Добры дзень, мая Шыпшына

Халодны вецер

У пярэдняй ажывае тэлефон.

Тэлефон маці паставілі даўно, але яна ніяк не агойтаецца: кожны раз уздрыгвае на траскотны званок, марудзіць, як і цяпер, браць трубку, а ўзяўшы — губляецца, бо не бачыць таго, з кім размаўляе. Маці пабойваецца гэтага прыгожага белага апарата; ён неяк сам па сабе звоніць тады, калі яму захочацца, і маці часам здаецца, што ў кватэры з'явіўся нехта чужы, які ведае, што яна чыніць і гамоніць у сваіх чатырох сценах, і можа ўмяшацца ў любую яе справу. Маці спрабавала адмовіцца ад яго яшчэ тады, як Барыс, сынаў сябра, прынёс навіыу, што да Новага года ёй у падарунак вырашылі правесці тэлефон. I потым, калі прыйшлі два хлопцы-манцёры, маці таксама прасіла: «Бярыце вы, дзетухны, яго сабе», але тыя адно смяяліся: «Вам, мамаша, па штаце паложана».

Тэлефон зноў сыпле сухім трэскам, і маці нарэшце асцярожна здымае трубку. Мужчынскі голас прадстаўляецца карэспандэнтам. Будзе пісаць пра іх малады горад і абавязкова пра яе Васіля. Ці дазволіць яна завітаць?

Маці нават трошкі радуецца госцю. Перабраўшыся гады тры таму з вёскі, яна па-ранейшаму не можа сядзець склаўшы рукі і глядзіць суседскага хлопчыка. Але цяпер суседзі з малым у адпачынку, і яна почасту чуе ў душы непрыкаянасць і сваю непатрэбнасць.

Маці пачынае пакрысе рыхтавацца. Яна абводзіць позіркам па-сялянску проста абстаўлены пакой. У ім, як зазвычай, прыбрана, але вонкавы парадак і чысціня не могуць схаваць адбітку нейкай няўтульнасці, якая заўсёды бывае ў хаце, чые гаспадары не маюць аб кім клапаціцца. Маці перасцілае стол, ставіць на свежы абрус талерку з жоўтымі антонаўкамі. Прычэсвае грабянцом сівыя рэдкія валасы, павязвае цёмную ў белыя разводы хустку і сядае на старую канапу пад фотапартрэтам круглатварага хлопца з адкрытым паглядам і харошаю ўсмешкай.

На кухні размерана капае з няспраўнага крана: кап-кап-кап...

Маці не хвалюецца. За час, як не стала Васіля, яна перабачыла шмат карэспандэнтаў. Маці ніколі, нават калі ёй кволіцца, не адмаўляецца ад размоў, ад запрашэнняў да дзяцей у школу ці яшчэ куды. Ёй увогуле цяжка адмовіць чалавеку. Госці часта просяць сынавы фотакарткі, абяцаюць перазняць і вярнуць, а пасля, відаць, забываюцца, і зараз з усіх здымкаў Васіля ў яе застаўся адзін гэты партрэт...

Маці добра ведае, што будзе пытацца карэспандэнт, ведае, што будзе апавядаць сама. Спярша яна нетаропка і скупа раскажа пра вайну — як карнікі пусцілі дымам іхнюю вёску і яна з малымі ратавалася ў лесе, як затым, у канцлагеры, тыфус забраў старэйшую, Ніначку. Раскажа, як бедавала з Васільком, не прычакаўшы з вайны свайго Рыгора, як агорала бабскімі рукамі сякую-такую хаціну... Уніз ад ражкоў вуснаў залягуць два горкія раўчукі, але ціхі голас маці не сарвецца, не задрыжышь ад успамінаў — у соты раз і аб самым страшным горы чалавек гаворыць спакойна. А можа, гэта і не ўспаміны, мо толькі іхні цень ці малыя аскалёпкі, а самі ўспаміны схаваныя да нейкай хвіліны, бо душа ведае, што нельга даваць ім волю, што яны, як тыя асколкі, могуць упіцца ў сэрца і тады не будзе паратунку. Кап-кап-кап...

Раней, адразу пасля гібелі Васіля, было не так.

Калі яе распытвалі, маці старалася ўсё прыгадаць, баялася прапусціць нешта важлівае, развярэджвала сэрца і плакала. Потым, з цяжкасцю разбіраючы дробныя літары, яна чытала прынесеную суседзямі газету і горка здзіўлялася: нібыта і пра Васіля, і не пра яго. У газеце не было таго, што маці з болем даставала са сваёй памяці, затое пісалася шмат іншага, зусім ёй невядомага. Маці вось і імя такога нянаскага не чула — Расул, а выходзіла, што з гэтым Расулам тут, на будоўлі, яе Васіля было не разліць вадой: і рабілі разам, і ў футбольнай камандзе гулялі, і нейкіх хуліганаў разам злавілі. Газета як быццам пасміхалася з маці, быццам хвалілася: а я ведаю твайго сына лепей...

Аднаго разу маці паклікалі ў школу, і дырэктар, запрасіўшы яе ў кабінет, доўга тлумачыў, што маці павінна будзе расказваць піянерам, а потым пацікавіўся, як Васіль вучыўся. «Не дужа стараўся,— шчыра адказала маці.— Бывала, і калы хапаў. Я ўжо тады як адважу-адважу ляйчынай — назаўтра і справіць». Дырэктар збянтэжыўся і, пачырванеўшы, папрасіў яе сказаць, што Васіль займаўся на чацвёркі і пяцёркі. «Так патрэбна ў педагагічных мэтах», — растлумачыў ён. Маці паслухалася: гэты абыходлівы паважны чалавек у акулярах і дыхтоўным гарнітуры лепш за яе ведаў, як трэба. Гаварыць пасля гэтага пра калы яна ўясо нікому не адваясвалася.

Сама маці ні аб чым такім не думала, але незаўважна ў яе душы з'явіліся два Васілі. Адзін — герой, аб якім пішуць у газетах і перадаюць па радыё; гэта ён добра вучыўся, будаваў на голым месцы горад, сябраваў з Расулам... Ён, гэты Васіль, падобны да сапраўднага, але якісьці няблізкі, нібыта і не сын яе, а, можа, пляменнік, калі не далейніая радня. Таму гаманіць пра яго маці не гэтак балюча; ёй нават хвілінаю здаецца, што той, герой, і загінуў, ратуючы людзей, калі рака сарвала ў паводку пантонны мост, а яе Васіль — жывы, толькі зноў падаўся некуды на новую будоўлю, ды так далёка, што адтуль не даходзяць лісты.

А назусім разышліся два Васілі пасля таго кіно.

Аднойчы да маці заявіўся жвавы гаваркі мужчына ў замшавым пінжаку. Ён паведаміў, што пра Васіля будуць рабіць кіно, паразмаўляў паўгадзіны, нешта запісваючы ў нататнік, і на адвітанне папярэдзіў, што фільм мастацкі, а значыць, у ім усё будзе трохі не так, як у жыцці.

Неўзабаве ў горадзе распачаліся здымкі. Некалькі дзён здымалі непадалёку дома, дзе жыла маці. Яна занавешвала вокны і не выходзіла за парог: баялася стрэць Васіля.

Першы раз кіно паказвалі тут, у маладым горадзе. Запрашэнне прынёс маці той самы мужчына ў замшавым пінжаку. Яна, кволячыся сэрцам, прасіла, каб як-небудзь абышліся без яе, і госць доўга сядзеў у маці, маўклівы і нейкі разгублены, а перад адыходам за штосьці прабачаўся...

Кіно ішло ў горадзе цэлы тыдзень. Маці ўведала. што там і сапраўды шмат перакруцілі па-свойму, а палову наогул узялі з галавы, але схадзіць яна ўсё адно збаялася. Маці чамусьці думала, што артыст, які іграе Васіля,— кропля ў кроплю сын, і не спадзявалася на хворае сэрца. Па часе маці стала шкадаваць. Яна вінаваціла сябе ў тым, што не пабачыла хай сабе і такога, непраўдзівага Васіля, і ўсцешылася, калі фільм сабраліся паказаць па тэлевізары.

У маці добры, з вялікім экранам тэлевізар — падаравала Васілёва будупраўленне, але яна не сабрала смеласці глядзець кіно адна душой і папрасілася да суседзяў. Спачатку ёй было страшна, аднак, калі ўбачыла на экране Васіля, страх развеяўся. То быў не яе Васіль. Гэты меў жонку — мажную белатварую маладзіцу і дваіх дзяцей — хлопчыка і дзяўчынку. Дый звалі яго не Васілём, а Яўгенам. А галоўнае, артыст быў ні на драбок не падобны да сына: высокі, з прыгожымі далікатнымі рукамі і бародкай — такія, здавалася маці, і бываюць толькі ў кіно.

Вось так і раздзяліліся тыя два Васілі назаўжды, нават абліччам розныя сталі.

А свайго Васілька маці беражэ. Не ўбярогшы жывога, беражэ ў памяці, не задумваючыся, проста і аддана сплочвае вечны нязбытны доўг мацярок, якія перажылі сыноў.

Нікому на свеце не раскажа маці, як сямігадовы Васілёк хадзіў з ёю на далёкі поплаў грэбці сена і ўвечары, па дарозе дамоў, зняможана прасіўся: «Мамка, паднясі». Той худзенькі памагаты, птушанё, прытуленае да сэрца натруджанымі матчынымі рукамі, належыць адной ёй.

Ніхто не ведае і пра халву. У галодны паваекны год яна прынесла неяк малому з горада, з кірмашу, дзе прадала дзесятак яек, маленькі пакуначак халвы — першы ягоны ласунак... Васіль і дарослы, гасцюючы ў роднай хаце, калі маці выпраўлялася да крамы, сарамяжліва казаў, каб узяла халвы. Маці і цяпер да сынавага дня нараджэння заўсёды купляе халвы, але, як прыходзяць Васілёвы сябры, саромеецца ставіць яе на стол. Раней збіралася брыгада, а сёлета быў толькі Барыс, ды маці не крыўдуе, ведае, што ўсё забываецца, аднаму матчынаму сэрцу балець да астатняга Ўдару.

Хавае маці ад чужых вачэй і той дзень, калі Васіль, прыехаўшы на выхадны, не віхурыўся, як звычайна, на гаспадарцы, а сядзеў за сталом і плакаў, паклаўшы голаў на касцістыя кулакі. Тады выходзіла замуж Волька, бялявая паскакуха з іхняе вёскі; калісьці хадзілі з Васілём, быццам злыганыя: разам латашылі чужыя сады, разам, па вушы перапэцкаўшыся глеем, гацілі рэчку, разам паехалі будаваць горад, наведваліся на нячастыя пагасціны, і аднае начы бачылі з цёмнага акна бяссонныя матчыны вочы, як Васіль і Волька цалаваліся каля форткі...

Маці адчувае, як занямелі, наліліся цяжарам ногі. Яна трудна ўстае, робіць колькі крокаў па пакоі, падыходзіць да акна. У вочы кідаецца зялёная дзіцячая каляска, і ўздрыгвае сэрца. Вось так кожны раз: угледзіць — і зноў падасца, што ў гэтай калясцы яе ўнучанё.

I трэба ж лёсу такое зрабіць: Волька жыве з ёю ў адным доме, цераз пад'езд. Часта сустракаюцца, але ніколі Волька не прыстоіць, не паздароўкаецца — шмыгане міма і выгляду не падаўшы, што знаёмыя. Відаць, лічыць, што яна, маці, яе асуджае, што выйшла не за сына. «Во дурніца!» — думае маці. Яно ж на добрае павяло: і чалавек яе жывы, і дзеці — гэты, у калясцы, ужо другі — не сіроты. Каб Волька папрасіла, яна і даглядаць малое згадзілася б.

А сваіх унукаў пеставаць бог не даў. Не пайшла пасля вайны ні за кога, хоць добрыя людзі і радзілі. Не магла Рыгора забыць, вусы яго колкія, рукі каляныя, а такія пяшчотныя, што і цяпер памятае, як сэрца заходзілася, калі абдымаў. Аднаго Васіля ёй вайна пакінула. З ім думала век дажываць, яго дзяцей нянькаваць. Ды каб жа слухалася ясыццё матчынай душы...

Кап-кап-кап...

Маці шкадуе, што паехала ў горад, сарвалася з роднага котлішча. Папусцілася тады Васілёваму начальніку: той усё даводзіў, што адну яе не кінуць, а клапаціцца аб ёй лягчэй у горадзе, дый старасць там, маўляў, спакайнейшая, на ўсім гатовым. Дарэмна далася на ўгаворы. Памрэ вось, і цічога па ёй не застанецца: ні хаты, ні дрэўца...

А ў яе Васіля свой дубок быў. Вунь там, з акна відаць, падымаўся ўскрай пляца гаёк з маладзенькіх дубкоў і бярэзінак — Васіль садзіў з тымі, што самыя першыя сюды прыехалі. I ладныя ўжо дрэўцы былі, на неба паглядаць пачыналі. Пазалетась не стала гайка: спляжылі і пабудавалі на тым месцы Палац культуры...

Кап-кап-кап...— чуецца з кухні.

У хату, ляпаючы па падвоканні адарванай бляхай, просіцца, нібыта нясе нейкую навіну ці суцеху, халодны восеньскі вецер. А можа, вецер думае, што ён і не халодны зусім, а цёплы?..

Нарэшце ў дзверы звоняць, і маці, ваяска ступаючы хворымі нагамі, ідзе адчыняць.

Замест усяго вольнага свету ім пакінулі лапік здратаванай зямлі і цененькі струмок вады з пакарабачанай трубкі ў закутку вальеры.

Пакорлівыя брудныя птушкі бязмэтна туляліся ўсцяж іржавай сеткі, а з кубла, звітага проста на зямлі, глядзела бусляня, народжанае і асуджанае жыць у няволі.

Жыць і не ведаць, як гарыць на паўнеба вясёлка пасля навальнічнае злівы, як стамлёнае сонца апускаецца на залатыя вершаліны дубоў і як крумкаюць на туманістых вечаровых балацявінах жабы. I людзі, гэтыя дзіўныя істоты таксама на дзвюх нагах, не ўсцягнуць дзеля яго на ліпіну ці таполю кола. I, вырасшы, бусляня не загаворыць з супляменнікамі на мове вольных птушак, не стане на крыло і перад выраем не падымецца ў паднябессе гэтак высока, што растане ў бяздоннай сінечы. Толькі аднойчы яно ў незразумелай тузе заклякоча, забегае па вальеры, роспачна залопае падрэзанымі крыламі, але так і не здолее ўзляцець. Потым яно супакоіцца і будзе жыць далей, і яму будзе здавацца, што так і трэба, што гэта і ёсць жыццё...

Жыццё...

Лімонавы сок, вінаградзіна, блакітны кубік лёду. Кактэйль называўся «Самы храбры». У назве Кастусю чулася штосьці здзеклівае, і, магчыма, якраз таму ён заўсёды браў менавіта гэтае пітво.

Ён пасунуў запацелы келіх бліжэй і ўзяў у губы саломінку.

Восем. Яшчэ тры гадзіны да закрыцця. Тады ён ускараскаецца да сябе на гару, і пачнецца пакутлівая і марная барацьба з бяссоннем. Глухая задушная вусціш яго вузкага, як келля, пакойчыка будзе быццам нейкая жывая істота пільнаваць яго і потым, калі яму ўсё ж удасца заснуць, зноў паводле нечага загаду пашле яму той самы сон...

У першыя дні Кастусю здавалася, што надзея, з якою ён збег у гэты паўднёвы горад, пачынае спраўджвацца.

Ён запісаўся да заезджае знакамітасці на ранішнія сеансы гіпнозу і самаўнушэння. Ён ляжаў на ўтульнай канапе, і знакамітасць мяккім уніклівым голасам пераконвала яго, што ён абсалютна спакойны і яго нічога не хвалюе. Потым ён спускаўся да мора і доўга, да прыемнай стомы ва ўсім целе плаваў у празрыста-зялёнай, з бялёсымі сподкамі медузаў вадзе. А над ім, у небе колеру выцвілай валошкі, купаўся лёгкі зіхаткі самалёт, які імкліва набіраў вышыню і раптам кідаўся долу, вырабляючы неверагодныя віражы і нагадваючы серабрыстага чалавека-птушку з раскрыленымі рукамі...

Кастусь напісаў да Ірэны і да сябра і адвячоркамі стаў завітваць на пошту. Ён разумеў, што чакаць адказ яшчэ рана, але яму было прыемна стаяць у невялікай чарзе і назіраць, як дзяўчына перабірае канверты. Людзі атрымлівалі лісты, і гэта ўсцешвала Кастуся і давала веру, што аднойчы дзяўчына працягне ліст і яму.

Кастусь часта выпраўляўся ў стары горад. Ён блукаў па змрачнаватых залах археалагічнага музея. Ён навучыўся беспамылкова арыентавацца ў блытанай павуціне ціхіх вуліц са стогадовымі акацыямі. Яму падабалася прыходзіць у порт і сустракаць караблі.

Але надыходзіў яшчэ адзін бясконцы спякотны дзень, а лістоў не было.

Дзяўчына на пошце ўжо не пыталася ў Кастуся пашпарта і не пераглядала канвертаў, а проста з усмешкаю шкадавання хітала галоўкай. Ён разоў колькі замаўляў тэлефонныя размовы, але траскучы голас гучнагаварыцеля з нейкай, як чулася Кастусю, прытаймаванай радасцю нязменна абвяшчаў: «Хто чакае Беларусь? Хто чакае Беларусь? Нумар не адказвае... Нумар не адказвае...»

Кастусь са страхам адчуваў, як прачынаецца і выпаўзае са сваіх сховаў колішняя хвароба.

Напачатку ён спрабаваў змагацца. Ён заводзіў на пляжы гамонку з суседзямі, па-ранейшаму займаўся аўтатрэнінгам, штучна падаграваючы ў сабе цікавасць, вывучаў горад, але знаёмая ўжо абыякавасць разрасталася ў ім, пускаючы паўсюль свае чэпкія атрутныя атожылкі. Чарада гарачых парных дзён пачала здавацца яму нейкай зачараванаю анфіладай, і ён не разумеў, куды і навошта ён ідзе па аднолькавых, як бясконцыя люстраныя адбіткі, пустых пакоях.

Аднойчы ён забрыў у звярынец і, безудзельна пераходзячы ад клеткі да клеткі, знячэўку ўбачыў пакорлівых брудных птушак. Ён прастаяў там да закрыцця звярынца. Стаяў і не чуў, як побач натоўп пацяшаецца з адстаўнога цыркавога асла, які па камандзэ хапаў зубамі канец уласнага хваста і ўтрапёна круціўся на месцы, а затым збіраў з долу падачкі.

Там, каля ржавай сеткі з бела-чырвонаю шыльдай «Аисты», у душы Кастуся штосьці канчаткова абарвалася.

Таго дня ён не пайшоў на пошту.

Ён ужо не гуляў вечарамі па горадзе.

I купаўся ён цяпер не на курортным пляжы, а адыходзіў усцяж мора туды, дзе было пустэльна, адно зрэдку пракідалася ў прыбярэжным зарасніку палатка «дзікуноў». Тут не было буйкоў і ратаўнічых лодак, і Кастусь заплываў далска ў мора, дзень пры дні ўсё далей і далей. Некалькі разоў Кастусю здавалася, што яму не хопіць змогі вярнуцца, але ён зусім не палохаўся гэтае думкі.

А ў выцвілым лазурку па-ранейшаму лунаў легкакрылы чалавек-птушка, гэтаксама ўздымаўся да распаленага сонца і, робячы «мёртвую пятлю», падаў з вышыні. Аднак цяпер Кастусь сачыў за ім з хваравітай увагай і чамусьці зайздросціў пілоту. Зайздросціў менавіта тады, калі серабрысты чалавек зрываўся долу.

Чарнавусы бармен з разуменнем усміхнуўся і завучана-зграбным рухам схапіў міксер. Чакаючы, Кастусь падняў вочы на люстраную сценку з размаітымі пляшкамі і на хвіліну сустрэўся паглядам з чалавекам у светлым пінжаку. Чалавек быў высокі і ладны, з грубаватымі, але правільнымі рысамі твару, які можна было б назваць прыгожым, каб не цяжкія мяшкі пад вачыма і не самі вочы — два цьмяныя, калісьці блакітныя каменьчыкі. Кастусь не адразу пазнаў сябе ў гэтым чалавеку.

Яшчэ два «Самых храбрых».

За суседнім столікам глюганосы мужчына з сівізною ў раскошнай шавялюры, схіліўшыся да сваёй маладзенькае спадарожніцы, гаварыў, што ў яго сёння дзень нараджэння. Яна ў паветранай, амаль празрыстай сукенцы смяялася, піла кактэйль і як быццам сапраўды верыла, што ў глюганосага дзень нараджэння, як учора, здавалася, верыла гэтаму іншая., але нечым падобная да сённяшняй дзяўчына ў гэткай самай эфірнай сукеначцы.

Кастусь абыякава падумаў, што нраз два тыдні дзень нараджэння і ў яго. Не прыдуманы, а праўдзівы. Зрэшты, усё гэта лухта. Ніякіх дзён нараджэння не існуе, гэта відавочна для любой разумнай істоты. Ёсць толькі той адзіны дзень, калі чалавек папраўдзе з'яўляецца на свет, каб пачаць ясыць, да нечага імкнуцца і ў рэшце рэшт зразумець марнасць усіх сваіх парыванняў. I ёсць яшчэ — таксама адзіны — дзень смерці.

Праз два тыдні яму будзе трыццаць.

У гэтыя вынайдзеныя нейкім сентыментальным блазнам так званыя дні нараджэння зазвычаена аглядацца назад, штосьці падрахоўваць, марыць аб будучым. Раней не быў выключэннем і ён, Кастусь. У гэты дзень ён любіў, з'ехаўшы з горада, пабыць на адзіноце дзе-небудзь у лесе ці на беразе ракі і вяртаўся з першымі зоркамі.

Раней...

Яшчэ некалькі глыткоў, а потым зноў звыклая самота, але ўжо сам-насам з сабою. Толькі на досвітку ён зняможана праваліцца ў сон, каб убачыць, як серабрысты чалавек, адчайна ўзмахваючы крыламі, не можа выйсці з піке, і падаць разам з ім, і чуць шалёны посвіст ветру, і бачыць, як насустрач нясецца зямля, аднак не гэтая, не горад на беразе мора, а іншая — з сінімі азярынамі і пярэстаю чарадой кароў на разложыстым поплаве...

Усё пачалося ўвесну, калі наперадзе мроілася зусім інакшае.

Тады выйшла яго першая кніга.

Званкі сяброў, ад якіх ён апошнім часам аддаліўся, віншаванні знаёмцаў, пара паштовак ад сталічных «зуброў». I найдаражэйшы, дарма што поўны недарэчных памылак, ліст ад хлапчукоў з далёкай палескай вйскі: прачытаўшы яго аповесць, тыя наважылі зрабіць у школе гістарычны музей і нават паспелі адкапаць на дзедавым гарышчы нейкую нібыта французскую шаблю.

Жыццё дакляравала Кастусю нешта новае — светлае і шчаслівае.

Ён, дзівуючыся на сваю дзёрзкасць, рабіў накіды гістарычыага рамана, і яго пакой запаўнялі людзі ў багатых княжых уборах, у цёмных сутанах і ў простых сялянскіх світках. У гэтым стракатым натоўпе вылучаўся рослы саламянавалосы чалавек у адмысловай шапцы вучонага, яшчэ зусім юнак, з плячэй якога вольна спадала долу доўгая мантыя, а ў ясных валошкавых вачах жыла апантанасць і не па гадах глыбокая мудрасць.

Каб мець болmi часу пісаць, Кастусь звольніўся з інстытута і ўладкаваўся начным вартаўніком.

Праз тры дні яго пакінула Ірэна.

Кастусь кахаў жонку. Кахаў, ведаючы, што тая бясконца далёкая ад яго ў сваіх поглядах. Сярод знаёмых дзяўчат і жанок былі такія, што разумелі яго, маглі памагчы ў працы разумнаю парадай і, ён ведаў, спадзяваліся не толькі на сяброўскія пачуцці. Але ён кахаў Ірэну. Гэтая валавокая ясанчына са спакойнаю ўсмешкай і няжкаю каронаю каштанавых валасоў, якія ён любіў пасмачку за пасмачкай цалаваць у хвіліны салодкага забыцця, была для яго крылом цішыні, яго прыстанкам, які гэтак трэба кожнаму чалавеку. Нарадзіўшы сына, яна зрабілася для яго яшчэ даражэйшаю. Седзячы за пісьмовым сталом, ён не раз лавіў сябе на тым, што яго новая гераіня чамусьці зноў зельмі падобная да Ірэны.

Відаць, і яна па-свойму кахала Кастуся. Але яна хацела быць звычайнай жонкаю звычайнага чалавека, які б жыў клопатамі аб сям'і, а не лунаў у захмар'і. Яна стамілася чакаць яго з архіваў і несканчоных паезlак немаведама куды, стамілася ад яго дзівацтзаў, ад таго, што нават на ўласны дзень нараджэння ён не мояса застацца дома. Яна пераканалася ў тым, што ён ніколі не зразумее, што часіны падзвіжніцтва незваротна мінуліся і трэба жыць, як усе, нават калі ты пішаш кнігі.

Яна казала гэта, збіраючы рэчы, а Кастусь моўчкі стаяў у дзвярах і разгублена-вінавата пазіраў на чамадан і на трывоясны тварык Змітрака, які кінуў свайго гумовага кракадзіла і неўразумелымі вачаняткамі віжаваў за дарослымі. Затым грукнулі дзверы, і Кастусь зразумеў, што жонка, якую ён любіў, і сын, якога яшчэ не паспеў палюбіць па-сапраўднаму, не проста пайшлі некуды ў дажджысты ветраны вечар, а пайшлі назусім...

У тыя дні ён, з надзеяю знайсці палёгку, нейкае апірышча, почасту заходзіў у кнігарню. Радок яго кніжак здалёк чырванеў карэньчыкамі пераплётаў. Сёй-той з пакупцоў браў кнігу, з паўхвіліны круціў у руках і станавіў назад. Вокладка, на якой ляцеў коннік з узнятым над галавою мячом, вабіла дзяцей, і яны раз-пораз торгалі дарослых за рукаво: «Купі!», але тыя адмахваліся: «Ты тут нічога не зразумееш». Кастусь прыходзіў у кнігарню зноў і зноў і, адчуваючы, як у ім нешта руйнуецца, бачыў тое самае: людзі разглядвалі яго кнігу і вярталі на месца. Ведалі б яны, што побач чалавек, які вось гэтым дзвюм сотням старонак аддаў тры гады жыцця. Ну а калі б і ведалі, што тады? Хутчэй за ўсё, паглядзелі б на яго са шкадобаю...

А потым у газеце з'явілася рэцэнзія. Таго вечара да Кастуся завітаў знаёмы малады празаік.

«Чытаў, чытаў...— гаварыў госць, дапытліва зазіраючы Кастусю ў вочы.— Не перажывай, стары. Перамеліцца — мука будзе».

Праз якую гадзіну Кастусю ўжо здавалася, што перад ім аднадумца. «Няўжо мы настолькі забыліся сваю гісторыю? Настолькі, што кожнае слова супраць яе ўяўнай сярмяжнасці ўспрымаецца ледзь не з падазронасцю? — пытаўся Кастусь.— I самае дзіўнае, што ў гэтай сярмяжыне шмат каму вельмі ўтульна».

Госць распыхкаў піпку, якую пачаў курыць, выдаўшы зборнік, ахутаўся сінім воблакам дыму і з воблака загаварыў: «А ты вось задумваўся, стары, чаго твой чытач шукае ў кнізе? Свядома ці падсвядома, але, згадзіся, шукае ён там ідэала. А якога ідэала? Трэба твайму чытачу змагацца за свабоду і роўнасць, га? У яго гэта, дзякаваць богу, даўно ёсць. Яго іншае хвалюе. Ну, прыкладам, праблема дзелавой кар'еры. А ты падсоўваеш яму сваіх, прабач, пракаветных мумій. Пачытаць ён, моя^а, і пачытае, што ні кажы, цікава, як там продкі пілі і ласінымі губамі ў воцаце прыкусвалі. Але цікава, і не болын таго. Няма адказу на пытанні сучаснасці. Так што рэцэнзент, як ні круці, мае рацыю. Трэба табе з сярэдневяковых рызмапоў вылазіць».

Заходзілі да Кастуся і іншыя. «Кінь, братка,— казаў адзін з сяброў.— Ёсць рэчы, супраць якіх не папрэш. Цябе друкуюць. Што табе яшчэ патрэбна? Пішы ».

Ён спрабаваў садзіцца за стол, але заміж размовы з яснавокім у лекарскай шапцы зноў падпаўзала халоднае бязлітаснае пытанне: дзеля чаго ты пішаш? Каму трэба твая гісторыя, твае вялікія князі і сечы, тваё глытанне пылу архіўных фаліянтаў, якія стагоддзямі ляжалі мёртвым грузам і пасля цябе зноў будуць цікавіць адных пацукоў? Каму? Жменьцы гэткіх, як ты, як твае хлапчукі з іхнім музеем?

Цяпер, у бары, Кастусь прыгадваў тое зусім спакойна, быццам хтосьці іншы, а не ён, ратуючыся ад сябе самога, з усімі нявырашанымі пытаннямі паехаў тады да чалавека, якога лічыў духоўным настаўнікам, кнігі якога з маленства былі для яго святой гаючаю крыніцай. Кастусь, вядома, не спадзяваўся, што яму раскрыюць невядомую таямніцу, але ў сэрцы ўсё ж не гасла зорачка надзеі калі не на збавенне, дык, прынамсі, на разуменне і суцеху.

Ва ўтульнай, густоўна абстаўленай кватэры ён заспеў адно сына маэстра, хлопца гадоў пятнаццаці. «Бацян у выдавецтве,— паведаміў той.— Пагнаў новую павястуху прабіваць». У словах хлопца Кастусю пачулася паблажлівае шкадаванне.

А што, госць таксама папісвае? Ну і як яму опусы бацяна? Хай госць выбачае, але сам бацян на мянушку не крыўдуе, нават хваліць за тое, што ён, сын, хоць слова гэткае ведае. Дык як госцю бацяновы пісанні? Даспадобы? А вось яму, сыну,— не. Учарашні дзень. Гульня для пяцікласнікаў. I ўвогуле яны з бацяном гавораць на розных мовах.

Кастусь не стаў чакаць.

Ён не мог напісаць ні радка.

Аднойчы ён пазваніў Ірэне (яна жыла ў маці), але трубку ўзяла цешча і ветліва-ледзяным голасам растлумачыла, што Ірэны і Дзімы няма і не будзе.

Кастусь заглыбіўся ў сябе, аднак гэта было не тое заглыбленне, калі чалавек шукае ў душы сілы для новага жыцця.

Ён звольніўся з працы.

Ён пакінуў адгукацца на тэлефонныя зваіші.

Ён жыў, як чалавекападобны робат: хадзіў, тры разы на дзень штосьці жаваў, увечары ўключаў тэлевізар і сядзеў перад ім, пакуль не заўважаў, што перадачы скончыліся і па экране гуляе завея.

Хвілінамі прасвятлення ён разумеў, што хваравіта згушчае фарбы, што з ім адбываецца нешта благое, што ён не павінен скарыцца. У адзін з такіх момантаў Кастусь купіў білет на паўднёвы цягнік.

Зноў, вяртаючыся ад стойкі, Кастусь трохі здзіўлена, калі ён яшчэ быў здольны здзіўляцца, заўважыў, што другое месца за яго столікам занятае. Здзіўлена, бо за гэтыя вечары, хаця ў бары зазвычай бывала завозна, да Каетуся ніхто ніколі не падсаджваўся; людзі з келіхамі ў руках нярэдка скіроўвалі ў ягоны бок, аднак у апошнюю хвілю чамусьці зварочвалі, як быццам сустракаючы невідочны, але неадольны бар'ер.

Кастусь важка сеў і ўтаропіўся ў чалавека, што насмеліўся ўварвацца ў яго адзіноту.

Гэта было дзеўчанё, зусім падлетак. Шчуплая і вастраносенькая, з пукатым ілбом і чорнымі стрыжанымі валасамі, яна была непрыгожай і нечым нагадвала галку. Перад ёй стаяла шклянка соку.

Кастусь адсунуў сок і падблізіў да дзеўчаня адзін са сваіх келіхаў. Тая таксама моўчкі паўтарыла манеўр у адваротным парадку.

Ён ужо ўзяўся за другі келіх, а дзеўчапё, даўно адолеўшы сок, здаецца, зусім не збіралася сыходзіць. Кастусь паглядзеў суседцы проста ў вочы, даючы зразумець, што ёй няма на што разлічваць. Позірк відавочна збянтэжыў яе, але яна, паварушыўшыся ў крэсле, па-ранейшаму разглядвала свае нефарбаваныя ружовыя пазногцікі. Ён збіраўся сказаць што-небудзь няветлае, аднак дзеўчанё апярэдзіла яго:

— Вы хочаце, каб я пайшла? — Яе голас быў яшчэ па-дзіцячы ломкі.

— Як гэта вы здагадаліся?

— Вы хочаце, каб я пакрыўдзілася на вашу грубасць?

— Я проста хачу, каб вы пайшлі.

— А я не пайду,— расхваляваўшыся і крыху пачырванеўшы, заявіла дзеўчанё.

Кастусь у думках махнуў на прыставалу рукой і, даканаўшы кактэйль, пацягнуўся да стойкі. Сёння ён яўна перабіраў норму.

Бармен падараваў яму адлакіраваную ўсмешку і выхапіў з зіхаткой піраміды два чыстыя келіхі. Аднак тут прагучаў ціхі, але цвёрды галасок:

— Нічога не трэба.

Поруч, не дастаючы Кастусю і да плечука, стаяла дзеўчанё. Ва ўсім абліччы гэтага птушаняці была рашучасць.

— Пойдзем адсюль.— Яна пацягнула яго за руку. У першае імгненне замах на яго свабоду непрыемна ўразіў Кастуся, але наогул яму было ўсё роўна.

На вуліцы звечарэла, запаліліся схаваныя ў зеляніне дрэў ліхтарні.

— Ну і куды мы пойдзем? — абыякава спытаў Кастусь.

— Не ведаю...— Яна нешта крэсліла мыском басаножкі па асфальце.

Рэкламная тумба вялікімі чырвонымі літарамі пыталася: «Ці існаваў Хрыстос?» Лекцыя пачыналася праз чвэртку гадзіны. Кастусь прачытаў абвестку ўголас і паглядзеў на спадарожніцу. Тая адмоўна пахітала стрыжанаю галоўкай:

— Хіба вас дагэтуль не пераканалі, што не існаваў?

— Яшчэ ў дзіцячым садзе.

— Мяне таксама,— неяк сумна сказала дзеўчапё.

— Вы, здаецца, не радыя? — крыху зацікавіўся Кастусь.

— Не, проста шкада, што мы вось так, ледзь не з пялюшак, усё ведаем. Мне нават калісьці ў бога хацелася паверыць. Хацелася самой памыляцца, мучыцца і потым ужо зразумець, што яго сапраўды няма.

— Ого! Прыемна мець справу з філосафам. I якія яшчэ ідэі хаваюцца ў гэтай галоўцы?

— Чалавеку трэба ў нешта верыць,— сур'ёзна адказала дзеўчанё.

— I ў што верыце вы?

Трасянуўшы чорнаю грыўкай, яна з выклікам паглядзела на Кастуся, але перамаўчала.

Яны, паволі ідучы па вуліцы, што няўзнак пераходзіла ў пляж, набліжаліся да лодачнай станцыі, і ў гэтым, як не раз потым думалася Кастусю, была нейкая наканаванасць.

— Давайце пакатаемся на лодцы,— прапанавала дзеўчанё.

Кастусь не меў аніякай ахвоты займацца гэтай, відаць, рамантычнай на яе погляд, лухтой.

— Позна, усё зачынена,— буркнуў ён.

— А я яшчэ ніколі не каталася ноччу па моры...— У яе расчараванні было гэтулькі непрыхавана дзіцячага, што Кастусю нечакана пачуўся Змітракоў галасок.

Кастусь у нерашучасці спыніўся. Хаціна лодачніка свяцілася двума акенцамі.

— Ну добра, чакайце мяне вунь там, каля лодак. У застаўленым вёсламі пакоі сядзелі пры піве двое мужчын. Адзін, руды і чырванатвары, не даслухаўшы, кінуў:

— Пятак!

Кастусь паклаў на стол пяцёрку і ўзяў першую-лепшую пару вёслаў.

— Стой! — запыніў яго руды.— Пашпарт давай. Ніякіх дакументаў у Кастуся пры сабе не было. Ён зняў гадзіннік.

— Пашпарт трэба,— натурыўся руды, каламутна пазіраючы з-пад кусцістых броваў.— Хто цябе ведае, куды ты сабраўся.

— Та кінь ты, Грыцько,— заступіўся за Кастуся сябрук рудога.

— Ладна,— хмурна пагадзіўся той.— Давай гадзіннік.

Кастусь аддаў і памкнуўся ісці.

— Стой! — загадаў лодачнік.— Прычасціся.

Кастусь выпіў паўшклянкі брыдкага цёплага піва.

— Далёка не адыходзь,— памякчэўшы, папярэдзіў руды.— Вецер абяцаюць.

Словы лодачніка слізганулі па свядомасці Кастуся, не закрануўшы ніводнай трывожнае струны. Усплёск цікавасці да жыцця, што прымусіў яго зайсці сюды, змяніўся звыклай абыякавасцю. Ён ужо быў не рады, што звязаўся з гэтаю назолай, і ў душы спадзяваўся, што не застане яе на беразе.

Але тая чакала. Яна спрытна, як вавёрка, ускочыла ў лодку і прымайстрылася на карме. Кастусь адкруціў ад жалезнай патарчакі ланцуг, кінуў яго ў лодку і павярнуўся па вёслы. Дзеўчанё раптам ускрыкнула, і Кастусь убачыў, што паміж ім і лодкай пралягла палоса вады. Ён паспеў скочыць, але вёслы засталіся на прычале.

У звычайным разуменні гэта была памылка. Па-першае, ён мог сесці ў другую лодку, балазе, яны былі непрымкнёныя, і праз хвіліну здагнаць дзеўчанё. Па-другое, захапіўшы вёслы, ён мог дагнаць лодку ідучы па вадзе: тут было зусім плытка. Зрэшты, і зараз, калі іх з прычалам падзяляў усяго дзесятак метраў, можна было ступіць у ваду і заняцца буксіроўкай. Адыак Кастусь не зрабіў ні першага, ні другога, ні трэцяга.

Ён выцягнуўся на носе. Па целе разлівалася лянівая млявасць. Ветрык пакрысе адганяў лёгкую лодку ад берага, і Кастусь без усякае трызогі, нібы з акна тралейбуса, пазіраў на дамок лодачнай станцыі, што непрыкметна, але з кожнаю хвілінаю аддаляўся.

— Мы так і будзем плаваць без вёслаў? — парушыла маўчанне дзеўчанё.

— Вам, здаецца, праглася рамантыкі?..

— А як мы вернемся?

— А гэта абавязкова? Яна нясмела ўсміхнулася.

— А калі на нас абрынецца шторм, мы напішам нашым сябрам і каханым апошнія лісты і кінем у хвалі прасмоленую бутэльку. Вось гэту.— Ён выняў з кішэні стограмовую сувенірную пляшачку, што ўсё ж захапіў на развітанне ў бары.

Дзеўчына, відаць, прыняла ягоныя паводзіны за жартаўлівыя і супакоілася.

З паўгадзіны плылі ў маўчанні. Дзеўчанё апусціла ў ваду вузкую далонь і час ад часу падносіла яе да лоба і шчок. Аднаго разу яна лізнула палец, крышачку паморшчылася, і ў паўзмроку Кастусь пабачыў на яе твары дзіцячую ўсцеху, кібы толькі цяпер яна пераканалася, што мора і сапраўды салёнае.

Ветрык ледзь улоўна пасвяжэў. Вокны лодачнай станцыі зліліся з россыпам залатых агнёў, што значылі бераг.

Цёмнае неба глядзелася ў мора мірыядамі зорак. Калісьці, у тым, другім сваім жыцці, ён, да глыбокае ночы заседзеўшыся за пісьмовым сталом, выходзіў з дому і, апанаваны дзіўньш хзаляваннем, маліўся зорам, іх бясконцасці і вечнасці і прасіў у зор веры ў сябе і свае кнігі...

Не будзе ніякіх кніг. Нічога не будзе. Таму што гэта нікому, апроч яго, непатрэбна. А мураш, які хоча пераплыць раку, можа выклікаць толькі шкадобу.

Зоры не памаглі, як некалі яны, гэткія самыя далёкія і халодныя, не ўратазалі квітнеючага горада, які, Кастусь ведаў, ляжыць цяпер на дне якраз пад імі, як недзе, схаваная пад тоўшчаю марской вады, ляжыць мёртвая Атлантыда і толькі порсткая стракатая рыбка на хвілю замірае перад аплеценымі багавіннем калонамі казачнага храму і няўцямна глядзіць на словы, напісаныя на незразумелай мове...

Іх адносіла ўсё далей. Цяпер паміж імі і берагам было не мепш кіламетра. Дзосьці нарадзіўся новы, дужэйшы вецер, і лодку пачало прыкметна зыбаць.

— Вецер...— прамовіла дзеўчанё.

Кастусь не адгукнуўся.

— Вецер...— паўтарыла яна.

— Здаецца, гэта ваша ідэя — катацца на лодцы? Дзеўчанё з надзеяй паглядзела на Кастуся:

— Скажыце, а з намі нічога не можа здарыцца?

— Нічога. Калі не лічыць, што акулы маюць шанц нядрэнна павячэраць.

Дзеўчанё спуджана сцялася.

— Я забылася вас папярэдзіць...— вымучана ўсміхнулася яна.— Я не ўмею плаваць.

Па небе папаўзлі хмары, і на ім хутка не засталося ніводнае зоркі. Дзеўчанё спалохана пазірала на Кастуся і, пацепваючыся, абцягвала рукавы лёгкай кофтачкі.

Ён скінуў з плячэй пінжак:

— Вазьміце.

Ад гэтага людскага руху дзеўчанё трохі акрыяла.

— Калі ласка, не маўчыце,— папрасіла яна.— Гаварыце што-небудзь.

— Самая пара,— пагадзіўся ён.— Дык на чым мы спыніліся на беразе? Калі я не памыляюся, на тым, што чалавеку трэба ў нешта верыць?

Яна кіўнула.

— I ў што верыце вы?

— У сына.

— Таго самага?

— Не, у звычайнага.

— Гэта штосьці новае.

— Ніякае не новае. Проста я веру ў майго сына.

— У вас ёсць сын?

— Хутка будзе,— адказала яна.— I я выхаваю яго сапраўдным чалавекам.— Гэта «я» было вельмі падкрэсленае.

— А бацька?

— Яго няма.

— Ад святога духу?— па інерцыі хмыкнуў Кастусь, ужо адчуваючы, што гаворыць не тое.

— Не, не ад святога. Але гэтага чалавека папросту не існуе. Гэта быў міф, які я сама прыдумала. I праўда ў ім толькі тое, што ў мяне будзе сын.

— А што кажуць бацькі?

— Яны мяне выгналі.

— Як гэта выгналі?

— Звычайна. Спачатку яны прымушалі мяне зрабіць, каб сына не было, але я не згадзілася, і яны мяне выгналі.

— I калі гэта здарылася?

— Сёння.

— А навошта вы прыйшлі ў бар?

— Хацелася да людзей.

— А за мой столік, чаму вы селі за мой столік?

— Я ўбачыла вашы вочы, калі вы стаялі каля стойкі.

— Ну і што?

— Яны не такія, як звычайна бываюць у людзей.

— А якія, якія, можаш ты мне растлумачыць?

— Страшныя,— павагаўшыся, адказала яна.— Вас нельга было пакідаць аднаго.

Усё гэта звалілася на Кастуся так раптоўна, што ён не стрываў:

— Хто цябе прасіў лезці да мяне? Ты хоць разумееш, што, калі падымецца сапраўдны вецер, мы прасцей простага трапім у госці да рыб?

Толькі цяпер Кастусь нарэшце па-сапраўднаму зразумеў, што ён не адзін, што побач другі чалавек, гэтая незнаёмая дзіўная дзяўчына, якая, замест таго каб румзаць цяпер дзе-небудзь у пад'ездзе, сядзіць разам з ім у лодцы без вёслаў, і гэтую лодку адносіць усё далей і далей ад берага.

Ён адчуў, як у сэрца закрадаецца страх. Спадзявацца на нечую дапамогу марна. Рудому лодачніку і яго сабутэльніку, якія толькі і ведаюць, што яны ў моры, мора цяпер па калена.

Трэба было нешта рабіць. Першая думка — залезці ў ваду і, плывучы, штурхаць лодку да берага. Паспеўшы ўжо расшпіліць кашулю, ён сцяміў, што гэта магло б дапамагчы дзе-небудзь на зацішным возеры, але толькі не тут. Заставалася адно — трымацца супраць хваляў, каб не перакуліцца. Ён сцягнуў з ног чаравікі і, падграбаючы імі, стаў паварочваць лодку, усцешна адчуваючы, што яна слухаецца.

— Баішся? — спытаў ён, каб падбадзёрыць дзеўчанё.

— Трошачкі. А ты? — Яе «ты» прагучала так натуральна, што Кастусь нават не змеціў яго.

— А! Ты, калі ласка, не зважай, што я тут накрычаў. Гэта з дурасці. Усё будзе добра. Ночы цяпер кароткія, а там рыбакі заўважаць. Невялікая марская прыгода.

Кастусь разумеў, што яго надзеі спраўдзяцца толькі ў тым выпадку, калі не будзе шторму, альбо калі іх паспее зняць якое-небудзь судна. Іначай пакінутаму на беразе гадзінніку давядзецца адлічваць час для новага гаспадара.

Яго чакала яшчэ адно непрыемнае адкрыццё: лодка працякала, і пад нагамі ў іх неяк непрыкметна ўжо набралася з добрае вядро вады. На шчасце, пад нагамі валялася бляшанка з-пад кансерваў. Дзеўчанё, перахапіўшы Кастусёў позірк, адразу скеміла і ўзялося за справу.

— Як цябе завуць? — спытаў Кастусь.

— Галка,— і яна хуценька паправілася: — Галіна.

— Галка? — узрадаваўся ён.— А ты да яе падобная. Чорная і нос дзюбкай.

Іх несамавітае судна, неслухмяна крутануўшыся, зачэрпнула вады. Кастусь, зноў павярнуўшы лодку носам да хваляў, мусіў кінуць сваё веславанне і таксама выліваць ваду — чаравікам. З'явілася новая небяспека, але Галка не павінна была адчуваць яго трывогу, і ён як мага спакайней заспяваў:

Кацілаоя чорна галка

Па бару, па бару,

А за ёю ясны сокал

Паблізу, паблізу...

Яна ўзяла матыў і, не забываючы пра бляшанку, падпявала. Сустрэўшыся вачыма з Кастусём, гарэзна ўсміхнулася і назнарок весела сказала:

— Я — Галка, а сын будзе Валодзя.

Дзіўна, думаў Кастусь. Вось чалавек не паспеў нарадзіцца, а ўжо некаму патрэбны.

— Паслухай, а адкуль ты прыехаў? — спыталася Галка.

З Беларусі.

З Беларусі?! А я ў вас была. Мы на аўтобусе цэлы тыдзень па Беларусі ездзілі. Хатынь, Белавежская пушча. Потым мясціны, дзе Міцкевіч нарадзіўся... А ведаеш, што мне больш за ўсё запомнілася, на ўсё жыццё, напэўна? У нас аўтобус аднойчы ўвечары зламаўся каля нейкай вёскі. Восень, дождж: ні палаткі паставіць, ні вогнішча раскласці. Думалі ўжо, у аўтобусе начаваць прыйдзецца, а тут аднекуль бабуля, старэнькая такая, з лыжнай палкай замест кійка. I яна ўсіх нас, дваццаць чалавек турыстаў, да сябе забрала. Уяўляеш? Дождж, вецер, а мы каля цёплай печкі малако п’ём. Кубкаў на ўсіх не хапіла, дык мы па чарзе. А бабуля ўсё нешта на стол нясе і нясе і ўсё прыгаворвае: «Ешце, дзеткі, ешце». Мы: «Дзякуй, бабуля, не галодныя». А яна: «Крый божа, дзеткі, галодных карміць».

— Наогул у вас людзі вельмі добрыя. Я і ў табе нешта такое адчула, яшчэ там, у бары. Ну, што ты добры, толькі ў цябе штосьці не ладзіцца.

Ага, добры, з пякучай з'едлівасцю думаў Кастусь.

Такі добры, што, калі жыццё не пагладзіла па галоўцы, гатовы ўтапіцца ў дзіравай лодцы, ды, каб не было сумна, і другога з сабой прыхапіць.

Пасля падманнага зацішку іх знянацку абдало хваляй.

— Трымайся, Галка! — крыкнуў Кастусь, вычэрпваючы ваду.

— Трымаюся! — Парыў ветру сарваў з яе плячэй пінжак.

Кастусь ліхаманкава ўвіхаўся з абодвума чаравікамі. Ён ужо не мог здацца, не мог так недарэчна загінуць.

Ён зноў і зноў упарта, сцяўшы зубы, паварочваў лодку супроць ветру, туды, дзе былі агні, дзе быў бераг, дзе, далёкая-далёкая, ляжала яго зямля. Яна абыдзецца без яго. Але яму без яе немагчыма. Яна была трэба яму, як трэба чалавеку сонца, хлеб, родная мова. Ён быў нішто без яе, без старых матуляў з невядомых вёсак, без тых хлапчукоў з французскай шабляй, без сына, без свайго яснавокага юнака з пачатага рамана.

Цяпер ён ведаў, што чалавек можа памерці і нарадзіцца неаднойчы.

У тую ноч яму снілася маці.

Танцавалі пры свечках пад прыцішаны магнітафон. Стась зноў запрасіў Наташу. Яна прыціскалася і няшчыра скардзілася, што козытна ад яго барады. Забранае ў адмысловую асаду люстра ў пярэдняй здрадліва адбівала з кухні бясконцы пацалунак Валэркі і Люды, ствараючы нешта накшталт сучаснага варыянта вядомай карціны Вато.

— Табе хораша? — дыхнула цёплым шэптам Наташа.

«Навошта гэтыя сантыменты?» — думаў Стась, але яму было прыемна ад яе блізкасці, ад нейкай шматзначнасці слоў, ад складанага і хвалюючага паху парфумы, што нябачным воблачкам акрулсаў яе.

За акном поўніўся людам пляц з ёлкай: пад рознакаляровым павуціннем гірляндаў падавалі голас баяны, пракідаліся ў натоўпе маскі, нехта салютаваў з ракетніцы. Так у горадзе было зазвычаена: даглядзелі навагоднюю праграму і ад тэлевізара — пад ёлку.

— Ці не час уліцца ў масы? — спытаў Ігар. Яму хранічна не хапала партнёршы на павольны танец, і ён маркоціўся на згорнутым у трубку на падлозе дыване.

— Там хо-о-оладна...— скрывіла губы Наташа і павяла на Стася асавелымі вачыма.

— Прапаную прыпяць на дарожку допінг,— імпэтна сказаў Генка.

— А дзе Валерка? — пацікавіўся хтосьці.

— Ён ужо ручку красуні сціскае, з ёй мілавацца ахвочы...— прадэкламаваў Ігар.

— Міцкевіч,— паведаміў Генка.

— Неверагодна,— сказаў Стась.— Наш Генадзь ведае класічную паэзію.

Генка, пусціўшы кпіну міма вушэй, узняў кілішак. Тост быў велягурны і цягучы, як жавальная гумка: спярша чыёсьці выслоўе пра тое, што сцежка дабрачыннасці заўсёды пакручастая і вузкая, а дарога заганы простая і шырокая, а далей — ад сябе і настолькі нудна, што Стась не вытрымаў і скрывіўся.

— Давайце за тое,— нарэшце выбраўся са слоўных нетраў Генка,— каб у новым годзе мы хадзілі пераважна па вузкіх сцежках!

— I каб яны вывелі нас на шырокую дарогу! — рэкнуў Валерка.

Уадначас з рогатам настойліва забулькацеў званок, і Стась кінуўся адчыняць.

— Туш! Туш! Там-там-тара-тара-тара...— з надзьмутымі шчокамі пачаў Генка.

У тэлеграме было чатыры словы: «Прыязджайце хаваць тату. Ларыса».

— Хто? — зазірнуў цераз плячо Ігар.

— Дзядзька.

У пакоі, стаміўшыся чакаць, гаманілі, магнітафон іграў меланхалічную блюзавую кампазіцыю. «Чаму ты гора не адчуваеш? — раптам падумаў Стась, нібы пра кагосьці іншага.— Як быццам у тэлеграме ў госці клічуць».

— Канчай гармідар! — перакрыў гамэрню Ігар. Застоліца здзіўлена і незадаволена аціхла.

— У Стася дзядзька памёр...

— Родны? — парушыла маўчанне Люда.

— Маўчы, жанчына,— вяла сказаў Валерка.— Якая розніца? Памёр, і ўсё. Memento mori.

Ірына паклала мужаву руку на калені і пачала яе гладзіць, што не выклікала ў Стася ніякіх асаблівых пачуццяў. Сімпатычны Наташын твар зморшчыўся, нібыта Святочны шар, з якога вьіходзіць паветра, і яна ўголас заплакала. «Чаго, спытацца, разрумзалася?» — з прыкрасцю думаў Стась, сочачы, як на пацягнутым лакам паркеце гасне водсвет чырвонай ракеты.

— Вечна табе не шанцуе,— сказаў Генка.

— Трымайся! — Ігар сціснуў Стасеў плячук. «Што тут трымацца?!» — Стась зноў пашукаў на душы гора, але знайшоў хутчэй прыемнасць ад агульнай увагі і шкадобы.

— Вы... можаце... магнітафон...— між усхліпаў вымавіла Наташа.

— Генка, вырубі! — загадаў Ігар.

За сцяной захныкала Аліса, і Ірына пабегла туды.

Госці ўжо апраналіся.

— Прыедзеш — дасі звон,— за ўсіх сказаў на развітанне Ігар.

Уладкаваўшыся на канапе, Стась пачаў складаць план дзеянняў. Маці вырашыў не тэлеграфаваць: хай гасцюе, хопіць яго аднаго. Прыкінуў, як дабірацца на хаўтуры, і зразумеў, што не ведае адраса. На шчасце, адразу ўспомнілася матчына паперка з адрасамі, па якіх перад святамі пасылаліся паштоўкі. Складзены ў некалькі столак аркуш ляжаў у старой і непатрэбнай тэлефоннай кнізе, куды Стась зазірнуў, страціўшы ўсялякую надзею. Два адрасы акуратна закрэслены пад лінейку: матчын дзядзька Рыгор летась памёр, а пляменніца Верачка, скардзілася аднойчы маці, як выскачыла замуж за генеральскага сына, закнягінілася і пакінула адказваць на віншаванні.

Гадзіннік задуменна і сумна адлічыў шэсць удараў. Пляц даўно апусцеў. Ірына заснула каля дачкі. Стась, не распранаючыся, выцягнуўся на канапе. У пустой галаве, нібы гарошына ў бразготцы, скакала адна-аднюткая думка: «Вось табе і Новы год».

Халодны душ і чыфіравага мацунку гарбата хутка прывялі ў форму. Стась надзеў пад пінжак чорную вадалазку і паклаў у поліэтыленавую торбу колца кілбасы, пару бляшанак кансерваў і яшчэ сёе-тое з прадуктаў.

Пахмурны позні ранак мяняўся на шэранькі дзень. Цяпер, з патушанымі агнямі, гарадская ёлка страціла ўсю святочнасць. Яе пачварыў табун гумавых зебраў і ядавіта-жоўтых вярблюдаў, густа начапляных нечай рупліваю рукой ад вершаліны да долу. «Звяры нашых лясоў,— саркастычна пырхнуў Стась, праходзячы міма.— Упрыгожылі, называецца».

Ад ёлкі думкі пераскочылі да дзівака, што перад святам пацешыў увесь горад. Вяртаўся чалавек увечары, акурат гэтых вярблюдаў развешвалі, дахаты, угледзеў у акне жонку, ну і цюкнула нешта ў галаву. Дамовіўся з вадзіцелем, таксама гумарыст трапіўся, і на пад'ёмніку — на трэці паверх. Жонка яечню смажыць, а ён знадворку ў акно дзюб-дзюб, і рукамі, як крыламі, махае: прыляцеў, маўляў, пусці. Без «хуткай» не абышлося.

«Знайшоў аб чым думаць,— спахапіўся Стась.— Нібыта на вяселле сабраўся...»

У аўтобусе панавала вясёлая гамана. Ад тлуму ў галаве тоўпіліся староннія недарэчныя думкі, але Стась змусіў сябе засяродзіцца і — яму здавалася, што гэтак трэба,— стаў прыгадваць тое, што ведаў пра дзядзьку Петру.

Працаваў дзядзька, калі Стась не памыляўся, недзе ў леспрамгасе. Сустракаліся яны, здаецца, разы тры: на нейкім вяселлі, на бацькавых хаўтурах, а па-сапраўднаму, дык у вёсцы ў бабулі, як Стась яшчэ блазнюкаваў. Дарослыя бралі яго з сабой у дровы, і ён аціраўся каля іх, еў чарніцы, а дзядзька Петра вучыў яго ладзіць берасцянкі. Успомнілася, што дзядзька расказваў розныя смешныя гісторыі. Адна не забылася і дасюль — робячы па вайне ў заходніх раёнах, ён з сябрам прымудрыўся злавіць у вясковай лазні бандытаў, усунуўшы ў акенца дзве рулі: адну ад сапраўднай стрэльбы, а другую — проста ржавы адломак.

Паваліў снег. Бухматыя хлапякі лавіліся на шкло і з павольнай непазбежнасцю рабіліся сцюдзёнымі струменьчыкамі, ад якіх тут, у цяпле, ставала ўтульней. Аўтобус закалыхваў, на мяккіх лапах кралася неадольная дрымота...

Дзядзька быў на трэску выпетраны і, як усе нябожчыкі, выдаваў больш рослым, чым пры жыцці.

Прыстоіўшы на парозе, Стась павітаўся вачыма з цёткай Юляй і прысеў побач. Услед за ім у дзвярах з'явіўся незнаёмы мужчына ў ватніку.

Мужчына пацалаваў нябожчыка ў бяскроўныя сінявыя губы і гучна шмаргануў носам.

Маленькая, сухенькая, як леташняя націнка, бабулька, што непрыкметна сядзела ў галавах у дзядзькі Петры, нямогла загаласіла:

— А чаму ж татка твой а цябе паклі-і-каў?.. А хай бы мяне стару-у-ю... А ці знойдзеш ты, у якім ён там раёне, у якой во-о-бласці?..

— Не плачце, мама. Слязамі яму не паможаце.— Цётка Юля здавалася зусім спакойнай, яе выдавалі адно задужа сухія балючыя вочы на такім падобным да бацькавага шыракаватым сялянскім твары, што Стасю раптам захацелася прыбраць пад чорную хустку пасмачку моцна пабітых сівізною цётчыных валасоў.

— А чым, Юлечка, памагчы? — ціхенька, быццам нясмелае дзіця, сказала бабулька.— Ці ё той бог на свеце, ці няма яго? Чаго ж ён такіх непаровых бярэць?..

— Няма бога! — дыхнуўшы танным віном, пераканана сказаў дзядзька ў ватніку і, кіўнуўшы на цьмяны абраз, дадаў: — Дарма, Мікітаўна, карцінку павесіла.

— Ён у цябе есці не просіць,— абсекла цётка.

— Няма бога,— упарта гнуў сваё дзядзька.— Усё гэта прырода. Калі па-боску, тут Цыбульку ляжаць трэба. Аж не, усягды добры ўперад ідзе зямлю парыць. Ён даўно яе чуў. Чу-у-ў! Чаго, думаеш, дроў табе на тры гады навазіў?.. Ага. Каторы і чуе, а палец аб палец не стукне, сядзе каменем і чакае. Чалавек Васільевіч быў, адно слова — чалавек.

— Ой не кажы, дзетка.— абазвалася бабулька.— Такі тружанік. Мне ўлетку і пуньку ператрос.

— З Пецевага ўчастка ён,— ціха адказала нётка на Стасеў запытальны позірк.— А гэта маці. Пеця ў яе адзін і быў, Шура яшчэ, дык той з вайны не прыйшоў. Прыехала пад ранне, а ён ужо — увесь... Хаваць туды павязём.

— Далёка?

— Кіламетраў дзвесце. Па шашы — бяды няма, леспрамгас аўтобус дае. Вось там як да дзярэўні дзесяць кіламетраў такой пагодай агораем?..

«Дзвесце кэмэ,— прыкінуў Стась.— Заўтра ўвечары там. Паслязаўтра — хаўтуры і памінкі, яўна не з'едзеш. Тры дні»,— падрахаваў ён і сам сабе прысвіснуў: весела! Замест камандзіроўкі ў сталіцу вымалёўвалася засесці з нябожчыкам у сумётах.

— А маці як маецца? — запыталася цётка Юля.

— Нармальна. У гасцях у сяброўкі. Хацеў тэлеграму даць — адраса не пакінула.

— Цяпер на дзевяты дзень хай ці на сарачыны.— Яна паправіла пад галавой у нябожчыка падушачку.

Цягліва зарыпелі, заскардзіліся дзверы з сянец. Цётка выйшла, і з кухні пачуўся яе голас:

— Глядзі, Ларыска, многа не палі.

У тоненькім вірлястым дзяўчы Стась ледзь пазнаў сястру. Апошні раз бачыліся на яго вяселлі; тады Ларыса яшчэ, як кажуць, у рэшаце спала, а зараз — дзесяцікласніца, ужо, відаць, са сваімі дзявочымі сакрэтамі.

Ларыса знячэўку прыхінулася да яго, тыцнулася носікам у шчаку, і Стась адчуў, як па шчацэ пабегла яе сляза.

Яны з Ларысай распалілі грубку і вярнуліся да нябожчыка. У нагах дзядзькі Петры на ашпалераным перасценку Стась змеціў каляндар з Монай Лізай. Будучыя дні новага года выстраіліся акуратнымі роўнымі радкамі лічбаў, і тут, побач з нябожчыкам, у гэтым іхнім парадку чулася нешта здзеклівае.

Вызваліўшы месца некаму з суседзяў, ён прымасціўся за перабойкаю на нягеглай праседжанай канапе. Ад кафлявага шчыта грубкі струменіла цяпло, цяжэлі, зліпаліся павекі.

...— Свайго татку ўспомніў, саслабеў... А сабраўся як: штонікі летнія, шкарпэтачкі свіцяцца. Разгубілася дзіця...— гучаў няспешны спеўны голас, і Стась, не адплюшчваючы вачэй, убачыў лагодную, павольную ў рухах вясковую кабету, улюбёную татаву сястру цётку Домну, і павеяла харошым і чыстым, і паўстала перад Стасем прадзедаўская бярэзіна з несціханым грачыным кірмашом і хата пад ёю — тры акны на вуліцу, хата, што не чула дзіцячага смеху і гопаішя, апроч яго, Стасевых, калі малы летаваў там, хата, куды ўжо гады тры ніяк не выпадала завітаць.

— Самавалкі? — Бурклівы голас дзядзькі Міколы дзіўна дысаніруе з мяккім — ката не пакрыўдзіць — характарам.

— Самавалкі, дзетка.— Гэта бабулька.— А мякенькія, а цёпленькія. Пархвер у нас у дзярэўні такі быў, валіў валёнкі. Памёр той Пархвер, а цяперака ніхто і не ўмеець, а каторы, можа, і ўмеець, дык не хочыць. Нявыгадна, дзетка, во і не робяць людзі...

Стасю чулася, нібыта нейкі струмень часу, што плыве супроць агульнай плыні, перанёс яго туды, дзе з гэтымі людзьмі было добра і проста. А варта вярнуцца ў сягоння, і ўсё знікне, не будзе нават аб чым гаварыць. «Але, жывём у розных плоскасцях. I нікуды ад гэтага не ўцячэш. Каб дасягнуць — трэба ахвяраваць».

— Паспаў, хлопчык мой? — цётка Домна пагладзіла яго па галаве.— Гулялі недзе ноч?..

— Гулялі.

— Як жа дачушка ваша?

— Нармальна.

Падаў мазольную руку дзядзька Мікола.

— Як, Уладзіміравіч, жысць?

— У норме.

— А мы тыдзень, як парсючка забілі,— загаварыла да Стася цётка Домна.— Спраўны, дзякуй богу, сальца на далонь. Думалі, на свята госцейкі якія будуць, аж самім ехаць прыйшлося. Божа-божа... Во мне торпу капец на дварышчы і сасніўся.

— Чорнае на няшчасце,— азвалася цётка Юля.

У сенцах энергічна затупалі, залопалі па адзежы, атрасаючы снег, і Стась з палёгкай убачыў у дзвярах вялізную, але па-спартыўнаму падцягнутую постаць у дыхтоўным паліто з шалевым каўняром. За дзядзькам Мішам крыху баязліва пераступіла парог невысокая зграбная жанчына ў імпартным кажушку — цётка Ванда.

Дзядзька Міша пацалаваў кожнага ў губы, імкліва прайшоў у другі пакой і пацалаваў нябожчыка. Цётка Ванда ўсхліпнула і нахілілася да васковых рук, так, здаецца, і не крануўшы іх вуснамі.

Бабулька пры новых людзях зноўку загаласіла:

— А куды ты, крывіначка мая, сабраўся? А ці прыйдзеш ты да маткі на гасцінку хоць разочак? А я ж і цятрадачкі твае берагу... А ў куфры і скрыпачка твая ляжыць...

Цётка Ванда выняла бутэлечку з таблеткамі.

«Скрыпачка... — зачапілася ў Стасевай галаве, як дзядоўе за калашыну.— Вельмі магчыма — самаробная». Ён у думках прымерыў скрыпку да сваіх паліц, дзе стаяць паўдзесятка старых абразкоў, бронзавая кандэлябра, сёе-тсе з даўнейшага начыння і самыя сапраўдныя, альбо, як любіць казаць Генка, аўтэнтычныя, лапці — гэтае багацце ён збіраецца калі-небудзь падараваць музею. Скрыпка павінна была ўпрыгожыць калекцыю.

Тым часам дзядзька Міша дастаў з пакоўнага партфеля слоік з ікрой, два круглякі кілбасы, галаву сыру, нешта ў шалёсткай паперы. Стасю зрабілася сорамна, што прывёз проці дзядзькі зусім небагата, але ён супакоіў сумленне тым, што заўтра дасць яшчэ дзесятку.

За кампанію з дзядзькамі ён выйшаў пакурыць. Агеньчыкі запалак на момант выхапілі з негустой цемры два твары: адрузлы, з маленькімі рахманымі вочкамі і — дагледжаны, з зухаватаю бародкай-эспаньёлкай і выразам павагі да самога сябе.

— Жыць бы Петру ды жыць,— зацягнуўся дзядзька Мікола.

— Але... Я вам скажу, у пяцьдзесят год мужчыну яшчэ ўсё даступна, уся гама пачуццяў... Герантолагі лічаць, што біялагічная мяжа жыцця — ледзь не два стагоддзі, а мы і чвэрці тэрміну пражыць не ўмеем. Не ўмеем...— У гэтых бяскрыўдных звонку словах дзядзькі Мішы Стасю пачуўся і нейкі іншы, прытоены сэнс.

Яны моўчкі глядзелі з ганачнага зацішку на завіруху, што крала ў вачэй наваколле. З акна бліжэйшага дома прабівалася мігценне ёлачных агеньчыкаў. «Вось табе і Новы год»,— маркотна падумаў Стась.

— Слухай, плямяш! Я ж цябе павіншаваць забыўся!

— З чым тут віншаваць,— з удаванай абыякавасцю махнуў рукою Стась.

— Не скажы, не скажы... Аддзел, безумоўна, у газеце не самы вядучы. Але! — Дзядзька Міша падняў угору паказальны палец.— Галоўнае, дарагі мой, тэндэнцыя. Рух, рух, рух! А ён праглядаецца, як кажуць, простым вокам. Расцеш, дарагі, расцеш. Не сорам прызнацца, што з аднаго кораня.

— Перахваліце...

— Ну-ну! — дзядзька насунуў Стасю на лоб шапку.— А я таксама пахваліцца магу: доктарскую дапёк. Як ваш брат піша, сустрэў Новы год новымі здзяйсненнямі.

— Віншую!

— Павіншуеш, калі кафедру займу. Ты мне лепш скажы, публіцыст, Маркеса апошнюю рэч чытаў?

— Навошта крыўдзіце, дзядзя?

Дзядзька Мікола чыркнуў запалкай, прыкурваючы новую «беламорыну», і толькі тады яны ўспомнілі аб прысутнасці трэцяга і адчулі яго адчужанасць і глухую крыўду. Нітка размовы перагарэла.

— Як з ланцуга сарвалася,— кіўнуў на дуйку дзядзька Мікола.

— Пагодка...— пагадзіўся швагер.— Трэба са старой пагаварыць, можа, уламаем тут хаваць. Інакш — тры дні. Гэта ў выпадку, калі даедзем без прыгод.

Дзядзька Мікола пераступіў з нагі на нагу і прагна зацягнуўся.

— Ён жа прасіў на радзіме,— запярэчыў Стась. Тры дні былі не лішнія і яму, аднак Стасю зрабілася няёмка за дзядзьку Міколу, які быў супраць, але маўчаў.

— Дзе зямлёй брацца — усё роўна. Што апроч магілы чалавек пакідае — вось у чым сутнасць.— Дзядзька Міша секануў рукой паветра.

— Дачку пакідае! — неспадзеўкі ўскінуўся дзядзька Мікола.— Хату пакідае! — I адразу згас.— Гэта, светлую памяць...

— Правільна, Мікалай,— прымірэнча сказаў дзядзька Міша.— Цудоўны быў Пётр чалавек, мала такіх.

У Стасю нешта рванулася, закарцела кінуць дзядзьку Мішу што-небудзь крыўднае, але замест гэтага ён, крутануўшыся на абцасах, ступіў з ганка.

Вецер і снег астудзілі твар, стрымалі ўсплёск абурэння. «У прынцыпе,— прыйшла аднекуль з халоднага завірушнага саду думка,— яго, дзядзькава, рацыя. Уся справа ў тваёй непатрэбнай нікому чуллівасці. Ну, дачка... Хата... Без асаблівага, зрэшты, дабрабыту. Дроў навазіў... Усё гэта, канечне, цудоўна. Светлая памяць?.. Абстрактна. Хто яе будзе захоўваць? I колькі часу?..»

У белай калаверці пазначылася чалавечая постаць.

— Вам тэлеграма...

Распісаўшыся, дзядзька Міша паднёс тэлеграму да вачэй і ўголас прачытаў: «Выказваем глыбокае спачуванне з выпадку напаткаўшага нас усіх гора. Прыехаць не можам. Высылаем сто рублёў. Марына».

Дзядзька Мікола крактануў, як старадрэвіна пад парывам ветру.

— Газетнае спачуванне,— сказаў Стась.— З выпадку напаткаўшага нас гора...

— Станіслаў! — хутчэй дзеля прыліку падвысіў голас дзядзька Міша.

Тое, што яны тут, а хтосьці замест сябе паслаў грошы, аб'яднала ўсіх трох нейкай гордасцю.

Калі вярнуліся ў хату, цётка Юля ўступілася за сястру:

— Ён жа, мусіць, у плаванні, а дзяцей як кінуць?

«Дзеткі-немаўляткі! — раззлаваўся Стась.— Адзін інстытут вось-вось скончыць, а другі ці не ў дзесятым класе штаны працірае».

— Можа, і білетаў нямашака. Святы, увесь свет на нагах,— абараняла сястру цётка Домна, хоць Стась мог паклясціся, што яна, як і астатнія, і без тэлеграмы не сумнявалася, што чакаць цётку Марыну марна: тая ўжо некалькі год адно слала на вяселлі і хаўтуры грашовыя пераводы.

— Па прад'яўленню ціліграмы даюць,— падаў голас дзядзька Мікола.

— Даюць! Многа ты ведаеш! — абарвала жонка. Дзядзька Міша прыстроіўся на крэсле побач з бабулькай. Памаўчаў, пабарабаніў пальцамі па калене, загаварыў:

— Ну завіруха разгулялася... Ні праехаць ні прайсці. Паслухайце, маці... — Ён далікатна абняў старую за плечы.— Я думаю, граху не будзе, калі мы Пятра тут пахаваем. Надвор'е, бачыце, якое, ад шашы да вас не праб'ёмся.

— А мае ж вы дзетачкі... — Бабулька сцялася і безабаронна пераводзіла вочы з Ларысы на Стася, што таксама сядзелі пры нябожчыку.— А хіба я сама ўдумала? А то ж яго волечка апошняя...

— Не плачце, бабуля. Давязём! У выпадку чаго трактар у калгасе возьмем.

Дзядзька Міша паклаў на пляменніка здзіўлены позірк, але настойваць на сваім не стаў.

Бабулька глядзела на Стася, і ў яе слязістых старэчых вачах свяцілася ўдзячнасць уратаванага ад вялікай бяды чалавека.

— Хадзіце, мужчынкі! — гукнула цётка Домна.— Гора-горачкам, а падхарчыцца трэба.

На кухонным стале стаялі талеркі са смажанінаю і скрылямі апетытнай вантрабянкі, міса квашаніцы і Стасева бутэлька дэсертнага. З вуліцы даляцеў бязладны мужчынскі хор і жаночы рогат. Дзядзька Мікола счакаў, пакуль песня аддалілася, і недаверліва глянуў на стракатую налепку.

— Ну, давайце, гэта... Чокацца нельга. Выпіўшы, ён накалоў на відэлак скварку. Стась паспытаў вантрабянкі. Дзядзька Міша падсунуў бліжэй квашаніну і папрасіў гарчыцы.

— Салодкае,— прамовіў дзядзька Мікола.— Але градусы ёсць.

— Еш, еш, хлопчык мой.— Цётка Домна падклала Стасю падсушаных скварак.— Свежанькае ўсё. Прыедзь калі, каўбаскі возьмеш, сальца кавалачак.

— I ў водпуск да нас давайце,— падтрымаў яе чалавек.— Малой і малако, і трускаўкі свае, і яблыкі.

— Паспрабуем,— без ніякай упэўненасці сказаў Стась: жонка выбівала на лета пуцёўкі на Каўказ.

Пакуль вячэралі жанкі, мужчыны гаманілі пра палітыку. Было відаць, як бабулька нешта клыча бяззубым ротам і сёрбае з кубка гарбату, але ў хаце па-ранейшаму гучалі яе ціхенькія ўсхліпы, нібы яны ўжо набылі самастойнае жыццё.

Каб разагнаць дрымоту, ён выйшаў праветрыцца. Замятуха прытамілася, бралася на мароз. Стась уявіў, як іх сябрына сабралася зараз у Генкі, і яму здалося, што ён прыехаў на хаўтуры не сёння, а, прынамсі, тыдзень таму.

Бразнула клямка, і на ганак у кажушку наапашкі выслізнула цётка Ванда.

— Галава расколваецца,— прыклаўшы маленькую далонь да лоба, паскардзілася яна прытворным голасам не саракагадовай жанчыны, а Стасевай равесніцы.

Цётка ўмела наўздзіў лёгка мяняць голас.

— Кампанія ўчора падабралася як мае быць. Ой, і павесяліліся! Н. (яна назвала прозвішча вядомага мастака) Босха падарыў. Французскае выданне. Уяўляеш?!

Радасць ад падарунка была праўдзівай. Стась ведаў, што цётка на самой справе тонка разбіраецца ў мастацтве і — даволі нечакана для жанчыны — любіць Босха. Аднак Стась насцеражыўся: ён адчуваў, што цётцы не проста хочацца пагаварыць і падыхаць свежым паветрам.

— У мяне для Алісы гасцінец ёсць. Апельсіны.

— Дзякуй.

— А Іра — малайчына, цудоўнае імя выбрала.

— Ну, гэта, дапусцім, дыскусійна.

— Ты не маеш рацыі. Паслухай толькі, як гучыць: Аліса Станіславаўна,— прамовіла яна нараспеў голасам папулярнай кінаактрысы і плаўным жэстам намалявала перад сабою хвалю.— Адразу Кэрал успамінаецца, «Аліса ў краіне цудаў».

— А таксама ліса Аліса і кот Базіліо.

— Вы пасварыліся? — устрывожылася цётка.

— Што вы, цёця. Усё нармуль.

— Аліса здаровенькая? — пасля паўзы спытала яна, і ў яе словах Стасю прыблюзнілася нейкая падказка.

— Тэмпературыць... — знячэўку вырвалася ў яго.

— Ну вось.— Стасю пачулася, што цётка чакала менавіта такога адказу.— Дыягназ?

— Ангіна.

— Таблеткамі не захапляйцеся. Баржомі з гатаваным малаком. Альяс з мёдам... — заклапочана давала парады цётка Ванда.— А ты, дружок, вось што — адпраўляйся заўтра дадому. Абыдуцца і без цябе. Ірыне там адной і ў аптэку збегаць нельга.

— Ды ну... Пайшлі, цёця, засцюдзянееце,— няпэўна сказаў ён, адчуваючы ці не радасць ад магчымасці хуткага вяртання і непрыязь да чалавека, які неспадзявана даў яму гэтую магчымасць і з якім ён, ні аб чым не згаворваючыся, усё ж як быццам увайшоў у змову.

Усе сядзелі наўкруг нябожчыка.

—...уранні ў шыбіну стук-стук,— шэптам апавядала цётка ІОля.— Яна падхапілася: аж ён сам пад акном. Усміхнуўся — і ў сад. I кожын божы дзень гэтак стукаў, да самых сарачын. Як ранне, так і тут.

— То, Юлечка, душа яго прыходзіла,— прыцішана загаварыла бабулька.— Ты, глядзі, вадзіцы ў кварту налі, і хай сорак дзён стаіць. I хлеба лустачку палажы яму.

Тонкія вусны цёткі Ванды скрывіліся. Ад такой размовы ёй было яўна не па сабе, і гэта прынесла Стасю якуюсьці помслівую ўсцеху.

— Няўжо вы верыце ў гэтыя казкі?

— Душа, дзетка, ва ўсіх людцаў ё,— з нечаканай годнасцю адказала цётцы Вандзе старая.— Дык чаго ёй сваёй хаты цурацца? Пераведаець сваіх, ёй і спакайней тамацька.

— Наша мама-нябожчыца так казала,— уступіла ў гаворку цётка Домна.— У што чалавек верыць, тое яму і ёсцека, а ў што не верыць, таго і нямашака.

Запанавала няёмкае маўчанне.

— Ты, Стась, прыляж,— перавяла гамонку на іншае цётка Юля.— I ўсім хоць на волас заснуць трэба. Мяняцца будзем. Заўтра дзень трудны.

Ужо ва ўтульным шчытным кокане дрымоты Стась пачуў, як яму асцярожна захутваюць коўдраю ногі.

Стасю сніўся незвычайны сон.

Нібыта ён сядзіць за даўжэзным, краёў не відаць, сталом і есць з талеркі вялікі пышны блін з маслам. Вакол, як акінуць вокам, таксама сядзяць людзі. I цішыня. Людзі не размаўляюць, не зважаюць на суседзяў. Яны толькі ядуць. А за бясконцым радам намасленых вуснаў і туга набітых ратоў ён бачыць нейкія расчыненыя дзверы і ў іх — дзядзьку Петру. Стась ведае, што дзядзька чакае яго, каб сказаць пра штосьці важнае. Аднак спачатку трэба ўправіцца з блінам, і Стась, спяшаючыся, прагна пхае ў рот намасленыя кавалкі, але чамусьці ніяк не можа наесціся. I раптам заўважае, што блін на талерцы некрануты...

За акном нясмела варушылася зімовая раніца. Дзіўны сон пакінуў на душы непрытульнае вярэдлівае пачуццё, якога хацелася хутчэй пазбыцца.

—...і Стась думае ехаць,— гаварыла за перабойкаю цётка Ванда.

— Ён наструніўся.

— А што ж так?

— Аліса хворая.

Стась устаў з ложка перакананы, што Аліса сапраўды захварэла і яму сёння — кроў з носа — трэба быць дома. Вада ў рукамыйніку была свежай, сунічнае мыла прыемна пахла летам.

— Парадак! — паведаміў дзядзька Мікола. — Адпраўленне ў адзінаццаць. Труну калекціў выдзеліў.

Па чарзе, як і ўчора, паснедалі.

— Цёця Юля, вы не крыўдуйце, але мне трэба ехаць.— Стась улучыў момант, каб пачулі адразу ўсе.— Малая з ангінай, тэмпература скача, а Ірына адна...

— Якая крыўда, калі дзіця хворае.

— Давай,— сказаў дзядзька Міша.— Нас тут і так больш, чым абавязкаў.

— Вянкі не ўзялі,— зарупіўся дзядзька Мікола. Дзядзька Міша дастаў дваццацьпятку. Стася пекануў сорам: у партманеце, апроч траячкі на дарогу, ляжаў усяго чырвонец.

— Дваццаць хвілін да аўтобуса,— папярэдзіў жонку дзядзька Міша. «Ага, значыць, і яна едзе. Добра, што не адзін, аднаму ўсё-ткі неяк няёмка»,— зазначыў Стась і ўзахвоціўся праводзіць цётку, каб паглядзець расклад.

На аўтастанцыі высветлілася, што ягоны аўтобус праз паўгадзіны, а наступны — ажно а трэцяй.

Ён у хапошчах пацалаваў нябожчыка ў халодны лоб, развітаўся са сваякамі, схапіў сваю торбу з апельсінамі і ўспомніў: «Скрыпка!»

— Цёця Юля, можна вас на секунду? — Стась пад локаць вывеў яе на кухню.— Цёця Юля, я вас вельмі прашу... Там у дзядзі Пеці дома старая скрыпка. Я б вельмі хацеў... Як памяць па ім...

На ганку ён сутыкнуўся з Ларысай. У яе вачах білася разгубленасць. Ларыса паставіла вядро; жаласна, абламанай ільдзінкай зазвінела восілка. Ён паспешліва пацалаваў сястру і пабег.

Пакуль Стась лётаў, білеты скончыліся. Хуценька з'арыентаваўшыся, ён адшукаў у кішэнях тэлеграму, склаў яе так, каб былі відаць толькі словы: «Прыязджайце хаваць тату» і прашчаміўся да касы.

— Ведамасць ужо ў вадзіцеля. Бяжыце на пляцоўку,— спачувальна параіла касірка.

Вадзіцель незадаволена адчыніў кабіну.

— Слухай, шэф, на пахаванне еду...

— Няма мястоў! — адрэзаў малады васпаваты «шэф».

— Будзь чалавекам,— узмаліўся Стась.

— А я пры чым? Сказана табе, мястоў няма.— Вадзіцель таргануў на сябе дзверцы.

Чакаць да трох не было рахубы, і ён кепска прабітаю ў гурбах сцежкай пацягнуўся на шашу. Ён дакараў сябе, што не здагадаўся захапіць на хаўтуры трафарэтку з назваю свайго горада. Стась заўсёды ездзіў на спадарожных з трафарэткамі, каб вадзіцелі ведалі, што пасажыр надзейны, а не выйдзе праз які дзесятак кіламетраў, нічога не заплаціўшы. Цяпер давядзецца пруцянець на дарозе да другога прышэсця.

Прадчуванне не падманула: машыны ехалі міма.

Шашу расчысцілі вузка, стаяць даводзілася ў глыбокіх слядах, і ў чаравікі сыпаўся снег. Стась здзівіўся, чаму не холадна ў ногі, і ўспомніў, што раніцой знайшоў на чаравіках тоўстыя ваўняныя шкарпэткі. Ад згадкі пацяплела на сэрцы, здалося, быццам ён тут не самотны, нехта ёсць поруч. Але пацяплела ненадоўга...

Праводзячы вачыма яшчэ адну машыну, Стась чуў ужо не бяссілую злосць, а радасць, нібыта на шашы тырчаў не ён, а чужы, непрыемны яму чалавек, які ўцякаў з пахавання роднага дзядзькі, які, горка падумалася зараз, больш года не пераведваў бацькавай магілы. У памяці ажыў сённяшні сон, прынёс балючае разуменне, што ён, Стась, ніводнага разу і не пагаманіў як след з дзядзькам, не паспеў хоць крыху ўведаць яго жыццё... Адзінае, што ён яшчэ можа зрабіць — вярнуцца на хаўтуры.

I тут, бо Стась працягваў машынальна падымаць руку, ля яго спыніліся «Жыгулі». Стась разгубіўся.

— Куды, барада? — адчыніў дзверцы хлопец у скуранцы. Побач з ім вальтом ляжалі дзве пляшкі шампанскага, а за спіной сядзелі ў абдымку румяны здаравяка і дзяўчына з маціцовымі вуснамі.

«А раптам Аліса і праўда захварэла? — асцярожна зашаптаў нехта ў душы.— Ірыне і ў аптэку збегаць нельга...»

— Ты што, языком загрызаў? — нецярпліва засмяяўся кіроўца.

— Гэта ён Элачкі спалохаўся,— растлумачыў здаравяка.

Стась моўчкі пайшоў ад машыны. Ён павінен быў вярнуцца на хаўтуры.

— Баюшкі, барада! — закрычалі яго спіне з «Жыгулёў».— Праспішся, тады на трасу выпаўзай!

Ужо ступіўшы з шашы на сцежку, Стась глянуў на гадзіннік і з дзіўнаю палёгкай зразумеў, што безнадзейна позніцца...

Ён даведаўся, што памрэ, у той самы дзень, калі карані ўпершыню пасля зімовага нябыту, спачатку насцярожана, а потым усё больш прагна пацягнулі з адталае зямлі яе бунтоўныя п'янкія сокі, і тыя пабеглі вышэй і вышэй, да галін і галінак, да сучка, што з восені ўчэпіста трымаў выпетраны бурштынавы лісток, які можна будзе скінуць толькі тады, калі пупышкі радасна і ўрачыста пырснуць новай пяшчотна-клейкай зелянінай.

Салодкая дрыготка прабегла па ўсім яго агромністым целе, і клён прачнуўся. Ён страпянуў веццем і ўсцешана ўбачыў са сваёй высачыні тое, што сніў усю доўгую завейную зіму: жоўта-блакітную, як ясны восеньскі дзень, хату, сядзібу, усю невялікую, багатую на сады вёску, поплаў з белымі плямамі гусей і няроўны лілавата-зялёны мур лесу, дзе ён, клён, калісьці нарадзіўся і адкуль прыйшоў летась ласы на садавіну вожык, прыйшоў ды, зладзіўшы ў ямцы непадалёк кубло, так і застаўся ў садзе зімаваць — порсткі колкі клубочак, маленькую кволую цеплыню якога клён адчуваў скрозь сон у зімовую халадэчу.

Захмялелы малады вецер, напоены таемнымі напаўзабытымі ляснымі пахамі, лашчыў яго галіны. У небе цурчэў цененькі струменьчык жаўруковае песні, а ўнізе, пераходзячы ад яблыні да яблыні, гаспадар збіваў шастом чорныя леташнія гнілякі, і ад гэтага маўклівага карчавітага чалавека ў зашмальцаванай скуранцы ішло лагоднае цяпло.

I раптам клён адчуў нешта нядобрае, дыхнула холадам, як быццам на сонца набегла хмара. Але неба было чыстае. Клён зірнуў долу і згледзеў каля сябе суседа.

— Здароў, сусед! — пачуў ён глухаваты голас гаспадара, які закурваў, ссунуўшы на патыліцу велікава тую кепку.— Што добрага скажаш?

— А тое скажу, што каціная ў цябе, сусед, памяць. Яшчэ на каляды абяцаў гэтую махіну спусціць, а ўжо, между прочым, хутка вялікдзень.

— Чым жа ён табе замінае? — памяркоўна спытаў гаспадар.— Вішню глушыць, дык абірай маю, хоць сабе вунь тую, акурат твая.

Магутнае цела клёна на імгненне зрабілася нейкім страшэнна лёгкім, нібы карані пакінулі трымаць яго і нават слабы ветрык мог кінуць яго вобзем і пакаціць, пакаціць некуды туды, дзе няма ні вясны, ні сонца, няма нічога.

— Ты мне зубы не загаворвай,— зноў пачуўся надтрэснуты суседаў голас.— Не па закону гэта. Стаіць на мяжы, а ўвесь цень, между прочым, на маіх сотках. I карэнне ўсё там. Каторы год бульба па гарэху родзіць.

— Колькі мяхоў не дабіраеш? Бяры ў мяне.

— Ты са мной не жартуй.— Клён бачыў, як суседаў твар пакрысе наліваецца чырванню.— Я цябе па-добраму прашу, па-суседску.

Гаспадар дыміў цыгарэцінай, пазіраючы некуды ўбок.

— Болей паўтараць не буду,— з пагрозаю прамовіў сусед і пасунуўся да сваёй сялібы. Кажанаваты, клышаногі і даўгарукі, ён быў падобны да вялізнага рака, апранутага ў ватнік і разбітыя валёнкі з галёшамі. На паўдарозе сусед азірнуўся і з прыдыханнем выгукнуў:

— Не спілуеш — мы на цябе лейцы знойдзем! Я, между прочым, вецеран калхоза!

Ён праклыпаў міма, і на клён зноў павеяла нечым настылым.

А да гаспадара подбегам кіравалася гаспадыня — невысокая круглявая кабета ў плюшаўцы.

— Што гэта Сымончык прыходзіў? Зноў?

— Але.— Гаспадар кінуў недакурак і затаптаў яго ботам.

— Не дам!

— Не дурніся, Ганна. Не будзем праз дзерава з чалавекам заядацца. Які ні ёсць, а сусед.

— Не дам! Гаспадар перамаўчаў.

— Ну што маўчыш, як той клён?

— Прыедуць хлопцы, трэба пілаваць.

I клён зразумеў, што гэта — апошняе слова.

Начамі, калі вёска засынала кароткім вясновым сном, ён успамінаў.

Клён усё памятаў. Яму здавалася, што ён памятае яшчэ той час, калі быў семкай-крылаткай на галіне свайго разлогага бацькі з шырознымі далонямі лісцяў.

Ён памятаў той далёкі-далёкі дзень, калі ў лес прыйшоў чалавек з рыдлёўкаю і, асцярожліва падкапаўшы кволыя карэньчыкі, панёс яго ў вёску, каб стаць яго першым гаспадаром.

Клён падымаўся ўжо вышэй хаты, калі аднойчы прачнуўся ад ляманту сваёй першай гаспадыні і ўбачыў, як нейкія людзі вывелі гаспадара на падворак, збілі з ног і доўга, з насалодаю дратавалі яго ботамі, раз-пораз выгукваючы: «Бе-ла-рус! Пся крэў!» Яны забралі гаспадара з сабою, і клён больш не ўгледзеў яго на дарозе, якою вярталіся з горада.

Яго цяперашні гаспадар быў тады белагаловым накольнікам, з якім ён дзяліўся ўвесну сваім салодкім сокам. Яны раслі разам. Яны разам бачылі, як аднаго дня паўз вёску, у той бок, куды ўвечар апускаецца сонца, ішлі танкі і як праз два гады стуль паўзлі іншыя танкі з чорнымі павукамі. Клён памятаў, як гарэла вёска і ў начным чарноцці хаты цвілі велізарнымі і жудаснымі чырвонымі кветкамі.

Але найчасцей яму чамусьці прыгадваліся тыя дзіўныя патайныя ночы, у якія малады гаспадар пільнаваў сад у пастаўленым пры самым камлі будане і штоночы з цемры ўзнікала зграбная, як рабінка, дзявочая постаць. Гаспадар браў дзяўчыну за рукі, яны сядалі поруч на шаматлівае сена, і клён узрушана і шчасна адчуваў сябе сведкам нейкай найвышэйшае таямніцы і, поўны нязвыклага хвалявання, баяўся нават шапацець лістотаю.

А пасля ў яго зялёнай засені падвешвалі ў летнія дні калыску: спярша са старэйшым, Волесем, а тады з малодшым, Вацем. Потым тыя навучыліся лазіць па ім, і клён неяк светла і падмалоджана чуў цеплыню іхніх дзіцячых рук, слухаў іх падобныя да шпачыных галасы і гадаў, каторы з малых стане яго трэцім гаспадаром.

Ён памятаў і дзень, як услед за старэйшым братам з пашарпанаю валізкай выправіўся ў вялікі свет малодшы, Вацік, і ён, клён, зразумеў, што трэцяга гаспадара ўжо не прычакае.

Клён усё памятаў.

Суботняга вечара клён пачуў, як гаспадар з сынамі выйшаў на ганак падыміць перад сном.

— Кляновіку яшчэ няма? — Было цёмна, але клён адразу пазнаў голас Ваціка.

— Не падсочваў... — неахвотна адгукнуўся гаспадар, і клён здагадаўся, што гаспадар яшчэ не казаў сынам пра тое.

— Магазін у вас, ацец, заўтра адкрыты? — Гэта старэйшы, Волесь.

— Робіць. Купіць што хочаш?

— Піўца трэба будзе ўзяць.

— Возьмеш... — і, памаўчаўшы, гаспадар сказаў: — Работа, хлопцы, ёсць на заўтра. Клён пілаваць будзем.

— Нашто яго пілаваць? Хай стаіць, красавёц,— пазяхаючы, азваўся Волесь.

— Навошта, тата? — прамовіў Вацік.— Гэта ж па дзеду памятка.

— Сымончыку ён, як бяльмо на воку. Скардзіцца гразіўся...

I клён зразумеў, што гэта будзе заўтра.

Раніца была ясная, але стылая ад ночы, і жаўрукі заліваліся на ўсю шчырасць, грэючыся ад цяпельцаў сваіх песенек. Клён слухаў іх і чакаў.

Судьбе не раз шепнем:

Мерси боку...

— Ну пачалі, ці што,— абарваў на паўслове сваю песню Волесь.— А то першачок скісне.

Клён здзіўляецца, слухаючы Волеся. Ён ніяк не можа ўзяць у сэнс, чаму гамонка ў старэйшага гаспадаровага сына цяпер найбольш круціцца вакол гэтага піўца або гарэлкі, як быццам не засталося для яго на цэлым свеце нічога лепшага, як быццам гэта не Волесь, а нейкі іншы, адно падобны да яго бялявы хлапчук калісьці ціха, употайкі размаўляў з ім, клёнам, апавядаючы пра свае дзіцячыя радасці і крыўды, пра ровар, які бацька абяцаў яму купіць да дня нараджэння, як быццам гэта нехта іншы горкімі слязамі плакаў пад ім, калі гаспадар спляжыў у садзе старую грушу...

А гаспадар марудзіў, то пазіраючы пад ногі, то мераючы яго, клён, вачыма.

Вацік падняў пілу да плечука, стрэльнуў усцяж палатна вокам і з прыхаванаю надзеяй сказаў: — Не возьме.

— Возьме! Давай, ацец! — прыспешыў Волесь, забіраючы пілу.— Як гаварыцца, раней сядзем, раней выйдзем.

Клён чакаў. Ён не баяўся, бо пражыў дастаткова для таго, каб не страшыцца смерці. Ён чакаў, уяўляючы, як карані яшчэ будуць роспачна гнаць з зямлі салодкі сок, а шырокае пнішча ўжо ўсцешана і густа абсядуць задаволеныя стракатыя мятлушкі, але ён ужо не пабачыць гэтага, бо сталёвыя зубы ўгрызаюцца ўсё глыбей і глыбей, штоімгненне абрываючы некалькі нітачак-повязяў, якія яшчэ лучаць яго з зямлёю, з жыццём.

— Вунь і памочнічак ідзе.— Волесь выпрастаўся і ацёр з ілба пот.

— Да пільшчыкаў цюпаў сусед.

— Ага, надумаліся ўсё ж.— Ён секануў рубам далоні па стаўбуры, і гэты дотык здаўся клёну страшнейшым за пілу.

— А што, дзядзька Сымон, у вас ужо не вітаюцца? — спытаўся Вацік.

— Здароў, здароў, сусед. Нешта ты ніяк па-гарадскому, между прочым, гаварыць не навучышся.

Вацік не адказаў.

— Давай пацягаю,— задаволена прапанаваў сусед Волесю.

— Прашу,— з гатоўнасцю адгукнуўся той.

— Не трэба.— Вацік пераняў у брата пілу.

— Іш ты, пеўнік малады!..

— Ішоў бы ты, Сымон...— сказаў гаспадар.

— Глядзіце, каб на свае соткі завалілі.

Сусед з блукліваю ўсмешачкай на твары пацягнуўся прэч.

— Куды гэта маць падзелася? — мяняючы праз колькі хвілін бацьку, запытаў Волесь.

— У Тэклінай дачкі ў адведках,— азваўся гаспадар.

— Знайшла дзень. Не каб чэсным тружанікам чарку паднесці, не адхадзя ад касы.

Клён убачыў, як Вацік адпусціў пілу, разагнуўся, збіраючыся штосьці сказаць, але толькі плюнуў. А старэйшы брат, муркаючы сабе пад нос, нават не змеціў нічога, і клёну падумалася, што ён так і не паспее зразумець, што адбылося з Волесем.

Повязяў з каранямі амаль не засталося.

Вось перарвалася апошняя нітачка, і клён адчуў, што ў ягоным целе ўжо няма бязлітаснага сцюдзёнага жалеза. Некалькі імгненняў, і ён страціць прытомнасць, каб ніколі больш не вярнуцца да яе. Але якраз у тым баку, куды яго ўсё мацней хіліла, пад шапкаю жухлых леташніх лісцяў спаў вожык, і клён з астатніх сіл трымаўся.

— Давайце хутчэй! — Голас Ваціка зазвінеў.— Не магу глядзець, як ён спілаваны стаіць.

Гаспадар з сынамі ўпёрся ў стаўбур трыма жардзінамі, і апошняе, што адчуў клён, была вострая шкадоба да невінаватага вожыка...

— Кубы два дроў будзе,— сказаў старэйшы сын, паляпаўшы па камлі, Але клён ужо не пачуў настыласці, якая ішла ад шырокай Волесевай далоні.

З нядаўняга часу з ліфтам стала адбывацца нешта дзіўнае. Набліжаючыся да дзевятага паверха, ліфт быццам нехаця гасіў разгон, і ў гэтым Валянціну чулася нейкае запрашэнне. Здавалася, дастаткова мысленнай згоды, і ліфт памкне вышэй, хоць падымацца далей не было куды — дзевяты паверх, дзе жыў Валянцін, быў у доме апошні.

Дзівацтвы звычайнага абшарпанага ліфта былі, безумоўна, плёнам фантазіі яго пасажыра.

Валянцін нават вынайшаў забаўную гульню, аб якой ведалі адно ён і ліфт. Калі той, злёгку вібруючы, пачынаў глытаць паверхі, Валянцін у думках падахвочваў яго: «Вышэй! вышэй! вышэй!», аднак у апошні момант, калі ліфт крыху збаўляў хуткасць, нібы чакаючы яшчэ аднаго, галоўнага «вышэй!», Валянцін паспешліва загадваў: «Стоп!» — і выходзіў на сваёй пляцоўцы, адчуваючы, што сэрца б'ецца трохі часцей, чым зазвычай.

Яму было смешна ад сваёй нерашучасці, ад таго, што ён — як быццам гэта не гульня, а якісьці надзіва важлівы крок — не можа пераадолець прыдуманага самім сабой бар'ера, які вабіў і ўадначас чамусьці палохаў. Тут было нешта ад знаёмага кожнаму прыцягнення стромы. Гэтае нявымаўленае «вышэй!», за якім нібыта хавалася нейкая магчымасць, дзень пры дні надзіла яго ўсё мацней і мацней.

I аднойчы, калі ліфт ужо збіраўся выпусціць яго, як заўсёды, на дзевятым паверсе, Валянцін, перамагаючы сябе, загадаў: «Вышэй!» і...

Здарылася неверагоднае: ліфт плаўна пайшоў далей.

Некалькі тамлівых імгненняў ён адлічваў ціхімі пстрычкамі няісныя паверхі і нарэшце, шчоўкнуўшы астатні раз, спыніўся. Дзверы са звыклым гудам пачалі разыходзіцца. Валянцін заплюінчыўся, як у маленстве, калі «жаўнерыкам» кідаешся з высачыні ў ваду, скамандаваў сам сабе: «Тры-чатыры!» —і ступіў наперад.

Ён стаяў каля дзвярэй уласнай кватэры. Усё было знаёмым і звычным: надрапаны на сцяне пацешны чалавечак з рукамі і нагамі-растапыркамі, блакітная дзіцячая каляска суседзяў, нават механічна схоплены зрокам уранні кавалачак апельсінавай лупіны пад нагамі. I ўсё ж нешта было не так.

Яго ключ, несумненна, падыходзіў да гэтых дзвярэй, але гэтаксама цудоўна Валянцін ведаў і тое, што яму могуць адчыніць з пярэдняй. Ён адчуваў няясны неспакой, штосьці нібыта засцерагала яго, аднак, зрабіўшы першы крок насустрач невядомаму, ён не хацеў спыняцца на паўдарозе. Ён падняў руку і рашуча націснуў на гузік званка.

На парозе стаяў высокі русявы хлопец з пісягам цераз левую шчаку. Хлопец быў надзвычай знаёмы, хоць Валянцін ніяк не мог згадаць, дзе яны сустракаліся.

— Заходзь,— стрымана запрасіў русявы.

Перш-наперш Валянцін падышоў да акна. Вачам адкрыўся той самы двор, убачаны з вышыні дзевятага паверха. Воддаль графічна ўштукоўваліся ў блакіт сталёвыя карункі тэлевізійнай вежы.

Такім чынам, ён быў дома. Аднак у пакоі адбыліся змены. Валянцін засяродзіўся і зразумеў: з кніжнай шафы насустрач яму не свяцілася Вадзімава ўсмешка. Фота кудысьці знікла.

— Сядай,— русявы паказаў на крэсла.

Валянцін сеў і пільна ўгледзеўся ў чалавека, які быў за гаспадара яго кватэры. Калі б не пісяг і не прыцярушаныя ранняй сівізною скроні, ён мог бы прысягнуць, што гэта...

— Ты не памыліўся,— прачытаў яго думкі русявы.— Мяне завуць Валянцін.— Ён працягнуў Валянціну пачак «Арбіты».

— Дзякуй, не куру,— машынальна адказаў Валянцін.

Русявы прыкурыў ад запальнічкі і зацягнуўся.

— Пачакай,— ачомаўшыся, сказаў Валянцін.— Значыць, ты — гэта я і наадварот?

— Але. Хоць такое сцверджанне будзе не зусім дакладным. Ты, напрыклад, не курыш...

Увагу Валянціна забрала кніжка на часопісным століку. Гэта было яго «Узыходжанне». Чамусьці захацелася адшукаць верш, прысвечаны Вадзіму, лепшае, што было ў зборніку. «Сорак восьмая старонка»,— паслужліва падказала памяць. Аднак у патрэбным месцы ён уражана прачытаў дзіўныя незнаёмыя радкі:

А можа, побач з намі іншы свет

У часе на адлегласці імгнення,

I, можа, іншы ты у ім жывеш...

Валянцін перавёў недаўменны позірк на суразмоўніка.

— Гэта твая кніга,— сказаў русявы.

— Але я ніколі не пісаў гэтых радкоў...

— Так,— пагадзіўся русявы.— Справа ў тым, што мы з табой былі адным чалавекам толькі да пэўнага моманту, а потым нашы...,— ён памарудзіў, падбіраючы словы,— нашы шляхі разышліся.

— Да якога моманту? — Сэрца сціснула незразумелая глухая трывога.

Замест адказу хлопец з пісягам зірнуў на гадзіннік.

— У цябе яшчэ знойдзецца хвілін пятнаццаць?

— Валянцін кіўнуў.

Русявы рабіў зацяжку за зацяжкай. Цяглівае маўчанне парушыў Валянцін:

— Адкуль у цябе гэта? — дакрануўся ён да шчакі. Русявы збіў попел, і Валянцін заўважыў, што яго пальцы ледзь прыкметна дрыжаць.

— Ты памятаеш Памір? Пяць гадоў таму.

Валянцін скалануўся.

Хіба мог ён калі-небудзь забыць?

...Яны паклалі насілкі пад пагрозліва навіслай скалой і ніцма пападалі вакол. Іх было пяцёра: дзве дзяўчыны, ён, Вадзім і Ігар, які раз-пораз ціха стагнаў, не вяртаючыся да прытомнасці. Ігару тэрмінова патрэбен быў доктар. Яны неслі Ігара па чарзе, апошнюю сотню метраў мяняючыся праз некалькі крокаў, і цяпер зразумелі, што не паспеюць, бо ў цемры спуск па ледавіку ў іхнім становішчы быў самагубствам. А ў лагеры будуць думаць, што яны заначавалі ў пячоры на трэцяй пляцоўцы і ў іх усё ў парадку. Разлічваць даводзілася толькі на ўласныя сілы. А іх не было. Нават на тое, каб адхінуцца ад калючага снегу. Адна думка, што трэба ісці, яшчэ мацней прыціскала да гэтага пятачка, затуленага скалой ад пранізлівага ветру. Яны ляжалі, а сонечны дыск вось-вось павінен быў укалоцца аб барвовыя ў яго промнях вяршыні Двухгаловага Шайтана.

— I тады Вадзім падняўся... — сказаў русявы. Так, Вадзім падняўся. Спярша на карачкі, а затым, збапёршыся на ледасек, на ногі. Яны праводзілі яго пачыма і не ведалі, што бачаць Вадзіма жывым астатні раз. I ўсё-ткі ён прывядзе ратавальнікаў, бо паспее стрэліць з ракетніцы...

— Тая расколіна была зусім побач з лагерам.— Голас русявага зазвінеў.— Калі б не яго пальцы...

— Якія пальцы?

Русявы глядзеў Валянціну проста ў вочы. Ружовы пасак на шчацэ пабялеў.

— У яго засталося больш сіл,— таропка загаварыў Валянцін.— Ён быў больш вопытны. Ты сам ведаеш, ён ішоў у горы пяты раз, а не трэці, як мы.

— Ён звіхнуў пальцы на абедзвюх руках...

— Мы не ведалі!

— Ты здагадваўся. Памятаеш, калі абарваўся Ігар... Вадзім не мог нават сцягнуць пальчатак.

— Што ты хочаш гэтым сказаць? — сарваўся на крык Валянцін.— Што ты харошы, чысты, што ты спыніў яго і пайшоў сам? Павер, я нічога не ведаў! Не ведаў! Клянуся табе!

У дзверы пазванілі.

— Хто гэта? — здрыгануўся Валянцін.

Русявы ўстаў:

— Вадзім.

Фантастычнае апавяданне

Калі чамадан быў сабраны, а лісты напісаныя, ён падышоў да акна і падумаў, што не зможа паехаць, не развітаўшыся, і што апошні, заўтрашні, дзень ён пакінуў менавіта не развітанне.

Якраз тады і зазваніў тэлефон.

— Добры вечар, Уладзіслаў.— Меладычны і чысты, як перазвон ільдзінак, голас маладой жанчыны гучаў нібыта аднекуль здалёк, хоць званок быў не падобны да міжгародняга.

— Добры вечар,— здзіўлена адгукнуўся ён.— Прабачце, але я...

— Мы пазнаёмімся заўтра,— далікатна перапыніў голас.— На беразе Зялёнай Чары.

— Зялёнай Чары?!

— Да заўтра,— празвінелі словы незнаёмкі.

— Да заўтра,— механічна адказаў Уладзіслаў і пачуў у трубцы кароткія гудкі.

Хто яму званіў? Адкуль даведалася жанчына, якой належыць гэты прыгожы голас, пра яго заўтрашнюю паездку? I — самае дзіўнае і невытлумачальнае — адкуль яна ведае пра Зялёную Чару, бо ён называе возера гэтак толькі сам-насам з сабою, а папраўдзе ў яго зусім іншае імя.

Заставалася адно — чакаць раніцы.

Адхінаючы рукою шырокія лапы ляшчынніку, ён ішоў з вудамі па ўтравелай сцежцы, якую, пэўна, пароўну білі звяры і людзі. Пахла лясным туманком. На імшысты прыгорбак поруч са сцежкаю залез малады баравічок; на яго бурштынавым брыльку ззяла раса, а ў кожнай буйной кроплі адбіваўся зялёны, поўны асцярожлівых сонечных промняў, суладны ранішні свет. У яго харастве і нерушы пакрысе раставала заінтрыгаванасць учарашнім незвычайным здарэннем, і, калі наперадзе, за масянжовымі стаўбурамі хваін, засвіцілася возера, на душы Уладзіслава панавала гэткая ж, як і навокал, ціхамірнасць.

Ён спыніўся на строме пад скарлючанаю хвояй-самотніцай. Пад нагамі ляжала вялікае зеленкавата-блакітнае возера ў зялёнай аздобе баравін. Рыбакоў не было відаць, адно каля нізкага процілеглага берага сумавала нечая лодка-надзьмуханка. «Ну, добрай раніцы!» — у думках сказаў да возера Уладзіслаў.

Затока сустрэла яго ціхім шапатком трыснягу. Пад мяккім павевам ветру лёгка заківалі белыя гарлачыкі, ужо гатовыя раскрыцца, каб цэлы доўгі дзень піць крамянымі кветкамі шчодрае ліпеньскае сонца. Ён няспешна раскруціў вуды, выняў з рэчмяшка бляшанку з чарвякамі. Стракозы яшчэ недзе хаваліся, але Уладзіславу здалося, што і яны — фіялетавыя, жаўтлявыя, аксамітава-чорныя — ужо таксама ведаюць, што ён тут.

Ён не памятаў, калі гэта пачалося.

Спярша далекаватае ад буйных гарадоў зацішнае возера вабіла яго толькі ўдалай рыбалкай, асабліва добра браліся тут на чарвяка акуні. Ён любіў прыязджаць нанач і, чуйна падрамаўшы якую гадзіну ля вогнішча, нацямочку ўжо быць на нагах, каб атрымаць сваю долю шчасця і, вяртаючыся адвячоркам да няблізкае шашы, адчуваць за плячыма прыемную важкасць рэчмяшка. Але неяк спакваля, неўпрыкмет для яго, рыбарская заўзятасць саступіла месца ціхай замілаванасці гэтым глухаватым лясным кутком. Забываючыся на паплавок, ён у абладзе дзіўнага супакою мог доўга слухаць, як недзе далёка, на тым, яшчэ ахінутым туманам беразе, ранняя зязюля санліва лічыць нечыя гады, альбо затоена віжаваць за пацешнаю чубатаю паганкай, што гнездавалася ў трыснягу водбліз затокі і на спіне вывозіла сваіх малых пухнацікаў на прагулянку.

У спякотныя летнія дні ён любіў, разагнаўшыся, даць нырца ў халаднавата-аксамітавую свежасць азёрнае вады. Ён адплываў ад берага, пераварочваўся на спіну, заплюшчваў вочы і, падставіўшы твар сонцу, люляўся на хвальках. Дзіўна, але Уладзіславу здавалася, што нечыя ласкавыя рукі асцярожна падтрымліваюць яго.

Тут, ля возера, яго душа нібыта выпроствалася і наструнена замірала, прагнучы толькі чысціні і прыгажосці.

Аднаго разу Уладзіслаў злавіў сябе на тым, што ў думках размаўляе з возерам, быццам яно можа зразумець ягоныя радасці і непамыслоты. Хвілінаю яму мроілася, што возера і сапраўды чакае яго, бачыць і слухае; ён нібыта адчуваў уважлівы прыхільны позірк аднекуль з шапаткіх зялёных зараснікаў ці з празрыстай сонечнай глыбіні, дзе мільгацелі порсткія чародкі рыбінае малечы.

Тае пары ў возера і з'явілася новае імя. Здаецца, само возера аднойчы, у ясны блакітны дзень, ціха, але выразна прамовіла: «Зялёная Чара. Мяне завуць — Зялёная Чара».

Ужо з дзесятак акунёў паспелі памяняць возера на цеснае вядзерца з вадой. Сонца пачынала прыпякаць, і ўсцешаныя стракозы распачалі над затокаю свой заўсёдны мітуслівы кірмаш. Застылы паплавок раптам зноў торкнуўся і заскакаў. Праз імгненне на траве роспачна біўся ладны зеленавата-чырвоны акунь. Уладзіслаў зняў здабычу з кручка, пусціў у вядзерца і, выпрастаўшыся, знерухомеў.

У трох кроках ад Уладзіслава, над самай вадою, стаяла і са спакойнаю ўсмешкай пазірала на яго невысокая зграбная дзяўчына ў даўгой, колеру азёрнае вады сукенцы, заколатай на грудзях пералівастаю брошкай. Нейкі несучасны, але наўздзіў суладны ўбор готак пасаваў незнаёмцы, што выдаваў адзіна для яе магчымым. У незвычайна доўгіх светлых валасах, нібы яна кагадзе купалася, зіхацелі вадзяныя кроплі.

— Добры дзень! — зазвінелі ў голасе дзяўчыны ўчарашнія льдзінкі.

— Дык гэта вы... — разгубіўся Уладзіслаў.

— Добры дзень! — паўтарыла яна.— Гэта я.

— Але... хто вы?

Незнаёмка, дапытліва і глыбока зазірнуўшы яму ў вочы, адказала не адразу.

— Я — німфа Зялёнай Чары.

— Цаню ваш жарт. Але як вы даведаліся...

—...што вы называеце возера гэтым імем? — скончыла яна.

— Але.

— Яго завуць так ужо тысячагоддзі. Толькі не кожны можа пачуць гэта імя.

Белую шыю дзяўчыны песцілі смарагдавыя каралі з бялюткаю кветкай гарлачыка. Толькі цяпер Уладзіслаў змеціў, што брошка на яе сукенцы — на самой справе не брошка, а страказа з жывымі слюдзянымі крылцамі.

— Я жыву тут з тых часін, калі адступіў ледавік.

Яна ўсміхалася, і поўны лясных і азёрных пахаў ветрык перабіраў яе вільготныя валасы.

— Нам было забаронена сустракацца з вамі. Але сярод нас былі неслухмянкі, якія кахалі зямных мужчын. Адну з маіх сясцёр людзі назвалі Свіцязянкай...

— Я ведаю. Значыць, вы таксама...

— Не! — хутка сказала яна.— Мы вырашылі адкрыцца людзям. Вы павінны ведаць, што мы ёсць.

— Дзеля чаго?

— Мы паміраем...

Уладзіслаў чуў тонкі водар кветкі з яо караляў. У гожым матавым твары, у невысокай гнуткай постаці, у арабінавых вуснах было столькі нсыцця, што словы пра смерць гучалі жорсткім недарэчным жартам.

— Хіба німфы паміраюць?

— Мы жывём, пакуль чыстыя нашы воды.

У зялёных вачах хавалася туга.

— Вы павінны ведаць,— паўтарыла яна.— Магчыма, тады вы спыніцеся...

Прашумелі крылы, і на яе плячо, не палохаючыся Уладзіслава, апусцілася чорнагаловая чайка. Птушка быццам штосьці сказала дзяўчыне на сваёй мове.

— Мне пара.

— Мы цяпер няхутка ўбачымся,— прамовіў Уладзіслаў.— Я ад'язджаю.

— Я ведаю.

Чаіца сарвалася з яе плечука. Уладзіслаў міжволі глянуў услед птушцы, і, калі праз хвілю яго позірк вярнуўся назад, дзяўчыны ўжо не было, адно з лапушыстага лісця гарлачыкаў нібыта глядзелі сумныя зялёныя вочы.

Прыблюзнілася, вырашыў Уладзіслаў і ўбачыў — а мо гэта толькі здалося яму,— як мяккая хвалька злізнула з мыльцу след маленькай босай нагі.

Назаўтра ён паехаў.

Там, у далёкім горадзе, яму часта, да драбніц, прыгадвалася неверагодная сустрэча ля возера. Аднойчы ён наважыўся распавесці сваю гісторыю суседу па гатэльным нумары, але сусед стаў паглядаць на яго неяк дзіўнавата, і Уладзіслаў мусіў прабачыцца і сказаць, што пажартаваў. Дый яму самому часцей і часцей прыходзіла на думку, што ўсё гэта — і незвычайны тэлефонны званок, і зеленавокая дзяўчына — было толькі прыгожым сном, з тых, што сняцца дзецям ва ўзнагароду за любоў да казак.

Праз год Уладзіслаў вярнуўся.

Раніца, як і тады, была ціхая і сонечная. Прыстоіўшы пад знаёмаю хвояй, ён у думках павітаўся з возерам і спусціўся да затокі.

Рыба бралася горш, чым зазвычай, але цераз пару гадзін у вядзерцы ўжо хапіла б на юшку. Здымаючы новага гарапашнага акунька, Уладзіслаў адчуваў, як замірае ў чаканні сэрца. Ён падымаў вочы, але побач па-ранейшаму нікога не было. Адно возера ляжала перад ім, нейкае абыякавае і адчужанае, і воддаль бязмэтна і тужліва мітусілася над вадою белая чайка.

Ён пакінуў вуды і вядзерца каля затокі і паволі пайшоў прыбярэжнаю сцежкаю ў той бок, дзе паміж нізкіх, парослых незабудкамі і белавокім капытнікам берагоў несла ў возера сваю плынь рэчка. За алешнікам рэчка шырока разлівалася па жвірыстай водмелі, і ён почасту сустракаў там вясковых хлапчукоў, якія лавілі травянымі петлямі зусім маладых дурненькіх шчупачкоў.

Гэты раз малых рыбароў не было. Чамусьці не было відаць і шчупачкоў, што заўсёды грэліся тут у сонечных промнях, адкідваючы на жоўтае дно негустыя цені. Некалькі хвілін Уладзіслаў у задуменні стаяў над нейкай каламутнаю сёння рэчкай. Казка не паўтарылася, значыць, дзяўчына ў зялёным уборы была толькі казкай. I ўсё ж душу вярэдзіла адчуванне, што ён губляе, а мо ўжо назаўсёды страціў штосьці дарагое і незаменнае.

Аднойчы ўвечары ў яго зазваніў тэлефон.

— Уладзіслаў...— пачуўся ў трубцы нягучны жаночы голас, і яго апякла салодкая і трывожная здагадка

— Я слухаю,- таймуючы хваляванне, адказаў ён.

— Уладзіслаў... - журліва звінелі цёплыя льдзінкі.

— Гэта я! Я прыехаў! Я слухаю! - крычау ен

— Уладзіслаў... Уладзіслаў... Уладзіслау... - журботна і манатонна паўтарала трубка адно і тое ж, нібыта занісанае дзесьці на бясконцую магнітафонную стужку слова...