яны зоймуцца падрыхтоўкай тэрыторыі. Распавядае Сяржук Высоцкі:

— У амэрыканскай амбасады ёсьць магчымасьці справіцца бяз нас — напрыклад, наняць нейкую фірму. Але тое, як яны ўсё робяць, ёсьць праявай цывільнасьці й відавочнай павагі да валанцёраў, нават не да валанцёраў, а да гэтага месца сталінскага генацыду над беларускім народам. Тое, што яны менавіта цяпер, зімою заняліся гэтым пытаньнем, ёсьць праявай маральнай падтрымкі.

Працягвае Аляксей Капэлян:

— Сёньня мы пачнем «адбіваць» парамэтры пляцоўкі, якая будзе каля лавы Клінтана, каб людзі стаялі ня ў сьнезе, а на цьвёрдай зямлі. Таксама праб’ецца дарога наверх. Прачысьцім пляцоўку ля намёту, а потым дарогу на горку. За два дні гэта будзе зроблена.

Аляксей кажа, што людзям цяпер найлепш ісьці да ўрочышча кружной дарогай, якую надоечы праклалі грэйдэрам.

КАПЭЛЯН: Будзе дарога праз поле. Пад’ехаць маюць права толькі дыпляматычныя й міністэрскія машыны. А ўсе астатнія людзі павінны кінуць свае машыны ля прыпынку і самі рухацца сюды — перасекчы дарогу, спускацца й ісьці полем.

Мэмарыяльны знак «Ад народу Злучаных Штатаў Амэрыкі», падараваны беларусам у 1994 годзе прэзыдэнтам Білам Клінтанам, быў разбураны вандаламі мінулым летам. Менш чым праз паўгода ён будзе адноўлены. Мэмарыяльнага знаку ад беларускіх уладаў, які б ушаноўваў памяць некалькіх соцень тысяч беларусаў, расстраляных у 1937–41-м гадах карнікамі НКВД, у Курапатах дагэтуль няма.

12 студзеня 2002

ДОБРААХВОТНІКІ ПАРАДКУЮЦЬ ТЭРЫТОРЫЮ

Тым часам, улады ня робяць амаль нічога дзеля таго, каб людзям было зручна прыйсьці на цырымонію.

Альгерд Невяроўскі:

Сёньня раніцай у лягеры знаходзілася сем валанцёраў, якія правялі там мінулую ноч Яны расчышчалі сьнег каля крыжоў на Курапацкім узгорку. А таксама рабілі сьцежку да месца ўсталяваньня памятнага знаку. Гаворыць Сяржук Высоцкі:

— Зараз у нас шмат працы. Мы паабяцалі амэрыканскім калегам, што дапаможам, і гэтае слова трымаем.

Апошнім часам Курапаты па некалькі разоў на дзень наведваюць прадстаўнікі амбасады ЗША ў Беларусі. Цягам апошніх дзён яны вялі перамовы з будаўнічым начальствам у справе добраўпарадкаваньня тэрыторыі ўрочышча і пад’ездаў да яго. Але перамовы прынесьлі няшмат плёну. Анатоль Лыцін паабяцаў толькі, што машыны з урадавымі і дыпляматычнымі нумарамі змогуць 15 студзеня пад’ехаць да Курапатаў па новым дарожным насыпе. Іншыя ж госьці мусяць пакінуць свае машыны на канцавым прыпынку транспарту «Зялёны Луг» і потым прыкладна 200 мэтраў ісьці да Курапатаў пешкі Гэты шлях, відавочна, будзе нялёгкім, бо расчышчаць падыходы да ўрочышча ад сьнегу будаўнічае начальства адмовілася Чыноўнікі заявілі валанцёрам, маўляў, гэта — вашая справа, рабіце ўсё самі. Не цікавяцца тым, як ідзе падрыхтоўка да ўрачыстасьці, і прадстаўнікі Міністэрства замежных справаў Беларусі Тым ня менш, валанцёры гавораць, што да аўторка прывядуць Курапаты ў належны стан. Яны ўжо пасыпалі сьцяжынкі пяском, расчысьцілі ўзгорак ад сьнегу, а таксама зьбіраюцца зрабіць прыступкі для бясьпечнага спуску з насыпу.

14 студзеня 2002

У КУРАПАТАХ РЫХТУЮЦЦА ДА ЦЫРЫМОНІІ

Тэрыторыю парадкуюць валанцёры і супрацоўнікі амэрыканскай амбасады, беларускія ўлады фактычна не дапамагаюць.

Ганна Соусь:

Сёньня майстравалі адмысловую драўляную трыбуну для заўтрашніх урачыстасьцяў. Памятны знак – лава Клінтана — ужо ўсталяваны, але пакуль прыкрыты тканінай. Ачы чаная ад сьнегу і прысыпаная пяском дарога вядзе праз

поле да Курапацкага пагорку. Як паведаміў сёньня Радыё Свабода кіраўнік «Магістральаўтадору» Анатоль Лыцін, які раніцай наведаў Курапаты, ягонае прадпрыемства не спрычынілася да падрыхтоўкі заўтрашніх урачыстасьцяў — усё зрабілі валанцёры ды прадстаўнікі амэрыканскай амбасады.

Паводле спадара Лыціна, заўтра з 12 да 14 гадзінаў будаўнічыя працы на ўчастку ля Курапатаў будуць прыпыненыя, каб нічога не перашкаджала людзям прыйсьці на цырымонію і каб у часе цырымоніі й набажэнства не былі чутныя гукі машынаў.

Паводле Сержука Высоцкага, тое, што валанцёры працавалі ў Курапатах на сваю ініцыятыву, выклікала нэрвовую рэакцыю з боку некаторых начальнікаў.

ВЫСОЦКІ: Нечакана прыехаў мясцовы начальнік, і аказалася, што мы ўсё падрыхтавалі — пясок насыпалі, сьнег прыбралі, ачысьцілі ад сьнегу крыжы. І прадстаўнік Савецкага райвыканкаму быў гатовы з намі сварыцца. Як жа так здолелі зрабіць — без уладаў, наўпрост з амэрыканцамі.

Валанцёры адмовіліся ад ганарару. Сяржук Высоцкі тлумачыць:

— Прапаноўвалі аплаціць гэтую працу, але гэтае месца — ня бізнэс для валанцёраў. Гэта месца, дзе мы ратуем сумленьне беларускага народу, дзе мы ратуем сваё ўласнае сумленьне.

Цырымонія адкрыцьця адрэстаўраванага мэмарыяльнага знаку «Ад народу Злучаных Штатаў Амэрыкі беларускаму народу» адбудзецца заўтра а 13-й гадзіне.

Валанцёры ў вайсковым намёце.

Нарыхтоўка дроваў каля валанцёрскага намёту

Пасол ЗША ў Беларусі Майкл Козак у Курапатах 15 студзеня 2002 году.

15 студзеня 2002

У КУРАПАТАХ АДБЫЛАСЯ ЎРАЧЫСТАЯ ЦЫРЫМОНІЯ

Сюды прыехаў амбасадар ЗША, шмат іншых дыпляматаў высокага ўзроўню.

Ганна Соусь:

Дарога да ўрочышча была пазначаная бел-чырвона-белымі стужкамі — гэта будаўнікі агарадзілі шлях па Менскай кальцавой дарозе да ляснога масiву. А 13-й гадзіне ў Курапатах было ўжо некалькі соцень чалавек — валанцёраў, сяброў апазыцыйных партыяў і рухаў, дыпляматаў, навукоўцаў, шараговых грамадзянаў. Цырымонію адкрыцьця адрэстаўраванага мэмарыяльнага знаку «Ад народу Злучаных Штатаў Амэрыкі народу Беларусі» распачаў амэрыканскі амбасадар Майкл Козак.

КОЗАК: Сёньняшняя імпрэза як мага лепш пасуе для таго, каб аддаць даніну павагі пахаваным у гэтай сьвятой зямлі. Шмат нявінных людзей былі забітыя ў гэтым месцы. У асноўным беларусы, але й расейцы, палякі, літоўцы, украінцы ды іншыя.

Хаця Беларусь больш за іншыя краіны пакутавала ад замежных захопнікаў і катастрафічных катаклізмаў, тыя, што тут пахаваныя, не былі ахвярамі падобных пакутаў. Калі дакладней, яны былі ахвярамі ўраду. І многія з тых, што тут пахаваныя, самі працавалі на той урад. Выдатны беларускі паэт Янка Купала адметна адлюстраваў гэтую ідэю ў сваім вершы:

І прыйдзе новых пакаленьняў

На наша месца грамада

Судзіці суд, ці мы сумленна

Жыцьцё прайшлі, ці чарада

Зьняваг мінулых нас ня зьела,

Пакінуўшы свой дым і чад,

І мы па-даўняму нясьмела

Жылі ня ў лад і неўпапад?

А ўжо свой выдасьць непадкупны

Аб нас гісторыя прысуд,

Калі аглядам гляне рупным

І разьбярэ, ў чым справа тут.

Як і восем гадоў таму, калі амэрыканскі прэзыдэнт Біл Клінтан ушаноўваў памяць ахвяраў сталінскіх рэпрэсіяў, сёньня ў Курапатах быў Станіслаў Шушкевіч, тагачасны старшыня Вярхоўнага Савету Беларусі. Афіцыйныя беларускія ўлады прадстаўляў намесьнік міністра замежных справаў Аляксандар Сычоў. Станіслаў Шушкевіч параўноўвае сёньняшнюю падзею з 1994 годам:

— Сёньня, я лічу, на вельмі нізкім узроўні прадстаўленыя ўлады — на ўзроўні намесьніка міністра. Калі ўсталёўвалася гэтая лава, тады Хвастоў, цяперашні міністар, быў перакладчыкам у нас. І сёньня мог бы прыехаць. Тады тут прымаў усіх Пазьняк. У нас была вельмі складаная сытуацыя. Было вялікае супрацьстаяньне візыту амэрыканскага прэзыдэнта наогул, і яшчэ найвялікшае супрацьстаяньне было ягонай паездцы ў Курапаты.

У часе сваёй прамовы амэрыканскі амбасадар выказаў падзяку аўтару памятнага знаку скульптару Алесю Шатэрніку, які адрэстаўраваў лаву Клінтана.

ШАТЭРНІК: Трэба было пераасэнсаваць. Проста склеіць было нецікава. Менавіта тое месца, дзе яна была расколатая на дзьве паловы, — я яго як бы пакінуў, зрабіў сымбалічным, і на гэта месца адліў з мэталу жалобны вянок.

У Курапаты прыехала шмат дыпляматаў. Пасьля цырымоніі я падышла да польскага амбасадара Марыюша Машкевіча. Ён стаяў ля крыжа, усталяванага ў памяць палякаў, якіх расстралялі ў Курапатах.

МАШКЕВІЧ: Сёньняшні дзень паказаў, што цэлы цывілізаваны сьвет супраць таталітарызму, супраць тэрарызму, і ахвяры, каторыя там ляжаць у гэтых магілках, ахвяры

НКВД, ахвяры таталітарнай сыстэмы — ушанаваныя, і гэта самае галоўнае. Для мяне як для польскага амбасадара важна тое, што такім чынам ушанавалі таксама й палякаў, якія тут спачываюць.

Марыюш Машкевіч разам зь літоўскім амбасадарам Ёнасам Паслаўскасам наведалі намёт, у якім жывуць абаронцы Курапатаў.

Сябры Беларускай Партыі Свабоды ў часе цырымоніі заставаліся ў намёце. Паводле лідэра БПС Сержука Высоцкага, гэта было выклікана тым, што яны не атрымалі запрашэньня на цырымонію, тады як былі запрошаныя ўсе астатнія апазыцыйныя палітыкі, і нават тыя, хто ўвогуле ня браў удзелу ў абароне Курапатаў, тыя, хто не наведваў урочышча апошнія месяцы.

Тым часам урачыстасьці працягваліся. Айцец Леанід Акаловіч асьвяціў адноўлены мэмарыяльны знак. І, як і восем гадоў таму й шмат разоў за апошнія амаль чатыры месяцы, што ідзе вартаваньне Курапатаў, ва ўрочышчы сьпявалі «Магутны Божа».

16 студзеня 2002

У КУРАПАТАХ АКТЫВІЗАВАЛІСЯ МІЛІЦЫЯНТЫ

Пасьля ўчорашняй цырымоніі ва ўрочышча зачасьцілі міліцыянты Валанцёры хочуць перагарадзіць дарогу, каб па лясным масiве ня езьдзілі на машынах.

Ганна Соусь:

Сёньня раніцай урочышча выглядала бязьлюдна, асабліва ў параўнаньні з учорашнім днём У намёце валанцёры распальвалі «буржуйку», геадэзiсты рабілі замеры на дарозе. Аднавілася будаўніцтва падземнага пераходу. Я заўважыла, як па засыпанай пяском шырокай дарозе на Курапацкі пагорак некалькі разоў заяжджала міліцэйская машына. Алесь Гетман мяркуе, што міліцыянты атрымалі загад сачыць за тым, каб з адрэстаўраваным памятным знакам ізноў чаго-небудзь ня здарылася.

ГЕТМАН: Учора пасьля цырымоніі дзесьці а пятай гадзіне прыехаў участковы, паглядзеў на лаўку і зьехаў. Сёньня а сёмай гадзіне раніцы зноў прыяжджалі міліцыянты, пыталіся: дзе лава? Нават ня ведалі, дзе яна знаходзіцца. І паехалі на пагорак на машыне. Мы сёньня абмеркавалі й вырашылі: будзем перагароджваць дарогу, каб па Курапатах ня езьдзілі машыны, нават міліцэйскія.

Да ўчорашніх урачыстасьцяў валанцёры паставіліся па-рознаму. Гаворыць Алесь Гетман:

— Было шмат людзей, нават такіх, якія тут ніколі не былі, нават у часе падзеяў 8 і 9 лістапада. І яны рабілі выгляд, быццам яны тут ледзь не галоўныя. Збоку гэта выглядала як самарэкляма перад амэрыканскімі й другімі амбасадарамі. Мы не былі на самой цырымоніі, але нас наведалі польскі й літоўскі амбасадары, якія выказалі падзяку валанцёрам.

Акрамя дыпляматаў, заўважыў Алесь Гетман, зь вядомых асобаў у намёт да валанцёраў зайшоў павітацца толькі Станіслаў Шушкевіч.

А вось што сказаў пра Курапаты народны паэт Беларусі Ніл Гілевіч:

— Гэта месца сьвятое для нас, для нашага народу. Я амаль не сумняваюся, што два маіх дзядзькі тут ляжаць. На сёньняшні дзень невядома, дзе іх магілы. Іх схапілі ў 1937 годзе, і як у ваду... Таму я сюды заўсёды прыходжу з такім пачуцьцём, што гэта нашая сьвятыня, якой мы павінны даражыць.

17 студзеня 2002

АБАРОНЦАМ НЕ СТАЕ ХАРЧАВАНЬНЯ

Ежу валанцёрам прыносяць толькі некаторыя жыхары мікрараёну Зялёны Луг.

Альгерд Невяроўскі:

Сёньня ў Курапатах начавалі восем чалавек, але раніцай засталіся толькі трое. Валанцёры палілі ў печы й нарыхтоўвалі дровы на вечар. Настрой у хлопцаў быў ня надта вясёлы, яны лічаць, што пасьля ўрачыстасьцяў, зьвязаных з аднаўленьнем лавы Клінтана, цікавасьць да Курапатаў пачала зьніжацца. Гаворыць Алесь Гетман:

— Пасьля таго буму, калі тут быў амэрыканскі амбасадар, людзі перасталі зьвяртаць на нас увагу. У нас увогуле няма ніякага фінансаваньня, няма ніводнай бляшанкі тушаніны. Засталося трохі сала, вось гэтым і харчуемся. Што будзе далей — ня ведаю.

Сёньняшнюю ноч разам з хлопцамі правёў у намёце адзін зь лідэраў апазыцыі Гарадзеншчыны, прафэсар гарадзенскага мэдунівэрсытэту Алесь Астроўскі. Спадар Астроўскі лічыць, каб зразумець, чым ёсьць Курапаты для беларусаў, трэба хаця б адну ноч правесьці ў лягеры абаронцаў мэмарыялу. Сёньня абаронцы працягвалі майстраваць новыя крыжы, якія агароджай будуць усталяваныя ўздоўж урочышча.

18 студзеня 2002

ЗА АБАРОНЦАМІ ЎНАЧЫ НАЗІРАЮЦЬ НЕВЯДОМЫЯ АСОБЫ

Нядаўна на валанцёраў учынілі напад прыхільнікі РНЕ й скінгеды.

Ганна Соусь:

Сёньня будаўнікі ўвесь дзень клалі бэтонныя пліты для падземнага пераходу Плянуюць, што вышыня пераходу будзе два з паловай мэтра. Будаўніцтва вядзецца шпарка.

Раніцай у намёце былi шэсьць валанцёраў. Распавядае актывіст БПС Ільля Ядранцаў:

— Частку ночы я быў на варце, рэшту спрабаваў заснуць. Час ад часу праяжджалі машыны. Адна ехала вельмі марудна. Гэта быў стары «рафік», шэры, зь цёмным шклом. Калі я пад вечар вяртаўся, там, дзе пачынаецца будоўля дарогі, стаяў таксама «рафік» зь цёмным шклом. Усё нас «пасуць», хочуць ведаць, што мы робім.

Ільлю 18 гадоў, ён вучыцца на факультэце радыёэлектронікі На ягонай куртцы — шэўрон з Пагоняй. Калісьці да рэфэрэндуму 1995 году гэткія шэўроны былі на міліцэйскай форме. Ільля прыходзіць у Курапаты амаль з самага пачатку варты, звычайна застаецца ў лягеры на ноч. Ягоны расповед працягвае Сяржук Высоцкі:

— Прыяжджалі жанчыны з Бабруйску, якія ўсю інфармацыю бралі выключна з Радыё Свабода. Прыходзяць людзі зь Менску, яны таксама слухаюць Радыё Свабода. Выступаў тут бард Ян з-пад Смаленску, ягонае прозьвішча — Віктар Бачыхін.

Сяржук Высоцкі распавёў пра надзвычайны інцыдэнт, які адбыўся надоечы з часткай абаронцаў Курапатаў, калі яны былі ў горадзе:

— РНЕ, скінгеды (эўрапейскія фашысты) і адкольнікі з БПС, як гэта ні сумна, — усе фактычна злучаныя ідэяй нянавісьці да нас, да курапацкіх змагароў. Напалі на восем чалавек, якія маюць дачыненьне да нашай арганізацыі, быў адзін прадстаўнік арганізацыі «Зубар» Яўген Афнагель і прадстаўніца Маладога Фронту. Зьбівалі страшэнна. Нашы, натуральна, далі адпор, наколькі маглі. Прысутнічалі пры гэтым, як ні дзіўна, нават відэакамэры, фатографы нейкія, якія ўсё гэта дакумэнтавалі. Калі пачалася бойка, тыя крыкнулі «Мы сейчас устроим вам Курапаты!»

У выніку гэтай бойкі два валанцёры трапілі ў шпіталь.

19 студзеня 2002

ВАДОХРЫШЧА

Сёньня ў лягеры абаронцаў адзначалі сьвята.

Альгерд Невяроўскі:

На ўчастку кальцавой аўтадарогі каля ўрочышча працягваліся будаўнічыя работы Пакуль я дайшоў да лягеру валанцёраў, пабачыў ажно тры машыны амонаўцаў. Уначы ў лягеры начавалi дзесяць чалавек, і ўсе яны бачылі, як па тэрыторыі Курапатаў хадзілі невядомыя людзі ў цывільным. Раніцай прыехала некалькі міліцэйскіх машынаў. Гаворыць Алесь Гетман:

— З раніцы тут пад’ехалі два ЎАЗікі АМОНу і яшчэ дзьве міліцэйскія машыны. Быў ізноў той маёр, які кіраваў, калі 8–9-га тут былі падзеі. Як яны нам растлумачылі, пасьля ўсталяваньня лаўкі Клінтана яны павінны два разы на дзень назіраць за ёю. Мы там перагарадзілі пад’езд стужкай, але стужку яны разарвалі і паехалі ўсё роўна. Але зараз мы будзем рабіць шлягбаўм.

Тым часам у Курапаты пачалі прыходзіць жыхары суседняга раёну Зялёны Луг, сябры КХП БНФ ды проста людзі, якім неабыякавы лёс мэмарыялу Сёньня на сьвята Вадохрышча набажэнства ў Курапатах служыў айцец Леанід Акаловіч. Сабралася каля 30 чалавек. Многія несьлі валанцёрам прадукты, цёплыя рэчы ды ўвогуле дапамагалі, чым маглі. Гаворыць госьць валанцёраў Валянцін Мацкевіч, які пастаянна дапамагае жыхарам курапацкага лягеру:

— Я кожную нядзелю прыходжу, нешта прынясу з сабою: цыгарэты, ці што. Яны адстойваюць за ўсіх нас, за ўсю Беларусь. Ім трэба дапамагчы. Фактычна, яны за гэты год зрабілі немагчымае, тое, чаго не зрабілі палітычныя партыі, гэтыя хлопцы ўзводзяць такі слуп, за які можна чапляцца. Слуп упартасьці ў змаганьні за мэту.

20 студзеня 2002

СЁНЬНЯ БУДАЎНІКІ ПРАЦАВАЛІ НА ПАДЗЕМНЫМ ПЕРАХОДЗЕ

За работамі няспынна сочаць валанцёры.

Ганна Соусь:

Плянуецца, што неўзабаве ў Курапаты прыедуць сябры Гарадзенскай філіі Партыі БНФ, каб далучыцца да вартаваньня нацыянальнага нэкропалю.

21 студзеня 2002

ГІСТОРЫКІ ПРА КУРАПАЦКУЮ ПРАБЛЕМУ

Навуковая група ў Інстытуце гісторыі, якая займалася гісторыяй палітычных рэпрэсіяў, была скасаваная пасьля 1996 году.

Ганна Соусь:

Межы ахоўнай тэрыторыі гістарычнага помніку першай катэгорыі – Курапацкага масiву – толькі цяпер будуць нанесеныя на мапу Генэральнага пляну разьвіцьця Менску Гаворыць археоляг Алег Іоў:

— Да вясны будаўнікі павінны зрабіць яшчэ дзьве працы, што зьвязаныя зь землянымі работамі. З правага боку дарогі, бліжэй да гораду будзе праводзіцца вадавод, і невялікая траншэя будзе рабіцца пад калектарам, каб сьцякала вада да трубы, якую зараз ужо праклалі. І на пляцоўцы ля Крыжа Пакутаў таксама будзе зроблены невялікі калектар, троху ўздымуць узровень грунту. І потым, калі пачнуць ставіць падпорныя сьценкі, трэба будзе за гэтым прасачыць.

Алег Іоў браў удзел у раскопках у Курапатах разам зь Зянонам Пазьняком. Тады раскопкі ініцыявала пракуратура пасьля выхаду артыкула Пазьняка «Курапаты – дарога сьмерці». Паводле Алега Іова, адмысловыя археалягічныя раскопкі дзеля пошуку масавых пахаваньняў і вызначэньня імёнаў ахвяраў палітычных рэспрэсіяў у Беларусі дагэтуль не праводзіліся.

ІОЎ: Як польскія навукоўцы ў Катыні ды іншых месцах рабілі адмысловыя дасьледаваньні месцаў рэпрэсіяў. У нас жа ані спэцыяльна, ані мэтанакіравана мы там не капалі. Мы капалі ў сувязі са сьледзтвам, і былі прыцягнутыя туды як спэцыялісты, як экспэрты. Але адмысловых раскопак не вялося ў Беларусі ніколі. Хоць месцы ёсьць, якія можнабыло б дасьледаваць.

— Якія?

— Лошыца. У Менску некалькі такіх месцаў. Калі тут быўяшчэ Зянон Станіслававіч, хацелі раскапаць, прашурфаваць Лошыцу. Але літаральна за дзень да таго, як мы туды зьбіраліся, гэтае месца засыпалі гравіем і пабудавалі там гараж! Капаць варта практычна ў кожнай турме. Дзе былі турмы, там расстрэльвалі. Гэта Вялейка, Горадня. Асабліва 1941 год, калі пачалася вайна, усе палітычныя, якія там былі, усе загінулі каля турмы. Я ведаю, што каля Пінску ёсьць такія месцы...

Наступная мая суразмоўца – старшая навуковая супрацоўніца Інстытуту гісторыі Валянціна Вяргей.

ВЯРГЕЙ: Гэты помнік нават ня быў нанесены на Генплян. Зараз, калі межы пазначаныя на мясцовасьці, трэба вызначыць іхныя каардынаты й зьмясьціць на Генэральным пляне разьвіцьця Менску. У інстытуце ў нас была група па дасьледаваньні палітычных рэпрэсіяў. Яна скасаваная пасьля 1996 году. Яшчэ быў аддзел пры архіўнай управе – зьбіраўся кампутарны архіў рэпрэсаваных у Беларусі. Зараз зьвесткі з гэтага архіву перададзеныя па абласьцях, нават у абласныя публічныя бібліятэкі. Але доступ да іх закрыты, лічыцца, што яны ў распрацоўцы знаходзяцца.

Валянціна Вяргей мяркуе, што трэба наноў ствараць адмысловы цэнтар дасьледаваньняў гісторыі палітычных рэпрэсіяў у Беларусі, і менавіта цяперашнія падзеі ў Курапатах могуць паспрыяць гэтаму.

22 студзеня 2002

АБАРОНЦАМ НЕ ХАПАЕ ЕЖЫ

Валанцёрамі зацікавіліся прыхільнікі РНЕ і руху скінгедаў — надоечы ўвечары яны прыходзілі ў Курапаты.

Ганна Соусь:

Ля Курапатаў працягваюць будаваць падземны пераход — ужо выклалі ягоную аснову з бэтонных плітаў. У намёце абаронцаў я засьпела сёньня чатырох валанцёраў. Мы размаўляем, седзячы ля цёплай «буржуйкі». Адзін з валанцёраў рэжа сала з апошніх запасаў: у абаронцаў усё больш праблемаў з харчамі. Алесь Гетман кажа:

— Фінансаваньня ў нас увогуле ніякага няма. Учора ледзь грошай назьбіралі на адну сьвечку, каб уначы не было цёмна ў намёце. У людзей у саміх зараз няма сродкаў, таму нясуць тое, што нарыхтавалі ўлетку на зіму. Варэньня ў нас столькі ўжо, што ня ведаем, што зь ім рабіць. Але адным варэньнем сыты ня будзеш. Новыя людзі амаль што не падыходзяць. Калі нас чуюць у рэгіёнах, то мы запрашаем людзей, каб яны прыяжджалі сюды хаця б на суботу, нядзелю, каб дапамагчы, бо працы ў нас зараз шмат.

Дачыненьні з будаўнікамі, паводле Алеся Гетмана, у валанцёраў даволі стрыманыя, бо цяпер у Курапатах працуе зьмена рабочых, якія валілі крыжы 8 і 9 лістапада. Мой наступны суразмоўца — Сяржук Высоцкі.

ВЫСОЦКІ: Некаторыя людзі пытаюцца: «А чаму вы тут застаяцеся? Усё ж ужо адбылося. Пікам было ўсталяваньне мэмарыяльнага знаку ЗША, а зараз ужо час сыходзіць». Насамрэч гэта тое, чаго хоча рэжым. Каб чарговы раз сказаць, што яны былі, каб паказацца перад камэрамі й дапамагчы амэрыканцам. Не, якраз наадварот. Тыя, хто так лічыў, якраз і сышлі, а ў Курапатах засталіся людзі, якія бачаць у гэтым справу сваёй нацыянальнай годнасьці

Апошнім часам валанцёры адчуваюць пільную ўвагу з >боку прыхільнікаў РНЕ ды іншых прафашыстоўскіх арганізацыяў. Некалькі дзён таму ўвечары яны наведваліся >ў лягер абаронцаў Курапатаў.

ГЕТМАН: Натоўп быў чалавек пятнаццаць. Стаялі, мабыць, паўгадзіны. Потым ад іх аддзяліўся і падышоў да нас хлопец. Спытаўся, ці ёсьць тут БПС і нацбрыгады. Спытаўся, якая ў нас сувязь. Яго ў намёт ніхто не пусьціў. Мы сказалі, што ў намёце пятнаццаць чалавек сядзяць. Ён паразмаўляў, пайшоў да астатніх, і яны сышлі.

Валанцёры не выключаюць, што менавіта гэтыя людзі спрычыніліся да леташняга разбурэньня лавы Клінтана. Да таго ж апошнім часам у горадзе ўжо адбылося некалькі абаронцаў я засьпела сёньня чатырох валанцёраў. Мы размаўляем, седзячы ля цёплай «буржуйкі». Адзін з валанцёраў рэжа сала з апошніх запасаў: у абаронцаў усё больш праблемаў з харчамі. Алесь Гетман кажа:

— Фінансаваньня ў нас увогуле ніякага няма. Учора ледзь грошай назьбіралі на адну сьвечку, каб уначы не было цёмна ў намёце. У людзей у саміх зараз няма сродкаў, таму нясуць тое, што нарыхтавалі ўлетку на зіму. Варэньня ў нас столькі ўжо, што ня ведаем, што зь ім рабіць. Але адным варэньнем сыты ня будзеш. Новыя людзі амаль што не падыходзяць. Калі нас чуюць у рэгіёнах, то мы запрашаем людзей, каб яны прыяжджалі сюды хаця б на суботу, нядзелю, каб дапамагчы, бо працы ў нас зараз шмат.

Дачыненьні з будаўнікамі, паводле Алеся Гетмана, у валанцёраў даволі стрыманыя, бо цяпер у Курапатах працуе зьмена рабочых, якія валілі крыжы 8 і 9 лістапада. Мой наступны суразмоўца — Сяржук Высоцкі.

ВЫСОЦКІ: Некаторыя людзі пытаюцца: «А чаму вы тут застаяцеся? Усё ж ужо адбылося. Пікам было ўсталяваньне мэмарыяльнага знаку ЗША, а зараз ужо час сыходзіць». Насамрэч гэта тое, чаго хоча рэжым. Каб чарговы раз сказаць, што яны былі, каб паказацца перад камэрамі й дапамагчы амэрыканцам. Не, якраз наадварот. Тыя, хто так лічыў, якраз і сышлі, а ў Курапатах засталіся людзі, якія бачаць у гэтым справу сваёй нацыянальнай годнасьці.

Апошнім часам валанцёры адчуваюць пільную ўвагу з боку прыхільнікаў РНЕ ды іншых прафашыстоўскіх арганізацыяў. Некалькі дзён таму ўвечары яны наведваліся ў лягер абаронцаў Курапатаў.

ГЕТМАН: Натоўп быў чалавек пятнаццаць. Стаялі, мабыць, паўгадзіны. Потым ад іх аддзяліўся і падышоў да нас хлопец. Спытаўся, ці ёсьць тут БПС і нацбрыгады. Спытаўся, якая ў нас сувязь. Яго ў намёт ніхто не пусьціў. Мы сказалі, што ў намёце пятнаццаць чалавек сядзяць. Ён паразмаўляў, пайшоў да астатніх, і яны сышлі.

Валанцёры не выключаюць, што менавіта гэтыя людзі спрычыніліся да леташняга разбурэньня лавы Клінтана. Да таго ж апошнім часам у горадзе ўжо адбылося некалькі нападаў на абаронцаў Курапатаў. Сытуацыю тлумачыць Сяржук Высоцкі:

— Ужо адбыліся тры маштабныя сутычкі. Былі падрыхтаваныя брытагаловыя. Сярод іх пазналі шэраг актывістаў РНЕ, правую руку Глеба Самойлава, прадстаўнікоў руху скінгедаў. Яны разьлічваюць вывесьці адсюль людзей, выбіць іх з Курапатаў.

23 студзеня 2002

ВАЦЛАЎ НЯМКОВІЧ: «БАЛЬШАВІКІ БЫЛІ — БАЛЬШАВІКІ ЗАСТАЛІСЯ»

Наша карэспандэнтка сустрэлася са старшынём Хрысьціянскай злучнасьці «Курапаты» Вацлавам Нямковічам, які 14 гадоў займаецца справай мэмарыялу.

Ганна Соусь:

Летась 14 верасьня Вацлаў Нямковіч патрапіў у аварыю. Некалькі месяцаў давялося быць у гіпсе. Калі ён згадвае гэты выпадак, у яго на вачах сьлёзы — бо крыўдна, што ня змог узяць удзелу ў падзеях, што адбываліся ў Курапатах гэтыя чатыры месяцы. А Курапаты для Вацлава Нямковіча апошнія 14 гадоў ёсьць сэнсам жыцьця. Грамадзкае аб’яднаньне Хрысьціянская злучнасьць «Курапаты» было створанае 10 гадоў таму дзеля ўшанаваньня памяці ахвяраў масавых рэпрэсіяў У невялічкай кватэры Вацлава Нямковіча месьціцца сапраўдны архіў — газэтныя публікацыі пра Курапаты, стэнаграмы паседжаньняў, дзе разглядаліся праекты конкурсу на стварэньне помніка, пасьведчаньне аб наданьні Курапатам статусу помніка першай катэгорыі ды іншае Мы сядзім за сталом, на якім ляжыць вялікая мапа Курапатаў, і размаўляем. Вацлаў Нямковіч згадвае, як у 1993 годзе ў Чырвоным касьцёле праходзіў конкурс праектаў помніка ў Курапатах.

НЯМКОВІЧ: Быў 51 варыянт помніка — ведаеце, то крыж, то страляюць, то зорка ў баку... З 51-го выбралі 26 праектаў. Тады кожны мастак хацеў увекавечыць сваё прозьвішча. З 26-ці выбралі лепшых пяць, потым далучыўся яшчэ шосты. Мастакі «рэжуць» Курапаты ўздоўж і ўпоперак — хто царкву ставіць на гары, хто ўкопвае ў зямлю, хто крыж празрысты, прапануюць кавярнi, фантаны...

Вацлаў Нямковіч мае ўласны погляд на тое, якім мусіць быць мэмарыял у Курапатах.

НЯМКОВІЧ: Ня рухаць ямы, на кожнай паставіць крыж. Зрабіць прыгожую мастацкую агароджу. Паставіць дзьве брамы на ўваходзе й выхадзе — Брама Смутку й Брама Надзеі. Уздоўж Алеі Смутку паставіць знакі з усіх Курапатаў, якія ёсьць у Беларусі, знакі пра ўсіх нашых вялікіх людзей, загінулых у часы бальшавізму. Пасярэдзіне могільніка павінен быць вялікі крыж. У пачатку паставіць маленькую каплічку для ўсіх канфэсіяў. Яшчэ патрэбны навуковы будынак — бібліятэка, кіназаля.

Вацлаў Нямковіч не спадзяецца, што й цяпер, калі чарговы раз будзе абвешчаны конкурс на стварэньне помніка, у Курапатах хутка паўстане мэмарыял І вось чаму:

— Бальшавікі былі — бальшавікі засталіся. Ніхто не памяняўся, усе на месцы, яны кіруюць...

Вацлаў Нямковіч мяркуе, што ў курапацкай зямлі мусіць быць руплівы гаспадар.

НЯМКОВІЧ: Я два гады «адваяваў» — шукаў гаспадара. Ніхто ня хоча, ніводны музэй у Беларусі. Ёсьць мэмарыял у нас у Хатыні, чаму й ня тут?.. Ёсьць лесапаркавая гаспадарка, але ж гэта паркавая арганізацыя, яны ж не гаспадары гэтага помніку. Няма гаспадара ў мэмарыялу.

Вацлаў Нямковіч пакуль ня бачыць арганізацыі альбо ўстановы, што здолела б стаць сапраўдным гаспадаром нацыянальнага нэкропалю. Але галоўнае цяпер, паводле Вацлава Нямковіча, каб у пытаньні наконт Курапатаў была згода.

24 студзеня 2002

ВАЛАНЦЁРЫ ЧАТЫРЫ МЕСЯЦЫ ВАРТУЮЦЬ КУРАПАТЫ

Згуртаваньне беларусаў Канады выказала падзяку і падтрымку валанцёрам у іхнай барацьбе.

Ганна Соусь:

Самі валанцёры мяркуюць, што яны прайшлі толькі частку свайго шляху. Напэўна, самую складаную, бо давялося перажыць міліцэйскую аблогу, суды, пакараньні, моцныя маразы, хваробы й расчараваньні. Гаворыць Алесь Гетман, які правёў у Курапатах каля трох месяцаў:

— Яшчэ тут вельмі шмат працы, але будзем трымацца. Вялікі дзякуй людзям, якія едуць сюды зь Менску, каб прывезьці нам што-небудзь, альбо маральна падтрымаць. Прыяжджаюць людзі, каб паіграць нам на гітары, бо насамрэч цяпер вельмі сумна ўсё выглядае, асабліва калі пачаў таяць сьнег. Вельмі сумна. Грукат машын з самай раніцы...

Сапраўды, пасьля адлігі ўсё больш відавочныя наступствы рэканструкцыі кальцавой дарогі. Пясок, заваленыя крыжы, пад нагамі куламесь. Ля намёту валанцёраў ляжаць яловыя галінкі, каб не было гэтак вільготна Па дарозе на Курапацкі пагорак бачныя сьляды машынаў. Алесь Гетман працягвае:

— Гэта амонаўскія машыны заяжджаюць на ўзгорак паглядзець лаўку Клінтана. Мы з амонаўцамі ўжо размаўлялі наконт таго, каб яны хадзілі туды пешкі, а ня езьдзілі па Курапатах на машынах. Ёсьць зьмены, што пехам ідуць, а ёсьць такія, што залятаюць туды на сваіх УАЗіках. Два разы на дзень яны глядзяць на лаву Клінтана.

Нядаўна валанцёрам перадалі ліст са словамі падзякі й падтрымкі ад Згуртаваньня беларусаў Канады. Зьвяртаючыся да абаронцаў, прадстаўнікі Згуртаваньня адзначаюць, што «гэта вельмі няпроста — выйсьці ў першыя рады і даць прыклад людзям, што можна змагацца з чорнымі сіламі, запаліць агонь сьвятла й надзеі, і паказаць, што ў нас ёсьць будучыня». Канадзкія беларусы не падзяляюць валанцёраў на прадстаўнікоў тых ці іншых групаў ці плыняў, для іх усе актывісты — мужныя людзі, змагары за шчасьце беларускага народу.

Акрамя Згуртаваньня беларусаў Канады, надоечы абаронцаў падтрымалі й беларусы Літвы — перадалі валанцёрам цукерак.

25 студзеня 2002

ПРАДСТАЎНІКІ ЖДАНОВІЦКАГА ЛЯСГАСУ СКЛАЛІ НА ВАЛАНЦЁРАЎ ПРАТАКОЛ

Абаронцам належыць наведаць на наступным тыдні сядзібу лясгасу.

Ганна Соусь:

Паводле Алеся Гетмана, прадстаўнікі лясгасу распавялі валанцёрам, што надоечы іхнаму начальству патэлефанавалі зь Міністэрства ўнутраных справаў, і менавіта з гэтай прычыны яны цяпер і высьвятляюць, дзе валанцёры бяруць дровы для абагрэву намёту.

25 студзеня 2002

ПРА КУРАПАТЫ НАПІШУЦЬ КНІГУ

Грамадзкая ініцыятыва «За ўратаваньне мэмарыялу Курапаты» рыхтуе да друку кнігу.

Ганна Соусь:

Як паведаміў Радыё Свабода прэсавы сакратар грамадзкай ініцыятывы Сяргей Сахараў, празь некалькі тыдняў выйдзе ў сьвет кніга пра Курапаты, у якой будзе адлюстраваная гісторыя нацыянальнага нэкропалю ад 1930-х да 2002 году Выданьне амаль гатовае да друку, чакае толькі канчатковага рэдагаваньня, ужо ёсьць прыблізны макет вокладкі. Як адзначыў Сяргей Сахараў, кнігу падрыхтавала адмысловая група.

САХАРАЎ: Гэтую групу ўзначальвае старшыня грамадзкага аб’яднаньня «Дыярыюш» Ларыса Андросік, і ў яе ўваходзяць Ігар Кузьняцоў, Алег Іоў, Мікола Крывальцэвіч. А таксама Вацлаў Арэшка, які займаецца рэдагаваньнем гэтай брашуры. Кузьняцоў піша пра тое, што адбывалася ў Курапатах у 1930-я гады. А што тычыцца Крывальцэвіча й Іова, то яны глядзяць на курапацкую праблему з гледзішча археалёгіі. Трэцяя частка тычыцца самых апошніх падзеяў вакол Курапатаў. Спадар Вацлаў Арэшка мяркуе, што каб усе бакі былі задаволеныя кнігай, яна мусіць быць чыста інфарматыўнай. Наклад мяркуецца ня меншы за 500 асобнікаў.

Апроч гэтага, вырашана абвясьціць конкурс на найлепшы праект мэмарыялу ў Курапатах. Як адзначыў Сяргей Сахараў, інфармацыя пра конкурс будзе апублікаваная ў СМІ. Пытаньне аб пабудове ў Курапатах мэмарыялу ахвярам палітычных рэпрэсіяў надоечы абмяркоўвалі й дэпутаты палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу. Паводле кіраўніка камісіі ў справе правоў чалавека, нацыянальных адносінаў і СМІ Валерыя Ліпкіна, узьвядзеньне мэмарыялу будзе садзейнічаць «аднаўленьню гістарычнай справядлівасьці» і «пакладзе канец спрэчкам, якія існуюць у грамадзтве». Сябры камісіі маюць намер зьвярнуцца да старшыні палаты прадстаўнікоў Вадзіма Папова з тым, каб ініцыяваць разгляд гэтага пытаньня на сэсіі.

26 студзеня 2002

ВАЛАНЦЁРАЎ ВЫКЛІКАЮЦЬ У ЛЯСЬНІЦТВА

Тым часам да іх далучаюцца добраахвотнікі з Расеі.

Ганна Соусь:

Раніцай каля намёту валанцёраў стаялі тры міліцэйскія машыны. Кожная зь іх цягам дня па некалькі разоў заяж-джае на Курапацкі пагорак — гэткім чынам міліцыянты сьцерагуць адноўленую лаву Клінтана Абаронцы неаднойчы спрабавалі пераканаць міліцыянтаў хадзіць да мэмарыяльнага знаку пешкі, але пакуль безвынікова Сёньня ў Курапатах абмяркоўвалі ўчорашнія падзеі, калі прадстаўнікі лясной гаспадаркі склалі пратакол на Алеся Гетмана за тое, што нібыта валанцёры валяць лес.

ГЕТМАН: Учора дзесьці аб 11-й гадзіне завіталі прадстаўнікі ахоўнага лясьніцтва. Адзін зь іх — спадар Макоўскi са Ждановіцкага лясьніцтва. Яны пастанавілі, што ў квадраце 83 незаконна ўсталяваны намёт і тэрыторыя вакол яго забруджаная рэшткамі дроваў.

Алесю Гетману належыць цяпер у аўторак наведаць кантору лясьніцтва, каб, як гаворыцца ў пратаколе, «узгадніць магчымасьць знаходжаньня на тэрыторыі лясьніцтва» Алесь мяркуе, што такім чынам улады хочуць прымусіць валанцёраў пакінуць Курапаты Дарэчы, некалькі месяцаў таму ў Курапаты ўжо наведваліся лесьнікі, але тады яны пагадзіліся з тым, каб валанцёры валілі сухастой З чым зьвязаная гэткая перамена ў стаўленьні лясьнічых да валанцёраў? Алесь Гетман працягвае:

— Яны адказалі, што ім патэлефанавалі зь Міністэрства ўнутраных справаў і прапанавалі падысьці разабрацца з тым, што тут валанцёры валяць лес і робяць крыжы. А крыжы мы рабілі з таго лесу, які валілі будаўнікі.

Да таго ж, распавёў Алесь Гетман, цяпер валанцёры паляць у «буржуйцы» збольшага вуглём, які надоечы прывезьлі іхныя прыхільнікі. Сёньня, як і звычайна ў выходныя дні, у Курапаты прыходзілі людзі. Сьвятлана Данілава прыехала з Барысава Яна прывезла валанцёрам юшку, яшчэ цёплую бульбу з грыбамі, а таксама халадзец Бацька спадарыні Сьвятланы Іван Хрып быў расстраляны карнікамі НКВД, і дагэтуль невядома, дзе ён пахаваны. Спадарыня Сьвятлана, мяркуе, што найхутчэй у Курапатах.

ДАНІЛАВА: Калі я пачула, што тут пачалі будаваць дарогу на касьцях, я ня здолела да гэтага паставіцца абыякава, і таму ўвесь час цяпер сюды ежджу.

Апошнім часам да валанцёраў далучыўся Антон Шкурынскі з расейскага гораду Мураму, што ва Ўладзімерскай вобласьці. Летась ён прыехаў у Менск у госьці да свайго сябра, а калі даведаўся пра падзеі ў Курапатах, вырашыў узяць удзел у вахце памяці.

ШКУРЫНСКІ: Тут мусіць быць мэмарыял. Насамрэч цяперашняя вахта — гэта таксама супрацьстаяньне цяперашняму рэжыму й напамін аб мінулым, аб сталінскіх рэпрэсіях, і напамін пра тое, што мінулае можа вярнуцца.

Род Антона паходзіць з Заходняй Украіны, за савецкім часам шмат ягоных родных пацярпелі ад масавых рэпрэсіяў і цяпер ляжаць у брацкіх магілах ў Сыбіру, Казахстане, на Калыме ды ў Салаўках. Ужо некалькі тыдняў Антон Шкурынскі вывучае ў Курапатах беларускую мову, і на маё пытаньне, як доўга ён зьбіраецца знаходзіцца ў Курапатах, адказаў:

— Да перамогі.

27 студзеня 2002

НАЧНЫЯ «ГОСЬЦІ»

Ноччу ў курапацкім лягеры зьявіліся невядомыя асобы, якія прапаноўвалі абаронцам выпіць гарэлкі ды забыцца на сваю варту.

Альгерд Невяроўскі:

У Менску пачалася адліга, i дабрацца да курапацкага мэмарыялу стала надзвычай складана. Новы дарожны насып настолькі разьмяк ад дажджу, што ні прайсьці, ні праехаць па ім амаль немагчыма. Пакуль я ішоў ад канцавога прыпынку «Зялёны Луг» да Курапатаў, я бачыў, як буксавалі й не маглі праехаць па дарозе цяжкія МАЗы будаўнікоў. Відаць, з прычыны такой непагоды ўсе будаўнічыя работы на курапацкім участку Менскай кальцавой дарогі спынілі.

У вайсковым намёце валанцёраў знаходзіліся чатыры хлопцы (ноччу іх было шэсьць чалавек), якія палілі печку й адпачывалі. У дождж нікому не хацелася выходзіць на вуліцу. Старшы ў лягеры Алесь Гетман распавёў:

ГЕТМАН: Уначы быў цікавы візыт. Прыйшлі тры хлопцы, ад якіх пахла гарэлкай. Яны прапаноўвалі й нам прынесьці гарэлкі. Я кажу: у нас сухі закон, мы сабе забаранілі. Але яны настойвалі. Мы тут абмяркоўвалі гэта й лічым, што, відаць, улады тут нешта зьбіраюцца рабіць. А мы ім як костка ў горле.

Сёньня валанцёры плянавалі займацца прыборкай тэрыторыі й майстраваць новыя крыжы. Аднак апоўдні ў лягер прыйшлі некалькі жанчын, якія прынесьлі валанцёрам гарачай хатняй ежы. Гаворыць спадарыня Вера:

— Мы заўсёды нешта прыносім хлопцам. Ці піражкі, ці пірагі, дранікі — што ёсьць. Мы прыхільніцы таго, што хлопцы робяць, і лічым абавязкам ім дапамагчы.

Нягледзячы на кепскае надвор’е, прыйшоў у Курапаты й айцец Леанід Акаловіч.

АКАЛОВІЧ: Я абавязаны, бо мы дамовіліся, што кожную нядзелю — якое б ні было надвор’е, колькі б ні было тут нашых вернікаў — адзін, два ці тры. Хто прыходзіць у імя Хрыстовае, будзе й Бог з намі. Дык вось, прыходзім тут справіць малітву альбо абедніцу ды памянуць нявінна палеглых забітых нашых курапатцаў.

А ўвечары ў лягеры пройдзе нарада маладзёвай курапацкай ініцыятывы. Валанцёры будуць абмяркоўваць мэмарыялізацыю Курапатаў, а таксама стварэньне разам з арганізацыяй «За ўратаваньне Курапатаў» кнігі пра гісторыю й абарону ўрочышча.

28 студзеня 2002

ШМАТ РЭПРЭСАВАНЫХ БЕЛАРУСАЎ ДАГЭТУЛЬ НЕ РЭАБІЛІТАВАНЫЯ

Архівы КГБ, у якіх знаходзіцца інфармацыя пра палітычныя рэпрэсіі ў Беларусі, дагэтуль закрытыя. Навукоўцы ня маюць доступу да матэрыялаў. Пра гэта — гутарка з дасьледчыцай, кандыдаткай гістарычных навук Нінай Стужынскай.

Ганна Соусь:

Амаль уся інфармацыя пра палітычныя рэпрэсіі знаходзіцца ў архівах КГБ, але часткова яе можна адшукаць і ў Нацыянальным архіве — тут захоўваецца частка матэрыялаў па гэтак званым «палітычным бандытызьме», кулацкай контаррэвалюцыі й палітычных рэпрэсіях Ніна Стужынская, якая ўжо шмат гадоў займаецца гісторыяй антысавецкага супраціву, у свой час мела магчымасьць працаваць з дакумэнтамі ў архівах КГБ.

СТУЖЫНСКАЯ: Гэта вельмі спэцыфічны архіў. Ён ніколі ня быў адкрыты. Навуковец ці сваяк рэпрэсаванага можа пацікавіцца канкрэтнай асобай, і толькі па прозьвішчу чалавека (пажадана мець год і месца яго нараджэньня) супрацоўнік архіву, звычайна афіцэр КГБ, шукае адпаведныя матэрыялы. Ёсьць яны на самой справе ці няма, нам невядома — мы можам толькі верыць ці ня верыць супрацоўніку.

Ніна Стужынская згадвае, як напачатку дзевяностых, маючы адмысловую паперу ад Інстытуту гісторыі Акадэміі Навук, можна было дасьледаваць пэўныя матэрыялы ў архівах КГБ. Цяпер сытуацыя кардынальна зьмянілася.

СТУЖЫНСКАЯ: Летась я праявіла такую цікаўнасьць. Справа ў тым, што я заканчваю доктарскую дысэртацыю «Антысавецкі рух у Беларусі ў 1918–1929 г.». Я пацікавілася, ці маю я магчымасьць зазірнуць у тыя самыя дакумэнты, якія я глядзела 4–5 гадоў таму. Аказалася, што не.

І ўсё ж многія навукоўцы і цяпер, нягледзячы на закрытыя архівы, працягваюць вывучаць гісторыю палітычных рэпрэсіяў у Беларусі. Ніна Стужынская працягвае:

— Тут ёсьць адзін момант — з гэтай тэмай немагчыма абараніцца. Для дзяржавы гэтая тэма небясьпечная — і тэма супраціву, і тэма палітычных рэпрэсіяў. Вельмі кароткі быў тэрмін адноснай дэмакратыі ў Беларусі, навукоўцы проста не пасьпелі да канца вывучыць тэму Курапатаў. Але я ўпэўненая, што дакумэнты існуюць.

Якім чынам цяпер можна даведацца пра сапраўдную гісторыю Курапатаў, каб прагучалі ўсе імёны забітых там людзей? Многія беларусы атрымалі напачатку 1990-х даведкі аб рэабілітацыі сваіх родных, у якіх было запісана прыкладна так: «Расстраляны ў Менску, хутчэй за ўсё, у Курапатах».

СТУЖЫНСКАЯ: Што тычыцца курапацкіх справаў, я думаю, што, канечне, могуць зьвярнуцца вельмі канкрэтныя людзі, якія маюць вось такія даведкі. Але я лічу, што гэта бессэнсоўна зараз. Каб даведацца гісторыю Курапатаў, гісторыю тых людзей, якія там паляглі, патрэбныя кардынальныя зьмены — найперш ва ўладзе.

Ніна Стужынская адзначае й яшчэ адну важную акалічнасьць. Дагэтуль не рэабілітавалі беларусаў, якіх абвінавачвалі ў арганізацыі контаррэвалюцыйных выступаў ці паўстаньняў супраць савецкай улады.

СТУЖЫНСКАЯ: Магу прывесьці прыклад Юркі Лістапада. Ён меў тры прысуды. І ён рэабілітаваны па дзьвюх справах, але не рэабілітаваны па адной — гэта прысуд 1926 году, якраз за арганізацыю контаррэвалюцыйнага выступу супраць савецкай улады. Я прысутнічала гадоў шэсьць таму на судзе. Наш суд вельмі жорстка паставіўся, маўляў, гэта антыканстытуцыйны ўчынак і не падлягае рэабілітацыі.

28 студзеня 2002

БОЛЬШ ЗА ЧАТЫРЫ МЕСЯЦЫ ПРАЦЯГВАЕЦЦА ВАХТА ПАМЯЦІ

Сёньня за рэканструкцыяй Менскай кальцавой дарогі назіралі сем валанцёраў.

Ганна Соусь:

Будаўнікі робяць падземны пераход, а таксама падвышаюць узровень дарогі. Валанцёры рыхтуюцца ісьці ў Ждановіцкую лясную гаспадарку, куды іх выклікалі для размовы наконт нібыта «незаконнага ўсталяваньня намёту» і высечкі лесу. Разам зь імі ў лясьніцтва пойдуць прадстаўнікі праваабарончага цэнтру «Вясна» і карэспандэнт Радыё Свабода.

29 студзеня 2002

128 ДЗЁН ВАХТЫ ПАМЯЦІ

За рэканструкцыяй Менскай кальцавой дарогі сёньня сачылі тры добраахвотнікі.

Ганна Соусь:

Валанцёры не зьбіраюцца пакідаць урочышча да заканчэньня земляных работ, а магчыма, і да таго часу, пакуль ня будзе пабудаваны мэмарыял ахвярам палітычных рэпрэсіяў.

30 студзеня 2002

УЛАДЫ ЦІСНУЦЬ НА ВАЛАНЦЁРАЎ ПРАЗЬ ЛЯСЬНІЦТВА

Павал Севярынец, Сяржук Высоцкі й Алесь Гетман наведалі Ждановіцкае лясьніцтва Менскай лесапаркавай гаспадаркі.

Ганна Соусь:

Падставай для візыту стаў інцыдэнт на мінулым тыдні, калі на добраахвотніка Алеся Гетмана склалі пратакол за нібыта «незаконнае ўсталяваньне ў лесе намёту» і высечку дрэваў. Паводле лясьнічага Сяргея Макоўскага, у Менскую лесапаркавую гаспадарку патэлефанавалі зь Міністэрства ўнутраных справаў і папрасілі паўзьдзейнічаць на валанцёраў Лясьнічы на пачатку размовы з абаронцамі выказаўся даволі шчыра:

— Адразу скажу — палітыка нам не патрэбная.

— Скажыце, калі ласка, чаму гэтае пытаньне ўзьнікла толькі цяпер, праз чатыры месяцы? Намёт у лесе даўно стаіць...

— Гэта й ёсьць палітыка. Калі ня могуць разабрацца ўлады, дык што нам? Пачнеце валіць лес — вось і будзем разьбірацца.

Валанцёры выказвалі свае аргумэнты — каб усталяваць у лесе намёт, не патрэбныя ніякія дазволы ўладаў, а на ацяпленьне намёту ідуць дрэвы, якія будаўнікі павалілі яшчэ летась. У часе размовы высьветлілася, што ў дакумэнтах Менскай лесапаркавай гаспадаркі дагэтуль не пазначана, што Курапаты ёсьць помнікам гісторыі першай катэгорыі.

МАКОЎСКІ: Нідзе, абсалютна, ня ведаю... У нас адбылося лесаўладкаваньне — і там нічога не пазначана, проста як «лясны масiў». Канечне, мы ведаем, што гэта за месца, і таму, зразумела, прыбіраем увесь час, робім санітарныя высечкі лесу. Усё гэта пачалося, калі капалі газаправод і раскапалі некалькі магілаў, хаця, кажуць, тое ж самае было, калі будавалі кальцавую.

Галоўным вынікам размовы стаўся дазвол на высечку часткі сухастою.

МАКОЎСКІ: Калі ласка, давайце дамовімся, дашлем вам майстра, заклеймім, адвядзем высечку, дапаможам нават на месцы нарыхтаваць. Выпішыце тыя дровы. Толькі трэба ўсё афіцыйна, выпішам лесарубачны квіток, як належыць. Дамо пілу, дапаможам расьпіліць.

Валанцёры задаволеныя вынікамі свайго візыту. Гаворыць Павал Севярынец:

— Пасьля кароткай размовы высьветлілі ўсе пытаньні, зьнялі ўсе праблемы, таму што людзі ў Беларусі разумеюць, што такое Курапаты. Відавочна, што на гэтае лясьніцтва «наехалі» зьверху.

А вось меркаваньне Сержука Высоцкага:

— Па-чалавечы, канечне, шкада людзей, якіх улады проста падстаўляюць у розных палітычных правакацыях. Відавочна, што чалавек зьмяніў сваё бачаньне пасьля размовы, калі пазнаёміўся з намі.

Працягвае Алесь Гетман:

— Улады, КГБ, МУС ня здолелі прыціснуць нас наўпрост, пачалі шукаць іншыя шляхі. Хай шукаюць...

Пасьля лясьніцтва валанцёры паехалі ў Курапаты. Апошнім часам там узьнікла шмат праблемаў з прычыны надвор’я — паўсюль куламесь, увесь час падцякае намёт. Учора ўначы з-за моцнага ветру нахіліўся комін «буржуйкі», і таму зноў крыху падпаліўся намёт.

31 студзеня 2002

130 ДЗЁН ПРАЦЯГВАЕЦЦА ВАХТА ПАМЯЦІ

Валанцёры заклікаюць усіх ахвотных прыходзіць ва ўрочышча на талаку ў суботу аб 11-й гадзіне.

Ганна Соусь:

Абаронцы разам з гісторыкамі й сябрамі арганізацыі Мартыралёг Беларусі акрэсьлілі межы ахоўнай тэрыторыі, і цяпер ім патрэбная дапамога, каб усталяваць на гэтых межах адмысловыя слупкі Сёньня ж адбываецца чарговае паседжаньне грамадзкай ініцыятывы «За ўратаваньне мэмарыялу Курапаты», на якім будзе абмяркоўвацца канцэпцыя будучай мэмарыялізацыі ўрочышча.

1 лютага 2002

АБАРОНЦЫ ЗАПРАШАЮЦЬ НА ТАЛАКУ

Усю мінулую ноч яны трымалі намёт, які ў любы момант мог быць зьнесены моцным ветрам.

Ганна Соусь:

Да Курапатаў ад аўтобуснага прыпынку цяпер лепш ісьці ўздоўж мікрараёну На пачатку ляснога масiву да лягеру валанцёраў можна трапіць праз ужо напалову збудаваны падземны пераход. Каля яго стаіць машына з АМОНам. На вуліцы – лужыны, але ў намёце, дзякуючы «буржуйцы», цёпла. На падлозе – драўляны насьціл, некалькі тыдняў таму яго адмыслова пабудавалі для цырымоніі адкрыцьця адноўленай лаўкі Клінтана Паводле Алеся Гетмана, гэтай ноччу ў лягеры ніхто ня спаў.

ГЕТМАН: Трымалі намёт, каб яго ня зьнесла ветрам. Мабыць, тры разы ўбівалі калы. Я даўно такога ветру ня бачыў. А так нармальна ўсё. Учора быў на прэзэнтацыі кнігі Ігара Кузьняцова, дамовіліся аб супрацоўніцтве. У нас шмат матэрыялаў, якія нам прыносілі людзі. Перадамо іх Ігару Кузьняцову для кнігі пра тых, хто загінуў у Курапатах, а таксама пра абаронцаў.

Алесь Гетман частуе мяне адмысловай курапацкай стравай – рысавым супам з тушанінай. Фірмовыя стравы валанцёраў – макарона з тушанінай, фасоль з тушанінай, бульба, зноў жа з тушанінай. Наступны мой суразмоўца – Глеб Вязоўскі. Ён адкладвае ўбок раман братоў Стругацкіх і ўзгадвае 30 верасьня – дзень, калі ўпершыню трапіў у Курапаты. З таго часу Глеб практычна не пакідаў урочышча.

ВЯЗОЎСКІ: Чатыры месяцы ёсьць дакладна. Але ж бывае, што я зьяжджаю на дзень, каб памыцца й з бацькамі сустрэцца. Я хацеў бы, каб сюды больш людзей прыходзіла, каб дапамагалі нам. Прыходзьце заўтра на талаку, а ў нядзелю – на набажэнства.

Талака ў Курапатах адбудзецца заўтра аб адзінаццатай гадзіне. Звычайна раніцай у лягер прыходзіць Сяржук Высоцкі. Сёньня я таксама засьпела яго ў Курапатах.

ВЫСОЦКІ: Зараз, калі прайшоў пік інфармацыйнай падтрымкі, цікаўнасьці, калі многія лічаць само сабой зразумелым, што людзі тут знаходзяцца, псыхалягічна вельмі цяжка быць тут.

Сяржук Высоцкі мяркуе, што спэцслужбы спрабуюць шантажаваць некаторых абаронцаў Курапатаў, і ў выніку некаторыя зь іх больш не зьяўляюцца ва ўрочышчы.

2 лютага 2002

ТАЛАКА

Людзі прыбіралі тэрыторыю ўрочышча ад сьмецьця, усталёўвалі новыя крыжы ды ўкопвалі слупкі, якімі будзе пазначаная мяжа мэмарыялу.

Альгерд Невяроўскі:

На заклік узяць удзел у талацэ адгукнулася нямала людзей. Пакуль я ішоў ад канцавога прыпынку «Зялёны Луг» да Курапатаў, сустрэў некалькі чалавек, якія з ламамі, рыдрыць арганізатар сёньняшняй талакі археоляг Мікола Крывальцэвіч:

— На плянах у нас ёсьць абазначаная тэрыторыя Курапацкага могільніка ўсяго, і гэта ёсьць ахоўная зона, якая была вызначаная яшчэ ў 1992 годзе і зацьверджаная ў 1993 годзе. Але гэтую зону варта абазначыць яшчэ і на мясцовасьці, па пэрымэтры ўсяго лесу і ў лесе па той мяжы, якая ў нас пракладзена на плянах. У сувязі з гэтым і прызначаецца вось гэтая талака. Трэба слупкі ўкопваць, пілаваць іх. Зямля замерзлая, трэба яе дзяўбаць – даволі цяжкая фізычная праца.

Сёньня ў курапацкім лягеры начавалі тры валанцёры. Але ноч выдалася неспакойнай: некалькі разоў у лягер прыяжджалі міліцыянты, хадзілі па тэрыторыі Курапатаў, агледзелі памятны амэрыканскі знак. А сёньня ва ўрочышча прыехаў прадстаўнік лясьніцтва Менскага раёну, які заўважыў новыя крыжы і слупкі – пазначэньне мяжы мэмарыялу – і заявіў, што складзе на валанцёраў пратакол за незаконную высечку лесу. Добраахвотнікі доўга тлумачылі лесьніку, што крыжы і слупкі зробленыя не са сьвежапаваленых дрэваў, а зь лесу, які раней сьпілавалі будаўнікі. Тым ня менш, перад ад’ездам лясьнік паабяцаў, што ў хлопцаў яшчэ будуць праблемы зь ягонай установай. Аднак талака ў Курапатах сёньня прайшла спакойна і арганізавана. А ўвечары прыехалі прадстаўнікі чэскай фундацыі «Чалавек у нядолі», якія паказалі некалькі дакумэнтальных фільмаў, у тым ліку і вядомую стужку «Дарога на Курапаты».

3 лютага 2002

АЛЯКСЕЙ МАРАЧКІН: «КРЫЖ – ГАЛОЎНЫ СЫМБАЛЬ КУРАПАТАЎ»

Мастак Аляксей Марачкін займаецца распрацоўкай канцэпцыі мэмарыялізацыі Курапатаў.

Ганна Соусь:

У майстэрні Аляксея Марачкіна дагэтуль захоўваецца эскіз курапацкага крыжа, які ён зрабіў напрыканцы васьмідзясятых. Потым, як і многія, ён нес на сваіх плячах ужо рэальны крыж ад будынку КГБ ва ўрочышча. Лёс мастака шчыльна зьвязаны з нацынальным нэкропалем і цяпер Летась 8 лістапада, калі бульдозэры валілі крыжы, Аляксей Марачкін быў разам з валанцёрамі І цяпер у грамадзкай ініцыятыве «За ўратаваньне мэмарыялу Курапаты» мастак узначальвае рабочую групу, якая выпрацоўвае канцэпцыю мэмарыялізацыі ўрочышча.

МАРАЧКІН: Безумоўна, найважнейшую ролю ў адкрыцьці Курапатаў адыграў Зянон Пазьняк. І маральнае права менавіта яго – гаварыць уголас, як зрабіць так, каб гэтае сьвятое месца не парушыць. Я памятаю, як Зянон сабраў нас, мастакоў і зацікаўленых асобаў тады яшчэ на Дзімітрава, 3. Я, Маркавец, Кулік, Купава – мы думалі пра тое, які жа зрабіць знак, сымбаль? Безумоўна, самы асноўны – гэта крыж.

Аляксей Марачкін узгадвае, як праводзіўся конкурс на мэмарыял у Курапатах. Тады ён браў удзел у абмеркаваньні праектаў.

МАРАЧКІН: І тады гэты конкурс нічога ня даў, бо падыход быў савецкі. Я ўзгадваю гэтыя праекты… Усё роўна што Брэсцкай крэпасьцю былі гэтыя вялізарныя манумэнты. І я зараз думаю, дзякуй Богу, што не ўзьвялі. Ведаеце, урывацца ў гэтую сьвятую мясьціну з гэтымі мэмарыяльнымі комплексамі, гэта дужа небясьпечна.

Надоечы Аляксей Марачкін абмяркоўваў канцэпцыю мэмарыялу ў Лёндане з айцом Аляксандрам Надсанам, і той ухваліў ідэю актывістаў грамадзкай ініцыятывы.

МАРАЧКІН: Курапаты, гэтыя магілы, гэтыя сосны маўклівыя – гэта й ёсьць той храм, які павінен быць. Ніякага мэмарыялу, ніякага будаўніцтва там ня трэба рабіць. Сымбаль Курапатаў — гэта крыж, і ён ужо пастаўлены. Адзінае, што яго трэба зрабіць больш даўгавечным. А далей гэтая алея — не парушаючы ніводнай сьцяблінкі, ніводнай галінкі, ідуць крыжы, праваслаўныя й каталіцкія. Там можна ўстанавіць камень для тых габрэяў, якія там загінулі, нейкі знак, каб ушанаваць другія нацыі. У нас ёсьць беларускія традыцыі, гэта значыць, што кожны добры могільнік павінен быць аздоблены агароджай. Павінен быць уваход, брама. Магчыма, каля брамы невялічкая каплічка, каб там заўсёды гарэлі сьвечкі.

Такая канцэпцыя будзе прадстаўленая для абмеркаваньня ў наступную пятніцу на чарговым паседжаньні грамадзкай ініцыятывы «За ўратаваньне мэмарыялу Курапаты». Паводле Аляксея Марачкіна, рэалізацыя канцэпцыі не запатрабуе шмат грошай.

МАРАЧКІН: І калі б адкрылі агульны рахунак, то нават па даляру, па рублю, па капейцы мы маглі б сабраць грошы самі.

Дарэчы, гэтая праца ўжо распачатая. У мінулую суботу на талацэ былі ўсталяваныя слупкі, якія пазначаюць межы мэмарыялу. А калі растане сьнег, мяркуе Аляксей Марачкін, можна будзе пачаць добраўпарадкаваньне ўрочышча, узьвядзеньне агароджы й брамы.

4 лютага 2002

134 ДНІ ПРАЦЯГВАЕЦЦА ВАХТА ПАМЯЦІ

Сёньня ў лягеры знаходзіліся пяць валанцёраў Харчоў у іх засталося толькі на два дні.

Ганна Соусь:

Валанцёры займаліся добраўпарадкаваньнем урочышча. У адлігу намёт падцякае, таму даводзіцца ўвесь час змагацца зь вільгацьцю Плянуецца, што заўтра ўрочышча наведаюць прадстаўнікі Ждановіцкага лясьніцтва. Яны вызначаць дзялянку ў лесе, дзе валанцёрам будзе дазволена валіць сухастой.

5 лютага 2002

ВАЛАНЦЁРЫ ЗРАБІЛІ АНТЭНУ, КАБ СЛУХАЦЬ РАДЫЁ СВАБОДА

Сёньня над Курапатамі ізноў залунаў лёзунг «Абаронім Курапаты», які летась 8 лістапада сарвалі з дрэваў амонаўцы.

Ганна Соусь:

Раніцай валанцёры разам зь лесьнікамі Міколам і Алесем са Ждановіцкага лясьніцтва абыходзілі лясны масiў блізу мікрараёну, каб адшукаць сухія дрэвы, якія пацярпелі ад жукоў-караедаў. Як патлумачыў спадар Мікола, іх абавязкова патрэбна высечы да красавіка, каб шкоднікі не пасьпелі перабрацца на іншыя дрэвы.

Лясьнік Алесь Трафімаў высякае на дрэвах, у асноўным на ялінах, адмысловыя знакі. Заўтра рабочыя лясьніцтва гэтыя дрэвы сьпілуюць і аддадуць валанцёрам на дровы. У лесе яшчэ поўна сьнегу, а вось каля лягеру валанцёраў сьнег ужо растаў. Я заўважыла пры ўваходзе ў намёт адмысловыя драўляныя прыступкі. Распавядае старшы ў лягеры Алесь Гетман:

— Учора была вялікая адліга – вада амаль ішла ў намёт. Мы пракапалі канаўкі, зрабілі ў намёце новы насьціл, дзякуючы спадару Міхнову, які прывез драўляныя паддоны. Трохі сьмецьця сабралі, пілавіньня. Харчаваньня засталося ў нас на адзін дзень і ўсё, больш нічога няма. Грошы ва ўсіх скончыліся. Я вось захварэў трохі, бо перапады надвор’я – то зімна, то цёпла.

Вялікі плякат-расьцяжку «Абаронім Курапаты» бачна нават з вокнаў мікрараёну. 8 лістапада амонаўцы сарвалі яго, і толькі ўчора, прыбіраючы тэрыторыю, валанцёры адшукалі расьцяжку ў лесе. Гаворыць Глеб Вязоўскі:

— Расьцяжку адшукалі пад гальлём, у брудзе. Мы яе пачысьцілі й павесілі.

Абаронцы Курапатаў плянуюць неўзабаве ўзьняць над намётам і бел-чырвона-белы сьцяг. У лягеры мяне сёньня ўразіла і адмысловае прыстасаваньне-антэна для праслухоўваньня нашага радыё Алесь Гетман працягвае:

— У нас было вельмі дрэнна чуваць Радыё Свабода, якое мы ўвесь час слухаем, і да якога ставімся зь вялікай павагай за тое, што яно дае матэрыялы пра Курапаты. І мы зрабілі адмысловую антэну – на дрэвы павесілі жалезнае кола ад ровара й працягнулі ў намёт дрот. Зараз вельмі добра стала чуваць.

Рабочыя тым часам працягвалі будаваць падземны пераход.

6 лютага 2002

136 ДЗЁН ДОЎЖЫЦЦА ВАХТА ПАМЯЦІ

Валанцёры ўсталявалі ля намёту пяцімэтровы шост зь бел-чырвона-белым сьцягам.

Ганна Соусь:

Плянуецца, што заўтра ва ўрочышчы зьявяцца сьцягі Беларускай Партыі Свабоды й руху «Зубар». Сёньня ў лягеры дзяжурылі восем актывістаў.

7 лютага 2002

КІРАЎНІКІ АБЛАСНЫХ АРГАНІЗАЦЫЯЎ БНФ ДАЛУЧЫЛІСЯ ДА ВАХТЫ ПАМЯЦІ

Яны вырашылі, што сябры іхных арганізацыяў таксама возьмуць удзел у ратаваньні мэмарыялу.

Ганна Соусь:

Першае, што заўважаеш, падыходзячы да Курапатаў, гэта бел-чырвона-белы сьцяг, усталяваны ля намёту валанцёраў. Амонаўцы, якія дзяжураць ва ўрочышчы, пакуль ніяк на яго не рэагуюць. Летась міліцыянты неаднойчы патрабавалі ад валанцёраў зьняць сьцяг.

Мінулую ноч у лягеры правялі тры кіраўнікі абласных арганізацыяў Партыі БНФ: з Магілёўшчыны – Анатоль Фёдараў, з Гарадзеншчыны – Мікола Байсюк і зь Меншчыны – Валянцін Баранаў. Раніцай я засьпела ў намёце Міколу Байсюка.

БАЙСЮК: Мы вырашілі падтрымаць людзей у Курапатах. Мы не павінны быць убаку, бо ўсё Адраджэньне ў Беларусі пачалося з Курапатаў і Зянона Пазьняка. Прафэсар Астроўскі быў першы з нашых рэгіянальных прадстаўнікоў, хто тут начаваў. Людзі на Гарадзеншчыне ведаюць пра Курапаты. Адзін выпадковы кіроўца сказаў мне вельмі проста: «Ніколі ня будзе шчасьця на гэтай дарозе. Дарога, якая прайшла па касьцях людзей, ня будзе шчасьлівай».

Гаворыць Сяржук Высоцкі:

— Калі прыяжджаюць людзі-аднадумцы з розных куткоў Беларусі, узьнікае адчуваньне, што мы адзіная сіла, што беларускі супраціў – гэта рэальная рэч, і што мы – вялікі народ.

8 лютага 2002

АМОНАЎЦЫ ПАТРАБУЮЦЬ ЗЬНЯЦЬ СЬЦЯГ

Раніцай у Курапаты прыехаў маёр міліцыі й пачаў распытваць валанцёраў пра артыкул «Фашизм наступает», які быў надрукаваны больш за тыдзень таму ў «Белорусской деловой газете».

Ганна Соусь:

Артыкул у «БДГ» быў напісаны з нагоды прэсавай канфэрэнцыі лідэра Беларускай Партыі Свабоды Сержука Высоцкага, які распавядаў пра напады на абаронцаў Курапатаў прыхільнікаў руху РНЕ й скінгедаў. Маёр міліцыі меркаваў, што гэтыя бойкі былі ў Курапатах, тады як насамрэч яны адбываліся на Кастрычніцкай плошчы Пасьля ад’езду маёра да валанцёраў падышлі амонаўцы, якія сёньня дзяжурылі ва ўрочышчы, і прапанавалі зьняць бел-чырвона-белы сьцяг каля намёту Паводле Алеся Гетмана, амонаўцы зьбіраліся нават самі прыбраць сьцяг, але ім перашкодзіла тое, што ў Курапаты прыехалі карэспандэнты польскага тэлеканалу «TVP1».

8 лютага 2002

АБМЕРКАВАЛІ ПРАЕКТ МЭМАРЫЯЛУ

Гэтаму было прысьвечанае паседжаньне грамадзкай ініцыятывы «За ўратаваньне мэмарыялу Курапаты».

Ганна Соусь:

Праект канцэпцыі падрыхтавала рабочая група на чале з мастаком Аляксеем Марачкіным. Аўтары зыходзяць з таго, што Курапаты — адзінае ў Беларусі з шырока вядомых месцаў масавых расстрэлаў. І таму Курапаты павінны мець статус гісторыка-ляндшафтнага помніка найвышэйшай катэгорыі й быць пад аховай дзяржавы й апекай усяго грамадзтва. Па пэрымэтры ўрочышча належыць усталяваць агароджу, узьвесьці ўваходныя брамы, пры якіх мець ахову. Пастаўлены ў 1989 годзе Крыж Пакутаў застаецца дамінантай будучага мэмарыялу. Цалкам некранутымі варта пакінуць ямы-пахаваньні, бо яны найбольш моцна ўзьдзейнічаюць на сьвядомасьць і ўяўленьне людзей. Аўтары канцэпцыі лічаць нямэтазгодным узьвядзеньне на месцы закладнога каменя мэмарыяльнага комплексу «з бэтону ці мэталу», або нейкага будынку, нават храму. Храм і музэй павінны быць вынесеныя за межы ахоўнай зоны, каб выключыць любыя земляныя работы на гэтай тэрыторыі.

Гаворыць адзін з распрацоўнікаў культуроляг Вацлаў Арэшка:

— Трэба максымальна захаваць тое, што ёсьць — алея, крыжы — гэта ўсё мусіць стаць асновай для далейшага разьвіцьця мэмарыялу. Астатняе мусіць натуральна разьвівацца ўжо з таго, што складаецца.

Паводле каардынатаркі грамадзкай ініцыятывы «За ўратаваньне мэмарыялу Курапаты» Ірыны Жыхар, абмеркаваньне канцэпцыі мэмарыялізацыі ня будзе простым.

Прыкладам, пасьля таго, як надоечы ў этэры Радыё Свабода мастак Аляксей Марачкін распавёў пра сваё бачаньне будучага мэмарыялу, да сяброў ініцыятывы пачалі зьвяртацца вязьні сталінскіх лягераў. Гаворыць Ірына Жыхар:

— Яны не пагаджаюцца, каб гэта быў ляндшафтны помнік. Хочуць, каб гэта было нешта манумэнтальнае. Я ведаю, што Беларускі камітэт міру абмяркоўваў учора свой сымбаль, і яны хочуць прапанаваць яго грамадзкасьці. У іх гэта такая падкова — знак прымірэньня. Але наша задача — каб усё грамадзтва ўзяло ўдзел у абмеркаваньні.

9 лютага 2002

АБАРОНЦАМ НЕ ХАПАЕ ДРОВАЎ

Яны зьбіраюць сухое гальлё вакол урочышча і чакаюць панядзелка, калі прыедзе камісія зь лясьніцтва і вызначыць, якія дрэвы ў лесе можна высекчы й пусьціць на дровы.

Альгерд Невяроўскі:

У курапацкім лягеры я засьпеў трох чалавек — гэта Пятрусь Чуб, Васіль Парфянкоў і Антон Шкурынскі. Іншыя абаронцы апошнім часам ці моцна стаміліся, ці пачалі хварэць на грып, і таму сябры далі ім адпачынак Антон гаворыць, што апошнім часам у лягеры не хапае дроваў, а лесьнікі забараняюць секчы дрэвы нават у адлеглым ад Курапатаў лесе. Праўда, лесьнікі абяцалі прыйсьці ў панядзелак і паказаць дзялку, дзе можна праводзіць высечку. Абаронцы прызначылі на гэты дзень талаку. Гаворыць Антон Шкурынскі:

— У панядзелак прыйдзе шмат людзей ад розных арганізацыяў — ад Маладога Фронту, БПС, «Зубра». Лесьнікі будуць пілаваць дровы, а нашая задача — пасекчы іх і перанесьці сюды.

Пакуль я размаўляў з Антонам, у лягер прыйшлі Пятрусь і Васіль, якія хадзілі па харчы. Учора сябры грамадзкай ініцыятывы «За ўратаваньне мэмарыялу Курапаты» выдзелілі валанцёрам трохі грошай, на якія хлопцы купілі кілбасы, некалькі вэнджаных рыбінаў і хлеба. Учора міліцыянты прымусілі валанцёраў зьняць бел-чырвона-белы сьцяг. Распавядае добраахвотнік Пятрусь:

— Адбыўся невялікі канфлікт. Яны пачалі казаць: «Здыміце гэтую анучу, а то мы дапаможам і павесім яе вам на ныркі». Мы спачатку не здымалі, але потым прыйшлося зьняць.

Валанцёры гавораць, што зьнялі сьцяг, каб не правакаваць менскіх гарадзкіх міліцыянтаў, якія апошнімі днямі >часта прыяжджаюць у Курапаты. А з амонаўцамі Менскай >вобласьці, што таксама патрулююць урочышча, у валанцёраў наладзіліся добрыя адносіны, як і з будаўнікамі, што >цяпер робяць падземны пераход. >Учора паўдня ў Курапатах разам з валанцёрамі правяла >група першага каналу польскага тэлебачаньня, якая здымае фільм пра палітычныя рэпрэсіі ў Беларусі.

11 лютага 2002

У КУРАПАТАХ ПАЧАЛАСЯ ЭПІДЭМІЯ ГРЫПУ

Мінулую ноч разам з валанцёрамі правёў кіраўнік Гомельскай рады Маладога Фронту Дзяніс Чыкалёў.

Ганна Соусь:

Падземны пераход яшчэ не дабудаваны, ногі тонуць у сьлізкай гліне, паўсюль лужыны. Ля намёту валанцёры выкапалі канавы, каб не залівала вадой. У лягеры сустракаю маладафронтаўца Дзяніса Чыкалёва з Гомеля. Летась ён каля месяца браў удзел у вахце памяці, 8 і 9 лістапада хлопца двойчы затрымлівалі амонаўцы. Тады ж Дзяніса моцна зьбілі. Дзяніс распавёў, што хутка ва ўрочышча прыедуць новыя добраахвотнікі з Гомеля. Дарэчы, у ягоным горадзе ёсьць свае Курапаты.

ДЗЯНІС: У нас у Гомелі за Навабеліцай ёсьць 9-ы кілямэтар па Чарнігаўскай шашы — там таксама месца пахаваньня ахвяраў сталінскіх рэпрэсіяў. І там стаіць сьцяна, збудаваная рабочымі, і нейкі зьліў. Мы зьбіраемся зрабіць там мэмарыял. Фарбу зараз зьбіраем, крыху цяплей стане, дык пачнем фарбаваць.

У Курапатах дождж, таму валанцёры часова зьнялі бел-чырвона-белы сьцяг — каб не сапсаваць Мінулым тыднем амонаўцы прымушалі іх зьняць сьцяг, але ў выходныя сытуацыя зьмянілася. Распавядае Антон Шкурынскі:

— Прыходзіў гарадзкі міліцыянт, назваў сябе — як належыць. Запытаўся, як нашыя справы. Мы сказалі, што ўсё добра, толькі вось сьцяг прымушаюць здымаць. Дык міліцыянт сказаў: «Вешайце колькі заўгодна, хай увесь час вісіць. Калі што, клічце нас».

У валанцёраў праблемы з дровамі. Лесьнікі вызначылі сухія дрэвы для высечкі і сёньня мусілі прыехаць, каб іх сьпілаваць, але чамусьці не зьявіліся. А бязь іхнага дазволу валанцёры ня хочуць валіць дрэвы, каб іх потым не абвінавацілі ў незаконнай высечцы. Алесь Гетман сёньня быў старшым у лягеры.

ГЕТМАН: Зараз з харчаваньнем стала лепш. На ўправе БНФ стаіць скарбонка для грашовых ахвяраваньняў «Для абароны Курапатаў». І вось на грошы з той скарбонкі мы будзем набываць ежу. Надвор’е вельмі дрэннае, і амаль усе валанцёры хварэюць на грып. Я таксама хварэю, у Антося таксама пачаўся грып. Некаторыя ўвогуле зьехалі дахаты, таму што грып вельмі моцны.

12 лютага 2002

КАМІТЭТ МІРУ РАСПРАЦАВАЎ УЛАСНУЮ КАНЦЭПЦЫЮ МЭМАРЫЯЛУ

і накіраваў яе прэм’ер-міністру Генадзю Навіцкаму, а таксама кіраўнікам Нацыянальнага сходу Вадзіму Папову й Аляксандру Вайтовічу.

Ганна Соусь:

Летась менавіта з ініцыятывы Беларускага камітэту міру некаторыя дэпутаты палаты прадстаўнікоў вырашылі вынесьці на наступную сэсію пытаньне аб мэмарыялізацыі Курапатаў. Размаўляючы са старшынём Камітэту Іванам Кірычэнкам, я зьвяртаю ўвагу на тое, што фармулёўка расплывістая — рэпрэсіі не названыя ні палітычнымі, ні сталінскімі. Іван Кірычэнка тлумачыць:

— Можа, гэтае пытаньне і прынцыповае, але мы на прэзыдыюме прыйшлі да высновы, што пакуль сьледчыя органы ня скажуць апошняга слова, мы ня будзем сьпяшацца й даваць нейкія дакладныя вызначэньні.

Паводле Івана Кірычэнкі, ня так істотна, хто расстрэльваў у Курапатах, і хто тут пахаваны — галоўнае, каб была ўшанаваная памяць. Спадар Кірічэнка распавёў пра канцэпцыю, якую распрацаваў Камітэт міру:

— Архітэктурны праект прадугледжвае, што ўсе працы павінны быць выкананыя не ў манумэнтальным, а ў ляндшафтна-паркавым стылі, і з самымі мінімальнымі выдаткамі. Пры гэтым мы хацелі б максымальна захаваць урочышча Курапаты, месцы пахаваньняў і навакольнае асяродзьдзе. Мы лічым, што мэмарыял павінен мець агульнанацыянальны статус.

Іван Кірычэнка прапанаваў Генадзю Навіцкаму, Вадзіму Папову й Аляксандру Вайтовічу стварыць рэспубліканскую камісію з кіроўчых асобаў, адмыслоўцаў і прадстаўнікоў грамадзкіх арганізацыяў. Ніхто з актывістаў грамадзкай ініцыятывы «За ўратаваньне мэмарыялу Курапаты» пакуль не знаёмы з праектам Беларускага камітэту міру Што да таго, ахвярам якіх рэпрэсіяў будзе мэмарыял, дык прэсавы сакратар ініцыятывы Сяргей Сахараў адзначыў, што дастаткова ўзгадаць надпіс на камені на Курапацкім узгорку: «На гэтым месцы мусіць быць пабудаваны мэмарыял у памяць ахвяраў палітычных рэпрэсіяў».

13 лютага 2002

АБАРОНЦЫ ХВАРЭЮЦЬ НА ГРЫП

Валанцёраў падтрымалі сябры беларускай суполкі «Скарына» ў Празе.

Ганна Соусь:

Намёт абаронцаў цяпер нагадвае вайсковы шпіталь, амаль усе валанцёры хворыя на грып, некаторыя нават не падымаюцца з ложкаў. На стале ляжаць лімоны й таблеткі «Антыгрыпакапс». Гаворыць Алесь Гетман:

— Мяне трохі ўжо адпусьціла, учора вельмі дрэнна сябе адчуваў. Лесьнікі пакуль не зьяўляліся, сёньня будзем ім ізноў тэлефанаваць, бо няма ўжо чым паліць «буржуйку», а на вуліцы пахаладала.

— Хто вас наведвае?

— Да нас прыходзяць шараговыя людзі, а зь вядомых асобаў нікога няма.

Надоечы валанцёрам перадалі грошы на ўтрыманьне лягеру сябры беларускай суполкі «Скарына» ў Празе. Мікіта Сасім прыяжджае ў Курапаты з Баранавічаў. Тры гадзіны электрычкай ды яшчэ гадзіна аўтобусам ці тралейбусам да ўрочышча — і ён у лягеры абаронцаў Мікіта правёў ва ўрочышчы больш за тры месяцы. І цяпер, калі вядзецца дыскусія пра тое, якім мусіць быць мэмарыял у Курапатах, я спыталася пра гэта ў Мікіты Сасіма:

— Я думаю, што асноўны мэмарыял тут ужо ёсьць — гэтыя крыжы. Можна пабудаваць агароджу, паставіць мэмарыяльны знак. Каб было напісана, што тут такое, калі людзей расстрэльвалі.

Працягваючы думку Сасіма, Алесь Гетман згадаў канцэпцыю мэмарыялізацыі ўрочышча, якую распрацавалі актывісты грамадзкай ініцыятывы «За ўратаваньне Курапатаў».

ГЕТМАН: Гэтая канцэпцыя абмяркоўваецца на ўправе БНФ кожную пятніцу. Была прапанова Беларускага камітэту міру, мы пра яе ведаем. Але гэтая канцэпцыя непрымальная для нас. Гэта тое самае, што пачаць будаўніцтва дарогі праз Курапаты. Давайце ня гнацца, каб зрабіць вялікія пабудовы, як у Хатыні, а захаваем тое, што ёсьць.

14 лютага 2002

ЯКІМ МАЕ БЫЦЬ ПОМНІК У КУРАПАТАХ

Анатоль Вярцінскі рэдагаваў газэту «ЛіМ», калі ў ёй былі надрукаваныя цяпер ўжо сусьветна вядомыя артыкулы «Курапаты — дарога сьмерці» З.Пазьняка й Я.Шмыгалёва і «Шумяць на магілаю сосны» З.Пазьняка.

Ганна Соусь:

«Якім быць помніку ў Курапатах» — артыкул з такой назвай за подпісам Анатоля Вярцінскага зьмешчаны ў «ЛіМе» яшчэ ў лютым 1989 году. Спадар Анатоль паказвае мне яшчэ адзін надрукаваны на паперы тэкст з такой жа назвай — гэта ягоная канцэпцыя мэмарыялу. Анатоль Вярцінскі згадвае, як пасьля выхаду артыкулаў пра Курапаты ў «ЛіМе» распачалася дыскусія пра тое, якім мусіць быць помнік.

ВЯРЦІНСКІ: Тады ў мяне ўзьнікла меркаваньне, што ў аснову помніка павінна легчы ідэя «За што?», таму што размова ідзе пра нявінна забітых. Ён мог мне ўявіцца ў выглядзе дзьвюх фігураў, якія сымбалізуюць тую сілу, якая забівае, і тых, каго забіваюць. На сёньняшні дзень я схіляюся да думкі, што манумэнтальнага ўвасабленьня там ня трэба ствараць. З другога боку, можа ўсё ж мае рацыю Шатэрнік. Тут патрэбная канструктыўная дыскусія.

Анатоль Вярцінскі паказвае мне ўласны архіў па курапацкай тэме, які ён зьбірае ўсе гэтыя гады — тут газэтныя >публікацыі, пастановы ўраду, вершы, кнігі. Большасьць >тэкстаў дагэтуль актуальная.

ВЯРЦІНСКІ: Новаму пакаленьню тых хлопцаў і дзяўчат, прадстаўнікі якіх сёньня абараняюць Курапаты, варта ведаць канкрэтыку курапацкага злачынства, нават некаторыя дэталі, мэханізм таго, як ажыцьцяўляліся рэпрэсіі. Тым больш, што Курапаты ўжо сталі доказам таго, што менавіта Беларусь была выпрабавальным палігонам для сталінскіх рэпрэсіяў.

Вяртаючыся да падзеяў васьмідзясятых гадоў, Анатоль Вярцінскі згадвае тыя выпрабаваньні, якія давялося вытрымаць у сувязі з выхадам артыкулаў пра Курапаты:

— Першая публікацыя «Курапаты — дарога сьмерці» прайшла без асаблівага ціску з боку дырэктыўных органаў. Цяжэй было нам зь Зянонам Пазьняком надрукаваць другі артыкул «Шумяць над магілаю сосны», які зьявіўся ўжо ў выніку раскопак, якія правялі супрацоўнікі Інстытуту гісторыі Акадэміі Навук. На той час улады, у тым ліку й партыйныя, у нейкім сэнсе ўзброіліся, падрыхтаваліся й не давалі згоду на друкаваньне другога артыкулу. Адаслалі нас да старшыні камісіі па курапацкай справе Ніны Мазай. Мы былі прынятыя ёй, адбылася гутарка ўтраіх з гэтым артыкулам у руках. Мазай пагадзілася, каб гэты артыкул быў апублікаваны.

— Ці спадзяецеся Вы, што пры гэтай уладзе ў Курапатах будзе створаны мэмарыял?

ВЯРЦІНСКІ: Я маю сумнеў, што пры гэтай уладзе будзе створаны нармальны помнік. Нават з пункту гледжаньня чыста фінансавага забесьпячэньня гэта малаверагодна. Ва ўсякім выпадку, я перакананы, што дадзены моцны імпульс. І мы павінны быць удзячныя тым валанцёрам, якія днююць і начуюць там, стаяць на абароне Курапатаў.

Паводле Анатоля Вярцінскага, невыпадкова, што менавіта ў Беларусі больш чым празь дзесяць гадоў ізноў узьнялася хваля грамадзкай цікавасьці да гісторыі палітычных рэпрэсіяў, тады як у іншых краінах былога СССР гэтая тэма цяпер менш актуальная, бо там ужо ёсьць помнікі ахвярам рэпрэсіяў. А ў Беларусі дагэтуль улады не пакаяліся й не ўшанавалі памяць бязьвінных ахвяраў сталінскага генацыду.

15 лютага 2002

АБАРОНЦЫ — СЯРОД ЗАТРЫМАНЫХ

Валанцёры хочуць папоўніць сваю бібліятэку творамі Быкава й Караткевіча і абвяшчаюць Курапаты «краінай, свабоднай ад лукашызму».

Ганна Соусь:

Сёньня раніцай абаронцы актыўна абмяркоўвалі ўчорашнія затрыманьні ў часе акцыі Маладога Фронту «Беларусь — у Эўропу». Сярод затрыманых былі Васіль Парфянкоў і Ірына Вяткіна. Каб падтрымаць сваіх пацярпелых сяброў, некаторыя валанцёры хадзілі сёньня ў суд Савецкага раёну Што да жыцьця ў лягеры, дык тут па-ранейшаму лютуе грып. Гаворыць Алесь Гетман:

— Ужо ўсе, хто тут знаходзіцца, хварэюць на грып. Я вось ужо колькі дзён хварэю, а стан не паляпшаецца. Сёньня зьяжджаю ў Берасьце дахаты, каб трохі вылечыцца. Усім, хто да нас прыходзіць, адразу даем аксалінавую мазь, каб людзі не захварэлі. Зараз вельмі актыўна нам дапамагаюць спадар Міхноў і спадар Кішкурна. Лесьнікоў дагэтуль няма, і спадар Міхноў прывозіць нам дровы.

У намёце абаронцаў ёсьць невялічкая бібліятэка — кнігі захоўваюцца ў адмысловай скрынцы. Глеб Вязоўскі прачытаў тут ужо не адну кнігу.

ВЯЗОЎСКІ: «Індэкс рэпрэсаваных» — гэта была апошняя кніга, якую я прачытаў. Потым твор у фантастычным стылі «Клятва крысиного короля» ды яшчэ некалькі. Зараз чытаю «Плавучы востраў» Жуля Вэрна. Таксама прачытаў кнігі «Курапаты», «Цуды, якія ёсьць у сьвеце», «Гісторыю баявых мастацтваў». Мы хочам, каб у нас у бібліятэцы было болей кніг беларускіх пісьменьнікаў, Васіля Быкава, Уладзімера Караткевіча ды іншых. Калі ў каго-небудзь ёсьць магчымасьць, няхай падносяць нам кнігі, мы будзем вельмі ўдзячныя.

Гэтыя амаль пяць месяцаў абаронцы Курапатаў жывуць своеасаблівай еднасьцю — без тэлебачаньня й электрычнасьці, паводле адмысловых правілаў, ва ўмовах «на выжываньне», аб’яднаныя адной ідэяй — захаваць нацыянальны нэкропаль. Апошнім часам у валанцёраў нарадзілася ідэя абвесьціць у Курапатах «Свабодную краіну Беларусь». Тлумачыць Алесь Гетман:

— Гэта краіна, свабодная ад лукашызму. Мы будзем яе бараніць. Нават амонаўцы становяцца тут іншымі людзьмі. У нас вывешаны бел-чырвона-белы сьцяг, які ніхто не здымае, а калі спрабуюць, мы яго баронім.

16 лютага 2002

У ЛЯГЕРЫ ВАЛАНЦЁРАЎ ХВАРЭЮЦЬ НА ГРЫП

Абаронцаў Курапатаў становіцца ўсё менш.

Альгерд Невяроўскі:

Цяпер тут толькі чатыры чалавекі — Глеб Вязоўскі, Антон Шкурынскі, Мікіта Сасім і Пятрусь Чуб. Выгляд ва ўсіх хлопцаў хваравіты. Гаворыць Мікіта, які ледзь падняўся з ложку:

— Няма каму больш сядзець. Было й такое, хлопцы начавалі па адным, па два чалавекі. Калі мы сыдзем, тут наогул нікога не застанецца.

Учора ўсіх цяжкахворых валанцёраў адправілі лячыцца дахаты. Але людзі не забываюцца пра Курапаты. Сёньня ў лягер завітаў гарадзенскі мастак Юрась Мацко, які прывез абаронцам харчы. Глеб Вязоўскі кажа, што сёньня валанцёры нарыхтоўваюць дровы. Яны сякуць у лесе тыя дрэвы, якія раней вызначылі лесьнікі А таксама рыхтуюць бярвёны, зь якіх пазьней будуць зробленыя новыя крыжы.

Тым часам сябры грамадзкай ініцыятывы «За ўратаваньне мэмарыялу Курапаты» зацьвердзілі сваю канцэпцыю мэмарыялізацыі ўрочышча. Асноўнай часткай мэмарыялу мусіць стаць Крыж Пакутаў.

17 лютага 2002

АЛЕСЬ ШАТЭРНІК БАЧЫЦЬ У КУРАПАТАХ МАСТАЦКІ ПОМНІК

Грамадзкая ініцыятыва «За ўратаваньне мэмарыялу Курапаты» зьбіраецца абвесьціць конкурс на найлепшы праект. Многія сябры ініцыятывы супраць узьвядзеньня ў Курапатах скульптурных кампазыцыяў. З гэтым ня згодны скульптар Алесь Шатэрнік.

Альгерд Невяроўскі:

Вядомы менскі скульптар Алесь Шатэрнік адрамантаваў нядаўна памятны знак — лаўку Клінтана. Ён не згаджаецца, што цэнтральнай кампазыцыяй будучага мэмарыялу мусіць быць Крыж Пакутаў, усталяваны там у 1989 годзе, а ўрочышча будзе толькі ляндшафтным помнікам з самаробнымі крыжамі, як на звычайных могілках. Гаворыць Алесь Шатэрнік:

— Мы ўсё ж цывілізаванае грамадзтва. І зрабіць проста могільнік — мне не ўяўляецца. Калі ўзяць гістарычны прыклад, як ствараліся помнікі, гэта звычайна былі творы мастацтва, яны маюць большае гучаньне.

У скульптара ёсьць свой праект мэмарыялу, які ён зьбіраецца вынесьці на грамадзкае абмеркаваньне. Гэты помнік ахвярам бальшавізму спадар Шатэрнік зрабіў яшчэ ў 1987 Саюзе. Алесь Шатэрнік працягвае:

— Я ў той час зрабіў кампазыцыю ў сучасных формах. Называлася яна «Лёс. Лес». Сапраўды, лёс чалавека як лес, як сьпілаваныя дрэвы. Лёсы людзей ператвараліся ў дровы. Кампазыцыя сабой уяўляла тры сьпілаваныя бервяны, і на іх стаяць тры постаці, як птушкі. Гэтая кампазыцыя навеяная ўспамінамі 1960-х гадоў. Я ехаў у горад Вятку, Кіраў на той час. Цягнік ішоў угору, а зьлева й справа былі вялікія лесапавалы. І людзі, як птушкі, стаялі на паваленых дрэвах і позіркамі праводзілі цягнік ды махалі шапкамі. Магчыма, там былі яшчэ й рэпрэсаваныя.

Гэтую мадэль помніка скульптар прэзэнтаваў на выставе 1987 году ў Полацку, а пасьля яе асобнікі набылі Музэй сучаснага беларускага мастацтва й музэй Цымбэрлі ў Нью-Ёрку. Цяпер Алесь Шатэрнік прапануе зрабіць гэтых людзей-зданяў на бярвеньні ў натуральную велічыню, а таксама дадаць да гэтай кампазыцыі дзьве вялікія шыльды, стылізаваныя пад крылы анёлаў, на якіх прапануе зьмясьціць імёны й прозьвішчы вядомых і невядомых беларусаў, што загінулі ў час бальшавіцкага тэрору. Свій помнік Алесь Шатэрнік хоча ўсталяваць у самым цэнтры ўрочышча, на Курапацкім узгорку, дзе цяпер ляжыць камень з шыльдай. На вяршыні гэтай кампазыцыі скульптар плянуе зрабіць сонцакрыж, традыцыйны для беларускага сакральнага мастацтва.

18 лютага 2002

У КУРАПАТАХ ПАБОЛЕЛА ВАЛАНЦЁРАЎ

Яны прыбіраюць тэрыторыю ўрочышча й зьбіраюцца ўсталёўваць крыжы.

Ганна Соусь:

Я ішла ў Курапаты праз падземны пераход — ён ужо амаль гатовы. Ва ўрочышчы сьнег практычна растаў, сонца падсушыла лужыны, і трапіць у лягер можна безь перашкодаў.

У намёце разам з валанцёрамі былі два амонаўцы. Міліцыянтам даводзіцца хадзіць на дзяжурства пешшу, і некаторыя заходзяць да валанцёраў пагрэцца.

АМОНАВЕЦ: Нармальныя хлопцы. Але ж па дамах трэба разьяжджацца...

— Вы мяркуеце, што гэта нікому не патрэбна?

— Тут ужо ніхто нічога ня зробіць. Застануцца Курапаты.

Кожны з валанцёраў мае ўласны досьвед дачыненьняў зь міліцыяй — і ў часе падзеяў 8 і 9 лістапада, і пазьней. Прыкладам, Ірыну Вяткіну ў часе акцыі Маладога Фронту ў Дзень сьвятога Валянціна затрымалі амонаўцы. Тым ня менш, яна ня ставіцца да іх варожа.

ВЯТКІНА: Яны ж зарабляюць грошы. Можа, яны нічога іншага ня ўмеюць, апроч як зьбіваць моладзь. Любы хло-пец любіць пабіцца, а ім за гэта яшчэ плацяць вялікія грошы.

Распавядае актывіст Пятрусь Цямашка:

— Мы наладзілі санітарны дзень. Прыбралі ў намёце, вынесьлі «буржуйку», прачысьцілі яе. Вакол прайшліся, пазьбіралі сьмецьце.

Пятрусь у Курапатах амаль зь першых дзён, калі пачалася вахта памяці. Ён адзін з тых, хто вытрымаў лютыя маразы, дажджы, моцныя вятры й галодныя дні. Пятрусь вельмі задаволены тым, што апошнім часам у Курапатах паболела добраахвотнікаў. Ягоную думку падзяляе Стася Басава:

– З надыходам вясны актыўнасьць моладзі мусіць падвысіцца.

Я пытаюся ў Антося Шкурынскага, колькі часу яшчэ ён зьбіраецца правесьці ва ўрочышчы.

ШКУРЫНСКІ: Думаю, што доўга. Пакуль ня будзе зроблены мэмарыял, трэба ахоўваць. Можа, пазьней ужо не ў намёце, але будзем патрулямі сюды хадзіць.

— Вы са сваімі сваякамі з Расеі зьвязваецеся, размаўляеце... Як яны ставяцца да таго, што Вы тут?

— Бацька сказаў бы «добра», таму што ён ведае, што гэта — мая справа, і я раблю яе шчыра. Нельга даць загінуць памяці.

Пры ўваходзе ў намёт вісяць два самаробныя сталёвыя мячы — дзесяць і дванаццаць кіляграмаў. Валанцёры часам наладжваюць адмысловыя турніры і, як рыцары ў старажытныя часы, спаборнічаюць зь мячамі ў руках. І сёньня, калі я сыходзіла, валанцёры Глеб Вязоўскі й Антось Шкурынскі распачалі спаборніцтва.

19 лютага 2002

МІЖНАРОДНЫ КОНКУРС НА ПРАЕКТ МЭМАРЫЯЛУ

Сябры грамадзкіх ініцыятываў «За ўратаваньне мэмарыялу Курапаты» і «Моладзь у абарону Курапатаў» прэзэнтавалі праект канцэпцыі мэмарыялу журналістам.

Ганна Соусь:

Курапаты ёсьць месцам згубы ахвяраў палітычных рэпрэсіяў, нацыянальным нэкропалем, абагульненым вобразам усіх ахвярных могілак у Беларусі. З канца 1980-х гадоў і па сёньняшні дзень ва ўрочышчы адбываецца стыхійная мэмарыялізацыя. З гэтага сыходзілі аўтары праекту канцэпцыі. Вось яе асноўныя тэзы:

Дзяржава павінна забясьпечыць ахоўны статус урочышча як гісторыка-культурнай каштоўнасьці першай катэгорыі. Паводле беларускіх традыцыяў ушанаваньня й аздабленьня могільнікаў, па ўсім пэрымэтры ахоўнай зоны належыць устанавіць агароджу, а таксама ўзьвесьці ўваходную браму. Устаноўлены ў 1989 годзе Крыж Пакутаў павінен застацца дамінантай будучага мэмарыялу.

Аўтары канцэпцыі лічаць мэтазгодным узьвесьці на месцы закладнога каменя помнік ці кампазыцыю, адпаведную й сумаштабную тэрыторыі могiлак. Храмы розных канфэсіяў і Музэй ахвяраў таталітарызму трэба вынесьці за межы ахоўнай зоны, каб выключыць любую магчымасьць земляных работаў у Курапатах. Мастак Аляксей Марачкін акцэнтуе ўвагу на некаторых прынцыповых момантах канцэпцыі, якія адрозьніваюць яе, прыкладам, ад канцэпцыі Беларускага камітэту міру.

МАРАЧКІН: У паралельных прапановах акцэнтуецца, што Курапаты — гэта знак прымірэньня. Не зразумела, каго й з кім будзе прымірэньне. Курапаты — гэта знак пакаяньня, знак ахвяраў палітычных рэпрэсіяў.

Што да фінансаваньня будучага мэмарыялу, дык паводле культуроляга Вацлава Арэшкі, яно можа адбывацца наступным чынам:

— Разьлічваць на істотную дапамогу дзяржавы не прыходзіцца. Хутчэй за ўсё, асноўнай крыніцай фінансаваньня можа стаць усенародны збор сродкаў.

Ці скаардынавалі свае дзеяньні актывісты грамадзянскіх ініцыятываў з будаўнікамі, што займаюцца цяпер пашырэньнем кальцавой дарогі ля Курапатаў? На гэтае пытаньне адказвае Мая Кляшторная:

— Мы абмежавалі іх тэрыторыю. Яны абавязаныя працаваць у межах той тэрыторыі, якая непасрэдна патрэбная ім для будоўлі. Яны дапамогуць і ў тым, каб паставіць знакі, засталбіць тэрыторыю.

Працягвае мастак Аляксей Марачкін:

— Пасьля таго, як улады праклалі дарогу, яны не прыпыняцца й пачнуць нешта будаваць. І тады гэтая канцэпцыя, якая прайшла апрабаваньне, абмеркаваньне, будзе тым тормазам ці кантролем таго, што будзе рабіцца ўладай.

Актывісты грамадзкіх ініцыятываў прапануюць усім жыхарам Беларусі ўзяць удзел у грамадзкім абмеркаваньні праекту. Яны зьбіраюцца правесьці адмысловыя сходы дзеля абмеркаваньня канцэпцыі ў іншых месцах згубы ахвяраў палітычных рэпрэсіяў у Беларусі, а іх вядома каля 70. Праз два месяцы пасьля ўнясеньня адмысловых зьменаў і прапановаў плянуецца абвесьціць міжнародны конкурс на праект Мэмарыялу ахвярам масавых палітычных рэпрэсіяў у Курапатах.

20 лютага 2002

НАД КУРАПАТАМІ — БЕЛ-ЧЫРВОНА-БЕЛЫ СЬЦЯГ

У лягеры застаецца няшмат валанцёраў. Многія па-ранейшаму хварэюць на грып.

Альгерд Невяроўскі:

Сёньня ў Менску значна пахаладала, падняўся моцны вецер. Калі раніцай я падыходзіў да курапацкага намёту, валанцёры толькі скончылі аднаўляць павалены ветрам комін печкі-«буржуйкі». У самім намёце было досыць халодна, і шасьцёра валанцёраў, пераважная большасьць якіх хварэе на грып, спрабавалі рэшткамі дроваў распаліць печку. Гаворыць Васіль Парфянкоў:

— У аднаго з валанцёраў, Антося, сёньня была вялікая тэмпэратура — 38,8. Вось у Чуба таксама флюс. Усе хварэюць. Зараз толькі самыя стойкія засталіся.

Мінулай ноччу ў лягеры заставаліся чатыры чалавекі, сёньня раніцай прыйшлі яшчэ двое. Напрыклад, непаўналетняя актывістка Маладога Фронту Іра Вяткіна прыходзіць у лягер ледзь не штодня і чым можа дапамагае хлопцам гатаваць ежу, весьці гаспадарку. Тыя валанцёры, што адчуваюць сябе адносна нядрэнна, сёньня займаліся нарыхтоўкай дроваў.

Сёньня валанцёры абмяркоўвалі прэзэнтаваную ўчора канцэпцыю мэмарыялізацыі Курапатаў. Кажа Васіль Парфянкоў:

— Вельмі не падабаецца, што яны ўсё вырашылі бяз нас. Яны хочуць паставіць тут лаўкі нейкія. Ня трэба тут ніякіх лавак. Плотам можна абнесьці, каб было відаць, што тэрыторыя ахоўваецца. І вартаўніка сюды пасадзіць.

Учора жыхары курапацкага лягеру зноў паднялі на флагштоку бел-чырвона-белы сьцяг. Міліцыянты гэтым разам ня мелі да валанцёраў прэтэнзіяў, а наадварот, сказалі, што іхная задача — падтрымліваць парадак і ахоўваць жыхароў лягеру.

21 лютага 2002

151 ДЗЕНЬ ПРАЦЯГВАЕЦЦА ВАХТА МОЛАДЗІ

У лягеры абаронцаў знаходзіліся тры валанцёры.

Ганна Соусь:

Тым часам пры Беларускім Саюзе Мастакоў створаная экспэртная камісія «Нэкропаль Курапаты». У яе ўвайшлі вядомыя мастакі й мастацтвазнаўцы, якія зоймуцца наладжваньнем міжнароднага конкурсу на найлепшы праект мэмарыялу. У плянах камісіі — правядзеньне мастацкіх аўкцыёнаў дзеля збору сродкаў на мэмарыял.

22 лютага 2002

АБАРОНЦЫ ЗЫЧАЦЬ ПЕРАМОГІ БЕЛАРУСКІМ ХАКЕІСТАМ

Паводле Сержука Высоцкага, перамога беларускіх хакеістаў над швэдамі пэўным чынам зьвязаная і з барацьбой за Курапаты.

Ганна Соусь:

Яшчэ ідучы падземным пераходам, чую гук пілы. Каля намёту Сяржук Высоцкі й жыхар Зялёнага Лугу спадар Яўген пілуюць дровы.

ВЫСОЦКІ: Вось такое бервяно, калі пакалоць, то якраз хопіць на цэлы дзень дакладна й яшчэ на частку ночы.

У валанцёраў нарэшце скончыліся праблемы з ацяпленьнем намёту. Працягвае Глеб Вязоўскі:

— Учора спадар Валянцін прывез грузавік дроваў. Сёньня ізноў былі замаразкі, мінус дзесяць, але ж пратрымаліся.

Глеб адчувае сябе не зусім добра, ён быў бадай адзіным з валанцёраў, хто дагэтуль не захварэў на грып, але цяпер хвароба, напэўна, адолела й яго. Валанцёры адзначаюць, што апошнім часам цікавасьць да Курапатаў павялічылася. Надоечы ў лягеры правёў ноч карэспандэнт «Белорусской газеты», ён цяпер рыхтуе рэпартаж пра абаронцаў Былі й іншыя наведнікі. Пра іх распавядае Антось Шкурынскі:

— Учора прыходзіла бабулька з чарнобыльскага раёну, пыталася, ці магчыма атрымаць сьпіс людзей, якія былі расстраляныя ў Курапатах. Прыходзілі міліцыянты, мы прайшлі зь імі да лавы Клінтана, дык яны кажуць: «А гэныя мярзотнікі, як гэта дарогу па касьцях будаваць. Малайцы, што вы тут трымаецеся, удачы вам!»

Большасьць абаронцаў — заўзятары, і яны пільна сочаць за выступамі беларускай зборнай на Алімпіядзе ў Амэрыцы. Сяржук Высоцкі ўзгадвае, зь якой радасьцю ўспрынялі валанцёры перамогу беларускіх хакеістаў над швэдзкай зборнай:

— Ня толькі Аляксандар Лукашэнка любіць хакей. Многія з нас любяць футбол, хакей. Нават некаторыя хакеісты — мае знаёмыя. Прыкладам, Аляксандар Бяляеў, адзін з трэнэраў беларускай зборнай, браты Панковы. Вядома, што вельмі спачувае беларускаму руху Аляксандар Андрыеўскі. Мяркую, гэтая перамога — за тыя малітвы, што былі тут у Курапатах і тых людзей, якія былі вакол іх.

Сёньня ўвечары абаронцы зноў будуць перажываць за беларускую зборную.

23 лютага 2002

АМОНАЎЦЫ ХАЦЕЛІ САРВАЦЬ НАЦЫЯНАЛЬНЫ СЬЦЯГ

Сёньня ў лягер валанцёраў прыехаў патруль амонаўцаў.

Альгерд Невяроўскі:

Валанцёры здымаць сьцяг адмовіліся, і амонаўцы былі вымушаныя пакінуць урочышча. Цягам сёньняшняга дня восем добраахвотнікаў займаліся працамі па гаспадарцы, а таксама добраўпарадкаваньнем тэрыторыі ўрочышча.

23 лютага 2002

МАСТАКІ ЗЬБІРАЮЦЦА ЛАДЗІЦЬ АЎКЦЫЁНЫ

Днямі пры Беларускім Саюзе Мастакоў створана экспэртная камісія «Нэкропаль Курапаты».

Альгерд Невяроўскі:

У яе склад увайшлі мастакі Мікола Купава і Аляксей Марачкін, скульптары Алесь Шатэрнік ды Алесь Дранец, мастацтвазнаўца Яўген Шунейка ды некаторыя іншыя творцы. Пра мэты гэтай камісіі распавядае яе ініцыятар Мікола Купава:

— Мэта нашай камісіі — акумуляваць усе тыя ідэі й напрацоўкі, якія цяпер высьпяваюць у грамадзтве. Нельга ж такую справу высокага духоўнага значэньня пусьціць на самацёк. Тут патрэбнае прафэсійнае вока й прафэсійныя адносіны да таго, што будзе там рабіцца.

На старшыню экспэртнай камісіі абраны Аляксей Марачкін. Камісія мае грамадзкі характар. Яе сябры не зьбіраюцца прасіць у дзяржавы сродкаў на ўзьвядзеньне мэмарыялу, а вырашылі зарабіць грошы самі. Мікола Купава працягвае:

— Правесьці некалькі аўкцыёнаў па продажу сваіх твораў для таго, каб запачаткаваць фундацыю. Я думаю, што ў гэтай справе дапамогуць іншыя арганізацыі, структуры. Гэта павінна быць усенароднае рушэньне.

24 лютага 2002

НА ВАЛАНЦЁРКУ НАПАЛІ НЕВЯДОМЫЯ

Мінулая ноч у Курапатах прайшла вельмі неспакойна.

Альгерд Невяроўскі:

Раніцай ва ўрочышчы ішоў мокры сьнег, і ў намёце каля печкі сядзелі чатыры валанцёры. Над лягерам па-ранейшаму лунае бел-чырвона-белы сьцяг. Будаўнічыя работы на дарозе не вяліся, і таму добраахвотнікі былі занятыя гаспадарчымі справамі. Настрой у хлопцаў даволі сумны. Спачатку яны ўвогуле не хацелі гаварыць пра прычыну такога настрою. Пасьля старшы ў лягеры Алесь Гетман усё ж распавёў:

— Ноччу спрабавалі згвалтаваць адну нашу дзяўчыну, з «Маладых сацыял-дэмакратаў». Мы езьдзілі лавілі тых хлопцаў, што спрабавалі яе згвалтаваць.

Паведамляць нейкія падрабязнасьці гэтага інцыдэнту валанцёры не захацелі, заявіўшы, што з бандытамі яны разьбяруцца самі. Вядома толькі, што дзяўчыне Людзе ледзь удалося ўцячы ад гвалтаўнікоў, пасьля чаго яна прыбегла ў лягер і распавяла, што на яе напалі. Некалькі валанцёраў пабеглі ў мікрараён, знайшлі хуліганаў і, як прызналіся, пагаварылі зь імі па-мужчынску.

Сёньня абаронцы разьбіралі на дровы вялікія шчыты з дошак, якія прывезьлі ў лягер актывісты ініцыятывы «За ўратаваньне мэмарыялу Курапаты». Як гавораць валанцёры, апошнім часам праблемаў з харчаваньнем у іх няма — ежу прывозяць прадстаўнікі грамадзкай ініцыятывы і простыя людзі, што наведваюць лягер. Адна з такіх добраахвотніц — спадарыня Вера, яна прынесла сёньня капусты й алею. Гаворыць спадарыня Вера:

— Я слухаю перадачы, чытаю газэты і вельмі занепакоеная нашай сытуацыяй. Зьнікаюць людзі. Абаронцы Курапатаў таксама ў такой сытуацыі, на холадзе, гэта ж ня дома.

Хворыя. І я вельмі перажываю за ўсё гэта.

Калі я пакідаў Курапаты, па дарозе сустрэў яшчэ некалькі >чалавек — яны йшлі ў бок лягеру наведаць валанцёраў і >падтрымаць іх.

25 лютага 2002

МІКОЛА КАНАШ ПРАПАНУЕ СТВАРЫЦЬ У КУРАПАТАХ КРЫЖОВУЮ ГАРУ

Ва ўрочышчы трэба стварыць мэмарыял накшталт літоўскай Крыжовай гары. Гэтак мяркуе былы вязень ГУЛАГу Мікола Канаш са Жлобіна.

Ганна Соусь:

Кожны вязень сталінскіх лягераў павінен паставіць у Курапатах свой крыж, на якім будзе пазначаны ягоны лягерны нумар.

КАНАШ: Калі людзі будуць ахвяроўваць сродкі, кожны захоча крыж паставіць. А калі гэта былыя нявольнікі, хай на крыжы яны паставяць свой нумар. Нас інакш не называлі, толькі па нумары. Мы былі ня людзі, нумары як на аўтамабілі ў нас на сьпінах былі напісаныя. Я б выслаў грошы, бо сам туды ня зьежджу, і хачу, каб нехта на гэтую суму зрабіў крыж, які б стаяў у Курапатах.

Мікола Канаш хоча, каб на ягоным крыжы быў напісаны й лягерны нумар ягонай жонкі Сафіі Канаш, зь якой ён пазнаёміўся, працуючы на шахце ў горадзе Інта, Комі АССР. А трапіў спадар Канаш у ГУЛАГ праз тое, што ў часе другой сусьветнай вайны, у 1943 годзе, стаў сябрам Саюзу Беларускай Моладзі.

КАНАШ: Мы вывучалі там беларускія песьні, першым чынам гімн «Мы выйдзем шчыльнымі радамі», крыху гісторыі, маршавалі, уздымалі сьцяг. У 1944 годзе, калі прыйшло, так бы мовіць, вызваленьне, мяне забралі ў савецкае войска.

Арыштавалі Міколу Канаша толькі ў 1948 годзе ў Петразаводзку. Ён дагэтуль памятае тамтэйшую ўнутраную турму.

КАНАШ: Сядзеў у адзіночцы, выклікалі звычайна ноччу або днём, калі абед, каб я не харчаваўся. Спаць зрэдку давалі. Пасьля тры месяцы судзілі — далі мне дваццаць пяць гадоў. Празь нейкі час накіравалі ў ленінградзкія «Кресты». Быў я ў 90-й камэры, было нас 89 чалавек. Ляжалі. Калі трэба было павярнуцца, дык варочаюцца ўсе, а калі падняўся, то твайго месца ўжо няма.

Пасьля «Крестов» Мікола Канаш трапіў у Комі АССР. У 22 гады давялося працаваць з адбойным малатком у шахце за 1 кіляграм 200 грамаў чорнага мокрага хлеба на дзень. Так прайшлі восем гадоў.

КАНАШ: Я заўсёды выпрацоўваў норму на 120 і больш адсоткаў. Нам сказалі — вызваляць тых, хто будзе мець адпрацаваным паўтэрміну. Пасьля сьмерці Сталіна былі залікі. І я набраў 12 з паловай гадоў — год за два.

За цяжкую рабскую працу ў ГУЛАГу Мікола Канаш атрымаў у 1992 годзе пасьля рэабілітацыі кампэнсацыю — каля 60 тысяч рублёў. Набыў тады за гэтыя грошы каляровы тэлевізар і мапэд. Жыве цяпер ён разам з жонкай спадарыняй Сафіяй у Жлобіне ў невялічкай двухпакаёвай кватэры. Пэнсіі хапае толькі на харчаваньне, вопратку даўно ўжо не набываюць, але на жыцьцё ня скардзіцца, бо зьведаў значна горшыя часы. Спадар Мікола ўзначальвае Жлобінскую арганізацыю ахвяраў палітычных рэпрэсіяў.

КАНАШ: Каля 60 чалавек нас у Жлобіне, але ў арганізацыі толькі 12. Гэта пераважна людзі пацярпелыя. Жывуць больш-менш нармальна, таму што маюць хаты, агароды, свая бульба, свая цыбуля, таму ня вельмі гэтым цікавяцца.

Сам Мікола Канаш пільна сочыць за падзеямі вакол Курапатаў, атрымлівае інфармацыю ў асноўным з Радыё Свабода і спадзяецца, што нарэшце ў Курапатах будзе створаны мэмарыял.

26 лютага 2002

ПЯЦЬ МЕСЯЦАЎ ВАХТЫ

На «буржуйцы» ў намёце стаіць рондаль з гарачай вадой, хутка валанцёры пачнуць гатаваць звыклую макарону з тушанінай.

Ганна Соусь:

Спадар Яўген падкідвае ў «буржуйку» сухія дровы. Ён жыве ў суседнім мікрараёне, часта наведвае абаронцаў Курапатаў.

ЯЎГЕН: Дапамагаю хлопцам, усё ж я старэйшы. Зрабіў ім два тапарышчы. Нейкія парады даю. Трэба закончыць ужо гэтую справу — агароджу каб зрабілі, каб ахова была. Каб уся краіна й горад адчулі, што тут ня месца для выгулу сабак...

Эпідэмія грыпу ў Курапатах ужо скончылася, але многія валанцёры зараз пакутуюць ад наступстваў хваробы. Антось Шкурынскі пачуваецца сёньня ня вельмі добра.

ШКУРЫНСКІ: У Цімоха Сугакі пайшло ўскладненьне на вушы, а ў мяне на лёгкія — бранхіт. Спрабую лекавацца, чым магу. Нам прыносяць розныя вітаміны, прымушаюць есьці мёд. Спрабуем лячыцца, але яшчэ й працаваць трэба.

У мінулую нядзелю споўнілася роўна пяць месяцаў, як тут пачалася вахта памяці. Многія прыйшлі павіншаваць валанцёраў з гэтай датай. Бабулькі, як іх называюць валанцёры, прынесьлі пірагоў і прысмакаў. Глеб Вязоўскі, які зь першых дзён бярэ ўдзел у вахце памяці, спадзяецца, што ўвесну да сталых абаронцаў далучацца новыя.

ВЯЗОЎСКІ: Людзей не хапае. Людзі тут ужо маральна стаміліся, дзяжураць ужо вельмі шмат, таму трэба калі-нікалі, хоць раз на два тыдні, выяжджаць у горад, каб крыху разьвеяцца.

Пакуль ідзе нашая гутарка, макарона з тушанінай амаль гатовая. Скончыўшы кухарскія справы, Алесь Гетман пачынае падсумоўваць вынікі пяцімесячнай вахты:

— Шмат чаго мы дасягнулі. Зараз тут будзе пабудаваны мэмарыял. Гэта ўсё цягнецца амаль 13 гадоў. А цяпер моладзь паказала, што яна больш працаздольная. Мяркую, калі б мы тут не сядзелі, тут нічога б не пабудавалі яшчэ дзесяць гадоў.

Алесь Гетман паказвае мне кнігі, што надоечы зьявіліся ў курапацкай бібліятэцы — гэта «Кар’ер» Васіля Быкава, брашуры пра Курапаты, Хатынь і Трасьцянец, усе творы прысьвечаныя трагічным падзеям у гісторыі Беларусі. Але мэмарыял створаны пакуль толькі ў Хатыні.

27 лютага 2002

УЛАДАЛЬНІК АРХІВУ ПРАПАНУЕ СТВАРЫЦЬ ФІЛЬМ

Фатограф Уладзімер Кармілкін прапануе стварыць фільм «Дарога на Курапаты-2» на падставе ягонага архіву відэа- і аўдыёзапісаў.

Ганна Соусь:

У кватэры Ўладзімера Кармілкіна сабраны ўнікальны архіў. Тут і рэчы ахвяраў сталінскіх рэпрэсіяў, якія былі знойдзеныя ў часе раскопак пры канцы 1980-х — гліняныя кубкі, іржавы дрот, запальнічкі Спадар Уладзімер захаваў нават стужкі зь вянкоў, якія калісьці ўскладалі ў Курапатах.

На сьценах кватэры — бел-чырвона-белыя сьцягі, якія людзі ў розныя гады несьлі ў Курапаты Свае першыя здымкі пра Курапаты спадар Кармілкін зрабіў у часе вядомага мітынгу на Дзяды ў 1988 годзе. З таго часу цягам амаль 14-цi гадоў ён здымаў усе шэсьці й мітынгі ва ўрочышчы. У ягоным архіве ёсьць фатаграфіі пра візыт Біла Клінтана й пра сёлетняе аднаўленьне разбуранага мэмарыяльнага знаку.

На стале ў спадара Ўладзімера — апошні альбом пра Курапаты з унікальнымі кадрамі. Вось крыжы, якіх ужо няма пасьля падзеяў 8 і 9 лістапада, вось грузавікі завальваюць людзей пяском, надпісы на расьцяжках, якія разарвалі амонаўцы, ды шмат іншага, што стала ўжо гісторыяй.

КАРМІЛКІН: Гэтых здымкаў вельмі шмат, і напэўна ні аднаго, ні двух альбомаў ня хопіць, каб за столькі гадоў усё надрукаваць.

Уладзімер Кармілкін мае ўнікальную фанатэку — запісаныя на аўдыёкасэтах галасы ўсіх, хто выступаў у Курапатах на працягу больш чым дзесяці гадоў. Вось, прыкладам, фрагмэнт выступу Зянона Пазьняка ў Курапатах на Дзяды ў 1991 годзе.

ПАЗЬНЯК: Вельмі важна прыйсьці памянуць гэтыя мясьціны, памянуць нашых продкаў, і гэта дасьць нам духоўную сілу.

Ужо некалькі гадоў спадар Уладзімер захоўвае і відэа-стужкі пра Курапаты. Сёньня мы разам зь ім яшчэ раз паглядзелі кадры пра падзеі 8 і 9 лістапада. Уладзімер Кармілкін мяркуе, што з гэтага матэрыялу можна стварыць працяг фільму «Дарога на Курапаты».

КАРМІЛКІН: Міхаіл Жданоўскі зрабіў цікавую кінастужку пра Курапаты, Аляксандар Лукашук быў аўтарам сцэнару гэтага фільму. Хацелася б, каб быў працяг — «Дарога на Курапаты-2».

Уладзімер Кармілкін спадзяецца, што знойдуцца людзі, якія здолеюць ажыцьцявіць гэтую ідэю і скарыстаюць ягоныя аўдыё- і відэаархівы. Да таго ж усе дакумэнты пра Курапаты, якія спадар Уладзімер карпатліва зьбірае, маглі б стаць экспанатамі музэю ў Курапатах.

27 лютага 2002

АБАРОНЦАЎ СПРАБАВАЛІ АТРУЦІЦЬ

Невядомыя падкінулі ў намёт валанцёраў нейкае хімічнае рэчыва з задушлівым пахам. Хлопцы пачалі ванітаваць і задыхацца.

Ганна Соусь:

Калі яны выбеглі з намёту, дык заўважылі, як два чалавекі беглі ў бок лесу. Алесь Гетман мяркуе, што гэта была правакацыя спэцслужбаў, якая мела за мэту прымусіць валанцёраў пакінуць урочышча. Надоечы Курапаты наведаў старшыня фонду «Дзецям Чарнобылю» Генадзь Грушавы. Ён прывез валанцёрам харчоў і паабяцаў падтрымку й надалей.

28 лютага 2002

НАМЁТ ВАЛАНЦЁРАЎ ЗАЛІВАЕ ВАДОЙ

У Курапатах будаўнікі, капаючы канаву пад вадавод, знайшлі чалавечую костку. Валанцёры запрасілі археолягаў.

Ганна Соусь:

Костку адшукалі ў лясным масiве з боку дарогі блізу мікрараёну. Будаўнікі адразу ж аддалі знаходку валанцёрам, парэшткі захоўваюцца цяпер у іхным намёце. Заўтра ў Курапаты прыйдуць археолягі. Костка невялікая, крыху больш за 20 сантымэтраў. Сёньня з самай раніцы абаронцы змагаліся з наступствамі адлігі. Гаворыць Глеб Вязоўскі: