Добры дзень, мая Шыпшына

Голасам шчырай любові

Чытач, які зацікаўлена сочыць за развіццём беларускай літаратуры, радуецца далучэнню да яе ўсё новых і новых таленавітых аўтараў, напэўна, вылучыў і імя Уладзіміра Арлова. Варта ўчытацца ў апавяданні, як ўсё большую пэўнасць набывае адчуванне натуральнасці манеры, стылю і мовы маладога празаіка, трывалай угрунтаванасці яго твораў у нацыянальныя традыцыі, прывязанасці да тутэйшай зямлі.

Усцешна тым больш, што ў нашу літаратуру на гэты раз уваходзіць аўтар не з далёкай ад індустрыяльных цэнтраў глыбінкі, дзе ўсё яшчэ бруяць крынічныя ручаіны спрадвечнай мовы, а з сучаснага шматлюднага і шматгалосага рада. У гэтага горада, праўда, апрача вядомага на ўвесь ет нафтаперапрацоўчага завода, ёсць яшчэ і багатая гісторыя, памяць пра веча, пра славутага Усяслава Чарадзея, пра паходы і сечы, якія множылі славу старажытнай беларускай зямлі. Полаччына разам з гэтым, апрача мужных ратнікаў, падаравала славянству вялікага асветніка, руплівага збіральніка і дбайнага памнажальніка высокай мудрасці Францыска Скарыну, які з глыбока ўсвядомленай патрыятычнай годнасцю гаварыў пра свой радавод, пра сваё паходжанне «із слаўнага места Полацка».

Ці не адчуванне і ўсведамленне асабістай далучанасці да каранёў, да першавытокаў Бацькаўшчыны паспрыяла таму, што Уладзімір Арлоў пасля заканчэння школы паступае на гістарычны факультэт Белдзяржуніверсітэта. Навучанне не абмяжоўвалася старанным засваеннем абавязковай праграмы — паралельна з гэтым ішло актыўнае грамадзянскае пасталенне, прыходзіла глыбокае ўсведамленне сябе сынамі роднага народа, сваёй зямлі, сацыялістычнай Айчыны.

Я не агаварыўся, ужыўшы множны лік. Справа ў тым, што такія адносіны да жыцця і вучобы былі ўласцівы не аднаму Уладзіміру Арлову. Яму, трэба сказаць, пашанцавала на сяброў, якія шмат у чым вызначалі маральную і духоўную атмасферу курса.

Не растрачваць сябе на дробязі, не ганяцца за ілюзорнымі каштоўнасцямі і ўяўнымі прывідамі асалоды і шчасця, а дбаць пра духоўнае пасталенне, шукаць і знаходзіць трывалыя апірышчы ў жыцці, выхоўваць з сябе свядомых грамадзян Радзімы — вось на якія прынцыпы арыентаваліся маладыя людзі. У іх жыло высакароднае імкненне прысвяціць сябе служэнню роднай зямлі, народу, яго гісторыі і культуры. Ці не адсюль браў выток творчы пачатак, імкненне не толькі ведаць сваю мінуўшчыну, але і асэнсоўваць яе ў мастацкім слове. Узнікла і паспяхова рэалізавалася ідэя выдання машынапіснага часопіса «Мілавіца», актыўнымі аўтарамі і выдаўцамі якога сталі многія колішнія студэнты гістарычнага факультэта.

Па-рознаму склаўся іх лёс. Большасць, як і належыць, прысвяціла сваё жыццё даследаванню роднай гісторыі. Спадзяюся, што не адна з яе старонак праясніцца, дзякуючы іх сумленнай працы.

З вершаў на старонках «Мілавіцы» пачынаў і Уладзімір Арлоў. Хто ведае, ці не гэта сталася своеасаблівым пабуджальнікам на далейшую, ужо ў прозе, творчую працу, ці не згаслі б тады мо яшчэ і не дастаткова ўсвядомленыя імпульсы, каб не трапілі ў спрыяльную для росту і пасталення мікраатмасферу сяброўскага разумення, спагады і падтрымкі. Гэта вельмі важна, асабліва на пачатку дарогі, каб ты быў не адзін, не адчуваў сябе самотным, пазбаўленым духоўнай еднасці, а быў сярод роднасных па духу людзей, якія ў сукупнасці ўтвараюць культурнае асяроддзе. Будучы цяпер ужо празаікам з вопытам, са сталай прапіскай на старонках рэспубліканскай перыёдыкі, Арлоў шмат робіць дзеля таго, каб стварыць спрыяльную атмасферу тым, хто спрабуе свае сілы ў літаратуры.

Тут патрэбна невялікае тлумачэнне: пасля універсітэта Уладзімір едзе на родную Полаччыну, набывае новую для сябе кваліфікацыю журналіста і па сённяшні дзень працуе намеснікам рэдактара наваполацкай гарадской газеты «Химик», а заадно і кіруе літаратурным аб'яднаннем «Крыніцы». Яго немалая заслуга ў тым, што сярод раённых літаб'яднанняў наваполацкае адно з самых моцных. Нават не кожная вобласць, бадай, зможа пахваліцца, скажам, такімі маладымі перспектыўнымі празаікамі, як Ірына Жарнасек, Міхась Барэйша, Лявон Неўдах, Вінцэсь Мудроў...

Але гаворка наша, зразумела, сёння пра творчасць Уладзіміра Арлова. У чытача можа ўзнікнуць найперш такое пытанне: чым гэтая творчасць адметная на фоне напісанага маладымі беларускімі празаікамі? Найбольш, вядома, сваёй сутнасцю. А яна неадлучная ад асобы аўтара. Калі мы гаварылі пра прынцыпы, якімі кіраваліся ў жыцці сябры і аднакурснікі Арлова, то тут трэба дабавіць, што вернасць ідэалам маладосці знаходзіць натуральны працяг у творах аўтара кнігі «Добры дзень, мая Шыпшына».

Мяняючы прафесію, Арлоў не памяняў сваіх поглядаў, сваіх адносін да жыцця, не забыў таго, што яму дала вучоба на гістарычным факультэце. Памяць мінулага так ці іначай прысутнічае ў яго творах, што ўнутрана збліжае іх з духоўнай спадчынай асабліва дарагога ўсім нам Уладзіміра Караткевіча, які так заўчасна-нечакана адышоў ад нас.

Вельмі ж падобныя вытокі ў гэтых пісьменнікаў — абодва нарадзіліся на Віцебшчыне, выхоўваліся ва ўмовах гарадской рэчаіснасці, абодвум уласціва пачуццё гарачай любові да роднай Бацькаўшчыны. Праўда, напісанае старэйшым наўрад ці ўкладзецца ў важкі дзесяцітомнік, яго ж нашчадак толькі выходзіць да чытача з першай кніжкай. Але ў яго, як кажуць, усё яшчэ наперадзе. I ў першую чаргу ад самога будзе залежаць, як ён здолее распарадзіцца сваім жыццём і надзеленым прыродай талентам. Радуе, што адносіны да творчасці ў Арлова сур'ёзныя, што ён не марнуе свой час на пустое, што прыкметна расце і сталее на нашых вачах.

Арлоў сваёй творчасцю падцвярджае, што арганічным беларускім пісьменнікам можа быць як выхадзец з вёскі, лексічным, сінтаксічным і стылёвым грунтам для якога з'яўляецца нейкі канкрэтны дыялектны пласт мовы, так і сучасны гараджанін. Яму, праўда, звычайна значна цяжэй даецца непасрэднасць адчування самой стыхіі самабытнага быцця народа, у тым ліку і яго выяўлення ў мове: тое, што вясковаму жыхару пераходзіць ад продкаў у спадчыну ў якасці дармовага, а на самай справе неацэннага і нічым іншым не заменнага скарбу, гараджаніну трэба здабываць нялёгкімі намаганнямі. I патрэбна моцная сіла духу, сапраўдны талент, каб выйсці поўным пераможцам з нялёгкай барацьбы з сабой за сябе самога.

Любоў да Бацькаўшчыны ў Арлова неадлучна ад любові да Слова. Гэтая любоў абуджае да творчасці, кліча шукаць моўныя залацінкі як у жывых дыялектах, так і адраджаць словы ад заўчаснага забыцця, уваскрашаючы іх са старонак помнікаў старабеларускага прыгожага пісьменства.

Прываблівае, што Арлоў не самапаўтараецца, не ідзе па інерцыі па знойдзеных хадах і каляінах, а знаходзіць цікавыя сюжэты, адкрывае новыя характары, афарбоўвае твор своеасаблівым настроем. Перад намі маладая проза ў лепшым разуменні значэння гэтага тэрміну — маладая не толькі ўзростам аўтара і герояў, а душэўнай няўрымслівасцю, пошукам, свежасцю пачуццяў, чысцінёй погляду на свет, бескарыснасцю і высакароднасцю памкненняў.

Арганічна ўпісваючыся ў нацыянальную традыцыю, творчасць Арлова разам з гэтым падключана да пошукаў сучаснай савецкай прозы. Аднак і там і тут яна не эксплуатуе знойдзенага папярэднікамі, а народжана жыццём, станам неспакойнай душы маладога чалавека апошніх дзесяцігоддзяў XX стагоддзя.

Аўтар імкнецца пазбягаць апісальнасці і бытавізму, якія вельмі часта шкодзяць нашай прозе, стараецца пісаць ёміста і лаканічна, з падтэкстам. У яго апавяданнях значную ролю адыгрывае настрой, які дапамагае кампенсаваць пэўную недагаворанасць у раскрыцці ўзаемаадносін і характараў герояў.

У імкненні бачыць і паказваць чалавека ў тонкіх, захаваных ад чужога вока перажываннях заўважаецца ўнутраная роднасць з творчасцю М. Стральцова, а ў тым, што герой, высаджваючы пасажыра, «выкідвае коніка», пэўны ўплыў В. Шукшына, героі якога таксама дзейнічаюць амаль заўсёды стыхійна і незапраграмавана, быццам знарок насуперак звыклым жыццёвым нормам і правілам. Гаворка ідзе пра апавяданне «Водсвет валошак», якое ўяўляе сабой не спалучэнне дзвюх розных манер, а арганічны сплаў, у якім пераважае не запазычанае, а арганічна сваё па мастацкіх характарах, думках і настроях.

Гэта ж можна сказаць і пра апавяданне «Певень». Аўтар, ідучы ў рэчышчы шукшынскай традыцыі, не эксплуатуе адкрытыя выдатным рускім празаікам характары, сітуацыі і праблемы, а ідзе ад канкрэтнага беларускага жыцця. Адзначым тое, што пры ўсёй парадаксальнасці і камічнасці абмалёванага выпадку не дзеля смеху напісаны гэты твор. Пісьменнік не камізуе знарок характар вясковай бабулькі, а пераканаўча раскрывае душу жывога чалавека ад зямлі, па кантрасце з якім адмалёвана сучаснае гарадское мяшчанства. Ды справа не ў знароклівым супрацьпастаўленні вясковага чалавека гарадскому, а ў сцверджанні чуласці, дабрыні, душэўнай шчодрасці і спагады, якія павінны запанаваць паўсюль, як у горадзе, так і ў вёсцы. Празаік у апавяданні здолеў перадаць саму атмасферу нібы вулей растрывожанага будынка, намаляваць масавыя сцэны. Твор гэты драматургічны, ён можа быць асновай невялікага радыётэлеспектакля, з поспехам чытацца са сцэны.

Праграмным уяўляецца апавяданне «Добры дзень, мая Шыпшына», якое дало назву кнізе. Расказваецца ў ім пра знаёмства беларускага хлопца, гісторыка па прафесіі і прызванні, з літоўскай дзяўчынай, паміж якімі ўзнікае пачуццё кахання.

«Аднойчы ты сказала:

— Каханне — найвышэйшае з усяго, што народжана жыццём.

— Не,— сказаў я.— Любоў да роднай зямлі вышэй». Думка пра грамадскае прызначэнне чалавека, пра яго вернасць высокім ідэалам пранізвае таксама аповесць «I вярталіся мы...», якая, безумоўна, заслугоўвае і патрабуе асобнай разгорнутай гаворкі.

Празаік прамаўляе да нас голасам шчырай любові да чалавека, да зямлі, на якой мы жывём і пра якую ўсе павінны дбаць і клапаціцца.

Яўген Лецка

Горад ціхамірна спаў салодкім досвітным сном. Спалі чысценькія двары з аднолькавымі арэлямі, пясочніцамі і столікамі для даміно. Снілі штосьці прыемнае высокія гожыя дамы. I самыя лепшыя сны бачыў новы, зграбны і вясёлы, быццам цацка, дзевяціпавярховік з блакітнымі балконамі. Некалькі дзён па яго лесвіцах людзі клапатліва цягалі гарнітуры, тэлевізары і дываны, і цяпер, прытомлены ўлазінамі, дом шчасна спаў, як збеганы за дзень хлапчук.

Але тут прычынілася нешта неверагоднае. Па аксамітавай цішыні летняга світанку, што вялікім сонным возерам разлілася над дзевяціпавярховікам, над усім гэтым новым горадам, дзе не было ніводнага драўлянага дома, па гэтай утульнай цішыні раптам дзесьці паміж зямлёй і небам чыста, з першабытнай звонкай радасцю ўцымбаліў певень. Гром з ясных нябёсаў здаўся б, напэўна, меншым дзівам, чым шчырае адвечнае «ку-ка-рэ-ку-у!», якое выбухнула між вышынных гарадскіх камяніц і імгненняў колькі яшчэ неяк здзіўлена звінела, блукаючы сярод іх.

У вокнах новага дома мільганула з дзесятак заспаных неўразуменных твараў, а ў адной з кватэр прачнуўся і сеў у ложку, лыпаючы вачыма, лысаваты мужчына. Ён прыгаломшана і няўцямліва паглядзеў па баках і на жонку, якая варочалася ў сне, і, мабыць, падумаўшы, што прыблюзнілася, супакоіўся і лёг. Але не паспеў заснуць, як, здаецца, над самым яго вухам зноў, яшчэ званчэй і пераможней, з зухаўскімі каленцамі прагарлаў певень.

Мужчына раззлавана сунуў ногі ў пантофлі, накінуў халат і выйшаў на балкон.

На двары, што купаўся ў рэдкім прыцемку, не было ні душы. Мужчына паскроб пальцам нос, прамармытаў нешта пагрозлівае пра «даўгагрывых» і хацеў быў вяртацца, аднак яго ўвагу забралі дзіўнаватыя гукі з суседняга балкона. Мужчына з апаскаю перагнуўся цераз перабой і аслупянеў: па суседстве асвойтана і самавіта, па-гаспадарску выпінаючы грудзі, пахаджаў важнецкі чырвоны певень з доўгай зеленавата-чорнай касой і хвацкім пурпуровым грабянём набакір.

— Чорт ведае што! — ачуўшыся ад гэткага відовішча, уголас сказаў мужчына.— Хутка кракадзілаў на балконах трымаць будзем!

...У той жа дзень па доме разнеслася чутка, што ў першым пад'ездзе жыве без клёпкі ў галаве бабулька, у якой на балконе навязаны певень.

Назаўтра певень зноў устурыў суседзяў.

Увечары ля пад'езда сам сабой сабраўся ладны збой жыхароў. Большасць — відаць было па іранічных тварах — пачулі, аб чым гаворка, і спыніліся проста паслухаць ды пасмяяцца. Але былі і настроеныя менш памяркоўна. Вяла рэй мажная, не першай маладосці хімічная бландзінка з чацвёртага паверха.

— Дзве ночы не сплю! — сакатала бландзінка так часта, што заставалася загадкай, як гэта яна паспявае яшчэ і дыхаць.— На адных таблетках трымаюся! Столькі год пашырэння чакалі, і вось табе! Радуйся! Сёння ў тры гадзіны загарлапаніў. А крычыць як! Быццам узмацняльнік у яго там.

— Трэба пісаць! — сказаў нейкі ўмудроны жыццём чалавек.

— Ды ўжо ж, у зубы глядзець не буду! — паабяцала бландзінка.

— Ну што тут кепскага, таварышы? Прачнуцца з пеўнем — гэта ж цу-доў-на! — прымірэнча сказаў малады мужчына ў жоўтай тэнісцы.— Мне, напрыклад, вёска адразу ўспамінаецца, сена, сырадой... Прывыкнем, таварышы, і радавацца будзем, ганарыцца: ні ў кога няма, а ў нас — свой певень. Яшчэ дзякуй бабулі скажам.

Бландзінка змерыла жоўтую тэніску калючым позіркам.

— Вы на сёмым паверсе, можа, і скажаце, а мне хутка не прадыхнуць будзе. Не тое, спаць як людзі,— паветрам падыхаць на балкон не выйдзеш. Цяпер певень, а там, чаго добрага, карову ёй захочацца. Я і ў санстанцыю напішу: хай прыйдуць палюбуюцца.

Акурат тут падышоў ужо знаёмы нам лысаваты мужчына. Збой, што быў развесяліўся, адразу неяк пацішэў.

— Таварышы, таварышы! — паморшчыўся, быццам адкусіў кіслага яблыка, мужчына.— Папрашу не гарачыцца. Не трэба самадзейнасці. Я сам збіраюся зараз зайсці і пагутарыць з грамадзянкай, растлумачыць ёй сітуацыю.

Бландзінка з павагай і надзеяй праводзіла яго вачыма.

Дзверы адчыніла нізенькая, апранутая па-вясковаму і досыць жвавая яшчэ бабка гадоў на шэсцьдзесят з гакам.

— Я да вас,— строга сказаў лысаваты мужчына.

— Заходзь, дзетухна, заходзь,— чамусьці ўзрадавалася, заўсміхалася ўсім сваім круглым маршчыністым тварам гаспадыня.— Добранькі табе дзянёчак.

— Добры дзень,— суха адказаў госць.— Значыць, гэта вы тут жывяце?

— Я, я,— заківала бабка.— Паўлінай мяне завуць. Ды ты праходзь, дзетухна, садзіся.

Мужчына скептычна абвёў вачыма жалезны ложак з нікеляванымі шышачкамі на білцах, высокую нехлямяжую шафу, свойскі стол на тоўстых нагах, зашклёныя асадкі з пажоўклымі фотаздымкамі, альясы на акне і некалькі старамодных фанерных крэслаў з круглымі гнутымі спінкамі.

— Ну, як уладкаваліся? — Ён з асцярогаю апусціўся на адно з крэслаў. Бабка засталася стаяць.

— А до-о-бра, дзетухна. Усё добра. I невысока, ногі мае старыя ўважылі, і сонейка цэлы дзень з хаты не выходзіць. Дзякуй вам, добрыя людзі, ой дзякуй. А было, скажу табе, дзетухна, страхавіта. Ой было-о! Гэта ж як абвясцілі, што зносіць нашыя Лужкі будуць ды той завод будаваць... Авохці мне!..

Госць нецярпліва закруціўся ў рыпучым крэсле.

— Грэх скардзіцца. Дай вам бог здаровейка! I шпалеркамі хораша так выклеена. Гэга ж мо плаціць трэба за шпалеркі, а я і знаць не знаю?

— Не трэба плаціць,— паморшчыўся мужчына.— Вы мяне, здаецца, не за таго прынялі. Я ваш сусед, а да вас, уласна, па пытанні... э-э-э... пеўня.

Бабка Паўліна зніякавела, зацерабіла каструбаватымі пальцамі прыпол спадніцы.

— Шкода ж, дзетухна,— вінавата загаварыла яна.— Самы галасісты на дзярэўні быў. Як запяець-запяець, бывала... Аж памаладзееш.— Бабчын твар прасвятлеў, і на ім увачавідкі паменшала зморшчын і зморшчынак, нібыта яна сапраўды на імгненне памаладзела.— I цяперацькі весялей мне тутака.

— Чулі,— строга сказаў мужчына.— Суседзям таксама весела. Шуміце, адпачываць перашкаджаеце. Нядобра, бабка...

— А ўверсе ж самі гэта... сабаку дзяржаць,— нясмела прамовіла бабка.— Таксама, дзетухна, шуміць.

— Сабаку дазволена,— націснуў на апошняе слова госць.— Сабаку, ката — калі ласка, хоць марскую свінку. А пеўня — не паложана. Людзі на адказных пасадах працуюць, трэба, каб за ноч мозг паўнацэнна асвяжыўся, а ваша птушка а трэцяй гадзіне пачынас крычаць. Я вас пераканаўча прашу: пры-мі-це ме-ры.— Ён на хвіліну задумаўся.— Магу памагчы, каб вам не валаводзіцца. Колькі вы просіце за птушку?

— А што ж гэта ты з ім рабіць будзеш, з пеўнікам, га? — падазрона спытала бабка Паўліна.

— Як што? — мужчына трохі сумеўся.— Ну... э-э-э... ведама што.— Ён пакруціў у паветры пальцамі.

— Грэх, чалавеча, такога пеўніка са свету прыбіраць, грэх, — дакорліва захітала галавой бабка.— Ты ўжо счакай дзянёк, прыстрою яго куды да добрых людзей.

— Я толькі папрашу, хутчэй,— сказаў госць на развітанне.

— Вы чыя-небудзь бабуля? — ветліва пацікавілася дробненькая бялявая дзяўчына ў джынсіках, што карміла з юннатамі рыбак.

— Не, дачушка,— збянтэжылася бабка Паўліна. — Я гэта... жывотную вам прынесла. Парадзілі во добрыя людзі.

Яна насцярожана скасавурылася на чучала сарокі і паставіла ля ног абвязаную хусткай кашолку. Дзеці пырснулі ад акварыумаў да бабкі.

— Толькі не чарапаху,— папярэдзіла дзяўчына.— Чарапах ужо столькі нанасілі...

— Не-не, дачушка,— зарадавалася бабка.— Пеўнік у мяне.

Вочы дзяўчыны акругліліся:

— Як пеўнік?..

Бабка ўкленчыла перад кашолкай і выпусціла пеўня. Ён, радуючыся волі, выцягнуў шыю з залацістым каўнерыкам і на ўсцеху дзятве гучна залопаў чырвонымі пералівістымі крыламі.

— О-ой, прыгажун...— прамовіла дзяўчына, якая яшчэ не прыйшла ў сябе ад нечаканасці.— Але нам, бабуля, напэўна, не дазволяць...

— Вазьмі, дачушка. Ён жа не просты ў мяне пеўнік. Самы галасісты на дзярэўні быў. А цяперацькі ў вас, у горадзе, жыву, знеслі нашыя Лужкі. Квацеру харошую далі, а з пеўнікам во няма рады. Не паложана, кажуць, на квацеры дзяржаць, шуміць. Вазьмі, дачушка. Рушны ён, фуліганіць не будзе. Я вам і ячменю торбачку прынесла, дужа ён ячмень бажаець. I яшчэ прынясу. Я, дачушка, прыходзіць буду. Бу-у-ду.

— Давайце возьмем, давайце возьмем,— пачалі прасіць юннаты. Нехта паспеў насыпаць пеўню крошак, і той шчыраваў над імі, удзячна зіркаючы на дзяцей цікаўным чорным вокам.

Дзяўчына замыліла губку і відавочна вагалася. I ў гэты самы напружаны і адказны момант певень... правініўся.

Дзяўчына пачырванела, юннаты захіхікалі.

— Ах ты, шкарадзь! — Бабка Паўліна замахала на пеўня рукамі, выхапіла з кашолкі анучку і хуценька выцерла падлогу.

— Не можам, бабуля, узяць,— цвёрда сказала дзяўчына.— У нас, па-першае, няма ўмоў. I ўвогуле... Як бы вам растлумачыць? Справа ў тым, што певень не ўяўляе для юных натуралістаў асаблівай цікавасці.

Бабчыны вочы сцьмелі.

— Не возьмеце? — маркотна перапытала яна.

— Не можам, бабуля, зразумейце,— адвёўшы вочы, адказала дзяўчына і неяк няўпэўнена прапанавала: — Вось, калі хочаце, чарапаху вам можам падараваць...

— Не трэба, дачушка, дай табе бог здаровейка. Увечары ля пад'езда стаяла купка жыхароў.

— Вы толькі падумайце! — абуралася хімічная бландзінка.— Чацвёртую ноч спаць не дае! Гэта ж чыстай вады хуліганства! Я ў міліцыю так і напісала. Не прыструняць — сама меры прыму.

— Якія? — запытаўся нехта, хаваючы ў рукаў усмешку.

— Атручу!

— Каго?

— Як гэта каго? Пеўня!

— I не сорамна? — не сцярпеў мужчына ў жоўтай тэнісцы.

— Ні капачкі! — задзірліва кінула бландзінка.— I не глядзіце так, не глядзіце. Гэта ж ні ў якія рамкі не ўкладваецца. Сам з дзесятай кватэры хадзіў, а ёй і гора мала. I домакіраўніцтву галава не баліць, прывыклі цацкацца з такімі. Ні-чо-га,— пагрозліва скончыла яна.

Астатнія слухалі і пасміхаліся.

Наступнага дня над домам чуць свет зноў разнеслася зухаватае і бестурботнае «ку-ка-рэ-ку».

Роўна а дзевятай да бабкі Паўліны заявілася таўсматая пышная кабета.

— Я з домакіраўніцтва,— адрэкамендавалася яна і з парога пачала: — Як вам, бабка, не ай-я-яй! Пажылы чалавек, адзінокі, а канфліктуеце, суседзяў супраць настроілі. Людзі скаргі пішуць, да міліцыі дабраліся. А сёння з дзесятай кватэры ўпраўдому ў чатыры ночы званілі з вашай ласкі. Я б вам, бабка, не раіла заядацца. Сказана: не паложана, значыць, не паложана. Канарэйку купіце, калі сумна, ці папугая.

Бабка вінавата маўчала.

— Вось так,— сказала кабета.— Даём вам апошні дзень. Што хочаце рабіце, але каб заўтра людзі спалі. Чуеце?

— Чую, дзетухна.

Зачыніўшы дзверы, бабка Паўліна доўга сядзела са счэпленымі на каленях, стуленымі рукамі — заклапочаная, сумная, падобная на старую знябытую птушку. Потым у яе вачах з'явіўся водбліск нейкага рашэння, і бабчын твар праяснеў.

Яна насыпала ў прыпол ячменю і па-сялянску нязвычна, ступаючы яшчэ крышачку баязліва, выйшла на балкон. Певень узрадавана замітусіўся і стаў з кохканнем дзюбаць зярняты.

Бабка стаяла і глядзела.

Базар быў невялікі, але бабка Паўліна доўга тупала туды-сюды між прылаўкаў: прызіркавалася да людзей, да іхняга тавару, прыслухоўвалася да торгу. Яна ўзяла на вока бойкага каржакаватага дзядка-прастарэку, што за бесцань прадаваў буйныя, як вішні, чырвоныя парэчкі, з каптуром накладаючы паўлітровы слоік.

Каля прылаўка з ягадамі аціралася чародка малых.

— Ну хадзіце, хадзіце, унукі! — паклікаў дзядок. Ён не дужа спрытна скручваў кулькі, напаўняў іх і працягваў шчаслівым блазнюкам.

Бабка Паўліна яшчэ разоў колькі прыязна глянула на дзядка здаля і падышла.

— Што гэта, хадзяін, у будзень дзень таргуеш? — паздароўкаўшыся, завяла яна размову.

— Ягад, цётка, шкода, во і таргую,— ахвотна азваўся дзядок.— Сёлета ягад — хоць гаць гаці. Дык, думаю, не згарыць тое хадзяйства, а людзём завязу. А то ж заедзь гэта, куры, як уварвуцца, у мамент абцярэбяць.

Гамонка заладзілася. Неўзабаве адшукаліся агульныя знаёмцы і нават нейкая нібыта радня абаім, хай сабе і сёмая вада на кісялі. Бабка тым часам перавяла гаворку на гаспадарку і нарэшце, улучыўшы момант, асцярожненька, быццам бы мімаходзь, папыталася:

— А пеўнік ці ё?

— Ё, злодзей, каб яго чэрці насілі. Адно й ведаець, у шкоду вадзіць.

Бабка хапатліва падняла кашолку на прылавак і пайшла на адкрытую:

— Бяры, Петра, майго. Золата — не пеўнік.

— Ды яно...— разгубіўся дзядок.— Ён і мой нішто сабе, спраўны.

— Вазьмі, Петра, памажы бабе. Ён жа не заваляшчы які, не просты — самы галасісты на дзярэўні быў. Пашкадавала прадаваць: ведама, галаву зразу на калодку. А цяперацькі во нявыкрутка з ім. Шуміць, кажуць, дужа. Сягоння міліцыя прыйдзець, суседзі напісалі. Вазьмі, Петра, добраму чалавеку і дарам аддаць не шкода.

Дзядок напусціў на твар важнасці. Зазірнуў у кашолку, з ухвалай сказаў: «Бач ты, халера!» — і як быццам задумаўся.

Бабка дагодліва заглядвала яму ў вочы:

— Як запяець, так гадкоў дзесяць з плячэй і скінець. Грэх такога пеўніка зводзіць.

Дзядок стаўся яшчэ больш важным.

— Бяру! — ляпнуў ён далоняй па прылаўку.— Хай пяець!

— Ой, удружыў ты мне, Петра, да душы ўдружыў.— Бабчыны маршчынкі засвяціліся. Я ж ужо часу збяру, паглядзець прыеду, як ён там у цябе. Ой, удружыў! — I яна, мабыць, рупячыся, каб дзядок не перадумаў, памкнулася ісці.

—Стой, цётка! Сто-о-й!

— Вазьмі-і, Петрачка, — згаслым голасам жаласна працягнула бабка.

— Ды бяру, сказаў табе, от завяла катрынку! Пачакай во, ягад на варэнне возьмеш.

Досвіткам над гожым дзевяціпавярховікам з блакітнымі балконамі, над навакольнымі дамамі-блізнятамі, над чысценькімі дварамі з аднолькавымі арэлямі, пясочніцамі і столікамі для даміно вялікім сонным возерам стаяла цішыня.

Можна было спаць спакойна.

Мякка цякла пад колы сіняватая шаша. Цераз ветравічок бегла, кранаючы твар прыемным халадком, напорлівая ручаінка ранішняга паветра. I думкі прыходзілі таксама прыемныя. Хутка адпачынак, у кішэні пуцёўка ў Карпаты... А сёння з пограбам той работы — як кот наплакаў; тады ён скупнецца ў возеры, нацягае з крыніцы вады, напаліць лазню, і ўвечары можна будзе дасхочу хвастацца свежымі пахкімі венікамі — дубовым і бярозавым на змену. Цесць старой сваёй завядзёнкаю, не раўнуючы хлапчук, пойдзе з ім у заклад, што даўжэй выседзіць на палку, і стане безупынна ўздаваць на каменку, за кожным разам выгукваючы: «Ссаджу! Ссаджу!», пакуль сам не выцерпіць і не стрэліць, як корак, у прымыльнік.

Ён уявіў гэты малюнак і коратка рагатнуў: забаўны стары!..

Пасля лазні яны гукнуць суседа дзеда Піліпку і пасядзяць утрох, пагамоняць пра жыццё. На прыкуску цешча, як зазвычай, паставіць разам з бульбай яго ўлюбёную тонка наскрыляную паляндвіцу. Мабыць, і першыя гуркі ўсаліліся...

А Піліпка потым хутка завядзецца і пачне плесці небывальшчыну пра свае любоўныя прыгоды. Яны з цесцем будуць штурхаць пад сталом адзін аднаго нагамі і кіснуць ад смеху, а Піліпка — слаба стукаць у грудзі дрыготкай рукой і пакрыўджана бажыцца, што ўсё — святая праўда...

Ён злавіў па прыёмніку эстрадны канцэрт і неўзаметку для сябе стаў падсвістваць. Кінуў вока на абнову: пастаўленая ўчора на заднім шкле ружовая пластыкавая далонька весела і бесклапотна махала назад. «Прыгожа»,— падумаў ён і падміргнуў люстэрку, адкуль на яго пазіраў светлавалосы, з маладжавым тварам і здаровым румянцам на шчоках чалавек, якому ніхто б не адважыўся даць сарака. «А заўтра дасвеццем — на рыбу...» На душы было гэтак хораша, што хацелася засмяяцца.

Была субота, і інжынер-забеспячэнец Лісоўскі ехаў на вёску да жончыных старых.

На развілцы за невялікім горадам, што заставаўся ўбаку, галасаваў невысокі, гадоў дваццаці хлопец у джынсах і зялёнай клятчастай кашулі з закасанымі рукавамі.

Лісоўскі заўсёды падвозіў спадарожнікаў: любіў пагаманіць з новым чалавекам, распытаць пра жыццё, паслухаць якую цікавую гісторыю альбо анекдот. Да пасажыраў ён ставіўся з гэткай добраю паблажынкай і ніколі не браў грошай, чым падсвядома трохі ганарыўся.

Вішнёвыя «Жыгулі» плаўна затармазілі.

— Мірск,— павітаўшыся, сказаў хлопец. Лісоўскі запрашальна махнуў рукой.

— У самы Мірск?

— Не. Яшчэ дваццаць кэмэ.— Пасажыр назваў вёску.

— Шанцуе табе,— шчыра ўзрадаваўся Лісоўскі.— З ветрыкам і без перасадкі. Як у лепшых дамах... Ведаю я гэту вёску, летась там вішні на кампоты браў.

Хвілін колькі ехалі моўчкі.

«Жыгулі», напяўшыся, абышоў салатавы «Масквіч» старога выпуску. Лісоўскі хмыкнуў:

— Во дае! Вясёлы мужык!

Ён азартна дадаў газу і лёгка абагнаў нахабніка. Хутка «масквічок» зелянеў ужо далёка ззаду.

Шаша, зрэдку віляючы, ляцела па чыстых сонечных баравінах. Абапал на ўгрэвах гарэлі лілавата-пурпуровыя астраўкі скрыпеню.

— Піць хочаш? Пацягні! — Лісоўскі кіўнуў галавой на сядзенне, дзе ляжала ёмістая поліэтыленавая барылка.

Спадарожнік прыклаўся на некалькі глыткоў і ацёр вусы тылам далоні.

— Дзякуй.

— Няма за што. Не нагрэлася яшчэ?

— Норма.

— Вязу да падлешчыкаў. Мінулы раз з цесцем вяліць падвесілі. Якраз паспець павінны...— Лісоўскі прыжмурыўся і выцягнуў губы ўперад.— З півам пасля лазні пойдуць — святыя такога не елі.

Машына абагнала пустыя калёсы; на іх, звесіўшы праз драбіны ногі, ехаў дзед у зімовай шапцы. Лісоўскі спыніўся:

— Гэй, баця! Давай транспартам мяняцца!

Дзед не адгукнуўся, толькі махнуў на каня лейцамі.

— Ну, як хочаш.— Лісоўскі, незадаволены, што не падтрымалі жарту, ляпнуў дзверцамі і крануў з месца. Але неўзабаве прыкрасць мінулася, і ён гучна засмяяўся.

— Анекдот учора расказалі. Слухай. Расказваць анекдоты Лісоўскі ўмеў. Скончыўшы, ён раскаціста зарагатаў і ажно дастаў ілбом абаранку, паказаўшы пры гэтым сваю лысаватую макаўку.

— Ну як?

— Нармальна.— Пасажыр усміхнуўся ў акуратную цвёрдую шчотачку вусоў.

Лісоўскі спадзяваўся, што спадарожнік разлічыцца за ягоны анекдот сваім, ды той маўчаў. А Лісоўскаму карцела паразмаўляць. Ён любіў гаваркіх пасажыраў.

— Да сваякоў гоніш? Сальца-гурочка на зуб па-класці захацелася?

Пасажыр адмоўна пакруціў галавой.

— А да каго?

— Ды так...

«Узяў як чалавека, а яму пагаварыць па-людску цяжка»,— пакрыўдзіўся ў думках Лісоўскі, але роспыты не пакінуў.

— Працуеш дзе ці вучышся?

— Працую.

— I кім?

— Мастак.— Пасажыр чамусьці збянтэжыўся.— Ну які мастак... Стэнды афармляю, лозунгі пішу...

— У мяне малец знаёмы таксама мастак. Жыве — і не скардзіцца,— сказаў Лісоўскі, задаволены, што размова, здаецца, пачынае наладжвацца.— А я ў дзяцінстве, ты ведаеш, і сам гэтую справу любіў.— На ягоны твар выплыла спакойная паблажлівая ўсмешка.— На Новы год сёлета меншы мой прычапіўся: намалюй яму на акне ваўка з зайцам, і ўсё тут. Давялося стары спрыт паказаць. «Ну, пачакай!» зрабіў, Кракадзіла з Чабурашкам, Віні-Пуха... Радасці малому было!.. Так, будзем курыць...— «Жыгулі» прыстроіліся да гужа машын перад закрытым пераездам, і Лісоўскі выключыў матор.— А з адукацыяй як? — павярнуўся ён да пасажыра.

— Ніяк пакуль.

— Вучышся?

— Кінуў.

— Во як...— зацікавіўся Лісоўскі.— А што кінуў?

— Горны.

— Інстытут?

— Ага.

У вачах Лісоўскага бліснуў недавер.

— Няўжо не падабалася? Там жа конкурсы, я чуў, о-го-го! У суседа сын летась паступаць ездзіў...

Спадарожнік марудзіў з адказам.

— Мабыць, цяжка было? — настыраўся Лісоўскі.

— Чаму? Лёгка ўсё ішло.

— Дык што тады?

Хлопец, заціснуўшы ў кулак падбародак, пазіраў, як уперадзе бяздумна, упэўнена і нястрымна несліся кудысьці па рэйках аднолькавыя льснянабокія цыстэрны.

— Мне маляваць трэба,— ачуўшыся ад одуму, загаварыў ён.— Атрымаецца з мяне мастак ці не — не галоўнае...— Яго пальцы камячылі палатняны мяшэчак, што ляжаў на каленях.— Галоўнае, каб самім сабой застацца. Разумееце?

— Чаго ж... разумею,— з прыхаваным скепсісам азваўся, заводзячы матор, Лісоўскі.

«Самім сабой — не самім сабой... Арыстоцель... Прасцей трэба быць. А можа, турнулі проста з інстытута, а цяпер байкі баеш...»

Гамонка загасла. Спадарожнік апусціў шкло і падставіў загарэлы твар ветру. Вецер кудлаціў, бэрсаў жарыя валасы, якія на сонцы адлівалі меддзю. Твар асвятляла нейкая ціхая прытоеная радасць.

Лісоўскі пакруціў ручку прыёмніка, зноў знайшоў музыку. Склаўшы губы трубачкай, пачаў падсвістваць, але хутка замаўчаў. Дзесьці глыбока ў душы закволіўся, кальнуў маленькай голкай незразумелы лёгкі неспакой, і разам з ім з'явілася дзіўнае адчуванне, нібы трэба нешта ўспомніць — толькі што?

Ён здзівіўся і не даў веры гэтай змене настрою: нічога ж не здарылася, па-ранейшаму стаяў пагодлівы — ні хмурынкі на небе — жнівеньскі ранак, а за ім — выхадныя з рыбалкай, небыліцамі дзеда Піліпкі... I Лісоўскі адмахнуўся ад недарэчнага неспакою, выгнаў яго, як закінутую ветрам у машыну асу. Ён пстрыкнуў па чырвоным стручку носа кашлатае чарцяня, што матлялася перад лабавым шклом, і бадзёра спытаў:

— Футбол учора глядзеў?

— Глядзеў.

— Маладзец! — Лісоўскаму спадабалася, што пасажыр таксама глядзеў футбол.— Такія гульні прапускаць нельга. А як Курань з вуглавога закруціў, а?

— Ну, малаток.

— Як ты лічыш, бронзу могуць узяць?

— Шанцы ёсць.

— Цяпер трыццатага з армянамі. На сваім гюлі — павінны накідаць.

— Прасцей простага.

— Ану-тка зірнём.— Лісоўскі затармазіў каля дзвюх маладых жанчын з кошыкамі.

Кошыкі былі з каптуром. Наверсе самавіта чырванелі брылькі ладных падасінавікаў.

— Накасілі! — з ухвалай сказаў Лісоўскі і прапанаваў: — Сядайце, падвязём.

— Дойдзем! — весела адазвалася адна з жанчын.— З поўным лёгка.

Паехалі далей.

— Я там каля цесця месца ведаю, абабкаў пасля дажджу — хоць касу закладай. Мы тую восень пятнаццаць літраў паставілі. Зімой бульбачкі адварыш, алею туды, цыбулькі — ідуць, як дахаты.

— Добрыя грыбы,— сказаў пасажыр.

— А бландзінка нішто сабе. Усё на месцы, а? Як ты, стары?

— Нічога.

— То-та. Маеш густ.— Лісоўскі па-прыяцельску торкнуў пасажыра локцем.

— Дык да каго ўсё ж едзеш? Што за сакрэт?

— Ні да кога,— не дужа ахвотна адказаў спадарожнік.— Хачу па тых мясцінах пахадзіць...

— У грыбы, ці што? — уразіўся Лісоўскі. «За сто кіламетраў!.. Дзівак чалавек!»

— Не. Там побач паэт нарадзіўся...— Пасажыр сказаў імя.

— А-а-а... Ведаем, у школе яшчэ вучылі.— Лісоўскі, узрадаваны, што помніць, прачытаў некалькі радкоў на памяць.— Музей паглядзець хочаш?

— Музея пакуль няма. Так, паблукаю... Задума адна ёсць.

— Таксама сакрэт?

— Партрэт яго пісаць буду,— памаўчаўшы, неяк сарамяжліва прамовіў спадарожнік.

— Ясна. Так бы адразу і сказаў, а то цямніш, цямніш...

Лісоўскі зноў пачуў у душы стрэмку таго незразумелага неспакою, і зноў зарупіла яму патрэба нешта прыгадаць — але што? Цяпер ён немаведама чаму чакаў словы пасажыра з насцярогаю. Захацелася перавесці гаворку на што іншае, ды ён насуперак сабе з дзіцячай упартасцю працягваў:

— Партрэт, значыць... Цікава... Заказ?

— Не, для сябе.

Ён раззлаваўся, што спытаў. Рэзка, ажно выцяў палец, тыцнуў у клавіш прыёмніка. Вясёлая рытмічная музыка асеклася. Спадарожнік крыху здзіўлена зірнуў на яго.

Утаймаваўшы прыступ зласлівасці, Лісоўскі з прыкрасцю і непаразуменнем падумаў: «Што гэта, стары, за муха цябе сёння ўкусіла?»

— Глядзіце, глядзіце! — засмяяўшыся, паказаў у акно пасажыр.

Відовішча і сапраўды было пацешнае: водбліз дарогі высокі дзядзька ў кепцы касіў лугавінку; амаль уся яна ўжо ляжала ў роўных пракосах, а ўскрай астатняга лапіка травы стаяў на тонкай назе бусел і, здавалася, умольна пазіраў на чалавека з касой.

Ад таго, што спадарожнік загаварыў пра другое, прыйшла палёгка, але размаўляць больш не цягнула.

Лісоўскі кінуў позірк направа, на кіламетровы слуп: колькі засталося? Краем вока ён змеціў, што пасажыр са строгім задуменным тварам глядзіць уперад і што нібы паглыбелі яго шаравата-блакітныя вочы.

Лісоўскі стаў думаць пра заўтрашнюю рыбалку.

— Нешта ўжо бачу,— нечакана сказаў пасажыр.— Дарога ў жыце — і ён ідзе...

I ад летуценнасці яго твару, ад голасу — усхвалявана-дрогкага і шчырага — неспакой пачаў расці, падымацца трывожнымі хвалямі. То быў ужо не неспакой — штосьці іншае, вялікае і тужлівае, узяло Лісоўскага за сэрца.

Спадарожнік маўчаў, а насланнё не міналася, Лісоўскі не мог адагнацца ад яго. Гэта было як тая невытлумачальная туга, што зрэдку навальвалася нябачным цяжарам у цяглівыя, з золкай імжой і голымі дрэвамі за акном познявосеньскія вечары, калі знянацку яму ставала нязвычна самотна і шчымліва праглася ці то некуды ехаць, ці то яшчэ чаго... I тады ён ратаваўся, адчыняючы бар...

I нясцерпна, так, нібы там, у душы, нешта сціралася да жывога, муляла Лісоўскаму жаданне ўспомніць тое важнае, у чым, здавалася яму, быў паратунак ад гэтага наслання, ад колкага, пякучага раздражнення, якое нарастала ў ім, а мо і не паратунак, а зусім другое, але ўсё роўна ён павінен быў успомніць, бо ў тым, забытым, была разгадка, было збавенне.

Ляцела пад колы шэрая шаша...

I раптам уваччу ярка, быццам высвечанае сонечным промнем, паўстала даўняе-даўняе, далёкае-далёкае...

Чорныя, з бліскучымі вяршкамі боханы на ручніку — два вялікія і малы, падскробак... Яго маленькая школьная акварэль.

Дазвання забытае, але ж ацалелае вось у таямнічых сховах памяці, нібы ведала памяць, што надыдзе хвіліна, калі яно яшчэ прыдасца, калі без яго будзе немагчыма.

Два вялікія і малы, падскробак, маці заўсёды пякла такі для яго. I збанок з валошкамі... Ад іх на ручніку лёгкі блакітны водсвет...

З-за павароту вынікла нейкая вёска.

Лісоўскі, не разумеючы, што з ім, крута вывернуў на ўзбочыну і ўдарыў па тармазах.

— Тут... заскочыць трэба... да аднаго... — Голас быў глухі і шэрхлы, вочы глядзелі кудысьці ў прастору.

— То я пачакаю?

— Выйдзі! — глуха, як гакнуўшы цяжкай сякерай, выдыхнуў Лісоўскі. Пальцы на абаранцы пабялелі ад напружання.

Вусны пасажыра таргануліся; ён пачырванеў так, што зусім светлымі сталі выгаралыя бровы, разгублена правёў рукой па валасах і выйшаў з машыны. Няўпэўнена выняў з кішэні партманет.

Лісоўскі рыўком зачыніў дзверцы і рвануў з месца...

На чыстым небе пераможна ззяла вечарніца. Сёння спраўдзілася тое, аб чым ён не дзень і не два марыў, да чаго спакваля рыхтаваўся. Праект дарогі да літаратурнага запаведніка — ягоны! Праект, што спярша аддавалі чалавеку, які з роднай паэзіі ведае ў лепшым выпадку дзесятак радкоў, вызубраных пад прынукай яшчэ па школьнай чытанцы. Нарэшце шэф пачынае разумець, што рэстаўратарам мае права звацца не першы-лепшы дыпламаваны архітэктар, а той. хто жыве ўсім гэтым...

Віктар наўпрост, цераз парк, кіраваўся да прыпынку. Падталая за дзень сцежка падшэрхла і прыемна храбусцела пад нагамі рассыпчастым снегам.

Заўтра за працу... Ён усміхнуўся ад светлага святочнага пачуцця. Больш за ўсё на свеце любіў ён па выхадных заставацца ў хатнім зацішку сам-насам з хвалюючай нерушшу ватману...

Спачатку ён праскочыў міма. Але праз некалькі крокаў малюнак, які вока проста механічна схапіла, быццам фотаапарат, праявіўся, і Віктар убачыў на пакінутай за спіной лаўцы дзяўчыну ў белым з жоўтымі паскамі футэрку, убачыў, што яна адна, што яна плача.

Ён паволі вярнуўся, падняў з долу яе выстылыя пальчаткі і прысеў поруч. Дзяўчына не зварухнулася. Яна скамянела пазірала некуды ў хвоі, дзе бэзавы сакавіцкі прыцемак гусцеў глухой фіялетавай цемрай. Па шчацэ дзяўчыны паўзла празрыстая кропля, і Віктару здалося, што зашклёная свежым лядком лужынка каля лаўкі — гэта наплаканыя слёзы. Ён паспрабаваў жартаваць, аднак дзяўчына, відаць, і не пачула ягоных слоў. Тады Віктар далікатна, але настойліва змусіў яе падняцца, памог азалелым рукам асвойтацца ў кішэнях футра і павёў дзяўчыну на прыпынак. Яна скарылася, не вымавіўшы ні слова; каб не застылая на заплаканым твары балючая адлучанасць, яна выдавала б вялікаю завадной лялькай, што ўмее хадзіць. «Хутчэй за ўсё, няшчаснае каханне»,— паблажліва падумаў Віктар.

У аўтобусе дзяўчына пачала пакрысе ажываць. Прыгожыя карыя вочы, якія дасюль абыякава і невідушча глядзелі ў нікуды, сагрэла кволая цікавасць. Нібы ачуўшыся ад цяжкага сну, дзяўчына правяла прзіркам па аўтобусе, спынілася на Віктары, і ў наступнае імгненне ён зразумеў, што ўсцешыўся перамене дарэмна: тонкія рысы нервовага твару зблажыла грымаса болю, і плечы дзяўчыны затрэсліся ад плачу.

— Ну, супакойцеся, супакойцеся...— разгублена гаварыў Віктар.

Усхліпы і сапраўды сталі радзейшыя. Гэта кранула Віктара, і ён паабяцаў сабе, што з рук на рукі здасць свой нечаканы клопат яе маме.

— Нам на наступным выходзіць,— ціха прамовіла дзяўчына.

«А мая румза на вачах робіць поспехі. Брава-бра-ва!» — Ні ў чым, пачынаючы з жыццёвых дробязяў, ён не любіў сааўтараў.

На вуліцы дзяўчына ўзяла яго пад руку, і Віктару падалося, што прыгода мае ўсе шанцы закончыцца зусім не перадачай румзы яе дарагой мамачцы. Але ў руцэ, якая моцна трымалася за ягоную, было штосьці базабароннае, і ён адпрэчыў здагадкі.

У перадвыхадны дзень вокны дамоў здаваліся больш светлымі і цёплымі, чым звычайна. За імі людзі чакалі некага, вячэралі ці глядзелі тэлевізар, і не верылася, што там можа адбывацца нешта благое. Хтосьці чакаў і яе — каб супакоіць, развесці бяду, напаіць ад прастуды гарачай гарбатай з малінавым варэннем. А ён сёння раней заваліцца спаць, каб заўтра на свежую галаву аддацца працы. У думках Віктар быў ужо на той дарозе сярод гонкіх бароў і ўзараных спадзістых пагоркаў, падобных увесну да вялізных самавітых боханаў хлеба. Там, дзе за павароткаю лес знячэўку расхінаецца, адкрываючы воку зялёныя асмужаныя разлогі, ён паставіць драўляную скульптуру Сейбіта...

Яны падымаліся ў ліфце. Дзяўчына дастала ключы, і Віктар занепакоіўся: яе рука дрыжала. У рэшце рэшт, ён зрабіў усё, што ад яго залежала. Аднак падумалася гэта неяк няўпэўнена.

— Ну вось... Да пабачэння...— Голас прагучаў нечакана лагодна, нібы ў нечым пераконваў яе.

— Не! Не! Не пакідайце мяне! — Дзяўчына сутаргава схапілася за яго; карыя вочы поўніліся страхам і маленнем.

Віктар паціснуў плячыма.

Па той бок дзвярэй ён не знайшоў ніякага тлумачэння яе страху. Утульная аднапакаёвая кватэра. Шпалеры пад цэглу. Сценка са сціплаю калекцыяй самавараў, букетам сівых круглагаловых дзьмухаўцоў і кнігамі, кнігамі... Цёмна-зялёны рад акадэмічнага выдання літаратурных помнікаў, Мантэнь, якога даўно хацелася перачытаць. Абцёртыя, цісненыя золатам пераплёты мінулага стагоддзя. Вялікае мяккае крэсла, патануўшы ў якім так добра гартаць старую кнігу, удыхаць яе непараўнаны таемны пах і чакаць кавы, што гатуе на кухні гэтая дзіўная дзяўчына.

Віктар павярнуўся на крокі. Цяпер ён мог як след разгледзець гаспадыню, і зрабіць гэта было, далібог, варта. Сапсуты нядаўнімі слязамі смуглявы твар у аздобе густых і лёгкіх папялістых валасоў усё адно заставаўся гожым — не столькі рысамі, колькі сваім унутраным святлом. Шчыгульны чорны світэр падкрэсліваў зграбнасць гнуткае постаці.

— Прабачце, кіпіць.— Яна, збянтэжаная ягоным доўгім позіркам, зноў знікла на кухні.

У яе аказалася рэдкае і прыгожае імя — Віта, і яно пасавала агульнай загадкавасці іх сустрэчы. Віта ўмела гатаваць надзвычай смачную духмяную каву, і ён папрасіў яшчэ філіжанку, з апетытам напкусваючы другі бутэрброд.

— Ой, у мяне ж настойка ёсць. Вішнёвы сок.

На засланым ільняной сурвэтай століку з'явілася паўпляшкі абяцанага пітва.

Зрабіўшы маленькі глыток, Віктар адкінуўся ў крэсла. У гэтай неакрэсленасці хавалася нешта зваблівае, што не хацелася парушаць роспытамі — дый ці мае ён права лезці ў чужую душу?

— Вашай бібліятэцы можна пазайздросціць...

Не-не, яе заслугі тут амаль няма. Гэта мама, яна проста такі ўлюбёная ў кнігі.

Заняты кавай, ён думаў, што пакінуць знаёмства без працягу будзе велізарным глупствам. Чаго вартая адна бібліятэка! Аднак праз хвіліну яго не пазбаўлены летуценнасці настрой выпетраўся, як першыя кроплі дажджу на гарачым асфальце.

Віта, нібы раптам нешта ўспомніўшы, здрыганулася. З яе шчок збег нясмелы румянец, на твар лягла знаёмая ўжо адлучанасць, і ў памяці Віктара ўсплыла брыдкая гісторыя з часоў студэнцтва, калі аднаго разу ў парку маладая жанчына, якую ён упершыню бачыў, прапанавала яму «Майстра і Маргарыту», і ён пайшоў за ёю, нібы малы, якому паказалі цукерку, а потым...

Віктар ненавідзеў ролю цацкі ў чужых руках, і з успамінам прыйшла халодная зласлівасць. Не дапіўшы кавы, ён шматзначна зірнуў на гадзіннік і падняўся.

Віта ўздрыгнула і ледзь не выпусціла з тонкіх пальцаў філіжанкі.

— Прашу вас, застаньцеся... Калі ласка... Я баюся...— Яна ўмольна прыціснула рукі да грудзей, і Віктар, зразумеўшы, што памыляецца, апусціўся ў крэсла,

Але што тут усё-ткі, чорт на яго, робіцца? Са сцяны, якая на момант і сапраўды здалася старадаўняю муроўкай, не раўнуючы дзе-небудзь у Мірскім замку, змрочна і кпліва вырачыла на яго пустыя вачніцы вясёленькая, крывавага колеру маска накшталт тых, што накладаюць перад рытуальнымі танцамі дзікуны. Нечакана палез у голаў прачытаны нядаўна дэтэктыў з сярэднявечным скарбам і таямнічымі забойствамі. Віктар у думках зарагатаў: «Ну, малойча, хутка на прыём да псіхіятра. Маскі спалохаўся! Ды на Камароўцы і такіх — па дзве штукі на душу насельніцтва». Аднак загадкавасць, якая спярша забаўляла, пачынала ўсё больш раздражняць.

— Вы каго-небудзь чакаеце?

— Не... Праўдзівей чакаю... так-так, чакаю...— прамовіла Віта і, намагаючыся ўсміхнуцца, хутка спытала:

— А дзе вы працуеце?

Ён рэстаўратар?! О, ёй так цікава! Ён абавязкова павінен расказаць пра сваю работу.

— Калі ласка...— цяпер усмешка была натуральнай.

Віктар згадзіўся адно з ветлівасці, бо і ў пытанні і ў просьбе чулася няшчырасць, але, як звычайна з ім здаралася, неўпрыкмет захапіўся і ўжо на хвалі своеасаблівага натхнення гаварыў пра замак, што рэстаўруецца паводле яго праекта, пра будучы музей, чытаў міні-лекцыю аб беларускай готыцы і беларускім рэнесансе, наракаў, што бракуе дахоўкі і яе даводзіцца збіраць па старых будынках... На люстраных баках самавараў, энергічна жэстыкулюючы і пабліскваючы бялкамі вачэй, пахаджваў туды-сюды смешны чорнабароды чалавек з выцягнутай, бы груша, галавой і кароценькімі спічастымі ножкамі. I раптам ліліпут застыў на месцы. Віктар адчуў, што яго словы — гэта тыя славутыя цвікі, якія забіваюць у вату. Ён асекся з цяжкай прыкрасцю і крыўдай ад таго, што адкрыў запаветнае раўнадушнаму чалавеку, які проста знайшоў элементарны сродак чорт ведае навошта затрымаць яго.

Віта была недзе далёка, але запанавалае ў пакоі маўчанне нарэшце абудзіла яе.

— Я слухаю, слухаю...— Яна вінавата і жаласна ўсміхалася.— А над чым вы працуеце цяпер?

У яго тэрміновы праект. Архітэктурнае рашэнне дарогі да мемарыяла народнага паэта. Яму заўтра а пятай падымацца. Красамоўны позірк на гадзіннік, стрэлкі якога падкрадаліся да дзесяці.

Яна спалатнела і, схапіўшыся за поручні крэсла, падалася да Віктара.

— Я прашу вас... прашу... Я ведаю, вы не кінеце мяне...

— Я не зусім разумею...— сумеўся ён.

— Я... У мяне... мама... памірае... у бальніцы...— Яна кусала вусны, роспачна змагаючыся са слязамі.— Доктар сказаў... некалькі тыдняў... Я не магу... У мяне больш нікога няма...

— Ну, не трэба, не трэба...— Віктар правёў рукой па дрыготкім плечуку.— Медыкі таксама памыляюцца. У мяне дзед, напрыклад... Летась хаваць збіраліся, а ён нядаўна на паляванні дзіка заваліў...

Ён выдумляў яшчэ нешта накшталт таго, аднак у яе вачах зеўрала гэткая бездань безнадзейнасці, што спадзяванні на памылку медыкаў былі дарэмныя.

— Я не магу спаць. Мне здаецца, на кухні нехта ёсць. Я баюся звар'яцець. Не пакідайце мяне адну! Малю вас! — У ёй было штосьці ад загнанага зайчаня, якое ў адчаі кідаецца ў ногі чалавеку.

Віктар у роздуме пазвоньваў лыжачкай аб філіжанку.

Заетацца з Вітай? Ён уявіў, як жонка, спачатку стрымліваючыся, сваім настаўніцкім голасам чаканіць: «Ты не ўмееш хлусіць. Можаш не вяртацца зусім». Затым — кінутая трубка, слёзы, валідол, у суседнім пакоі прачынаецца і плача маленькая Алеся... Толькі не гэта.

Запрасіць Віту да сябе? Таксама істэрыка, добра яшчэ, калі ціхая, таксама валідол і, што самае жахлівае, назаўтра — ніякай работы. Не, менавіта цяпер яму найменш патрэбны гэтыя меладрамы.

— Разумееце, Віта,— ён стараўся гаварыць як мага далікатней,— начаваць у вас я не магу. Некаторым дастаюцца раўнівыя жонкі...— Ён развёў рукамі.— Што, калі я правяду вас да знаёмых? Альбо запросім каго-небудзь сюды. У мінулыя ночы з вамі нехта быў? Так?

— Прыходзіла Сяброўка.

— Ёй можна пазваніць?

— Можна, але яна паехала на выхадныя да бацькоў.

У яго ледзь не вырвалася: «Віншую вас з сяброўкай!»

— А суседзі?

— Яны зусім чужыя людзі.

— Зразумела. Яшчэ?

Яна сказала нумар, Віктар пазваніў і доўга слухаў абыякавыя гудкі.

— У іх малое хварэе. Напэўна, нанач тэлефон адключылі.

Ён зноў набраў нумар і налічыў дзесяць доўгіх гудкоў.

— Яшчэ хто-небудзь ёсць?

Яна задумалася, і гэта абяцала мала добрага. I тут

Віктар ляпнуў сябе па лбе: Мечык! Канечне, Мечык, іхні кавалер з аднапакаёўкай.

— Віта! — урачыста, не таймуючы радасці, абвясціў ён.— Мы ідзём да майго сябра. Ён халасцяк, так што ўсялякія эксцэсы выключаюцца.

Калі яна паслухмяна сабралася, Віктар, адчуўшы на момант ніякаватасць, папрасіў начытаць Маптэня і схаваў том у дыпламатку.

На дварэ бадзёрліва браўся марозік. Па-над шматпавярховымі камяніцамі плавала крутая срэбная долька маладзіка. Усё ўладжвалася, і думкі ўсцешана павярнулі да праекта.

Музыка стане ля валуна пад дубамі. Нядрэнна: танюткае хлапчанё з жалейкаю побач з масіўнымі аб'ёмамі. А на камені варта выбіць тое чатырохрадкоўе...

З Мечыкавага акна прытульна лілося нязыркае зялёнае святло.

— Яго завуць Мечыслаў,— сказаў Віктар.— Можаце верыць яму, як мне.

Адчыняць не спяшаліся. Ён другі раз пазваніў іхнім сяброўскім кодам і супакойліва ўсміхнуўся Віце. За дзвярыма пачуліся асцярожныя крокі.

Мечык, даўгі, спартыўнага крою чарнявы хлопец у махровым халаце і ў пантофлях на босую нагу, уталопіўся у візітантаў з цэлай вясёлкай пачуццяў.

— Пардон, я негліжэ...— прамармытаў ён, не адступаючы з парога. Вясёлка ўвачавідкі гасла, пакідаючы на паглядным, з раскошнымі вусамі твары збянтэжанасць і сяк-так прыхаваную прыкрасць. З глыбіні кватэры інтымна наплывала музыка. Бліскучы план гарэў сінім агнём, але Віктар яшчэ песціў надзею.

— Я зараз.— Ён лёгка сціснуў Віце руку і зрабіў крок проста на Мечыка. Той прапусціў яго і прычыніў дзверы.

У пярэдняй Віктар лаканічна, але не шкадуючы драматызму, абмаляваў сітуацыю.

— Стары...— пакутліва чырванеючы, гарачым шэптам сказаў Мечык.— Калі мяне выклічуць на дуэль, ты будзеш маім секундантам. Але сёння — прабач...— Ён наказаў вачыма на заштораны ўваход у пакой.

Адтуль выслізнуў і незадаволена наставіў на Віктара лянівыя ненатуральна блакітныя вочы прылізаны сіямскі кот.

— Апсік, Монцік! — раззлаваўся Мечык.

Кот абразіўся і, памарудзіўшы, з годнасцю вярнуўся слухаць музыку.

— Калі што, я да позняга сядзеў у цябе,— металёвым голасам сказаў Віктар.— Абмяркоўвалі праект.

— Ты да позняга сядзеў у мяне,— як рэха, адазваўся Мечык.— Прабач, стары...

У ліфце спускаліся моўчкі. Унізе Віктар напаўзапытальна прапанаваў ехаць да яго. Ён спадзяваўся, што Віта адмовіцца і знойдзецца іншы варыянт, аднак яна перамаўчала, і яны паехалі да Віктара.

У прахуканым на заінелым шкле тралейбуса «вочку» мяняліся будынкі, гаслі вокны, і Віктару здавалася, што за імі таксама адключаюць тэлефоны, каб хто, крый божа, не перашкодзіў спакойна спаць. I Мечык... «Калі мяне выклічуць на дуэль...» Піжон і сноб! Ката Мантэсумам назваў. Дадумаўся!

Ззаду зацягнулі:

— Что б ни случилось, я к милой приду В Вологду-гду-гду-гду, в Вологду-гду... Віктар не стрываў:

— Наступны прыпынак — філармонія!

Але спявак трапіўся нездагадлівы і цягнуў сваё, як глушэц на такавішчы.

Віктар скасавурыўся на дзяўчыну і заўважыў, што ў яе непрыгожы, палазком, нос. Добра, хоць без слёз едуць. Трэба ж у любым становішчы трымаць сябе ў руках. Што значыць, на кухні нехта ёсць? Што за містыка? Якое цяпер, урэшце, стагоддзе?

— Вакзал! — аб'явіў вадзіцель, і Віта паднялася.

— Нам далей.

— Я пайду на вакзал.— У голасе гучала рашучасць.— Вы не хвалюйцеся. Там людзі... цёпла...

З яго душы зваліўся шматпудовы цяжар. Але, выходзячы следам за Вітай з тралейбуса, Віктар уявіў, як яна самотна сядзіць на казённай вакзальнай канапе і да яе чэпіцца падхмелены нахаба, якога няма каму прыструніць. Дапусціць такое ён не мог.

— I ўсё ж мы паедзем да мяне.

— Не. Навошта вам непрыемнасці? Уяўляю сябе на месцы вашай жонкі.

У ражках сціснутых вуснаў лягла ўпартасць.

— Не,— паўтарыла яна, спыняючы ўгаворы. Віктару спадабалася, што яна стала думаць і пра іншых. Крызіс відавочна мінуўся, і ў яго бліснула кволая ідэя.

— У такім разе вяртаемся да вас.

Яе бровы прыўзняліся, у вачах запаліліся цёплыя агеньчыкі.

— Не-не, што вы...

— Мы вяртаемся.— Яго тон не дазваляў пярэчыць. У гаворцы ён свядома выбіраў нейтральныя тэмы.

Ён нават палічыў магчымым расказаць смешны і пікантны выпадак з жыцця знаёмага археолага: у таго ў археалагічнай разведцы недарэчна ўтапіліся ў рацэ штаны, і ён, не маючы запасных, мусіў вечар і ноч хавацца ў лесе ад сваёй лабаранткі, а раніцаю гародамі красціся да вясковай крамы... Віта смяялася і міла моршчыла не такі ўжо і непрыгожы нос.

У Віты яны нібы памяняліся на ролі. Як клапатлівы гаспадар, ён пакінуў у пакоі прыглушанае таршэравае святло, адшукаў аптэчку і даў Віце таблетку эленіуму. Яна слухалася і сачыла за ім удзячнымі прамяністымі вачыма.

— А цяпер прыляжце на канапу... Вось так, малайчына.— Віктар накрыў яе пледам.— Вы павінны хоць трошкі адпачыць.

Ён пасунуў крэсла бліжэй да святла і разгарнуў Мантэня.

Неўзабаве Віта задыхала роўна і глыбока, змарнелы твар палагаднеў, прыадкрыліся асмяглыя вусны.

На паліцах драмалі кнігі. Цьмяна блішчалі самавары. Па пакоі разліваліся спакой і заміранасць. Яшчэ крыху паслухаўшы таканне гадзінніка, Віктар паклаў Мантэня ў дыпламат і на дыбачках рушыў да дзвярэй. Па цішыні разанула рыпенне. Пракляты паркет! Віктар прыкіпеў да падлогі. Віта заварушылася і санліва слытала:

— Куды вы?

— Спіце, спіце...

Яна супакоена павярнулася на другі бок. Заўтра ён абавязкова пазвоніць.

Віктар, паўтарыўшы нумар тэлефона, асцярожна зашчоўкнуў тугі замок.

Ён выйшаў з таксі апоўначы. Заставалася перайсці вуліцу, але ён чамусьці спыніўся. Вуліца была пустэльная. Нізка над дамамі серабрыўся маладзічок, і да яго падпаўзала глухая чорная хмара. Віктар адчуў, як у душы загучала нейкая трывожная нота. «Усё добра»,— сказаў ён сам сабе, спрабуючы адолець трывогу. Заўтра ён пазвоніць, а ўвечары можна на гадзіну зазірнуць.

— Усё выдатна,— паўтарыў ён уголас. Але ўжо абрывалася, ляцела ў прадонне сэрца.

Праз секунду ён пабег, і за ім, ратуючыся ад хмары, ірвануўся маладзік.

Віктар бег проста пасярод вуліцы. На шчасце, яго хутка дагнала тое самае таксі: вадзіцель, не знайшоўшы пасажыраў, кіраваўся да цэнтра.

— Назад!

— Кашалёк згубіў, ці што? — уразіўся таксіст.

— Гані!

Ён, забыўшыся на ліфт, узбег на сёмы паверх і, пазваніўшы, змеціў, што дзверы толькі няшчытна прычынены.

На канапе ў нясцерпна зыркім святле люстры валяўся скамечаны плед. Са сцяны злавесна шчэрылася маска. Ён кінуўся на кухню, дзе таксама гарэла лямпачка, затым, зламаўшы ў ліхаманцы зашчапку, уварваўся ў асветленую ванную і з жахам адхіснуўся ад смяротна бледнага барадатага чалавека з вуглямі звар'яцелых вачэй і наліплымі на лоб валасамі.

Спатрэбілася некалькі секунд шалёнага грукату сэрца, каб зразумець, што ён спалохаўся самога сябе ў люстэрку. На Віктара абрынулася страшэнная млявасць, ён чуць дабрыў на чужых ватных нагах да канапы і, як падкошаны, заваліўся на яе.

Перад жахлівасцю таго, што здарылася, перад тым, як Віта білася ў клетцы пустой кватэры, як, баронячыся ад бяды, запальвала паўсюль святло, і праект, і адносіны з гконкай, усё яго жыццё здалося Віктару нечым нікчэмным, па-мурашынаму дробным.

— Падлюка... падлюка... падлюка...— шаптаў ён сухімі вуснамі і, дрыжучы ад агіды, адчуваў сябе той маленькаю пачварай, у якую ператваралі яго самавары.

Ён страціў пачуццё часу і не ведаў, колькі ляжыць вось так, выснажаны, быццам звер пасля гону, поўны нянавісці да разбітага цела і ўсяго сябе, не маючы змогі дацягнуцца да выключальніка, каб знішчыць бязлітаснае, балючае нават скрозь павекі святло...

Чорную тоўшчу ночы перамог гудок далёкага цягніка. Ён нагадаў, што недзе ёсць людзі, жыццё, і прымусіў Віктара з цяжкасцю адарваць голаў ад канапы. Пакутліва вярталася здольнасць думаць.

Але хто выклікаў «хуткую»?

Віктар ухапіўся за гэтае пытанне, як тапелец хапаецца за трэску.

— Хто выклікаў «хуткую»?..— Ён разважаў уголас, дзесьці ў падсвядомасці адчуваючы, што словы ў такіх выпадках пераконваюць больш, чым безгалосыя думкі.— Мабыць, яна сама... А калі сама, значыць... Значыць, не так і страшна... Чакай!!! А чаго, чаго ты, доўбня яловая, учапіўся за гэту «хуткую»?

Душа зайшлася ў салодкім прадчуванні вызвалення.

— Што, калі Віта... проста пайшла на вакзал?..

Ён быў падобны да чалавека, які, выбіраючыся ў капальні з завалу, убачыў наперадзе акраец неба.

Яна ж хацела начаваць на вакзале. Усё правільна: футра, хусткі і ботаў няма. Яна пайшла на вакзал! А там людзі, там усё будзе добра...

Ён адчуў, што памірае ад смагі, і, адкруціўшы на кухні кран, доўга не мог наталіцца і астудзіць вадою твар.

Зашчоўкнуўшы французскі замок, ён пакінуў кватэру дакладна такой, як заспеў,— са скамечаным пледам на канапе, з запаленымі ўсюды лямпачкамі, з прыладжанай на дзвярах ваннай зашчапкай. Адно на століку пад таршэрам ляжаў забыты Мантэнь...

Назаўтра Віктар працаваў.

Не, на душы ў яго зусім не панавала ціхамірнасць. Ён не мог па-сапраўднаму ўрупіцца ў справу, уменне цалкам пераключыцца з адной рэальнасці на другую давала збоі, і на прасторы ватману нечакана ўзнікалі нервовыя лініі дзявочага твару альбо грубыя абрысы маскі.

Так, учора ён быў не анёлкам. Аднак калі б ён застаўся ў яе... Няцяжка ўявіць, што адбывалася б дома. I гэта цяпер, калі яму, як ніколі, патрэбен спакой.

А хіба што-небудзь змянілася б у Віты? Як гэта ні жорстка і жудасна, але праз смерць маці раней ці пазней павінен прайсці кожны з нас.

Ён не бязвінны, але ён не страціў здольнасці пакутаваць за іншага, а гэта — галоўнае.

I, падумаўшы гэтак, Віктар з палёгкай уздыхнуў і нібы падвёў пад здарэннем нейкую рысу.

За акном, на павяснелай чорнай ліпе, усчынілі радасны гармідар вераб'і. У пакой, залоцячы паперу, зазіралі сонечныя промні. Увесь чысты і зіхаткі сакавіцкі дзень нашэптваў Віктару, што яго начныя страхі пустыя і недарэчныя; учарашняе блякла, пачынала выдаваць кашмарным сном ці трызненнем.

Яму прыйшла ідэя заміж звычайных кіламетровых паказальнікаў паставіць на дарозе да мемарыяла драўляныя слупкі з кутымі выявамі сонца — адмысловымі сімваламі паэзіі, і ён узяўся за аловак...

Перад полуднем жонка пасылала Віктара ў гастраном. З аўтамата ён пазваніў Віце. Тэлефон не адказаў. Віктар здагадаўся: паехала да маці, і не адважыўся прызнацца сабе, што, пачуўшы яе голас, павесіў бы трубку.

Увечары зваліліся на галаву госці, і, хоць ты разарвіся, нельга было адлучыцца.

У нядзелю і ў панядзелак Віцін тэлефон таксама маўчаў. Па логіцы рэчаў яна, відаць, перабралася да знаёмых, і Віктар вырашыў пазваніць альбо зайсці ў канцы тыдня.

Стаялі пагодлівыя вясновыя дні, і яму нядрэнна працавалася.

Прыцемкам па клёне пад тваім акном нягучна залапоча дождж... У народжанай яго шапаценнем утульнасці табе будзе хораша чытацца на самоце добрая кніга, і час закружыць вакол цябе ў няспешным віраванні.

Не заўважыш, як аціхне шалясценне колаў па асфальце, як растануць у ночы хуткія крокі апошніх прахожых. Не заўважыш, што ты ўжо застаўся з ноччу і дажджом сам-насам... Ды вецер раптам секане кроплямі ў шыбу, і ты нібы ачуешся ад нейкай дрымоты, адкладзеш кнігу і падыдзеш да акна.

У святле ліхтара будуць падаць на клён аблытаныя ветрам пасмы дажджу. I ты ўбачыш, як адарвецца і роспачна, быццам хоча вярнуцца, паляціць долу цёмна-бурштынавы ліст. А дождж будзе падганяць яго і потым безуважна прыціскаць да бліскучай мокрай травы.

I ў табе народзіцца нейкае шчымлівае пачуццё.

Будзеш доўга глядзець на дождж, на клён, на неахайна разлінаваны абыякавым белым святлом ліхтароў пляц. Потым ліхтары пагаснуць, толькі тры ці чатыры застануцца гарэць — прывідліва і трывожна, а ты ўсё будзегп стаяць ля акна, наструнена і чуйна прыслухоўвацца да сябе і нечага чакаць.

Пройдзе апошні аўтобус. Паміж чырвонымі кроплямі агеньчыкаў згледзіш на заднім шкле чыюсьці постаць. I раптам да болю востра пазайздросціш таму незнаёмцу, пашкадуеш, што гэта не ты там, у цёплым жоўтым святле апошняга аўтобуса.

I твой неспакой знячэўку стане гаркава-салодкім, як каліна пасля зазімку.

Ты зразумееш, што трэба ехаць.

Назаўтра ты цэлы дзень, да вячэрняга самалёта, будзеш унікаць размоў, адпрэчваць дробязныя будзённыя думкі, каб не разбіць, не парушыць сваім ці чужым неасцярожным словам ці нікчэмнаю думкай кволую шчымлівую ўрачыстасць, што спеліцца ў душы.

...Горад не пазнае цябе. Ён безуважна, як па выпадковым сустрэчным, слізгане па табе позіркам і будзе па-ранейшаму заклапочана пераміргвацца святлафорамі і рэкламамі. I здасца, што ён зусім забыўся пра цябе — гарады заўсёды забываюць нас хутчэй, чым мы іх,— і кране халадок адчужанасці. А горад, быццам прачытаўшы ў тваёй душы, верне позірк, угледзіцца і, прасвятлеўшы, ляпне цябе па плечуку: «Ну, здароў! Прыехаў...» I ты, як дзіця, узрадуешся, што яшчэ не чужы яму, што не толькі горад — твой, але і ты — ягоны.

I, нібы ў доказ гэтаму, пад'едзе да прыпынку тралейбус таго самага маршруту.

Тады тут, у старым ускраінным парку, цвілі ліпы. У лагодным вечаровым паветры бруілі ручаіны п'янкага мядовага паху, а ў яе чорных валасах свяціліся цёплыя жаўтлявыя зорачкі: квецень ужо асыпалася...

Вецер будзе шастаць апалаю лістотай.

Станеш неяк паспешліва думаць, што так лепей, бо ўсё роўна ўсё на свеце канчаецца, і хай лепш раней, на той мяясы, да якой было адно харошае і светлае, не азмрочанае ні словам, ні ўчынкам; яно такім і застанецца з табой, як ружовая аблачынка на чыстым небе над вечаровым сонцам. У каханні, гэтаксама як у апавяданні, аповесці ці рамане, неабходна скончыць у патрэбным месцы, бо працяг будзе ўжо не каханнем, а чымсьці іншым. Хіба не бачыш ты такога ў сваіх знаёмых? Ды што знаёмыя, а ты сам? А яна была проста мудрэйшаю за цябе. I ты павінен дзякаваць ёй за тое, што ваша сапраўднае засталося сапраўдным навек.

Але насупор усім тваім думкам і высновам, якім ты верыў яшчэ некалькі хвілін таму, у табе нешта ўзбунтуецца, і прыйдзе пачуццё віны. Той віны, выкупіць якую немагчыма, бо не ведаеш, у чым яна, і не ўведаеін ніколі. I няпраўда, што час цішыць боль — ён можа глыбей прыхаваць яго, прыцерушыць лісцем і снегам мінулых дзён, але боль будзе жыць, каб раптам паласнуць па сэрцы вострым і салодкім успамінам.

Па сцежцы будуць ісці двое. Ён схопіць абярэмак змеценага лісця, шугане яго ўгору, і яна шчасліва засмяецца пад жоўтым шапаткім дажджом. I ты добра і чыста падумаеш пра іх.

...Вахцёрка будзе доўга не пускаць, недаўменна і насцярожана пазіраючы на цябе і паўтараючы сонным ацеслівым голасам, што ўжо нідзе няма жывой душы. Станеш, як можаш, тлумачыць ёй, што табе ніхто і не трэба, і нарэшце змеціш у яе вачах іскру спагадлівага разумення.

У чуйнай цішыні прыцемнага калідора будуць глыбакадумна моршчыць крутыя гіпсавыя лбы старажытныя філосафы. Расплывуцца ва ўсмешцы вусны: прыгадаецца, як аднаго разу, дурэючы, вы панасоўвалі філосафам шапкі-вушанкі.

Прысядзеш на шырокае шчарбатае падвоканне, на момант заплюшчыш вочы і ўбачыш дзяўчыну, з якой за ўсе гады не перакінуўся мо і дзесяткам слоў, а ўсяго толькі любіў з верхатуры ўлюбёнай сваёй галёркі пазіраць на залацісты і бязважкі пушок на яе худзенькай патыліцы. А дзяўчына аднойчы паглядзела на цябе так, што ўвесь твой век будзе з табою той позірк памяткай аб цудоўным і немагчымым, наканаваным не табе, як часам назаўжды застаецца сумотнаю згадкай адзін-адзіны роспачны пагляд, пасланы табе з акна цягніка, пагляд амаль незнаёмага чалавека, які ад'язджае надоўга ці назусім, а ты проста за кампанію прыцягнуўся яго праводзіць...

На вуліцы рассыпецца шротам сухі і рэзкі трамвайны званок. I ты ўспомніш, што гэта — ваша падвоканне. Праўдзівей, ты ведаў гэта з самага пачатку, але марудзіў, каб не адразу... А званок стаўся нібы сігналам: час!

Вось тут вы з ім зухавалі перад дзяўчатамі, знарок паволі набіваючы духмяным валакністым тытунём вашу адну на двух адмысловую люльку, і насмоктваліся за перапынак да лёгкага галавакружэння, а потым кінулі, бо вырашылі, што гэта няшчыра і ненатуральна. Вы змагаліся за шчырасць ва ўсім, вы жадалі «быць, а не здаваццаоі непарушна верылі, што захаваць душу амаль гэтаксама лёгка, як, напрыклад, вывучыць табліцу множання,— дастаткова толькі захацець.

Аднойчы ўлетку вы два тыдні жылі ўдвух на парослай хвоямі выспе ляснога возера, і вечарамі ты ляжаў ля вогнішча, глядзеў на зоры, і цябе поўніла светлая, як бярозавы гай, радасць ад таго, што ёсць на свеце ён. А ён вялізнымі літарамі накрэсліў на мыльцы вашы імёны...

Днямі ён быў праездам у тваім горадзе, пазваніў з вакзала, і ты паклікаў яго да сябе. Паклікаў, хоць і ведаў, што прыйдзецца прытушаць цягучыя стылыя паўзы, цэдзячы віно з кілішка, што будзеш хаваць вочы, каб не сустрэцца знячэўку з ягонымі, баючыся выдаць сябе, нібы ты ў нечым вінаваты. А ён будзе гаварыць пра хакей, пра свае перспектывы, пра цэны на гаражы, яшчэ пра нешта...

I тут, на падвоканні, спытаеш сябе: навошта ты запрашаў яго, навошта зрэдку пішаш яму буйным почыркам пакутлівы і нішчымны ліст на адну старонку? Дзячыш за тыя вечары ля вогнішча, за тую радасць, якая, здавалася, магла абняць цэлы свет, за кнігі, за размовы, за думкі, за ўсё, без чаго ты мог бы застацца ў жыцці матылём над поплавам?.. Захочаш спыніць, абарваць думку, але яна неслухмянай ручаінаю прарвецца праз тваю забарону. На душы зробіцца каламутна і ніякавата, як быццам ты пахваліўся, прынізіўшы другога, але яшчэ горш будзе ад таго, што — праўда.

Дзячыш... Хіба за тое, што без яго ты не стаў бы самім сабой цяперашнім, можна неяк аддзячыць цяперашняму яму? I само адчуванне абавязку аддзячыць — што гэта, як не адзнака таго, што між вамі ўсё скончылася, а спадзявацца нешта вярнуць гэтаксама наіўна, як спрабаваць сабраць на круглую пятачку абляцелага дзьмухаўца ўсе яго тычынкі; у жыцці ёсць выпадкі, калі ўжо позна, і самае страшнае, што мы часцей за ўсё і разумеем гэта тады, калі ўжо сапраўды бывае позна.

«Ну як, як такое магло здарыцца?» — падумаеш, а здасца — ускрыкнеш. I не знойдзецца адказу, а будзе адно горкае разуменне, што і ты, які быў побач, у нечым прычыніўся да таго, што адбылося з ім.

Нібыта ўцякаючы ад кагосьці, збяжыш па лесвіцы... Уволю паздзекуешся са сваёй чуллівасці, але ўсё-ткі не ўтрымаешся і зойдзеш у інтэрнат.

У пакоі ўсё будзе іншым — выразаная з часопіса каляровая фотка патлатых гітарыстаў новай «групы», падсвечнік з аплытаю свечкай... Але паставіш на стол пару бутэлек піва, хлопцы палезуць па шклянкі, і ў шкапчыку ты ўгледзіш вашу старую ўчарнелую патэльню, і да душы здзівішся, што простай патэльні можна ўсцешыцца так, як рэдка чаму ў жыцці.

А хлопцы, вядома, будуць мець цябе за дзівака. Яны вып'юць па кроплі з рознакаліберных шклянак, дзеля прыліку памаўчаць. Затым адзін некуды зазбіраецца, і ты зразумееш, што іх цікавасць да цябе высілілася і трэба ісці.

Будзеш чакаць свой начны аўтобус, і падумаецца пра сябра, які цяпер далёка, ды ў вас будуць іншыя дні і вечары, многа-многа, безліч дзён і вечароў. I з ціхай радасцю і цеплынёй уявіш, як сябар чытае альбо курыць на балконе і ў цемры чырванее жарынка яго цыгарэты...

Ужо ўсе парассядуцца, а ты будзеш непрыкаяна таптацца на пляцоўцы. I нарэшце горад зразумее і лёгенька падштурхне цябе: «Ну давай, стары! Не забывай!»

I доўга будзе міргаць услед табе сваімі агнямі...

Пасля заложных халодных дажджоў чыста вызарыць. Над начнымі палямі ў зыркім мройным малодзіве будзе песціцца востры і звонкі — хоць жаць ім — маладзік.

I спакваля ўвойдзе ў душу дзіўная ўладная заміранасць. Будзеш прыцішана, без думак глядзець на ноч і неўпрыкмет заснеш, і сасніцца няўлоўны, светлы і журботны сон з высокаю травой і белагаловым малым, з хуткімі пяшчотнымі вуснамі і яшчэ з нечым, таксама цудоўным і шчымлівым...

Прахопішся, калі ноч ужо стане святлець. Папросіш вадзіцеля спыніцца на далёкай ускраіне і пойдзеш далей пешшу.

Будзе налівацца пунсам дзянніца, будуць раставаць зоркі і ярчэць антонаўкі ў садах.

I падымецца несляпучае пераспелае сонца.

I неба будзе падвышаным і нечапана блакітным.

I ты неяк пранізліва зразумееш, што бярэцца на бабіна лета, што будзе задумёны, засінены па даляглядах смугою дзень з палахлівай трапяткой цеплынёю і незнаёмай, трошкі захмялелай ад гэтага дня дзяўчынай, якую ты абавязкова спаткаеш на вуліцы і ўбачыш у яе чорных валасах павучынку...

I раптам, нібыта крынічнай вадой у спякоту, захлынешся пякучым і поўным у край адчуваннем жыцця з усім яго хараством, радасцю і болем.

I будзеш незварушна стаяць пад высокім чыстым небам, каб не расплёскаць ні кроплі таго, што жыве зараз у табе, затрымаць яго, запамятаць...

I доўга будзеш берагчы ў партманеце два білеты: зялёны самалётавы і ружовы аўтобусны.

Прыцемкам па клёне пад тваім акном нягучна залапоча дождж...

I Тады на нашай вуліцы пад вокнамі з зялёнымі і сінімі аканіцамі стаялі прысадзістыя лавачкі на тоўстых калодках, у гародчыках цвілі пяшчотныя завушніцы, вытыкаў між штыкецін калючыя лапкі агрэст, і ад ранку да вечара грымелі, пужаючы катоў і коз, рэхвы.

Па кожнай такой вуліцы на радасць дзятве абавязкова жыве які-небудзь дзікаваты, незвычайны чалавек.

У нас гэта была бабка Грыпінка.

Нават каза ў яе была не белая ці пярэстая, як ва ўсіх наўкола, а чорная, быццам чорт, намаляваны ў маёй кніжцы з казкамі.

I ніхто пра Грыпінку нічога не ведаў, не ведалі нават, адкуль яна ў нас узялася. Казалі дарослыя толькі, што ў сваёй, уперад пустой хаціне, якая касавурылася на белы свет трыма несамавітымі акенцамі з буграка над Бяльчанкай, пасялілася бабка адразу па вайне.

Жыла Грыпінка сугнеем, у госці да яе ніхто не хадзіў — не ездзіў, і бабчын сусед дзядзька Санька, седзячы на лавачцы і спрытна круцячы адной пакінутай вайною рукой «казіную ножку», часта скардзіўся нам:

— Во, мальцы, удружыў бог. За год паўслова не пачуеш.

Да таго ж бабка Грыпінка ведала травы. Як толькі свежае вясновае сонца і цёплыя туманы зганялі снег у Бяльчанку і да новага зазімку, лічы кожнае ранне, пакуль мы даглядалі свае звонкія бурштынавыя сны, бабка тэпала ў лес ці на паплавы па зёлкі.

Ці трэба казаць, што калі, стамлёныя ад гульняў і беганіны, са шчодра расфарбаванымі зялёнкай каленямі і локцямі, мы збіраліся ўвечары пад старой таполяю на сваё веча, ой колькі ўсякага рознага бывала гаворана пра Грыпінку...

Самы малы сярод нас, Юрка, пасля тых размоў, здаралася, баяўся адзін ісці ў двор, і мы вялі яго ўсёй сябрынай. Аднак і ў нас каля Грыпінчынай хаты часцяком бегалі па скуры мурашкі.

Але ранак дазвання праганяў страхі, і наш кагал дружна імчаў на край вулкі страчаць бабку.

Яна паціху тупала, прыгорбленая, сівая, бы лебяда, даўганосая, у доўгай, да пят, картовай спадніцы. У адной руцэ — кульба, у другой — зёлкі, увязаныя ў старую хустку. Адтуль вытыркаліся то жоўтыя гронкі святаянніку, то свечачкі духмянага чабору, то чарнічнік, што добра памагае, калі нацюмрышся зялёных яблыкаў.

Мы лёталі вакол і на розныя галасы прасілі:

— Пачаруй! Пачаруй! Пачаруй!

А бабка маўчала сабе і ўзіралася ўперад, нібы мусіла ўбачыць нешта дужа важнае і баялася прапусціць.

А яшчэ... А яшчэ ў бабкі Грыпінкі былі ў садзе райкі. Раек на вуліцы не меў больш ніхто, і яны здаваліся нам смачнейшымі за ўсё самае смачнае на свеце — і за абсыпаныя цукрам «падушачкі», і за марожанае, і за бруснічнае варэнне з морквай.

У набег на райкі наша хеўра на схіле лета выпраўлялася кожны дзень. Як цудоўна было паўзці па брылёўніку, пералазіць, падсаджваючы адзін аднаго, цераз плот, джгаць да яблынь, хапацца за ніжнія сукі, уціскаць у плечы голаў пад дажджом дробных чырванашчокіх яблычкаў і хапатліва збіраць іх у запазухі ці ў шаравары!

А потым пачыналася самае цікавае. Хто-небудзь падкрадаўся да бабчынай хаціны і малаціў па сцяне палкай. Калі Грыпінка, трудна тупаючы, паказвалася з-за вугла, наша талака ўжо сядзела верхам на плоце.

Бабка абапіралася на сваго крывую кульбу і нейкім нечакана звоыкім голасам крычала:

— О-от сыны ў водпуск прыедуць! О-от штаны вам паспускаюць!

Мы, паміраючы ад смеху, сігалі з плота ў брылёўнік.

Але, калі па шчырасці, мне пасля бабчыных абяцанкаў рабілася сцішнавата. Неяк нават прысніліся два вусатыя злосныя дзядзькі: адзін быццам закруціў мне вуха і сцягваў шаравары, а другі трымаў у руцэ дужа чамусьці падобную да бацькавай папругу.

Ды толькі сыны да бабкі Грыпінкі ўсё не прыязджалі.

Аднойчы ўранні, гуляючы ў «калім-бам-ба», мы пачулі жаласнае мэканне і ўгледзелі, што на вуліцы няма чорнай бабчынай казы. Мы прыляцелі да Грыпінчынай хаты і сталі хорам мэкаць разам з казой, каб бабка хутчэй прачнулася і выпусціла яе. Але Грыпінка нешта не выходзіла, і мы раптам замаўчалі і пабеглі па дзядзьку Саньку.

Дзядзька Санька спярша пастукаў у дзверы костачкамі, забухаў кулаком, потым знайшоў трэску, прасунуў яе між вушаком і дзвярамі і адкінуў зашчапку.

— Ідзіце, мальцы, ідзіце, гуляйце...— замахаў дзядзька рукой, паказаўшыся праз хвіліну на парозе.— Не ваша тут дзела.

Надвечар мы сядзелі пад старой таполяю. Мы ведалі, што Грыпінка памерла, нам было яе шкада, але за дзень ужо неяк перашкадавалася, і цяпер нам найбольш рупіла, ці будзе, калі бабку павязуць на могілкі, граць аркестр, як тады, калі хавалі дзеда з суседняй вуліцы. Нам дужа хацелася, каб зноў прыйшлі музыкі з вялізным барабанам і блішчастымі трубамі і талеркамі.

Да нас падышоў і сеў поруч на траву дзядзька Санька. Гэтым разам ён чамусьці ніяк не мог зладзіць сваю «казіную ножку».

— Во яно, мальцы, як...— нарэшце зацягнуўшыся, загаварыў дзядзька.— Яно ж няможна радні не даць знаць. Дык я адрасы глядзець стаў. Дык няма нідзе. А ў стале тамака, пад свечкамі, пахаронкі... Сыны... Валодзькам ды Грышкам звалі... Пад самую пабеду ўжо гэта... Во яно, мальцы, як...

— А што гэта — пахаронкі? — нясмела спытаў самы малы сярод нас, Юрка, калі дзядзька Санька, цяжка падняўшыся, пайшоў.

— Гэта калі татку заб'юць,— прыцішана адказаў нехта.

Мы сядзелі пад таполяй, маўчалі і думалі.

...Райкі ў тое лета ўрадзілі наўздзіў. Трыма агромністымі вогнішчамі гарэлі каля пустой Грыпінчынай хаціны яблыні. Толькі пад прымаразкі пагасіў іх вецер.

Тую нашу вуліцу даўно забудавалі сучаенымі шматпавярховікамі, але, калі іду па ёй, кожны раз здаецца мне, што вось-вось убачу, як Грыпінка, прыгорбленая, сівая, бы лебяда, трудна тупае, абапіраючыся на кульбу, здаецца, пачую, як нечакана звонкім голасам крычыць:

— О-от сыны ў водпуск прыедуць!..

Л. В.

Добры дзень, мая Шыпшына!

Я не баюся назваць цябе так, бо ты не атрымаеш гэтага ліста, хоць я і кіну яго заўтра ў паштовую скрынку, хоць на канверце будуць і назва твайго горада і тваё імя. Ты не атрымаеш яго, таму што лісты можна пасылаць толькі ў будучае, а я напісаў у мінулае, у тыя два навылёт прапахлыя маладым сенам тыдні.

Паслухай, табе ніколі не здаецца — у лютаўскую халадэчу з буйнымі і калючымі зорамі ці ў золкую лістападаўскую імжаку, калі, вось як цяпер, хочацца наглуха зашторыць воккы,— табе не здаецца, што там, у нас, заўсёды ліпень, макаўка лета, і, калі ідзеш роснай вечароваю сцежкай усцяж чыгункі, з-пад ног ратуецца процьма жабянятаў, учарашніх апалонікаў, што яшчэ не ачомаліся ад шчасця свайго другога нараджэння на свет? I зусім побач старая, набакір надзетая на ўзлобак дашчаная адрынка, дзе заміж чацвёртага слупа-старчака стаўбурніцай бярэзіны, што па начах кратае страху асцярожлівымі галінкамі. I гэты першабытны, вытканы з безлічы невідочных тонкіх ніцей пах... Ён не месціцца ў цеснай адрынцы, сцякае па лесках у мееячную ноч, плыве да копанкі, на цёмна-срэбным сподку якой цьмяна свецяцца сузор'і жоўтых гарлачыкаў... А звонкай ад свежасці раніцай у блакітным прастакутніку разнасцежаных дзверцаў з'яўляецца, адразу набліжаючы да нас неба, белая птушка, і мы робім адкрыццё, што ў нашых мовах у яе ад усеагульнай любові па два імені, і на хвіліну ўспыхвае дураслівая спрэчка, піто прыгажэй: нашае бусел ці вашае гандрас...

Але я хацеў пачаць не адсюль. Я хацеў пачаць з таго, што, калі б я быў паэтам, то неадменна стварыў бы не вельмі артадаксальную оду аўтобусным зайцам. Так, аўтобусным зайцам, бо без іх звяліся б і кантралёры, а значыць, не адбылося б нічога: ні нашага ліпеня, ні гэтага ліста, ні мяне самога, такога, які я ёсць.

Для цябе яшчэ не згубіўся сярод тысячаў іншых той спякотны дзень з жоўтым «Ікарусам», які, заплюшчыўшы вочы, няцяжка было ўявіць саунаю на колах? Я ехаў на вакзал. Заўтра пачынаўся мой першы адпачынак. Дома стаяў чамадан з кшгамі і стосам чыстых нататнікаў, і на вокладцы верхняга было з жахлівай самаўпэўненасцю выведзена: аповесць.

У аўтобус зайшла кантралёрка, і я па старой звычцы на ўсякі выпадак прабіў лішні квіток. Золатавалосая высокая дзяўчына ў ільняной сукенцы разгублена корпалася ў сумачцы. Кантралёрка нервова чакала. I тут на дапамогу дзяўчыне рушыў цыбаты хлопец з вяснушкаватым тварам і ніштаватай каштанавай кучмаю на галаве (хранічны канфлікт з адміністрацыяй). Дзяўчына абдалася чырванню, і цыбаты ўбачыў, што яе вочы зялёныя, як «русалчыны косы», расчасаныя празрыстай рачной плыннго. Кантралёрка, страціўшы цікавасць, адвярнулася, і тады зеленавокая нарэшце знайшла скамечаны квіток.

— Не варта было турбавацца,— сказала яна з прыбалтыйскім акцэнтам і палёгкаю, што пазбылася залежнасці ад нечаканага дабрачынца, сказала, яшчэ ні аб чым не здагадваючыся, як не здагадваўся і сам дабрачынец, на твары якога блукала блазенская ўсмешка.

На прыпынку ты здзіўлена зірнула на аўтобуснага прыліпалу — ці не зашмат за пяцікапеечны квіток? — і паспешліва застукала драўлянымі падэшвамі сабо. Імгненняў колькі я глядзеў услед, чамусьці лічачы твае крокі, і гэта было адно з тых раздарожжаў, якія здараюцца штодня, але іх не заўважаюць альбо адразу забываюць на іх, і праз хвіліну здаецца, што і не было ніякай ростані, а ёсць толькі простая шырокая дарога, па якой ідзеш. Усё наша жыццё — з такіх раздарожжаў, і шчасце таму, каго хоць зрэдчас наведае недавер да сябе. Тады шчасце выпала мне.

Памятаеш, як мы ў абладзе маўчання, што стала да немагчымага нацятым, таўкліся ў чарзе і, калі купілі білеты, да твайго цягніка заставалася дзесяць гадзін, а да майго — на паўтары болей? I раптам здарыўся цуд, і я з недасяжнай нават для птушак вышыні ўбачыў два цягнікі, якія беглі па зялёнай ласкавай зямлі ў розныя бакі. Уся мая істота ўзбунтавалася, і я, не паспеўшы здзівіцца самому сабе, узяў цябе за руку і з адчуваннем падзення, а можа, палёту з высачэзнае стромы сказаў:

— Здайце білет.

— Гэта што за навіна? — Але ў тваіх вачах была разгубленасць.

— Здайце,— тупа паўтарыў я.— Калі ласка.

Ты паціснула плечукамі і працягнула білет мне; у вачах ужо была незалежнасць: ну а што далей?

— Стойце вось тут і нікуды не ідзіце. Я вас прашу. Нікуды.

Я дабраўся да акенца касы, і грамадзяніну, што быў у чарзе за намі, ледзь ханіла выхаванасці, каб не пакруціць пальцам каля скроні.

А потым... Потым былі нашыя першыя паўдня ў маім горадзе, горадзе, чые слава і веліч калісьці грымелі на ўвесь славянскі і не толькі славянскі свет.

Былі стіэомкія ажурныя званіцы нашае з табой Сафіі, лёгкай і крылатай, гатоваіі вось-вось узляцець. Па цёмных і пыльных вітых усходах, а затым па дрогкіх жалезных драбінах мы падняліся пад самы спічак, на пятачок, трохі большы за добрую далонь. Далёка ўнізе на зіхатлівым плыткаводдзі пялёхалася чародка малечы, цягнулася ўздоўж ракі самая прыгожая ў горадзе вуліца са старадаўнімі камяніцамі і стогадовымі таполямі, а воддаль свяцілася ў зеляніне дрэў цнатлівая сзечка Спас-Ефрасінні. Нас бачыла адно жоўтае і дрыготкае галубяня з пачварна вялікаю чорнай дзюбай, і было да душы шкада яго, бо яно не ведала, дзе, на якой зямлі зладзілі кубло ягоныя бацькі.

I была стрункая, нібы цеціва, напятая крутою лукою рака, якая падхоплізае вас і нясе, і сама вырашае, калі паблажліва выпусціць з халаднаватых уладных абдоймаў і дазволіць дапяць паплямленага купкамі вербалозу другога берага, каб стамлёна завал.іцца на цёплы пясок і знячэўку здрыгануцца ад жаху, успомніўшы, што якраз тут, насупроць сабора, самае вірыстае месца і не кожны ведае, што з віру можна вырвацца толькі па дне.

I ў чуйным прыцемку царквы, якая нічым не саступіць сваёй слыннай сястры на Нярлі, ажывалі фрэскі, і, працінаючы святой апантанасцю, выпрабоўвалі нас жывыя чалавечыя вочы Ефрасінні.

I ў сляпучым сонечным святле стаяў перад намі Скарына. З журботнай мудрасцю пяці стагоддзяў глядзеў ён на свой горад, пранікліва ўглядаўся ў людзей, і яго позірк уздымаўся над дахамі і ляцеў далей, каб абняць усю родную зямлю. А каля ног бронзавага чалавека з кнігай злоўленаю птушкай білася ў пырсках фантана прыкутая да зямлі вясёлка...

Назаўтра мы паехалі. Мы ехалі па спадарожных, дзякавалі, зноў галасавалі, і ты зноў штосьці шаптала гарачаму пругкаму ветру. Мы палудкавалі ў прыдарожнай гарбатні пад саматужкымі «Трыма асілкамі» (Ілья Мурамец на нейкім вусцішным гібрыдзе гіганцкае жабы і мядзведзя, а Алёша Паповіч моцна нагадвае татара-мангольскага захопніка, які ў дадатак пакутуе на жывот) і зноў ехалі па шашы і брукаваных вясёлкавых гасцінцах, у жывых тунелях сівых вербаў і ўчарнелых бяроз, што памятаюць падарожжа Кацярыны Вялікай, і я апавядаў табе пра беларускія дарогі, у якіх заўсёды ёсць нявыказаная туга, што кранае сэрца, як шчымлівы голас леры.

Калі нас доўга ніхто не браў, я хаваўся за дрэва, і тады ля цябе тармазіў першы ж вадзіцель непенсійнага веку, і тут, не даючы яму апамятацца, узнікаў я, і, каб наш «шэф» не дужа засмучаўся, мы з табою цалаваліся ў кабіне.

Я не пытаўся, куды мы едзем: ты была адзінаю валадаркай таго імклівага бязмежнага дня. I назаўжды застанецца са мной гартаннае ад хвалявання «Летува!», за якім ляжала твая зямля з выштукаванымі, як цацкі, вясковымі мураванкамі і спічакамі касцёлаў, з адмысловымі драўлянымі паказальнікамі на скрыжаваннях і гэткімі ж, як нашы, жытнёвымі палеткамі, што пачыналі пахнуць цёмным боханам, і гэткімі самымі ласкавымі і зваблівымі сцежкамі ў іх хвалях — у канцы кожнай такой сцежкі ўяўляецца нязнаны, але прыветны маленькі свет, населены харошымі людзьмі.

Калі ў нізінах падышоў і стаў паволі вылівацца на паплавы туман, наш «ЗіЛ» спыніўся каля пераезда, і мы развіталіся з маладым сарамяжлівым хлопцам, што бяктэжыўся глядзець на нас, а ўбачыўшы ў маіх пальцах рублёўку, да чырвані пакрыўдзіўся. Дзіўная рэч, але ў той дзень з нас так ніхто і не ўзяў грошай.

Мы ішлі прычыгуыачнаю сцежкай. З галін, нібы з багавіння, выблыталася бледная поўня, і я з пыхаю арыгінальнага мысліцеля разважаў, што ў чалавечым жыцці тая ж змена квадраў: свае маладзікі, поўні, вятохі і сходы, толькі — каму на шчасце, а каму на гора — не такія правільныя і няўмольныя ў сваім чаргаванні.

А праз чвэртку гадзіны я марна намагаўся сціснуць руку дзядзькі Казіса, шырозную, быццам лапата, на якой мая бабуля садзіла ў печ хлеб. Ствараючы твайго дзядзьку, матухна-натура не паскупілася на фантазію, кампенсаваўшы выдаткі нядбайнасцю ў пошуках гармоніі. 3 сумотнай радасцю, як усё добрае і незваротнае, я часта бачу яго медзведзяватую постаць, бачу аблямаваны сівымі валасамі шырокі, выдублены азёрнымі вятрамі рыбарскі твар з вачыма нечакана блакітнымі і нейкімі дзіцячымі, як у многіх людзей, што звекавалі век у адзіноце, бачу нос, з тых, што на дваіх рос, аднаму дастаўся, а колеру такога, што ад яго, як кажуць, хоць прыкурвай.

Дзядзька Казіс сустрэў мяне, як быццам знаёмства з ім мы памелі даўным-даўно, і таму зусім не патрэбны ні роспыты, ні здзіўленне. I я да душы быў яму ўдзячны.

Мы вячэралі за ўкапаным пад ліпай столікам; праз паўстанак праносіліся цягнікі, і тады столік дрыжаў, шклянкі адгукаліся танюткім камарыным звонам, і здавалася, што мы таксама імчым некуды ў далячынь духмянай ліпеньскай ночы.

Пасля чаркі дзядзька Казіс разгаварыўся. Гаманіў ён пацешна, прыкладна так:

— Никак не пойму я ее политику...

Гэта пра рыбу.

Але я і чуў і не чуў яго, і не разумеў, так і не зразумеўшы да самага канца, суму, што з'яўляўся ў дзіцячых вачах, калі яны сустракаліся з маімі. I ты маўчала, сцішаная, здзіўленая тым, што поруч сёрбае з місы сыраквашу ўчора яшчэ незнаёмы хлопец, маўчала, далёкая і самая блізкая і жаданая. Мы былі ўжо ва ўладзе ночы, нашай першае ночы.

Свет сціскаўея ад нашых абдымкаў і гінуў, каб нарадзіцца нанова ў невыказна новым сваім харастве — шолахам сена, леным узбрэхам рахманага Маргіса, хрыплаватым спевам пеўня, якому сасніўся світанак. Нарадзіцца і загінуць, нарадзіцца і загінуць... Ты памятаеш?

I другія ночы, імгненныя, як агністы след знічкі, і бясконцыя, як зорнае неба. Пах сена, ціхія непатрэбныя словы і ўтрапенне, у якім я паўтараў тваё імя, быццам баючыся яго забыць, і пяшчота, якою захлынаўся, калі ўранні бачыў мяккія лініі твайго профілю і галоўку канюшыны, што злёгку пагойдвалася над шчакой ад твайго дыхання, калі чуў твой «дабрыдзень» са старанным дзеканнем...

Я зваў цябе Шыпшынай. Чаму? Можа таму, што ў цёплай усмешцы тваіх нібы прыпухлых вуснаў хавалася падабенства з яе чырвонымі кветкамі? Не, хутчэй таму, што шыпшына для мяне з маленства — не проста найпрыгажэйшая з кветак, але і нейкі неспасціжны, як ісціна, сімвал, а ты ніколі, нават у хвіліны найвышэйшае блізкасці, не была да канца маёй — я адчуваў гэта неяк падсвядома, аднак адчуваў.

Кахаю... Колькі разоў я шаптаў гэтае слова... Прысягаў перад сабою маўчаць, каб не прынізіць, не здрабніць яго паўтарэннем, і гаварыў зноў. А ты так і не сказала яго, і толькі па часе я зразумеў мудрасць твайго маўчання: пакуль словы не сказаныя, заўсёды даеш болып, чым ад цябе чакаюць.

Ты, як дзіця, была гатовая спытаць самае нечаканае:

— А чаму цябе завуць Усяслаў?

— Быў такі князь — Усяслаў Чарадзей. Самы вялікі і славуты з полацкіх князёў. Той, што Сафію паставіў. I не з візантыйцамі, як наўгародцы, а рукамі нашых майстроў. А Чарадзей — бо ўмеў у ваўка перакідацца, полацкія званы ў Кіеве чуў. Не верыш? Ну дык вось, мяне пазвалі не ў яго гонар. Але, спадзяюся, мае дзеці будуць ведаць, адкуль пайшло ў нас гэта імя.

Ты магла запытацца і такое:

— Дзеля чаго ты жывеш?

— Любая, я не хачу гаварыць пра гэта...

— Не трэба.— Ты клала мне на вусны далонь.— Я разумею,

Аднойчы ты сказала:

— Каханне — найвышэйшае з усяго, што нараджаецца жыццём.

— Не,— сказаў я.— Любоў да роднай зямлі вышэй. Ты доўга моўчкі пазірала на мяне ў цемры, а потым пацалавала — нязвыкла, у лоб, як цалуе маці,— і мне здалося, што твае словы былі выпрабаваннем.

Але ў нас былі не адны ночы. Былі дні на недалёкім велізарным возеры, дзе ў непагадзь гуляе сапраўдны шторм і дзе ад ледзь бачнага процілеглага берага пачынаецца мая зямля. Пры ўлюбёнай нашай выспе аж біліся — хто першы схопіць чарвяка — акунькі. А яшчэ можна было глядзець, як ты даеш з лодкі нырца і, падобная ў кармінавым купальніку да экзатычнай рыбіны, працінаеш зеленкаватую глыбіню, а затым адпырхваешся, смешна круцячы галавой. Альбо, адчуваючы лёгкі халадок, што ішоў ад цябе, ляжаць на высланым трыснягом днішчы і сачыць за чайкамі і пухнатымі аблокамі, пакуль не прымроіцца, што і лодка таксама плыве па небе, як казачныя караблі Чурлёніса. Альбо слухаць малэнькі транзістар; батарэйкі даўно селі, і надзейна лазіліся адно нашыя сталіцы. «У гэтым нешта ёсць»,— гаварыла ты. «Павінна быць»,— адказваў я.

I быў дзень падарожжа да старажытнага дуба, які ўжо ў часіны Міндоўга мог, напэўна, схаваць ад спёкі добрую сотню вояў, а цяпер уяўляў сабою відовішча велічнае і ўадначас жудлівае. Велічнае, бо магутны, пасечаны сякерамі вякоў камель ці здолелі б абхапіць і дзесяць мужчын, а вузлаватыя галіны самі былі таўшчынёю ў самавіты дуб. I жудлівае, таму што над дрэвам лунала няўмольная здань смерці. Пафарбаваная бляха прыкрывала вялізныя дуплы і асмаленыя жаролы, і ўсяго на некалькі суках роспачна кучаравілася лістота. Дуб нагадваў спаралізаванага волата з вялікім і слаўным мінулым, у якога жыццё ацалела толькі ў вачах. Мне ўспомніўся другі такі волат, яшчэ больш вячысты, сустрэты ў вандроўцы па Палессі... Дрэвы паміраюць страшней, чым людзі. I ўсё ж у яго заставалася надзея: водбліз імкнуў да сонца і блакіту дубовы падрост.

I быў дзень у тваім горадзе, які я даўно любіў, у горадзе Вітаўта і Каліноўскага, Скарыны і Купалы, у адным з самых прыгожых гарадоў на свеце, з душой — бо ў гарадоў, як і ў людзей, бываюць душы — зычліваю і гасціннаю да тых, хто прыходзіць да яго са шчырасцю і павагай, і насцяроясана-пахмурнаю да іншых.

Узяўшыся за рукі, мы ішлі пад Востраю Брамай і далей па жывым, стракатым і вясёлым сярэднявеччы, у маўклівым захапленні стаялі на цвінтары святой Ганны і, рызыкуючы сустрэць саміх сябе ці варту з алебардамі, блукалі па лабірынце вузкіх начных вулачак. Гэта была твая стыхія. Ты параўноўвала стары горад з каменнаю сімфоніяй і, здавалася, ледзь не пра кожную яго мураванку магла б напісаць натхнёную кнігу. Я ведаю, што першую з іх ты ўжо напісала.

А тады мы сядзелі пад гатычнымі скляпеннямі мініяцюрнай кавярні, і ва ўтульным паўзмроку твае вочы знячэўку зрабіліся журботнымі, як дзве паміраючыя азярыны.

— Што з табой, любая? — спытаў я.

— Мне здаецца, мы хутка расстанемся.

— Дурнічка. Мы цяпер заўсёды будзем разам.

Я адчайна верыў у свае словы, а ты казала зусім блізкую праўду..

I непазбежнасцю прыйшла тая ноч, калі я, поўны лёгкай і празрыстай, нібы месяцава святло, стомы, правяліўся ў кароткі сон і раптам прахапіўся ад дотыку тваёй рукі.

— Глядзі...

Я ўбачыў начны пасажырскі, што спыняўся на нашым паўстанку. Па вагонах прабегла сутарга, і цягнік стаў наволі ўсмоктвацца ў цемру.

— Што? — няўцямліва запытаў я.

— У вокнах няма людзей. Быццам ён пусты. Быццам нідзе нікога няма. На ўсёй зямлі. Адны мы засталіся. Як пасля атамнай катастрофы. Я баюся...

Ты дрыжала, а я пакрываў цябе пацалункамі, я захутваў цябе імі, каб засцерагчы ад усіх на свеце бедаў і непамыслот, і лядзяш твайго страху пакрысе раставаў...

Я ўскочыў, як выцяты токам. Разгаралася раніца. Унізе ў шызай роснай атаве ціхамірна ляжала залацістая папяроўка і цягнуўся да чыгункі смарагдавы шнурок слядоў.

Здаецца, я выў па-звярынаму і біўся галавой у дашчаную сцяну.

Не ведаю праз колькі часу я адчуў позірк. У расчыненых дзверцах адрыны стаяла чырвоная поўня дзядзькавага твару, і ў блакітных вачах свіцілася такая спагада, якую мужчыну лепш не бачыць.

— Дзе яна? — пачуў я свой незнаёмы хрыпаты голас.

— Паехала.

— Куды-ы? — ускінуўся я на ногі. Пасля маўчання дзядзька Казіс спытаў:

— Кушаць будзеш?

Я заваліўся на сена і адвярнуўся да сцяны.

— Галадоўка — не наш метад,— сумна сказаў дзядзька Казіс.

Ён, як вязню, пакінуў мне на парожку збанок з малаком, накрыты лустаю хлеба.

Апоўдні дадалася талерка смажанай рыбы.

Увечары я пачуў суровае і непахіснае:

— Злазь!

I я злез.

Мы сядзелі пад ліпай, пілі гарбату і маўчалі. У шклянку зляцела кветачка, і я выпіў разам з ёю.

Дзядзька Казіс лёг са мной на сене. Я не спаў, уначы спусціўся і басанож пабрыў да сажалкі. Калі я азірнуўся, ён курыў на лесках.

Наступнага дня я паехаў. Дзядзька Казіс паклаў мне на дарогу паўбохана чорнага хлеба і наліў малака ў спаласнутую пляшку...

Потым быў твой першы і апошні ліст. Ты пісала, што каханняў у чалавека можа быць шмат: адно гасне, другое нараджаецца — як зоркі ў «Санаце сонца». Але ёсць зорка Радзімы, якая не павінна пагаснуць ніколі, і яна — тое адзінае, дзеля чаго варта ахвяраваць усім.

Я ведаю: ты не павучала і не апраўдвалася. Проста жанчыны бываюць мацней за нас.

...Штогод, парою, калі з апалонікаў вылупляюцца жабяняты, калі звіняць пчоламі ліпы і пахнуць маладым сенам адрыны, на чырвоным ад шчаўевых пукоў увале па-над чыгункай аднойчы можна ўбачыць цыбатага хлопца ў старых нямодных джынсах. Ён здаля глядзіць на хутар дзядзькі Казіса: адсюль відны зялёныя хмары дрэў, адрынка і зараснікі вакол копанкі. Часам гэты хлонец спрабуе абазваць сябе сентыментальным дурнем, але атрымліваецца ў яго чамусьці кепска.

Паміж аўтобусамі гадзіна сорак пяць — урок, вялікі перапынак і яшчэ ўрок. Так, я па-ранейшаму настаўнік. Што можа быць патрэбней, чым адкрываць дзіцячым вачам і сэрцам гісторыю іх зямлі? Нездарма, калі хацелі адабраць у народа душу, адбіралі ў яго мінулае.

Што яшчэ сказаць пра сябе? Аказалася, нататнікі, якія ляжалі ў чамадане ў дзень нашай сустрэчы,— гэта надоўга, магчыма, назаўжды. Хвілінаю я радуюся, што ты не ведаеш нашай мовы і не можаш прачытаць маіх опусаў, але ў душы ёсць куточак для спадзявання, што калі-небудзь я з тае самае прычыны засмучуся... І не разлучыцца з гэтай наіўнаю надзеяй памагаюць мне словы, што не верыш у мяне больш, чым ва ўсіх астатніх, хай сабе сказаныя зусім не ва ўдумную часіну.

Вось і ўсё.

Цікава, колькі захоўваюць “да запатрабавання” лісты, па якія ніхто не прыходзіць? Уяўляю, як дзяўчына, што сядзіць за тым акенцам, кожны дзень бачыць знаёмы канферт і шкадуе невядомага ёй мяне.

Але здараюцца дзівы, і, калі ты раптам атрымаеш мой ліст, не думай, што я хацеў перамагчы час.

І ўсё ж здараюцца дзівы. Юо ў чалавека заўсёды павінна заставацца надзея.

Эдзік назбіраў вялікі букет жоўтых і чырвоных лісцяў і старанна, рознымі ўзорамі расклаў іх на лаўках прывакзальнага сквера. Зморшчыўшы востры носік, Эдзік агледзеў сваю работу, потым нехаця выпіў чацвёртую шклянку газіроўкі з аўтамата і скіраваў на вакзал.

Чамаданчык адзінока чарнеў на старым месцы пад акном.

Робячы выгляд, што разглядвае стэнд «Іх шукае міліцыя», Эдзік стаў раз-пораз прастрэльваць жвавымі вачанятамі невялікую пачакальню. Усё было спакойна. Эдзік ужо быў памкнуўся выходзіць і раптам аж падскочыў: акулярысты дзядзька, які даўно сядзеў у пачакальні, закрыўшыся часопісам, знячэўку ўстаў і рушыў да чамаданчыка.

Эдзіка як ветрам здзьмула, і праз імгненне ягоны дробны тварык пад ускудлачанаю стрэшкай попельных валасоў вынік па другі бок зашклёных дзвярэй.

Акулярысты спыніўся над чамаданчыкам і на ўсю залу сказаў:

— Таварышы! Уласна кажучы, чый гэта багаж? Я тры гадзіны назіраю: багаж стаіць, а пасажыра няма. Непарадак, таварышы! Прапаную здаць у аддзяленне.

Пачакальня ўхвальна зашумела. Адразу знайшліся яшчэ два энтузіясты. Акулярысты падняў чамаданчык, паважыў яго ў руцэ і з напісаным на твары задавальненнем ад свайго ўчынку ў суправаджэнні энтузіястаў панёс «багаж» у аддзяленне.

Эдзік стаіўся каля газетнага кіёска і сачыў за чамаданчыкам, пакуль той не схаваўся за дзвярыма з шыльдай «Міліцыя». Тады ён састроіў смешную грымасу, ад якой стаў падобны да малпачкі, і, аддудурыўшы губу, прагугніў нешта незразумелае: «Толькі пакінь што, адразу ногі прыставяць...»

Каля акна ў школьным калідоры стаяў малады міліцыянер з акуратнымі вусікамі і ў новай шчыгульнай форме. Угледзеўшы Эдзіка, ён паклікаў яго пальцам. Эдзік слухмяна, без асаблівага хвалявання — толькі глыбока ў вачах з'явілася сумота — пабрыў да акна.

— Здароў, Верабейчык! — амаль весела прывітаўся міліцыянер.

— Драсця! — ветліва адказаў Эдзік.

— Пайшлі.— Міліцыянер узяў Эдзіка за руку.

— Пайшлі,— пакорліва пагадзіўся той.

— Глядзіце, зноў Вераб'я павязалі,— з адценнем павагі сказаў ззаду нехта са старшакласнікаў.

Дырэктар, сярэдняга веку кабета з падмалоджаным касметыкай тварам, паднялася з-за стала.

— Зноў ты...— стомлена сказала яна.— Што з цябе к дзесятаму класу вырасце?

— З мяне не што вырасце, а хто. Я адушаўлёны,— паправіў Эдзік. Маленькі, кудлаты, вастраносы, ён цяпер і сапраўды выдаваў верабейкам, што, ратуючыся ад холаду, натапырвае свае пёркі.

— I гэта чацвёрты клас,— гучна ўздыхнуўшы, сказала дырэктар і кіўнула міліцыянеру: — Сядайце.

— А ты пастой, пастой,— запыніла яна Эдзіка, які таксама мерыўся сесці.— Ты бачыў, што ў цябе на галаве робіцца?

— Валасы растуць,— хмурна азваўся Эдаік.

— I гэта чацвёрты клас,— пахітала галавой дырэктар.— Чац-вёр-ты.

Міліцыянер тым часам дастаў з папкі пакамечаны вучнёўскі сшытак і дапытліва, з вясёлымі жарынкамі ў вачах паглядзеў на Эдзіка:

— Не ведаеш, чый гэта сшытак?

— Не ве-е-даю...— здзівіўся Эдзік.— А што?

— На, зірні.

На вокладцы меўся пачацца паветраны бой. Пяць сініх, намаляваных шарыкавай аўтаручкай самалётаў ішлі на двух чырвоных. Трэці чырвоны, развярнуўшыся да сваіх хвастом, уцякаў. Пад гэтым самалётам стаяла: «Віцька». Ніжэй было напісана: «Сшытак па матэматыцы вучня 3 «Б» класа 3-й школы Верабейчыка Эдуарда».

— Твой? — спытаў міліцыянер.

— Мо-ой...— разгублена працягнуў Эдзік.— Стары... А адкуль ён у вас узяўся?

— Не здагадваешся?

— Не-а,— з відавочнай шчырасцю адказаў Эдзік.

— Дык у чым, уласна, справа? — не вытрымала дырэктар.— Зноў бульбіну на акно падвесіў?

Міліцыянер узяў з папкі паперу і стаў уголас чытаць:

— У чыгуначнае аддзяленне міліцыі...

Эдзік страпянуўся.

—...дастаўлены чамадан, чорны, сярэдняй зношанасці. Выявіць уладальніка чамадана на вакзале не ўдалося. Пасля ўскрыцця ў чамадане знойдзена: часопіс «Человек и закон», адзін, цэгла сілікатная, адна, бляшанкі кансервавыя пустыя, пяць, мыш нежывая, адна...

— Мыш...— паўтарыла дырэктар, хітаючы галавой.:— Божа-божа.

—...ранец школьны, вялікай зношанасці, адзін. У ранцы выяўлены сшытак на імя вучня трэцяй школы Верабейчыка Эдуарда.

Эдзік унурыўся ў зялёную дарожку, але на яго тварыку не было нават ценю сораму і раскаяння.

— Ты падкінуў чамадан? — добра пастаўленым голасам парушыла цішыню дырэктар.

— Я не падкінуў, а паставіў.— У Эдзікавых вачах была зацятасць.

— Зразумела,— задаволена сказаў міліцыянер.— А навошта, ты нам можаш растлумачыць?

На Эдзікавым твары мільгануў водбліск надзеі.

— Да нас дзядзя Коля ў госці прыехаў. Ну, мамін брат,— паспешліва пачаў апавядаць Эдзік, зіркаючы то на дырэктара, то на міліцыянера,— Прыехаў, а ў яго на вакзале сетку свіснулі. Ён тады і гаворыць: «Ну і жызня пайшла, толькі пакінь што, адразу ногі прыставяць». А я гавару: «А вось і няпраўда». Мне вунь планёр у лагеры за футбол далі — я на варотах стаяў,— законны такі планёр, у скрынцы, лятае, як сапраўдны. А я яго ўзяў і на вакзале забыўся, калі марожанае купляў. Ну, калі дамоў ехаў. Прыехаў і думаю: чаго гэта не хапае? А тады ўспомніў, што планёра. Як ірвануў на вакзал, і ніхто яго не свіснуў...

Міліцыянер перабіраў у папцы паперы. Дырэктар пастуквала па паліраваным стале пальцамі з малінавым манікюрам.

...Я яму гавару: «А давайце на сто марожаных закладзёмся і эксперымент зробім». А ён не стаў, гаворыць, што я жыцця не знаю. Ну, а я ўсё роўна... Ну, як быццам заклаліся.

Эдзік трошкі перадыхнуў. Міліцыянер, адарваўшыся ад папер, запытальна ўзняў вочы.

— Цэлыя паўдня ніхто не ўкраў. I ў міліцыю аднеслі! — пераможна закончыў Эдзік і з надзеяй у шчырых вачанятах паглядзеў на міліцыянера.

— Так...— прамовіла дырэктар, часцей барабанячы пальцамі.

— А што дзядзя Коля сказаў? — пасля паўзы з сумневам спытаў міліцыянер.

— Што сказаў... Не паверыў...— Голас Эдзіка адразу звяў і прагучаў так непрыхавана сумна, што, здалося, нават менш сталі тырчаць яго попельныя кудлы.

— А вы ж знаеце, што ўсё праўда. У міліцыю аднеслі.— Эдзік крыху паарлеў.

— У міліцыю аднеслі...— неакрэслена сказаў міліцыянер.

— У міліцыю! — дырэктар нібы падкрэсліла гэтае слова чырвоным алоўкам.

— А калі б чамадан хто-небудзь забраў? — пашчыкваючы вусікі, пацікавіўся міліцыянер.

Эдзік ні на каліва не сумеўся.

— Ну глядзіце. Вось ён украў. Так? Прыносіць дамоў, раз-раз — адчыняе, а там розная дрэнь. Так? Ён думае: «Ага, гэта нехта знарок паставіў, а сам сачыў». I ён ад страху тады як затрасецца...— Эдзік старанна, ажно да ляскання зубамі, паказаў, як той затрасецца, і пераканана скончыў: — А так яму і трэба.

— Я-а-сна,— сказаў міліцыянер.— А «Человек и закон» навошта палажыў?

— Каб яму міліцыя прыснілася! — выпаліў Эдзік.

— Во дае! — вырвалася ў міліцыянера ледзь не з захапленнем.

Дырэктар кінула на яго няўхвальны позірк.

— Ну, дзякуй, памочнічак.— Міліцыянер таймаваў смех, іскрынкі якога так і раіліся ў яго вачах.

— Усё, Верабейчык? — роўна спыталася дырэктар.

— Усё,— азваўся Эдзік, зноў натапырваючыся, як верабей на марозе.

— Чужы хто дык і паверыць можа,— гэтаксама роўна працягвала дырэктар. I раптам яна стукнула па стале алоўкам і ўзвысіла голас: — Столькі гурткоў, секцый! Усё, бачыце, не пад густ! Цікавей на акно бульбіну з вяровачкай падвесіць! Паўночы спаць не даваць чалавеку!..

— А чаго ён цёцю Люду прагнаў? — адгіркнуўся Эдзік.— Яна харошая была.

—...Цікавей цэглы ў чамадан налажыць і з людзей здзекавацца! Гэта ж да-ду-мацца трэба... I пад усё базу падвядзе, пад усё!

Эдзік зацята маўчаў.

— Ты знаеш, дзе я ў твае гады была?

— Знаю,— буркнуў Эдзік,— вы ўжо гаварылі, у дзетдоме.

— У дзетдоме. Вайна ішла. Нам хлеб сніўся. Можаш ты гэта зразумець? — Дырэктар дастала і паднесла да вачэй насоўку.— Вось як жылі. I ўсе людзьмі сталі. А ў вас усё ёсць, усё, чаго душа жадае. Певень смажаны толькі ў адно месца не кляваў. А што ты робіш? Што-о ты робіш?

Дырэктар яшчэ доўга гаварыла. Спярша седзячы, потым падняўшыся і часта-часта барабанячы алоўкам.

Міліцыянер заглыбіўся ў нейкую паперу.

Эдзік пазіраў у акно. Маленькая самотная слязінка збегла па яго шчацэ і, бліснуўшы на сонцы, капнула на зялёную дарожку.