Добры дзень, мая Шыпшына

Маўклівы маналог

Ачхі! Ачхі! Выбачайце, шаноўныя. Ачхі! Вось так і ачынаешся кожнае раніцы. Каб ён пражыўся ў апраметнай з самымі зацятымі грэшнікамі! Гэта я пра катар. Ачхі! У якім жа гэта годзе прыстаў ён да мяне, не раўнуючы як святая доказная інквізіцыя да бязвіннае душы? Ачхі! Праклятая чохаўка вытрасла з маёй гарапашнай галавы, нібы зернейкі відуку, усе дарэшты даты. Затое, дзякаваць богу, у якога я не верую з адна тысяча шэсцьсот задаўненага года, усё астатняе ў памяці трымаецца, быццам дзеялася не даўней мінулай нядзелі.

Вось як учора было, бачу праявы таго злашчаснага лета, калі ў наваколлі трывала гэткая сухмень, што ўвачавідкі жоўклі зялёныя сенажаці і пачыналі ўжо людцы паспалітыя загадваць, ці не давядзецца сёлета разгаўляцца грэшным чынам катамі ці кашчавымі сабакамі. I прычыніўся той парою ў нашым касцёле нечуваны цуд. Аднойчы, пачакаўшы, пакуль арганісты ўзяў першы акорд і хор утрапёна зацягнуў «Ave Maria!», заступніца наша маці боская заплакала ў сваім алтары буйнымі, як боб, слязамі. Не дзіва, што падхапіў я тады пякельны катар. Цэлы месяц ні на хвілю не зачыняліся касцельныя дзверы, і скавьтшоў у храме было болей, чымся анёлаў на нябёсах.

Адале скажу вам, шаноўныя, прачуўшы аб наскіх дзівосах ды нагледзеўшыся на збоі вернікаў, што цягнуліся да нас, не стрываў, пусціў слязу Мікола-ўгоднік з праваслаўнай царквы, якая касавурылася на касцёл цераз пляц. А там ва уніяцкім храме Звеставання, што каля торжышча, пачалі прамаўляць падчас ютрані прарокі Захарыя ды Ісайя, і ўсё, кажуць, найчасцей гугнявым голасам бажавольнага Баўтрамея, што жыў за ярам у звярыным мерлагу.

Ведама ж, дакацілася пагудка пра небывалыя падзеі куды след, і разы тры ніштавата прычасціў сухую, як порах, зямельку дождж. А потым жыхары знакамітага нашага места ды сяляне паблізных вёсак і зусім паарлелі, убачыўшы, як папаўзлі з замкавае брамы вазы з соллю і княскія людзі сажань за сажнем сталі густа прысольваць брукаванку ўсцяж возера, паўз фару і да самага віленскага тракту. Зноў заманулася яснавяльможнаму валадару праехацца ўлетку на санках, прамчаць новую каханку на мядзведжай запрэжцы. А людцам паспалітым таксама ўсцеха — да трэцяга калена сабранае солі стане.

Ачхі! Вы ўжо даруйце, шаноўныя, трэба начхацца ў запас, бо дзе гэта вы бачылі святога Пётру, які чхае на музейных наведнікаў?

Ну так, цяпер я экспанат. Але, калі хтосьці з вас скажа: «Sic transie gloria mundi» [¹] я запярэчу. Хіба рацыя наракаць мне на свой лёс? Было нас шасцёра братоў, а застаўся на свеце адно я. А ці не паважны век мае без малога чатырыста гадоў, пражытыя ў гэтых барочных мурах, што памятаюць ядры маскоўскага цара, шведскага караля і французскага імператара ды град нялічаных асколкаў нямецкіх бомб?

Часам я шкадую, што ў мяне драўлянае сэрца, а часам радуюся з тае самае прычыны, бо іначай яно не вытрывала б усяго, што мне выпала пабачыць. Але, відаць, яно не зусім драўлянае, бо такімі вось чыстымі вясновымі ранкамі, калі маладыя сонечныя промні запальваюць пазалоту капітэляў і гзымсаў, а на бельтя сцены шматкалёрна кладуцца цёплыя водсветы вітражоў, я адчуваю, як маё сэрца прачынаецца і дзесьці там, у душы, нараджаецца ціхая музыка...

Ачхі! О жудлівае насланнё Люцыпара! Ачхі! Усё, апошні раз, бо вунь ужо ідзе Алена, як зазвычай, усмешлівая, лёгкая і пекная, што той анёлак.

Наша навуковая супрацоўніца стагоддзі на тры з паловаю маладзейшая за мяне, аднак у яе галоўцы з дробненькімі залацістымі кудзеркамі змяшчаецца гэтулькі імёнаў, падзей і, галоўнае, датаў, што нават я крышачку зайздрошчу ёй. Праўда, калі чытаеш пра ўчыненую стральцамі разню і калі на ўласныя вочы бачыш, як плыве цераз храм чырвонае ручво і ў ім кешкаецца немаўля — гэта, прысягаю светлай памяццю майго бацькі, зусім розныя рэчы. Ды лепей, шаноўныя, замест жудлівых прыгадаў, пакуль Алена з экскурсіяй падыдзе бліжэй, намалюю я вам свой партрэт.

У мяне грубаваты, але мужны і нават паглядны твар з шырока пасаджанымі вачыма. Вятрыска жыццёвых нягодаў ваяўніча ўскудлаціў мае густыя валасы і бараду. На дужых рамёнах — апанча. Ці трэба дадаваць, што, як і належыць святому, трымаюся я з годнасцю. Тым болып у маіх каструбаватых руках звыклага да працы чалавека не абы-што, а ключ ад райскае брамы.

Вам цікава, адкуль музейны экспанат гэтак добра ведае сваё аблічча, быццам штодня круціцца каля люстра, усё роўна як дзяўчына на выданні? А летась пашчасціла і мне глянуць у люстэрка, калі тыдні з два вылежваўся на стале ў рэстаўратараў, што няблага падлячылі мае старэчыя хваробы. Апроч, вядома, чохаўкі, а прызнацца ў ёй перашкодзіла мая прыродная сціпласць.

— Перад вамі драўляная скульптура святога Пётры,— цурчыць Аленін галасок.— На жаль, гісторыя не захавала імя выдатнага майстра...

Антось яго звалі. Майго бацьку, чалавека, што выпусціў мяне на свет з невідушчага і глухога дубовага кругляка.

Ён быў каржакаваты, з цёмна-русымі доўгімі валасамі і рахманымі сінімі вачыма. У абліччы гэтага ціхмянага чалавека не было нічога нязвычнага, але калі б Творца дапраўды існаваў, дык Антось быў бы вельмі падобны да яго. З каляных і пяшчотных Антосевых далоняў выпырхвалі драўляныя жаўрукі, ільвы на падлокніцах крэслаў, не паспеўшы нарадзіцца, хапалі зубамі разец, а па мядзведзю, якога мой бацька выштукаваў у паляўнічай зале, аднойчы пекануў з рушніцы зляканы княскі госць. Але то былі нявінныя забаўкі, бо Антось не проста штукарыў, а ва ўсім вялікім наваколлі аздабляў храмы, і я на свае вушы чуў, як варшаўскі прыяцель нашага валадара аддаваў за бацьку табун арабскіх скакуноў.

Па жылах Антося бегла адважная кроў. Браты мае, яшчэ не паспеўшы агойтацца пасля цеснае майстэрні ў новым шыкоўным жытле, ледзь не засталіся сіротамі, а маё жыццё дык наогул вісела на павучынцы. Хтосьці з добрых людзей нашаптаў айцу Геранімусу, што святы Пётра (гэта значыць я) задужа выдае з твару на княскага стайніка Сымона. Яшчэ паўбяды, каб гэты Сымон быў праўдзівае рымскае веры, ці, на горшы выпадак, вунітам. А ён, як на тое, схізмат праваслаўны, які не верыць, што святы дух сыходзіць не толькі ад бога-бацькі, але і ад бога-сына.

Не боскі знак, а злачынныя падкопы заклятых ворагаў пана Езуса ўгледзеў айцец Геранімус у гэткім дзіве. Дайшло, шаноўныя, да таго, што пробашч наш стаў у часе набажэнства збівацца, нібыта падгулялы гакаляр.

Угневаны князь загадаў мяне пашчапаць і спаліць, а бацьку майго Антося, не ўважаючы на былыя заслугі, пасадзіць у лёху да мядзведзя. Ды не паспелі замкавыя людзі спраўдзіць жорсткага княжага ўказу, бо прыступіліся да места царскія ваяводы з незлічоным войскам. Два тыдні бацька мой і ўсе мужчыны, чые рукі маглі трымаць зброю, не спускаліся з гарадскіх муроў. Забыўшыся на звадкі і варажнечу, каталікі, вуніты і праваслаўныя адным гуртам лілі на галовы абложнікаў агнёвую смалу, скідвалі прыступныя драбіны ды секліся ў рукапашнай. Добра памяталі жыхары слыннага места, як паводле волі міласэрнага Збавіцеля (відаць, у раі быў вялікі недабор) адны хрысціяне выразалі ў памежным Мсціславе другіх хрысціянаў, не пакінуўшы на вуліцах і дзвюх жывых душ.

Адбараніліся на той раз мае землякі. А тым часам ачахла і полымя княскага гневу. Лагадней стаў паглядаць на мяне і айцец Геранімус, балазе ненавісны вораг ягоны схізмат Сымон падчас вылазу ў варожы табар налажыў галавою і ўзнялася душа стайніка прамютка на нябёсы.

О, чаму ніхто не ўклаў у мае драўляныя вусны Слова! Колькі маглі б яны распавесці вам, шаноўныя дбайцы аб роднай гісторыі! Свая адмысловая показка знайшлася б і дзеля кожнага, хто прыходзіць сюды проста падзівіцца на старасвеччыну.

Вось гэтым дваім, што даўно ўжо не слухаюць Алены, а шэпчуць адно аднаму пяшчотныя словы, якіх у сэрцаў іхніх болей, чым у нашай царквы святых, я распавёў бы, як на гарадскім пляцы палілі чараўніцу.

А была яна, скажу вам, шаноўныя, такой самай чараўніцаю, як я — царом Саламонам. Адзінае, што было ў дачкі клепнара Лявона з Ціхай вуліцы чароўным, дык гэта яе хараство. Пабачылі б вы Хрысцініну паставу — князёўна! А белы, як парцаляна, твар з танюткімі чорнымі бровамі, а гарэхавыя, жывыя, нібы міркіль, вочы, а вейкі, быццам мяккія крылцы баечных мятлушак... Кажуць, калі Хрысціна прыносіла ў бацькаву майстэрню полудзень, малаточкі маладых чаляднікаў самі сабой выбівалі ў яе гонар сонечную мелодыю. А калі ў нядзелю яна ў сваім зялёным фалюндушавым саяпе з кшталтам чорнага аксаміту прыходзіла разам са старым Лявонам на імшу, далібог, у касцёле ставала святлей і, палохаючы пацеры, па-над галовамі вернікаў луналі чароды грахоўных падумак.

Але яна, гэтая красуня з дзвюма цяжкімі смалянымі косамі, была незачэпаю. Сам княскі медыкус, бялявы станісты прыгажунчык, што студыяваў ва ўлохскіх упіверсітэтах лекарскія і грахаводныя навукі, той самы медыкус, па якім сохла безліч жаночых сэрцаў у замку і месце, гэтым разам толькі аблізнуўся.

Не ведала, ой не ведала Хрысціна, што душа ў пана лекара чарнейшая за найчарнейшы атрамант, якім змацоўваюць дамову з д'яблам. I калі захварэла ўлюбёная князева дачка і не адпрэчылі ліхаманку заморскія пігулкі, абвясціў медыкус, што гэта наслала чары на высакародную кроў Лявонава Хрысціна...

Толькі для аднаго чалавека на ўсім белым свеце не бьіла яна незачэпаю, і чалавек гэты стаяў у натоўпе і неўразуменнымі вачыма глядзеў, як чырвоныя языкі, перабягаючы з палена на палена, лісліва падкрадаюцца да босых Хрысцініных ног.

Божа, маліўся я, ты нагадаваў пяццю хлябамі пяць тысяч галодных! Ад твайго слова засохла смакоўніца! Ад дотыку тваёй рукі ў невідушчых расплюшчваліся вочы! Злітуйся над невінаватаю ні ў чым, апрача свае прыгажосці, дзяўчынаю! Уратуй яе ад ненажэрнага полымя! Ты чуеш, божа? А мо ты хочаш узяць яе на неба? Тады пакарай яе катаў, пакарай медыкуса, бо грэх ягоны трыкротна варты смерці!

Новыя роспачныя малітвы вырываліся з маёй душы, але ён не чуў, а мяне ўжо дапінала гарачае дыханне вогнішча. I тады я пачаў блюзнерыць і ў думках сваіх даходзіў да грахоў, адпусціць якія не можа пават самая дарагая прошча [²]. Але ён застаўся глухі, і тады я ў адчаі звярнуўся да яго астатні раз. Божа, папрасіў я, калі ты ёсць, спапялі мяне, бо я не хачу жыць пад тваёй нялюдскаю ўладай.

I ён зноў не пачуў.

I тады я зняверыўся.

А дым ужо ахінуў Хрысцініну постаць, і па-над пляцам разлёгся вусцішны крык звар'яцелага старога Лявона, і ў разнасцежаныя дзверы касцёла згледзеў я, як белыя галубы скінулі па пёрку на цёмна-русую голаў чалавека з неўразуменнымі вачыма. I быў гэты чалавек мой бацька Антось...

Ачнуўшыся ад прыгадаў, я бачу поруч аточаную дзецьмі настаўніцу і чую штосьці пра цёмных продкаў і рэлігійную ачмару.

Як вы мяркуеце, шаноўныя, ці ўратавала б мяне гэтая кабета ў той даўні ўжо дзень, калі на цвінтары загарэлася вогнішча з абразоў і старадрукаў нашае друкарні, і на самым яго версе, быццам ерэтыкі, ляжалі мы з Паўлам і братамі Янам, Мацвеем, Маркам і Лукашом (а мушу зазначыць, што браты мае былі закаранелыя бязбожнікі і не горшыя ад мяне блюзнеры)? У перадсмяротнай тузе я глядзеў, як полымя паспешліва гартае кнігі, ператвараючы словы ў тло, а калі агонь падышоў усутыч, я стаў развітвацца з сінім, нібы вочы майго бацькі, небам, і апошняе, што ўбачыў, перш чым нізрынуцца ў нябыт, была кніга, якую святы Паўла трымаў ва ўзнятай над полымем руцэ.

Мяне выцягнуў з агню стары настаўнік, і па тым часе, шаноўныя, гэта быў не абы-які ўчынак. А ў дрывотні я пачуваўся, далібог, лепей, чым прарок Іёна ў чэраве левіяфана. Праўда, вылячэнню чохаўкі новы прытулак спрыяў няшмат, але затое майму ратаўніку ўдалося пераканаць усіх, што яму папросту трэ было сухое дрэва на распалку ў печы.

Вы не ўяўляеце, як прыемна адчуваць, што вунь той модны танклявы юнак з рудымі вусамі зрабіў бы на месцы настаўніка тое ж самае. Ён яшчэ не наблізіўся, адно глянуў здаля, а маё драўлянае сэрца ўжо страпянулася, кранутае чыстым і цёплым струмком яго думак. А думкі ягоныя пра майго бацьку, пра безыменных мастакоў, што малявалі гэтыя дзівосныя абразы, пра зямлю, якая іх нарадзіла. (Ты лгаў у сваім пасланні, мой аднайменнік святы Пётра, калі пісаў, што ўсякая плоць, як трава, і ўсякая слава чалавечая, як квет на траве; засохла трава, і квет яе апаў. Ты лгаў.)

О не, шаноўныя, я не абмовіўся, што ведаю, аб чым думае гэты юнак. За столькі год кожны на маім месцы навучыўся б чуць думкі людзей не горш за іхнія словы. А ці трэба здзіўляцца таму, што я магу зазірнуць у кнігу чалавечага лёсу? Бачу ў ёй, што хлопец гэты мастак і свечка яго душы будзе гарэць моцна і роўна і не пагасне, пакуль ён не збярэцца ў сваю астатнюю дарогу.

Чаму пячатка маўчання ляжыць на маіх вуснах?! Я распавёў бы яму пра мастакоў, што распісвалі мой старадаўні прыстанак фрэскамі. Іх было двох — бацька і сын, і яны гаварылі між сабою той моваю, што і Антось.

Цяпер на месцы фрэсак белая неруш тынкоўкі — сам пан бог, калі б ён існаваў, не здолеў бы дапамагчы рэстаўратарам пасля таго, як на фрэскі гадамі любаваліся вецер і дажджы. А тады...

Гэтыя двое, што пачыналі свой дзень з пацераў святому Лукашу [³], былі праўдзівыя цудатворцы. Здавалася, іхнім пэндзлям аддалі барвы самыя зыркія і зіхатлівыя з вясёлак, што ад стварэння свету запальвала над нашай зямлёю сонца. Здавалася, з вуснаў намаляваных імі сівабародых прарокаў вось-вось зляціць вешчае слова, а кветка ў руках царыцы Саўскай была гэткай жывою, што на яе аднойчы ўсцешана апусцілася заляцелая ў храм пчала-медавіца...

Князь па-каралеўску адарыў мастакоў золатам з бяздонных сваіх скарбніц ды, мала гэтага, абвясціў наваколлю, што дае ў гонар слынных майстроў баль. Кажуць, болей чым сотню суседзяў і васалаў сабрала ў замку тая бяседа, і на пачэсным месцы сядзелі мастакі ў дараваных князем адамашкавых, з залатым тканнём каптанах, і слугаваў ім на знак асаблівае міласці адмысловы стольчы — накладаў на ўзорыстыя срэбныя споды дзічыну, падліваў у звонкія венецыянскія келіхі французскае віно. А ў глухім замкавым сутарэнні, куды знадворку не даляціць нават гарматнага стрэлу, ужо чакаў кат з гострым, бы асінае джала, кордам.

Ноч навылёт вірыла застоліца, а на світанні, у няпэўным святле аплытых свечак трохі цверазейшыя з бяседнікаў змецілі, як бацька і сын заснулі ў высокіх, аздобленых разьбою крэслах, звесіўшы русявыя галовы на грудзі, і княскія людзі асцярожліва паднялі крэслы і панеслі некуды па заблытаных пераходах. А напоеныя падступным зеллем мастакі ціха ўсміхаліся ў сне і не ведалі, што больш нідзе і ніколі не паўтораць яны свайго дзіва, бо з гэтае раніцы іх вочы будуць заўсёды бачыць адно цемру...

Зірніце, шаноўныя, як лазуркава, пунсова і бурштынава ўспыхнулі вітражы ў заходніх вакенцах! Гэта значыць, Алена пабегла ўжо на свае вечаровыя лекцыі на гістарычным факультэце і хутка я застануся сам-насам з марудлівай паўнаватаю прыбіралыпчыцай цёткай Ядвісяй. Узнятыя ёю пылінкі будуць павольна танцаваць у стомленым сонечным промні, і, выбачайце, не будзе ўжо ніякае змогі ўтаймоўваць чохаўку... Паглядзелі б вы, як пасля майго чоху цётка Ядвіся няўцямна-палахліва азіраецца на бакі і хапатліва жагнаецца на мяне і чамусьці на жалезнага рыцара, які вартуе ўваход. Ну даруйце мне, старому, гэтую бяскрыўдную забаву.

Але пакуль што па музейнае цішы яшчэ блукае апошні наведнік, і я прытомлена і напачатку ленавата прыслухоўваюся да ягоных думак.

Недабудаваны гараж... Паўтары тысячы доўгу... Тэрмінова трэба майстар, каб змураваць на летніку камін... Цікава, якая нітачка прывяла яго сюды? Ага, хоча вызнаць, ці каштоўныя яго абразы, тыя дзве цёмныя дошкі, на якіх амаль нічога не відаць і якія ён забраў пасля хаўтураў з матчынай хаты. Мо пашэнціць каму-небудзь выгадна збыць, каб вярнуць пазычкі?

Гэты лысаваты, добра апрануты чалавек прыпыняецца каля мяне, я на імгненне сустракаюся позіркам з мітуслівымі вачыма за круглымі шкельцамі акуляраў, і гэтага дастаткова, каб кінуць вока ў яго будучыню.

Ён яшчэ не ведае, што там засталося зусім мала дзён. Але журботна мне з іншае прычыны. Ну што, скажыце, зменіцца, калі ён даведаецца пра пухліну, якая ўжо расце ў ягоным страўніку? Пачне мітусіцца, шукаць нейкія лекі. Ці задумаецца хоць аднойчы, як пражыў жыццё, дзеля чаго, ці задумаецца, хто ён, навошта прыйшоў на гэтую зямлю і куды ідзе?

Я хацеў бы, шаноўныя, каб ён пачуў пра друкароў з нашае друкарні, што стаяла водбліз гарадскога млына да самага пажару падчас вайны са шведамі. Пра худога і цыбатага, нібы птушка жораў, мніха, які ўзімку і ўлетку хадзіў у адной лапленай сутане і які насмельваўся казаць непачцівыя словы самому князю, вінавацячы яго ў адступе ад бацькоўскіх звычаяў і слова. Казалі, мніх той быў заможным шляхціцам, ды змяняў поўны трыбух на друкарскі варштат, каб даць люду паспалітаму духоўную лусту, як запавечыў Францыск Скарына са слаўнага места Полацкага.

Згадаў бы я і другога ў друкарскіх справах майстра, чалавека простай сялянскай крыві, што, ратуючыся ад гневу маскоўскага патрыярха, вярнуўся на бацькаўшчыну, знайшоўшы прыстанак у княскай друкарні. Не ведаю ягонага аблічча, бо быў ён не рымскае веры і касцёл абмінаў, не перажагнаўшыся, але ведаю, што ў астатні свой дзень друкаваў ён лемантар на роднай мове, калі ворагі былі ўжо на вуліцах места, і астатні раз убачыў сонца, баронячы на парозе друкарні кнігі.

Лысаваты ўжо далёка адсюль — спяшаецца кудысьці ў вулічным збоі, а я па-ранейшаму думаю аб ім. Ці патрэбна яму тое, што я памятаю?

Раней я меркаваў, што яна, гэтая памяць, наогул не трэба нікому, апрача некалькіх дзівакоў, бо жыць без яе людзям зручней і ўтульней. Ды апошнім часам да мяне ўсё часцей прыходзяць іншыя думкі. Во ёсць жа Алена, і той мастак з рудымі вусамі, і фацэтны паэт, што сачыняе пра мяне паэму... А пакуль ёсць сейбіты, будуць і ўсходы. Хіба могуць вякі велічы, перамог і пакутаў пакінуць па сабе толькі тло?

Зрэшты, дбаннем рэстаўратараў, прынамсі, стагоддзяў пяць жыцця мне яшчэ забяспечана. Так што, шаноўныя, пагледзімо.

Аповесць

Памяці мастака Лявона Баразны

3 дзённіка Рамана Галубовіча

Калі вакол цябе спяць, зпачыць, ты не абудзіў іх.

Сёння прачытаў пра археолага, які захварэў на чуму, заразіўшыся ад сярэднявечкых костак. Хіба ёсць што-небудзь больш жорсткае і несправядлівае, чым смерць чалавека? Але мінулае можа пакараць за непавагу да сябе яшчэ страшней. Мы самі можам ператварыцца ў Сённяшняе, без Будучыні, а значыць, назаўсёды стаць Мінулым.

Усё лятуць і лятуць тыя коні,

Срэбнай зброяй далёка грыжяць...

Божа, чаму мы саромеемся назваць яго геніем?

Калі на дварэ дзень, гэта не азначае, што ўсё ц'ёмнае лепей відаць. Наадварот, цемра ўмее выдатна прыкідвацца святлом.

Таленавіты чалавек можа не паспець зрабіць шмат, але яго жыцц'ё ўсё адно застанецца на зямлі як застаюцца сонечныя промні ў зернях чырвоных яблыкау.

Як я люблю яе.

На гэтым запісы абрываюцца.

Яніна

У той вечар я ўсё яму расказала, усё-ўсё, як нашы прабабкі на апошняй споведзі.

Увесь дзень быў нейкі незвычайны. I таму, што мы не бачыліся цэлы месяц, і таму, што ноч навылёт бушавала навальніца і цяпер здавалася, што ўсё навокал — копы на паплавах, несупакоеныя каламутныя рачулкі, усё нарадзілася толькі сённяшняй ноччу і нарадзілася дзеля нас.

На Васілёвай машыне мы прыехалі на ціхае лясное возера. Выў ліпень, і затокі бялеліся ад гарлачыкаў, а сонца было такое цёплае і ласкавае.

Мы вудзілі з лодкі рыбу, купаліся, збіралі на высокім беразе пераспелыя суніцы, нанізваючы іх на доўгія травінкі, і ўсе гэтыя даволі звычайныя і простыя заняткі поўніліся для мяне нейкім патаемным усцешным сэнсам.

У такі дзень штосьці абавязкова павінна было здарыцца. I яно здарылася.

Мы з Васілём уратавалі птушку.

Вялікі чорны грак з астатніх сіл біў па вадзе здаровым крылом. Каля лодкі ён заціх і даўся мне ў рукі, а на беразе саскочыў з лодкі на вільготны мылец і пацягнуў у вербалоз ланцужок выразных слядочкаў. На развітанне грак, зусім як чалавек, азірнуўся.

— Мне адна бабуля казала: «Уратаваў птушку — душу чалавечую ўратаваў»,— задуменна прамовіў Васіль.

Не ведаю чаму, але менавіта ў тую хвілю я неяк лёгка і проста вырашыла ўсё яму расказаць, і гэтая зманлівая лёгкасць жыла ў сэрцы да самага вечара.

Магу прысягнуць, што ў думках у мяне не было нічога, апроч жадання, каб ён уведаў маё жыццё. Але, відаць, добра, што я зрабіла гэта тады, бо праз некалькі дзён ён атрымаў вялікую, на дванаццаці ці трынаццаці старонках, ананімку, напісаную круглявым дзіцячым почыркам. Васіль даў мне прачытаць яе, ён не хацеў паміж намі ніякай недамоўкі. Часам я думаю: ці змянілася б што-небудзь, каб ананімка прыйшла раней таго пакутнага і шчаслівага вечара? Не, не змянілася б, але я вельмі радая (якое недарэчнае тут слова), што ён даведаўся пра ўсё ад мяне.

Аднак гэта было потым, а тады, пасля маёй споведзі, Васіль моўчкі курыў каля акна. Мы не запальвалі ў пакоі святла, і я, падкурчыўшы ногі, сядзела ў куточку тахты. На святлявым прастакутніку акна вымалёўваўся Васілёў профіль, зусім непрыгожы, з носам-бульбінаю і вялікімі, амаль негрыцянскімі вуснамі. Я глядзела на яго, і раптам, як пошуг бліскавіцы, прыйшло разуменне, якім блізкім, асабліва цяпер, пасля маіх нялёгкіх слоў, стаў мне гэты немалады цыбаты чалавек з цыгарэтаю ў даўгіх чуйных пальцах. I памятаю, як у наступнае імгненне я адчула не шчасце, а пякучы сорам. Маё азарэнне здалося грахоўным і нізкім, бо калісьці, незадоўга да другога, страшнага вечара, у маім жыцці ўжо была такая самая сляпучая ўспышка, аднак тады каля спічастага акна ў старажытным саборы стаяў мужчына з іншым, юначым і бясконца родным абліччам...

Але Васіль, нібы зазірнуўшы ў маю душу, падышоў і, нахіліўшыся, асцярожліва пацалаваў мяне ў скронь. I я зразумела, што кахаю іх абодвух і маю на гэта права... Бо такі ўжо мой горкі і шчаслівы лёс.

Здараюцца дні, калі душа спіць, быццам кацяня на печы, а самай істотнаю падумкай, што з'яўляецца ў пустой, як перакулены збан, галаве, бывае нешта накшталт: «А ці не выпіць кухлік піва?»

Я даўно навучыўся радавацца такім цягліва-маркотным дням, бо яны заўсёды вешчавалі надыход іншых — калі думкі раяцца, нібы пчолы, і з іх жывога ўсцешлівага рою можна вывудзіць цэлыя раздзелы новай кнігі.

У такі вось нішчымны дзень, а дакладней вечар, я выправіўся на свой нязменны шпацыр і паволі ішоў вуліцаю скрозь празрысты вэлюм негустога задумлівага снегападу. I знячэўку... Адразу я не даў веры вачам. Насустрач у водсветах вялізнай рэкламы Дзяржстраху сунулася працэсія, якую немаведама калі бачылі і ў мядзведжых кутках.

Наперадзе ў вывернутым свойскім кажусе скакала «каза» у вясёла-сцішнаватай масцы з рожкамі і барадой-вяхоткай. За «казой» вялі на ланцугу «мядзведзя» ў праўдзівай звярынай шкуры і з жыццярадасным расчырванелым ад марозу тварам дваццацігадовага дзецюка. Затым рухаўся ніштаваты збой хлопцаў і дзяўчат; у трох ці чатырох у руках былі палатняныя торбы, а па-над галовамі плыла сярод рэдкіх буйных сняжынак залацістая шматрогая зорка.

«Калядоўшчыкі!» — салодка здрыганулася сэрца. Хоць і вырашыў, што папросту некаму з кіношнікаў заманулася зняць этнаграфічны фільм, душу ўсё адно паланіла шчымліва-светлае пачуццё. Я вяртаўся ў сваю вёску, у маленства, у калядны вечар з гэткай самаю саламянай зоркай і задаўненымі песнямі пад мігатлівым зорным сяйвом начнога неба. Калі, у якім стагоддзі гэта было? Няўжо застанецца толькі ў кнігах і фільмах?..

Разам з іншымі разявакамі я тупаў за калядоўшчыкамі і з нейкай ніякаватасцю думаў, што ўсё гэта — прыгады дзяцінства і кіно з пераапранутымі гарадскімі бэйбусамі — можа легчы ў добрае апавяданне. Аднак тут у кадры пачалі дзеяцца рэчы, наўрад ці прадугледжаныя рэжысёрам.

Каля працэсіі рэзка загамаваў аўтобус з дружыннікамі. «Каза» яшчэ дурасліва падскоквала і лезла да гледачоў басціся, але шэсце спынілася. Вакол стаў хутка гусцець натоўп.

— Гэта што за бал-карнавал? — сурова спытаў ва ўсіх адразу дзябёлы мужчына ў паўкажушку.

— Калядуем,— спакойна азваўся высокі хлопец, што трымаў жэрдку з саламянай зоркай.

— Як гэта панімаць?

— Ёсць такое народнае свята... — узяўся тлумачыць хлопец.

— Хто такія? — перабіў дзябёлы.— Студэнты?

— Ну, дапусцім, студэнты,— памяркоўна адказаў «мядзведзь».

— Граждане студэнты! Просім вас разайцісь!

Сябрына пакрысе меншала, але прыціхлая «каза», «мядзведзь» і яшчэ чалавек сем згуртаваліся вакол хлопца з зоркай.

— Хіба мы парушаем грамадскі парадак? — не здаваўся ён.

— Вот іменна. Што ў вас там за такі знак на палцы?

— Зорка калядная.

— Папрашу са мной шуткі не шуціць. Цярплівасць у мужчыны скончылася, і ён закамандаваў:

— Вот вы, з «зоркай», давайце ў аўтобус, астатнія свабодны.

— Не, мы таксама паедзем,— зацята сказаў «мядзведзь».

— Хто тут такі адважны? Месца хопіць! — не разгубіўся дзябёлы.

Я пазнаў яго: тыдні два таму ён даволі зухавата вёў маю сустрэчу з чытачамі і нават невядома ад чыйго імя пажадаў мне часцей звяртацца да сучасных тэм. (Цікава, што ён пад гэтым разумее?) Але цяпер мае думкі больш займаў начальнік нашай міліцыі Несцяровіч, з якім разы два мы траплялі разам на рыбалку. Знаёмства было шапачнае, але дарэчы, бо я здзіўлена зразумеў, што сёння парушу сваё даўняе правіла не ўблытвацца ні ў якія падобныя справы.

Тым часам калядоўшчыкі пачалі садзіцца ў аўтобус. Частка месцаў там была занятая і раней, адтуль чулася бадзёрая песня:

Адцершы плячом кабету, што голасна дзялілася здагадкамі наконт шматкутняй зоркі, я вылузаўся з натоўпу.

— А вы куды? — запыніў мяне малады дружыннік.

— З імі.

— Што такое? Хоча ехаць з гэтымі смаркачамі? — жвава павярнуўся дзябёлы. У той жа момант ён таксама пазнаў мяне і збянтэжыўся.

— Добры вечар. Матэрыял збіраеце?

— Але,— адказаў я і сам сабе ўсміхнуўся: «Выходжу на сучасную тэму».

Як толькі прыехалі, камандзір дружыннікаў некуды знік, а я ўзяўся за тэлефон.

— Васіль Максімавіч?! Калі на вугорчыкаў ірванём? Адкуль-адкуль? Што значыць, з маёй вотчыны? — гудзеў у трубцы густы барытон Несцяровіча.— А што ты там, дарагой, робіш? Мае хлопчыкі ўзялі?

— Здаўся добраахвотна. Шукаю новыя сюжэты. А тваіх хлопчыкаў, між іншым, я сёння не зусім разумею...

— Слухай, Васіль Максімавіч,— трубка памяняла інтанацыю.— Ты пішаш раманы, і я ў твае справы не лезу. Ты знаеш, што гэты маскарад пахне скрытым вымаганнем? Гэта акрамя ўсяго астатняга.

Я прыкрыў мікрафон далоняй і, дзівуючыся на самога сябе, працягваў насядаць.

— Іван Пятровіч,— тон быў самы сяброўскі,— цябе ж мама таксама ў вёсцы на палку нарадзіла. Няўжо забыўся, як калядаваць хадзілі?..

— Ладна,— пасля цяглай паўзы загаварыў Несцяровіч.— На вашу адказнасць. Дайце трубку дзяжурнаму.

Адарыўшы мяне не вельмі прыязным позіркам, дзяжурны абвясціў:

— Усе могуць быць свабодны. А знак свой пакіньце,— звярнуўся ён да высокага хлопца з зоркай.— Не кожны прахожы зразумее, што гэта за знак.

Калі я выйшаў на вуліцу, хлопцы чакалі.

— Дзякуй,— сказаў за ўсіх высокі, і мне спадабалася яго стрыманая ўсмешка.— Мы вас пазналі.

— А я, на жаль, не маю гонару...

Высокі працягнуў руку:

— Раман Галубовіч.

— Сяргей,— адрэкамендавалася “каза”, бліснуўшы з-пад маскі акулярамі.

— Вінцук,— бразнуў ланцугом

Таго вечара каля дзвярэй маёй кватэры спявалі калядоўшчыка

У маім былым жыцці зрэдку выпадалі дні, калі ў самы, здавалася, недарэчны момант, дзесьці ў рэстаране ці ў гасцях, калі інтымна гучала музыка і ў келіхах цямнела віно, мяне агортвала адно дзіўнае і невытлумачальнае жаданне. Я заўсёды адпрэчвала яго, чуючы якісьці сорам, падобны да таго, з якім некалі, у восьмым ці дзевятым класе, хацела і не дазваляла сабе пісаць вершы. Яно, гэтае няпрошанае жаданне, здаралася, надоўга знікала, але неспадзеўна вярталася зноў, прыносячы незразумелую, нібыта зусім беспрычынную тугу.

Мяне немаведама чаму цягнула ў стары куток горада, туды, дзе на стромкім зялёным замчышчы стаяў белы сабор. У гэтым прыцягненні было нейкае спадзяванне, хавалася неўсвядомленая надзея.

Як шмат незваротна губляюць людзі, калі саромеюцца сваіх дзіўных жаданняў і, нібы свечкі, гасяць іх у сабе. То не мае словы, іх сказаў аднойчы Раман.

Але калі мы з Верачкай пазнаёміліся ў суботу на пляжы з двума жаўтароцікамі, Рамана для мяне яшчэ не існавала. Нашы рыцары былі зусім маладзенькія, аднак мелі ў кішэні грошы, і мы вырашылі дапамагчы хлопчыкам іх патраціць. На пляжы мы выпілі шампанскага, а потым сонца схавалася, і жаўтароцікі павялі нас у лепшы ў горадзе рэстаран «Юбілейны».

На дзвярах рэстарана вісела шыльдачка «спецабслугоўванне», і нам паўтары гадзіны не было чым заняцца. Нечакана для самой сябе я прапанавала схадзіць у сабор. Верачка паглядзела на мяне, як на вар'ятку, але рыцары згадзіліся.

Ніхто з нас, як высветлілася, не ведаў, што ў саборы цяпер музей. Памятаю, я разглядвала старыя карціны і абразы нясмела і з нейкай разгубленасцю. Вельмі ўразіў твар адной святой. Ён быў такі зямны, а вочы бясконца няшчасныя і знаёмыя. Такімі вось вачыма глядзела мама, калі бацька ўвальваўся позна ўвечары ў хату і, пераварочваючы ўсё дагары, пачынаў шукаць невядома якія, быццам бы схаваныя ад яго грошы. Я стаяла перад абразом, пакуль жаўтароцік не пацягнуў мяне далей, да карціны з грэшніцай, што, укленчыўшы, замольвала грахі. «У цябе постаць у дзесяць разоў лепшая»,— паведаміў ён. Верачка ўхвальна захіхікала, і мой рыцар злёгку пачырванеў ад свайго ўдалага камплімента, а ў мяне мільганула жаданне выцяць яго.

Мы не заўважылі, калі побач апынуўся высокі сухарлявы хлопец з выцвілымі валасамі. Верачка, сцяміўшы, што гэта супрацоўнік музея, адразу пацікавілася, колькі золата пайшло на залачэнне калонаў. Хлопец быў зусім не на мой густ, але яе пытанне мне чамусьці не спадабалася.

Ён адказаў нязвычна — падвёў нас да таго самага абраза з мамінымі вачыма і сказаў, што ўсё гэта золата нявартае такіх вось вачэй. Аказваецца, старажытныя беларускія майстры не баяліся маляваць маці боскую ў абліччы рэальных жанчын. Ён, напэўна, ад хвалявання , раз-пораз бунтуючы рукой свае валасы, гаварыў яшчэ нешта, гаварыў хораша, і хоць я шмат чаго не разумела, слухаць было цікава. Але насупер цікавасці нараджалася непрыязь да хлопца, у душы падымаўся пратэст, быццам гэты хлопец прымушаў мяне рабіць штосьці непатрэбнае і нежаданае. Мабыць, падобныя пачуцці былі і ў астатніх, бо адзін з жаўтароцікаў раптам абарваў:

— Карацей, Скліфасоўскі!

У шэрых хлопцавых вачах успыхнула нешта вострае і балючае, адкрыты твар зрабіўся зацятым, а ў мяне на сэрцы заскакала помслівая радасць. Каля выхаду я азірнулася і яшчэ раз пераможна глянула на яго.

У рэстаране я выпіла больш, чым зазвычай, аднак заўсёдная бяздумна-лёгкая весялосць упарта не прыходзіла, хацелася зашыцца куды-небудзь, пабыць на самоце. Ды пасля пацягнуліся на маю аднапакаёўку, і грымеў магнітафон, і я не змеціла, як знікла са сваім партнёрам Верачка, і мой жаўтароцік туліўся да мяне ў танцы, і я, раптам ашалеўшы ад лютасці, хвастала яго па твары, і мне ўсё-ткі ўдалося выпіхнуць яго за дзверы. Далей былі сны, дзе, выломваючы асады, лезлі з карцін вусцішныя пачвары, і Верачка на каленях малілася вялізнаму кашлатаму зверу, і аднекуль з далёкага абраза глядзеў на мяне мамінымі вачыма хлопец з музея.

Назаўтра я ўбачыла на дзвярах крыва надрапанае слова. Я шкрэбла дзверы кухонным нажом, плакала ад бездапаможнасці і чамусьці думала пра таго хлопца з выцвілымі валасамі.

Сёння пятніца, а па пятніцах настрой у мяне заўсёды вышэй звычайнага.

Люблю я гэтыя нашы гутаркі пад пірагі і чарку гарэліцы на святаянніку або на мяце. Далібог, гімнастыка для розуму і адпачынак душы.

Тым больш кампанія свая, даўняя, людзі інтэлігентныя, у кожнага штосьці за душой.

Віктар Алімпавіч на сёння абяцаў цэлую лекцыю пра НЛА. Цікавае ў дырэктара кінатэатра хобі — неапазнаныя лятаючыя аб'екты. Картатэку спецыяльную вядзе. Апантаны чалавек! Недзе ў Новасібірску прафесар ёсць, усё жыццё праблему Тунгускага метэарыта даследуе, дык наш Віктар Алімпавіч яму лісты піша. Казаў, такія факцікі ёсць, самага скептычнага скептыка пераканаюць, што за намі нейкая звышцывілізацыя з космасу назірае. Хто яго ведае, можа, і сапраўды назірае.

Віталь Дзянісавіч з Казімірам Баляслававічам будуць, канешне, толькі пасміхацца. Гэта людзі сур'ёзныя, іх перад усім зямныя справы цікавяць.

Віталь Дзянісавіч — рэдактар нашай абласной газеты. Вось дзе чалавек разнастайны: і грыбавік выдатны, і ягаднік, і рыбак. Ніводнага выхаднога ў горадзе не сядзіць. Летась пудовага сама на жабу ўзяў. Увесну на пенсію збіраецца. Прыгледзеў ужо хату ў вёсцы, паедзе кніжку пісаць. Мара ягоная — на пенсіі кнігу напісаць. Хата, зразумела, пры самым возеры. Лазня, лодка, усё як мае быць. Вечарамі цяпер новую сетачку пляце. Карацей, ведае чалавек, што яму трэба.

Як і Казімір Баляслававіч. I чаго толькі ў школе, дзе ён дырэктарам, няма! Тут вам і цяпліцы, і музей, і абсерваторыя. Вучань сёлета новую зорку адкрыў, адначасова з японскімі астраномамі,— у цэнтральных газетах пісалі. Яшчэ пару гадкоў, і будзе наш Казімір заслужаным настаўнікам. Як піць даць.

А вось Васіль Максімавіч на мой агеньчык ужо не завітвае. У яго цяпер другія інтарэсы. Ну, вядома, маладая жонка! Маладая, ды ранняя. Узяла дзяўчынка сваё ад жыцця, ажно з ліхвой. I з Галубовічам круціла да самага таго выпадку, а, бач ты, прыкінулася божай авечкай, не каму-небудзь, а вядомаму пісьменніку галаву ачмурыла, так сказаць, інжынеру чалавечых душ. А там зноў за старое возьмецца. I будуць табе, голубе наш Васіль Максімавіч, замест лаўровага вянка шыкоўныя рогі. Але.

Мо правільна Казімір лічыць, што гэта самае ўжо і цяпер пачалося. Як падмянілі нашага пісьменніка. Старых знаёмых унікае, сустрэнецца на вуліцы, буркне нешта, і далей. Вечна незадаволены, ад запрашэнняў адмаўляецца. Ну ды, як кажуць, вольнаму воля. Нашы пірагі і без яго не зачарсцвеюць.

Пасядзім, пагамонім, жанкі песню завядуць. У маёй Глафіры такі голас, што заслухаешся.

Можа, людзі і жывуць дзеля такіх вось вечароў.

Пачакай, даражэнькі, пачакай. Нешта ты зарана марам аддаешся. Даклад за цябе, як ні круці, ніхто не напіша. Галоўнае, канешне, добра пачаць. Штосьці такое пра помнікі закруціць трэба, пра, так сказаць, неацэнную культурную спадчыну. Дзе тут мой нататнік з цытатамі? Так-так... Вось гэта, бадай, падыдзе. «Культура народа вызначаецца тым, як ён ставіцца да свайго мінулага». Так і пачнём...

Яніна

Пакуль была мама, мне жылося хоць і нясоладка, ды ў бясконцай чарадзе аднолькавых дзён усё ж выпадалі сонечныя прасветы.

Пасля вучылішча я працавала на размнажальнай машыне, капіравала незразумелыя чарцяжы і графікі. Спачатку гэты занятак адно стамляў мяне, але з часам ён стаў гнясці і нават палохаць. Машына ціха гула, і я здымала з яе барабана новыя і новыя шараватыя копіі. Дзень пры дні паўтаралася тое самае, і пачынала мроіцца, што праз машыну праходзяць не толькі гэтыя няўцямныя паперы, але і мой рабочы пакой, старая пыльная ліпа за акном, аўтобусны прыпынак з нязменным натоўпам... Узнікала хваравітае адчуванне, што нейкі з маіх дзён таксама трапіў у машыну і цяпер яна выпускае са сваіх жалезных вантробаў несканчонае мноства аднолькавых шэрых дзён-копій — не толькі дзеля мяне, але і дзеля іншых людзей, перад якімі я нібыта раблюся вінаватаю.

Жыла я на кватэры ў старэнькай дзівакаватай бабулі. А восьмай гадзіне вечара яна зачынялася з сярэдзіны, і трапіць у кватэру было ўжо немагчыма. Праўда, я не пазнілася, бо нікуды не хадзіла: сябровак у мяне не было, знаёмых хлопцаў — таксама. Вечарамі я прыдумвала сабе якую-небудзь справу: мыла падлогу ці перабірала рэчы ў сваёй валізе — абы было за што зацяць рукі, а потым сядзела з гаспадыняю перад тэлевізарам; бабуля была дазвання глухая, аднак выключала тэлевізар, толькі калі заканчваліся ўсе перадачы.

Вось так і йшло жыццё. Але я пакутавала не ад самоты — да яе я паспела прызвычаіцца даўно, яшчэ ў школе.

Бацька ўсё прапіваў, і мы з мамаю жылі на яе невялікую пенсію па хваробе. У старэйшых класах мне вельмі хацелася на школьныя вечары ці на танцы ў РДК, аднак куды я магла пайсці ў пераніцаванай сукенцы, што насіла тры гады? Божа, як я зайздросціла Люсьцы з нашага класа! Яе бацька быў дырэктарам завода, і яна апраналася, як прынцэса. Напэўна, для шчасця мне хапіла б адной бэзавай сукенкі, у якой Люська ішла аднойчы па нашай вуліцы пад руку з лейтэнантам.

Ад крыўды, ад таго, што ніхто з аднакласніц не хацеў са мной сябраваць, я часта плакала горкімі слязамі. Ды чалавек з усім звыкаецца, і я спакваля супакоілася і прывыкла заўсёды быць адной. Цяпер у мяне з'явіліся грошы, але, не задумваючыся аб гэтым, я ўжо даўно неяк ціха пагадзілася з доляю папялушкі і амаль не купляла сабе абновак, апрача самага неабходнага.

Я мучылася не ад самоты — ад зачараванага кола аднастайнасці і непатрэбнасці нікому, ад таго, што была здатная толькі націскаць кнопкі сваёй машыны і складваць роўнымі стосікамі копіі. На зацішным брукаваным дворыку, праз які я хадзіла на працу, мне почасту сустракаўся малады мастак з мальбертам, Ён маляваў белыя званіцы сабора, што ўздымаліся воддаль над стракатымі дахамі старога горада, маляваў заўжды адно і тое ж, і ўсё роўна яго жыццё ў параўнанні з маім здавалася казачна незвычайным.

Але тады яшчэ жыла мама, і ў выхадныя можна было паехаць на ранішнім аўтобусе ў наш раённы гарадок, адшчапіць знаёмыя весніцы і пачуць усцешаны брэх Жука, а потым убачыць стуленую маміну постаць і слязінку на змаршчакаватай шчацэ. Мы мала гаманілі; не трэба было слоў, каб мне даведацца пра маміна жыццё, а ёй — пра маё, але як добра было рабіць разам якую-небудзь работу і проста маўчаць, ведаючы, што мама ўсё разумее і любіць мяне — адзіная на ўсім свеце. А ўвечары, перад сном, я клала галаву на маміны калені, заплюшчвала вочы, і мама расплятала маю касу. У гэтыя хвіліны ўся горыч і непамыслоты адступалі далёка-далёка, і я чула сябе маленькай дзяўчынкай, якой наканавана не тое, што даў лёс, а зусім іншае жыццё.

Мама памерла ўвесну, калі на нашым падворку зацвіла чаромха. Чамусьці ў памяці амаль не засталося хаўтураў — толькі белая квецень і дурманлівы саладкавы пах, што неяк незварушна вісеў у паветры. Ды яшчэ п'яная песня на памінках.

Нават самой сабе няёмка прызнавацца, што я ніколі не любіла бацькі. Як была малая, ён доўга не жыў з намі, ездзіў у заробкі на Поўнач, але і пасля, калі вярнуўся, мы засталіся чужымі, нібыта сустрэліся пад адной страхой не бацька з дачкою, а два выпадковыя начлежнікі. Ён усё часцей піў, а калі не было грошай, не тоячыся, прадаваў маміны рэчы. Я занадта добра памятала, як аднаго разу ўзімку ён замкнуў нас з мамаю ў халодным летніку, і мы, каб не акалець, усю ноч былі на нагах, а пад раніцу маму пачаў біць кашаль. Памятала і тое, як аднойчы, схапіўшы касу, бацька скасіў у гародчыку маміны мальвы і касачы. I ўсё-ткі пасля мамінае смерці я кожную суботу ехала дахаты, гатавала бацьку есці, мыла бялізну, палола лехі. Хацелася хоць крышачку палюбіць яго, бо можна жыць на свеце, калі цябе ніхто не любіць, але немагчыма — калі нікога не любіш сам.

Ды толькі неўзабаве па сарачынах мяне сустрэла ў нашай хаце чужая жанчына. Яна ласкава называла мяне Янечкай і шчыравала вакол стала, збіраючы полудзень, але на буфеце ўжо не было мамінага здымка, а са сцяны знік знаёмы і дарагі з маленства фотапартрэт, той, дзе мама ў вянку з рамонкаў. І я таго ж дня паехала назад і ў аўтобусе, плачучы, зразумела, што мне больш няма куды прыязджаць.

Раман гаварыў, што ў душы кожнага чалавека з дзяцінства гарыць такі агеньчык; ён можа патухнуць, і тады другія людзі адчуюць гэта і не пакінуць чалавека аднаго.

Калі на нашым падворку зацвіла чаромха, мой агеньчык пачаў гаснуць і цяпер пагас зусім.

Тады і з'явілася Верачка.

Васіль Максімавіч

Тыдні праз два пасля калядных прыгодаў новыя знаёмцы ўсім гуртам заваліліся ў маю ціхую кватэру. Я меркаваў яшчэ пару гадзін папстрыкаць на машынцы, а потым пазваніць Марыі, каб разам павячэраць, і цяпер, не хаваючы раздражнення, пазіраў, як колішнія калядоўшчыкі бесцырымонна рассаджваюцца на канапе, крэслах і проста на дыване, па-турэцку закруціўшы ногі. Жыццярадасны малады чалавек, той, што быў «мядзведзем» і даволі прэтэнцыёзна зваўся Вінцуком, з размаху плюхнуўся ў мой улюбёны фатэль, выцягнуў аднекуль шыракаполы саламяны капялюш і нацубіў яго на свае кудлы, відаць, збіраючыся гэтым ашчаслівіць маю персону. Мэта візіту, якую неўтаймоўныя госці выклалі, не валаводзячыся, магла толькі прыспорыць зласлівасці.

Раман адмоўчваўся, затое астатнія гаварылі ўзахапы. У Тынковічах, як ім стала, бачыце, вядома ад нейкіх надзейных людзей, не сёння-заўтра знявечаць (яны так і казалі — знявечаць) царкву пятнаццатага стагоддзя. Старшыня калгаса наважыў зрабіць там збожжасховішча, а дзеля гэтага трэба раскідаць апсіду і частку сцяны. Я з маім імем павінен выступіць на абарону культурнай спадчыны. Яны чыталі маё эсэ пра беларускае дойлідства (надрукаванае дваццаць гадоў таму) і ўпэўненыя, што я памагу.

— Гэта помнік сусветнай значнасці,— паведаміў мне навіну Вінцук.

Я наіўна спрабаваў іх супакоіць: маўляў, Таварыства аховы помнікаў не дапусціць, у нас цяпер, дзякаваць богу, шмат рэстаўруецца і гэтак далей.

— Вы ў полацкай Сафіі арган слухалі? — памяркоўна пытаўся я.

— Пакуль адзін помнік аднаўляюць, два...— ваяўніча размахваў капелюшом Вінцук.

— Замірскі замак турысты падпалілі! — падаў голас акулярысты Сяргей-«каза».— За такое садзіць трэба! Гэта ж барочны палац згарэў, а не куча хлуду. Цалюткі стаяў.

У кватэры панавала гамарня; нехта, разжыўшыся з майго пачка цыгарэтай, задыміў, нехта сунуў нос у надрукаваную да паловы старонку, нехта цягнуў з кніжнай шафы том з летапісамі... I хоць хтосьці ў маёй душы не меў аніякае ахвоты ўвязвацца ў гэткую справу, у яго нечакана знайшоўся апанент. Дзіўна, але факт: візітанты насупер усяму пачыналі мне падабацца, і я амаль весела падумаў: а ці не ведае Раманава сябрына пра той выпадак з саборам?

Тады былі страшэнным дэфіцытам белыя нейлонавыя кашулі, і якраз у такой, пазычанай у сябра кашулі і ў шыкоўным гарнітуры колеру марской хвалі (пазычаным у другога сябра) я прымчаў аднойчы ў гэты горад. Не, не прымчаў, а прыбыў у якасці «афіцыйнага прадстаўніка міністэрства культуры» (далібог, з мяне атрымаўся б някепскі «сын лейтэнанта Шміта»), прыбыў, каб папярэдзіць гаспадара аднаго кабінета, што, калі сабор, які стаў яму ўпоперак дарогі, будзе падарваны, руіны назаўсёды пахаваюць пад сабой ягоную кар'еру...

А можа, гэтыя хлапчукі чулі, як калісьці я бараніў імя свае роднае вёскі, якая чатыры стагоддзі, яшчэ ў актах Вялікага княства Літоўскага, звалася Бязбабавічамі (ніхто з вяскоўцаў на такое мяно і не думаў наракаць, наадварот, тут была цэлая легенда), а ў адзін цудоўны дзень з ласкі нейкага дбайцы аб эстэтычным выхаванні ператварылася ў Лучазарнае?..

Я смакаваў гарбату на зёлках і з непаразумелым сумам думаў, што тады мне да ўсяго быў клопат...

Калі Раман з сябрамі сабраўся сыходзіць, я адчуў, што не хачу развітвацца з імі. Як бы гэта растлумачыць?.. У гэтых хлопцах было штосьці сапраўднае.

Я доўга сядзеў, пагойдваючыся ў фатэлі, і задуменна глядзеў на падараваны мне капялюш. Ён быў нечым падобны да сонца, і на момант здалося, што ў пакоі дапраўды стала святлей і прытульней. Ды толькі неяк няўзнак простае шкадаванне, што госці пайшлі, пачало ператварацца ў больш складанае вярэдлівае пачуццё. Я паспрабаваў акрэсліць яго. Гэта была якаясьці беспадстаўная незадаволенасць сабой. Каб адагнацца ад наслання, я сеў за машынку, але здолеў выціснуць усяго пару каструбаватых сказаў. На шчасце, яшчэ не позна было пазваніць Марыі.

Мы трапілі ў кавярню за гадзіну да закрыцця і нават паспелі разы два станцаваць. Марыя была ў вішнёвай аксамітавай сукенцы, якая падкрэслівала ледзьве прыкметную паблякласць яе трыццацігадовай прыгажосці; гэтая яшчэ амаль няўлоўная паблякласць заўсёды хвалявала мяне. Мы размаўлялі пра нешта лёгкае. Марыя, як звычайна, была ўважлівай і дасціпнай, і я любаваўся яе трошкі цыганаватым тварам. Нядаўняя глухая незадаволенасць як быццам незваротна сплыла, але, калі вярталіся, на сцюдзёнай і голай зімовай вуліцы непрыемнае пачуццё навалілася зноў. Хутчэй па інерцыі я запрасіў Марыю да сябе, ды яна, відаць, штосьці адчула, бо ветліва адмовілася і, пацалаваўшы мяне на адвітанне, паабяцала зайсці заўтра.

Назаўтра дама з Таварыства аховы помнікаў так доўга і такім аптымістычным тонам запэўнівала мяне, што ўсе без выключэння помнікі ў нас на строгім уліку і ніякіх прычын для трывогі няма, што ў душы на самой справе заварушылася трывога. Махнуўшы рукой на не зусім спраўныя тармазы, я сеў у «Жыгулі» і пагнаў у Тынковічы...

«Надзейныя людзі» ўвялі маіх юных сяброў у зман: у рэнесансавай царкве меркавалася зрабіць не збожжасховішча, а склад угнаенняў.

Марыя застала мяне за машынкай. У параўнанні з аповесцю артыкул пасоўваўся тугавата, але я пацалаваў Марыю, толькі паставіўшы кропку.

Праз месяц аб маім існаванні ўспомнілі некаторыя з моцных людзей вобласці. Яны нагадалі, што ў свой час пайшлі мне насустрач у вырашэнні кватэрнага пытання, а я, маўляў, не параіўшыся, не ўзгадніўшы, на ўсю краіну... Небяспека ад помніка была адведзена, а на трэці дзень да яго прышрубавалі шыльду, якая паводле папераў вісела там ледзь не ад цара Гароха.

Пасля газеты з артыкулам я чакаў на гасціны калядную талаку, нават купіў сёе-тое на запас, аднак Раман толькі пазваніў і стрымана падзякаваў. Я быў расчараваны і пакрыўджаны, быццам дзіця, якому дакляравалі купіць новую цацку, а потым забыліся. Смешна, але мне хацелася падабацца гэтым хлапчукам.

Бясперстых

Чамусьці мне часта здавалася, што ён ведае. Гэта было немагчыма, бо тады ён яшчэ хадзіў пешшу пад стол дый жыў не тут; а хто мог сказаць яму пазней? Наогул, наўрад ці хто памятаў пра гэта. Балазе, мяне неўзабаве перавялі ў другі горад, а зноў прыехаў сюды, толькі як пайшоў на пенсію. Прыехаў і па старой памяці і таму, што паабяцалі зацішнае месца для пенсіянера з маёй адукацыяй.

Трэба шчыра прызнацца: як даведаўся, што буду дырэктарам у тым самым музеі, трохі разгубіўся. Але, памятаю, ненадоўга. Потым было нават сорамна за нявартыя разумнага чалавека, так сказаць, сантыменты.

Калі б Галубовіч сапраўды ведаў тое, што, мне ўяўлялася, ён ведае, я мог не крывячы душой сказаць яму, што маё сумленне чыстае і я не чую за сабой ніякай правіны. Тады быў адзін час, вырашаліся свае задачы, і нам было не да гэтых старых цэркваў. А цяпер другі час, калі іх трэба аднаўляць як архітэктурныя помнікі. Вось і ўсё. Пасядзіш, падумаеш, дык гэта для гісторыкаў і рэстаўратараў нават лепей. Ну стаяла б сабе ўсё цэлае і стаяла. А так ім жа самім працаваць цікавей: розныя там здагадкі, архіўыня пошукі, радасць, так сказаць, адкрыццяў.

Карацей кажучы, калі што зносіць, а калі што адбудоўваць — вырашаць без нас. А наша задача — адчуваць патрабаванні часу і аператыўна перабудоўвацца. I не так яно лёгка, як некаторыя лічаць. Тут, можа, нейкі свой талент трэба мець. Ёсць ён у чалавека — значыць, будзе гэты чалавек у нагу з часам ісці, няма — застанецца ва ўчарашнім дні. У нашым горадзе жывы прыклад — Пятро Нічыпаравіч Лебедзеў, педагог на заслужаным адпачынку. Памятаю, якую газету ў рукі ні возьмеш — усюды Пятро Нічыпаравіч. То з рэлігійным дурманам змагаецца, то са шкоднымі ўплывамі. Навідавоку чалавек быў. А цяпер? Колькі гадоў прайшло, а ён выкрывае старыя ўплывы, строчыць такія самыя артыкульчыкі, што сёння толькі на адно й прыдатныя... Надрукавала летась наша абласная газета артыкул пра мой музей, дык Пятро Нічыпаравіч зноў коніка выкінуў. Падлічыў, колькі разоў там слова «храм» паўтараецца, і накатаў у сталіцу сігнал: у такой і такой рэдакцыі займаюцца, маўляў, закамуфляванай прапагандай рэлігіі. Камедыя, дый годзе!

Не, не простая рэч гэтая перабудова. Таму адчуваць час — адзін з маіх галоўных прынцыпаў. I яшчэ — не лезці быку на рогі. Як гэты Галубовіч.

Цяпер пра яго, вядома, дрэнна казаць ніхто права не мае, але ж я і не кажу, толькі думаю. Не падабаўся ён мне. Не падабаўся з таго першага дня, як прыйшоў у музей з накіраваннем. Ну я, безумоўна, адразу даведкі навёў, што за птушачка прыляцела да нас, так сказаць, пачынаць працоўную біяграфію. Бацька — прафесар, доктар навук. Хіба не мог сына пад сваім крылом у сталіцы ўладкаваць? Нешта я пра такіх прафесараў не чуў. А якія ў нашых музеях у навуковых супрацоўнікаў заробкі? Значыцца, хлапец на нешта іншае меціць. Стары верабей Мікалай Анісімавіч Бясперстых адразу раскусіў, што да чаго.

Справу сваю Галубовіч, канешне, ведаў, тут я нічога не скажу. Але ж ёсць і іншыя аспекты. Чаго варты хаця б той выпадак з абразом. Ну купіў ты ў вясковага дзеда каштоўны абраз за свае, а дакладней за бацькавыя грошы, дык аформі як след паперы і кладзі ў кішэню кампенсацыю. Не, яму захацелася падарунак музею паднесці. Вось бачыце, якія мы высакародныя! А што астатнім рабіць? У каго бацька не прафесар? Што, мне таксама ў свой музей за ўласныя грошы экспанаты набываць?

I з гэтай, як яна там... з «сябрынай» сваёй насіўся, як з пісанай торбай. Ажно са сталіцы на паседжанне нейкага ці то філосафа, ці то сацыёлага запрашалі, каб даклад ім прачытаў. Ён, філосаф гэты, і мне сваю анкетку саматужную падсунуў, наконт таго, што я думаю пра культуру, мову і ўсё такое. Але Мікалаю Анісімавічу Бясперстых анкеты непатрэбныя, ён, што трэба, тое і думае.

Добра, што я гэту «сябрыну» з музея выжыў. Хоць спакайней стала, а то ўліплі б у якую гісторыю, мне і адказваць давялося б.

А ягоныя каляды, купаллі і ўсякія там балаганныя песенькі з вяночкамі! Каму ў наш час трэба гэтыя «святы», што ён «адраджаў» са жменькай вусатых і барадатых лайдакоў, якім абы пагарлапаніць ды паскакаць, нібы дзікуны, вакол вогнішча?

Няўжо ён разлічваў такой методай заняць маё месца?

Яніна

Верачка працавала цераз сценку, таксама на размнажальнай машыне. Разы тры на дзень мы сустракаліся на лесвіцы ці ў калідоры; яна, невысокая і стройная, у шчыгульных джынсіках і з загадкавай усмешкай на пульхных губках, праносілася міма, пакідаючы ў паветры ручаіну парфумавых пахаў. Пра Верачку ўвесь час хадзілі нейкія чуткі, але я ніколі не прыслухоўвалася да гэтых размоў.

I раптам яна, істота з іншага свету, з'явілася ў маім рабочым пакоі.

— Слухай, дарагуша,— уважліва аглядаючы мяне, пачала Верачка.— Нельга так жыць. Усё адна ды адна, як манашка. Пра цябе ўжо, між іншым, і праўда гісторыі расказваюць, што ты баптыстка. А апранаешся як! Ты ў люстэрка хоць раз зірнула? У цябе ж фігура найвышэйшага пілатажу, а ты яе ў нейкія торбы з рукавамі хаваеш.

Я разгублена маўчала, а Верачка невысокім прыемным галаском шчабятала далей:

— Адкрыю табе сакрэт. Адзін сімпатычны малады чалавек трэці тыдзень прагне з табой пазнаёміцца. Не здзіўляйся. Каханне з першага позірку. Між іншым, у суботу нас з табой чакаюць у госці, а я — адказная за цябе. Вось так, дарагуша. Даю табе два дні на роздум.

Цяжка перадаць, што ў тыя два дні рабілася ў маёй душы. Паміж хмараў, якія назаўсёды пахавалі нават надзею на шчасце, раптам бліснуў кволы праменьчык. Няўжо гэта праўда? Няўжо я магу быць камусьці патрэбнай? Я не ведала, верыць пачутаму ці не. У галаве была мешаніна з Вераччыных слоў. Сімпатычны малады чалавек... Фігура найвышэйшага пілатажу... Прагне пазнаёміцца... Нельга так жыць...

У пятніцу Верачка зноў напоўніла мой пакой водарам духоў.

— Значыць, заўтра а пятай.— Яна гаварыла, быццам усё ўжо вырашана.— Я тут для цябе сукеначку захапіла. З асабістых запасаў. Спадабаецца — магу адшкадаваць. З дзвюх палучак разлічышся.

Я слухала і ўяўляла сённяшні вечар і два выхадныя з глухой бабуляй ля тэлевізара, калі даходзіш да таго, што пачынаеш сумаваць па сваёй капіровачнай машыне. А мо і сапраўды нельга так жыць? — думала я.

Цяжка забыць, як збіралася на першае ў жыцці спатканне. Верачка памагла мне ўкласці каронай касу і злёгку падфарбавацца. Яна давала нейкія парады, якія не маглі дапяць мае свядомасці, бо я ператварылася ў суцэльны камяк хвалявання. Некалькі разоў я спрабавала адмовіцца і нікуды не ісці, але Верачка адно хіхікала і весялілася. Яго звалі Алікам.

Я надзіва добра, да драбніц, памятаю той вечар. У першыя хвіліны, як Алік пацалаваў мне руку, я, дазвання зніякавеўшы, баялася падняць вочы. Да ўсяго ў Вераччынай джынсавай сукенцы я сама сабе здавалася чужой і незнаёмай. Толькі калі Алік змусіў мяне пакаштаваць салодкага кактэйлю, я трошкі пасмялела і потым нават адважылася пайсці з ім танцаваць, хоць і чулася так, нібы ў кожнай руцэ трымала па вялізным клунку.

Верачка з Алікавым сябрам, гаспадаром кватэры, цесна абняўшыся, сядзелі пад таршэрам і сачылі за намі такімі цікаўнымі вачыма, быццам мы не проста танцавалі, а ставілі для іх нейкі спектакль.

Потым мы зноў пілі ружовы кактэйль, прыкусваючы цукеркамі і акуратнымі маленькімі лусцікамі з сырам і вяндлінай. Алік гаварыў розныя смешныя рэчы, і я безупынку смяялася. Потым стрэліла шампанскае, і мы глядзелі, як у пукатых шклянках падымаюцца і зноў патапаюць аблепленыя дробнымі срэбнымі пацеркамі кавалачкі шакаладу, і спрачаліся, чый усплыве раней. Крадком я пазірала на Аліка, і ён мне падабаўся ўсё больш і больш — уважлівы, з гожым смуглявым тварам і добрай усмешкай.

Алік папрасіў дазволу падвесці мяне дахаты. Па дарозе ён прызнаўся, што хоча падараваць мне што-небудзь на ўспамін аб гэтым вечары, і запрасіў на хвілінку зазірнуць да яго. Я адмаўлялася, бо ўжо было позна і я не ведала, як дазванюся да сваёй гаспадыні, але ён так шчыра засмуціўся, так прасіў... Дый на вуліцы было зімна, гуляў віскуцень, і я зусім застыла.

Алік адразу пабег на кухню ставіць гарбату. У ягонай кватэры было вельмі ўтульна: кніжныя паліцы, кактусы, цэлая зборня забаўных гліняных чарцянятаў, прыгожы стэрэапрайгравальнік з вялікай калекцыяй пластак. На століку каля свяцільні ляжалі часопісы з яркімі вокладкамі. Я хацела пагартаць іх і крыху здзівілася, што Алік неяк паспешліва схаваў часопісы, падсунуўшы мне альбом з фотаздымкамі.

Гарбата з лікёрам добра сагравала. Мы моўчкі слухалі музыку; я разумела, што трэба ісці, але з ім было так хораша. Я чулася амаль шчасліваю, нібыта стаяла перад дзвярыма ў нязнаны, цудоўны і поўны сэнсу свет, дзе кожны новы дзень непадобны да ўчарашняга, дзе я нарэшце буду некаму патрэбнай. Алік цалаваў маю касу, вусны, шаптаў, што сустрэў тую адзіную, аб якой марыў усё жыццё, з якой хоча ніколі не разлучацца. Я захлыналася ў моры пяшчоты...

Праз два месяцы Алік не пусціў мяне ў кватэру.

— Прабач, дзетка, у мяне госці,— растлумачыў ён на лесвічнай пляцоўцы, зачыніўшы за сабой дзверы.

Я стала папракаць, са слязамі гаварыла, што, акрамя яго, у мяне няма на свеце ніводнага блізкага чалавека.

— Усё, дзетка,— бязлітасна ўсміхнуўся ён.— Фініта. Ваша месца занятае, і раю табе больш па гэтым адрасе не звяртацца.

Засталася жыць я, напэўна, толькі таму, што страшэнны боль у тыя дні хутка змяніўся жахлівай тупой абыякавасцю і апатыяй. Відаць, сама душа адчула, што іначай я магу не вытрываць.

Напачатку я была наогул няздатная на які-кольвек самастойны ўчынак, нават забывалася часам есці, і рабіла адно тое, што мне гаварылі...

...Мінулася паўгода ці год, і я пакрысе адышла.

Верачка была адзіным чалавекам, які не пакінуў мяне. Мы сталі сяброўкамі, і неяк неўпрыцям, але ўсё больш і больш уладна пачало зацягваць у свой вір новае жыццё — з рэстаранамі, знаёмствамі, загараднымі пачастункамі... Не магу сказаць, што яно, гэтае жыццё, мне падабалася, але я, прынамсі, не была самотнай.

З вуглаватай сарамяжлівай папялушкі я неўпрыкмет ператварылася ў жанчыну, на якую аглядаліся на вуліцы і якая добра ведала цану свае прыгажосці. Цяпер я насіла сучасную прычоску. Аднойчы каса нагадала журліва-шчасныя хвіліны, калі мая галава ляжала на маміных каленях, і я ў прыпадку хмяльное зласлівасці некалькі разоў з няўцямнай змрочнай радасцю жыгнула нажніцамі...

Почасту я бываў нярады, што сустрэўся з Раманам. Не хацелася даваць веры, аднак менавіта праз гэтага, можна сказаць яшчэ хлапчука я замест звычнай ураўнаважанай працы за пісьмовым сталом мусіў займацца тым, што яшчэ нядаўна з водценем пагарды называў самакалупаннем і аўтавівісекцыяй.

Мурашка сумневу завялася ў душы, напэўна, з таго самага каляднага вечара, калі я парушыў свой прынцып неўмяшання. Прычым гэтая прыкрая жамярыца і не думала супакойвацца, усё часцей сеючы дзіўнае адчуванне нейкай памылкі, пачуццё накшталт таго, якое бывае, калі ў далёкай вандроўцы раптам спахопішся, што пакінуў дома нешта вельмі неабходнае ў дарозе, хоць яшчэ і не даўмеўся — што.

Вечароў, у якія мы ўдвух з Раманам ці яшчэ з кім з іхняй сябрыны заседжваліся пры каве або гарбаце за поўнач, было няшмат. Здаецца, і не гаманілі ні аб чым, апрача беларускай гісторыі (яны ведалі яе, зразумела, не па школьным падручніку), але пасля гэтых размоў чамусьці доўга не ішоў сон, за кожнаю думкай падпільноўвалі блізкія і няблізкія прыгады, што часам не адпускалі, пакуль да акна не падступалася дзянніца.

Варта было заплюшчыць вочы, і з маленства пачынала светла і журботна свяціць мне лёгкая зялёная аблачынка маладога ясеня, што рос пры дарозе паміж вёскай і лесам...

Не ўсё на свеце можна растлумачыць. Я не ведаю, што вабіла мяне сюды, чаму я, прыехаўшы з інтэрната на летнія вакацыі, мог збегчы ад сябрукоў, каб проста пасядзець пад ясенем, прыхінуўшыся спіной да вялізнага цёплага каменя, што ляжаў тут з пракаветных часін. Я любіў падставіць твар сонцу і слухаць жаўрукоў ці галасы вечна ўстурбаваных нечым кнігавак альбо глядзець на недалёкі лес, на разлогія вершаліны дубоў, што сям-там ускудлачвалі яго роўны мур... Не памятаю, якія думкі пераведвалі мяне ў тыя хвіліны, а вось пачуццё жывое ў памяці і цяпер. У ім, гэтым дзіцячым пачуцці, нейкая прыцішаная радасць нітавалася з гаркавым, хоць і звыклым адчуваннем свае закінутасці і самоты.

Каля ясеня паваротка туды, дзе на ўзгорку бялее рэдкі грабянец старых бярэзін. Пад адной ляжыць мая маці. Сухоты спалілі яе перад самым з'яўленнем пеніцыліну, неўзабаве пасля бацькавага прыходу.

Бацька быў у палоне і таму вярнуўся дахаты не адразу па вайне. Ён падаўся мне зусім не тым бацькам, што некалі зладзіў арэлі пад старой грушай каля лазні і аднаго разу прынёс мне з пашы перапалоханае зайчанё. Я доўга не мог звыкнуць да кульгавага, негаваркога і сівога, як дзед, чалавека, асабліва да таго, што яго трэ было зваць татам. Напачатку я штовечар крычма крычаў, каб маці не клалася спаць з чужым дзядзькам, і ўтаймоўвала мяне адно старая ляйчына ў матчыных руках. Душачыся слязамі, я затоена ляжаў на печы, і майго дзіцячага розуму яшчэ пе ставала, каб скеміць, чаму гэта маці дае мне лупцоўку, а чужы дзядзька спрабуе заступіцца. Відаць, з гэтых непаразумелых слёз і пачалося нашае з бацькам новае маўклівае сяброўства.

Пахаваўшы маці, ён так і не прывёў у пуставатую хату другой жонкі. Мо таму, што моцна кахаў першую, а мо і таму, што з гора распіўся, а за п'яніцу не надта хацелі ісці нават у тыя, небагатыя на мужчын гады.

Праз бацькава сябраванне з гарэлкай я і апынуўся ў інтэрнаце, каб спазнаць там усё, што наканавана неабагрэтаму матчыным сэрцам падлетку. I шчасце маё, што дзесьці водбліз роднае вёскі зелянеў малады ясень — у маіх дзіцячых мроях ён чакаў мяне, і мог здаля адвесці бяду, і ў гаркотную цяжкую часіну саграваў душу сваёй чароўнаю цеплынёй.

Напэўна, гэта ён, ясень, зрабіў мяне пісьменнікам. Дзіва, але ў спратах памяці не згубіўся той дзень, калі па валошкавым небе плылі белыя кучматыя аблокі, і пругкі цёплы вецер разам з чорна-залацістым чмялём пагойдвалі малінавую галоўку бадзяку, а сонца стаяла над самым ясенем, і лістота плавілася і танчэла ў гарачых промнях і знячэўку аднекуль прыйшло шчымліва-незвычайнае жаданне расказаць камусьці, проста незнаёмаму чалавеку, аб гэтым харастве і аб тым, што я ёсць, я жыву і насуперак жалобным бярэзінам на ўзгорку буду жыць доўга і ў маім жыцці будзе безліч цудоўнага... Я яшчэ не ведаў, што гэтае жаданне вернецца да мяне ва універсітэце, нічога не ведаў пра ап'яненне словам, якое спярша бывае ў кожнага, і тады ты не задумваешся, што і як хочаш напісаць, галоўнае для цябе — гэтая хмельная падманлівая ўлада над словам; я нічога не ведаў і пра тое, што прыходзіць потым і што казённа называецца пакутамі творчасці...

Аднойчы ўвосень я прыехаў з інтэрната на святы і не ўбачыў ясеня. Увечары бацька знайшоў мяне, азалелага і навылёт прамяклага пад дажджом, каля высокага свежага пеньчука.

— Базыль ясеня спляжыў,— сказаў бацька ўжо дома, адразу загнаўшы мяне на печ і змусіўшы выпіць нейкага гарачага варыва.— Ірты рабіць будзе. Казаў, ірты з ясеня добрыя.

Праз шмат гадоў былі бацькавы хаўтуры, і назаўтра пасля памінкаў я надумаўся схадзіць да Базыля.

Стары Базыль, даведаўшыся, што трэба госцю, недаверліва паківаў галавой, але палез па драбінах на гарышча і, прапоркаўшыся там з паўгадзіны, скінуў долу крывыя, аброслыя пыльным павучыннем лыжы. Абедзве лыжыны былі расколатыя ледзь не да паловы, аднак Базыль усё роўна заламаў несусветна вялікую цану. Відаць чуў, што госць не будзе таргавацца.

— А ты, кажуць, у пісьменнікі падаўся,— пацягнула ўсцешанага старога на размову.— I па цілівізары цябе паказваюць. Ладную капейчыну, мусіць, аграбаеш, га?.. Не прызнаешся, значыцца, ладную. А праўду гаманілі, што ты ў газеце стаццю напісаў, што не трэба было нашы Бязбабавічы ў Лучазарку перамяняць?

— Праўду.

— А па мне, дык, як той казаў, хоць чортам называй, адно ў пекла не гані. Вось ты напішы лепей стаццю, што хлеб у лаўку трэці дзень не вязуць, вось за гэта табе дзякуй людзі скажуць.

Потым я сядзеў ля цяпельца, раскладзенага на тым месцы, пры замшэлым валуне, глядзеў, як агонь з бяздумнай весялосцю ласуецца сухімі трэскамі ад пасечаных іртаў, і дымок шчыпаў мае вочы...

Дзе ты, блаславёная пара наіўна-мудрай маладосці? Дзе ты, мой сябра і аднадумца Генусь? Дзе падхмеленыя півам спрэчкі на паддашку аднаго з першых хмарачосаў нашае сталіцы, у тваёй кватэры-майстэрні, тры на тры метры?

Гэта ён, Генусь, будучая зорка, а тады яшчэ нікому невядомы графік, самахоць занёс мае першыя опусы ў рэдакцыю, і прычыніўся нейкі цуд — іх надрукавалі.

На сустрэчах з чытачамі я кажу, што не ведаю, ці ўдзячны сябру. Я, зразумела, манернічаю. Хто ведае, мо без з'яўлення ў часопісе тых юначых опусаў не нарадзілася б на свет і першая мая кніжка, аж занадта рамантычная аповесць, якая мела даволі шумны поспех, асабліва потым, калі выйшла ў перакладзе і мяне літаральна з галавой засыпалі лістамі; іх аўтары ў лепшым выпадку заклікалі пісаць працяг, а ў горшым — эгаістычна вымагалі паведаміць ім, што дзеялася з героямі пасля апошняй кропкі.

Доўгія гады я ўспамінаў той час з паблажлівай памяркоўнаю ўсмешкай. Тады, у маладосці, мне мроілася, што немагчымага няма, і свет існаваў дзеля таго, каб нам з сябрамі было ў ім добра; мы самаўпэўнена і наіўна лічылі, што іншыя тады таксама будуць шчаслівыя. Але мы самі яшчэ не чуліся ў гэтым свеце добра і ўтульна.

Ці згадваеш ты, сённяшні заслужаны і ўлаўраны Генусь, векапомныя вандроўкі на тваім дабітым «масквічку»? Пры першым поглядзе на дапатопную страхалюдзіну, якую ты чамусьці пяшчотна зваў «Каралевай Бонай», міжволі ўскокваў на памяць цыркавы нумар, калі ад машыны паступова адвальваюцца колы і ўсё астатняе і ў рэшце рэшт кіроўца застаецца з абаранкаю ў руках, але на сваіх дваіх. Відаць, самі душы продкаў апекаваліся над намі, бо за два леты мы здолелі аб'ехаць на тваёй Каралеве ўсю Беларусь. Калі Бона, незадаволена чмыхнуўшы, спынялася, бо далей проста не было дарогі, дапамагалі ўласныя ногі, задрыпаны кацярок, што развозіў харч па земснарадах, альбо маторка зычлівага дзядзькі-палешука.

Мы запісвалі словы і песні, якія да нас, можа, не чуў і, магчыма, ніколі ўжо не пачуе ніводзін навуковец. А памятаеш казкі і паданні адвечнага, прапахлага мёдам і вашчынаю дзеда з ляснога пчальніка на Гарыні?! Пра гарады, што, не скарыўшыся жорсткім прыхадням, назаўжды апусціліся ў азёрныя хвалі, пра студні, у якіх сто гадоў стаяла малако, бо падчас набегу крымчакі кідалі туды нашых немаўлятак...

Не засталося, пэўна, ніводнае старой царквы ці капліцы, якую мы не абмацалі сваімі рукамі, не абмералі і не зафатаграфавалі. У адным прынёманскім мястэчку нас, маючы за штосьці сярэдняе паміж шпегамі і злодзеямі, затрымаў участковы, і мы да высвятлення нашага лёсу начавалі пад замком у нейкай адрыне. З гэтага астрогу за ноч можна было ўцячы разоў дзесяць, але я толькі злазіў у суседні сад і набраў ранетаў, каб, па-першае, калі ўжо сядзім, дык было за што, а па-другое, каб пакласці нешта на зуб, бо зняволеных пакінулі без вячэры. Праміне шмат часу, і ад Рамана Галубовіча я даведаюся, што, калі ў тым мястэчку з'явіліся сапраўдныя рабаўнікі храмаў, на іх ніхто не зважаў, і яны сярод белага дня выцягнулі з царквы два дзівосныя абразы скарынаўскіх часоў.

Потым мы напісалі аб усім пабачаным і пачутым. Мы пісалі пра песні, што ўспомніш і збіраючыся ў апошнюю дарогу да Абрама на піва, пра казачна суладныя палескія строі, пра драўлянае дойлідства, да якога нікому не было справы, і пра сустрэтую ў падарожжы экспедыцыю, што спалохалася нас, як чорт ладану, бо, пакуль нашы этнографы лічылі варон, увішныя цёткі і дзядзькі з іншых краёў зладзеявата збіралі на нашым Палессі экспанаты для сваіх музеяў.

Мы ўяўлялі сябе ледзьве не першаадкрывальнікамі. Падступная думка, што мы — апошнія, каму дарагое ўсё гэта, запаўзе ў душу пазней, праз гады. Але яна прыйдзе, і ад яе будзе адзін крок да паняверкі і капітуляцыі... Як мы памыляліся!

Мы ў жадобу плакаліся адно аднаму і казалі прыгожыя словы аб тым, што ёсць і будзе мастацтва, якому мы павінны служыць. Чаму ніхто з нас тады не зразумеў ці не пажадаў зразумець, што мы, у лепшым выпадку падсвядома, зрабілі вельмі выгадны выбар?

Але мы ўсё-ткі, відаць, зрабілі, і нешта вартае. Бо бяруцца ж аднекуль гэтыя хлапчукі з чыстымі і светлымі душамі...

Даруй мне, Раман. Быў час, калі я лічыла тваё жыццё прыдуманым і ненатуральным. Я думала, ты не жывеш, а гуляеш у сваі ідэі, хоць з табой і было заўсёды нязвыкла і цікава.

Я была дастаткова кемнай, каб убачыць і тое, што ты захапіўся мною, і тое, як старанна ты хаваеш рэўнасць. Ты ведаў, што мае спатканні з Вахтангам яшчэ працягваюцца. Я сама сказала пра гэта. Не, зусім не дзеля таннай гульні ў шчырасць, а — каб зрабіць табе балюча, бо адчуванне замаху на маю вольнасць, што ўзнікла ў першую нашу сустрэчу ў музеі, яшчэ не мінулася.

Памятаю, неяк на пачатку знаёмства ты спытаў, ці чытала я такую кнігу, і я адказала, што не і — хоць назву адразу вымела з галавы — што даўно марыла яе пачытаць. На самой справе я некалькі гадоў амаль нічога не чытала і цудоўна абыходзілася без кніг. Праўда, час ад часу Верачка падсоўвала што-небудзь — «Анжэліка — маркіза анёлаў», «Графіня дэ Мансаро»... Я не ведала яшчэ, як твая кніга заварожыць, зачаруе мяне сваёй моваю, незвычайна чыстымі думкамі і пачуццямі герояў, як крыўдна стане, што паміж мною і імі — маладым Загорскім, Кастусём, прыгоннай актрысай Геленай — цэлае стагоддзе.

Але гэта будзе пазней, пасля нашых першых вандраванняў па Беларусі, пасля таго вечара ў тваім пакоі, дзе побач з кнігамі стаяў калаўрот, а калядная зорка на сцяне чамусьці нагадвала залатое лукно цыбулі ў мамінай хаце. У цябе гэтак прытульна такалі ходзікі, і з іх кожную гадзіну вылятала зязюля.

Аднойчы яна выляцела так недарэчы...

Як я ўсё гэта памятаю!

Я нібыта вярталася з бясконцага падарожжа, калі ў вокнах вагона мяняюцца стракатыя, але тыя ж самыя краявіды і толькі потым усведамляеш, што шлях наперад быў закрыты і цягнік імчаў па крузе.

У тым падарожжы не існавала нічога таго, чым ты жыў. Гісторыя? Яна была недзе там, у Кіеве, у Прыбалтыцы. А ў нас? Хіба ў нас даўней адбывалася штосьці значнае? Нашы настаўнікі, памятаецца, пра гэта нічога не казалі. Ефрасіння Полацкая, Вітаўт, Астрожскі... Іх імёны былі для мяне гукам, не болей.

Але аднойчы...

Памятаеш, як мы прыехалі на выхадныя ў зялёны старажытны гарадок? Ты сказаў, што над ім злітаваўся час, і гэта было сапраўды так, і мы маглі любавацца непаўторнымі роспісамі ў фарным касцёле і сачыць за таемным лётаннем кажаноў між вечаровых званіц колішняга кляштара. А ўскрай таго гарадка, над возерам падымаецца стары змрачнаваты замак. Там, у замку, каля аплеценай дзікім вінаградам стромкай вежы, ты распавёў мне паданне пра княскую дачку і прыгоннага хлопа. Мы былі зусім адны, толькі мы, ціхі голас ветру і марудлівыя стрэлкі-алябарды старадаўняга гадзінніка. I нечакана са мною нешта здарылася. Я нібыта трапіла ў невідочную, лёгкую і напорлівую плынь, якая мякка падхапіла і панесла мяне. I пад гадзіннікам стаяла ўжо не я, а маладая князёўна Марыля, што ў галюбных строях кінецца з вежы на скамянелую ад марозу зямлю, каб не ісці за нялюбага. I поруч быў не ты, а той прыгонны юнак, і я ведала, што зробіць з табой кат у замкавых лёхах. Я ўявіла, што мы ніколі больш не сустронемся, і сэрца зайшлося ў такой роспачы, што захацелася крыкнуць.

Напэўна, гэта вельмі па-жаночы, але менавіта ў той момант я адчула, што ты і тваё жыццё не прыдуманыя, а сапраўдныя, як замкавыя муры і неба над імі.

Васіль Максімавіч

Дзе і калі пралягае мяжа, за якою мы перастаем быць самімі сабой? Мо для гэтага трэба незвычайныя варункі, гранічныя сітуацыі? А можа, усё значна прасцей і адначасна складаней? Можа, захаваць сябе, сваю душу, у самых цяжкіх выпрабаваннях лягчэй, чым проста ў жыцці, падфарбаваным у дадатак ружовым колерам «творчых» ці яшчэ якіх-небудзь поспехаў? Можа, гэтая мяжа праходзіць праз кожны наш дзень, і мы безліч разоў парушаем яе — альбо зусім не зважаючы, альбо заспакойваючы сумленне тым, што парушэнні дробныя і неістотныя і мы ў любы момант патрапім вярнуцца назад, да саміх сябе?

Маладосць. Авантура з саборам. Пазычаная ў сябра кашуля і гэтак далей...

Гадоў праз пяць сабор яшчэ больш намазоліў камусьці вочы кутымі ў семнаццатым стагоддзі крыжамі... А яшчэ праз колькі гадоў за яго аднаўленне змагаліся ўжо без мяне.

Я жыў на зацішнай вуліцы ў цэнтры сталіцы, меў, як кажуць кепскія крытыкі, на сваім творчым рахунку паўдзесятка гладка напісаных кніжак і літаратурную прэмію. Мяне ахвотна ўлучалі ў розныя дэлегацыі. Я аб'ездзіў усю краіну і падыхаў замежным паветрам. Я бачыў караблі ва ўладзівастоцкай бухце Залаты Рог і ў яе стамбульскай аднайменніцы. Аднак — дзіўная рэч! — пра той час не засталося, бадай, ніводнага дарагога ўспаміпу.

Каламутнай маслістай лужынай стаялі ў памяці дачыненні з Эмай. Пэўна, я міжволі згушчаю фарбы, але, далібог, нават цяпер не магу знайсці ў Эміным характары рысы лепшай, чым яе ўменне лёгка разважаць пра кнігі, якія яна не прачытала. Дасюль не разумею ні таго, як здолела сустрэтае мною на Рыжскім узбярэжжы даверлівае цнатлівае дзяўчо за лічаныя месяцы ператварыцца ў «жонку пісьменніка», якая да драбніц ведае, што ёй трэба ад жыцця, ні таго, як я пражыў столькі чаеу з жанчынаю, якой напляваць было на літаратуру, на мае кнігі і на ўсё астатняе за выняткам ганарараў. Іншы раз мне ўяўляецца, што ніякага ператварэння і не было, а тая гнуткая дзяўчына з хімічнай белаю грыўкай, у танных джынсіках і кедах, што кожнае раніцы карміла чаек пад вокнамі Дома творчасці, ужо тады ведала, што ёй трэба.

Я пачуваўся рыбінай, злоўленай на кручок і да пары пакінутай тузацца на моцнай лёсцы. Каб заваяваць сабе магчымасць хаця б адносна спакойнай працы, я мусіў ісці на бясконцыя кампрамісы і ўступкі; адной з іх быў продаж бацькавае хаты, дзе ўлетку і ўвосень мне так добра пісалася.

З тых часін згадваецца яшчэ паэт, што пішчом лез у сябры і з дакладнасцю да рубля ведаў, хто колькі атрымаў за новую кнігу, а таксама — хто, з кім і каму здраджвае і хто не ведае мовы, на якой піша...

Аднойчы я кінуў гэтае жыццё і прыехаў сюды, у няспешны, з рэшткамі сярэднявечнага каларыту абласны горад, прыехаў, каб займацца тым, чым і павінен займацца пісьменнік — пісаць кнігі. Яшчэ нядаўна мой крок здаваўся мне вяршыняю мудрасці, а гады, пражытыя тут,— лепшымі маімі гадамі.

Нарэшце атрымаўшы спакой, я пачаў насамперш цаніць менавіта яго. Я ўжо не збіраўся перайначыць сваёй творчасцю свет.

Цвяроза ацэньваючы ўласны талент, я ніколі не лічыў сябе зоркаю першай велічыні — мне хапала быць зоркай, досыць яркаю для таго, каб яе можна было згледзець простым вокам. Я з прысмнасцю пісаў і з прыемнасцю бачыў сваё імя на старонках часопіса ці на вокладцы новай кнігі. У мяне амаль заўсёды быў роўны памысны настрой, які хацелася параўнаць з вечаровым лясным возерам; заляцеламу аднекуль вятрыску не па сілах узбунтаваць ягонае люстра, бо возера шчытна аслонена высокімі кашлатымі ялінамі,

Разы тры-чатыры на год я сустракаўся з дачкою, спачатку школьніцай, а апошнім часам — студэнткай інстытута. Былая жонка паспяхова выхавала ў дачкі ўпэўненасць, што бацька існуе на свеце дзеля таго, каб даваць ёй грошы; гэтым цяпер збольшага і абмяжоўваўся змест нашых, так бы мовіць, сваяцкіх адносін.

Сябры? Яны спакваля перайшлі ў разрад былых. Мне было дастаткова некалькіх новых прыяцеляў. Дырэктар нашага музея, крамяны, задаволены жыццём адстаўнік, меў за гонар прымаць у сябе пісьменніка, а пісьменніку было няцяжка, а хутчэй прыемна ў канцы тыдня завітаць да яго, каб адпачыць пасля праведнай працы, пакаштаваўшы спечаных паводле сібірскіх рэцэптаў пірагоў, ды за адным разам паназіраць дырэктараву застоліцу. Сам таварыш Бясперстых, са сваімі прынцыпамі і тэорыяй адчування часу, здаваўся мне асобаю ў нейкім сэнсе выдатнай. (Дарэчы, даводзілаея чуць, што шаноўны Мікалай Анісімавіч гэты самы сабор, дзе цяпер дырэктарам, некалі са спакойнай душою ўзняў у паветра.) А паслухаў бы хто разважанні ягонага калегі па культурнай ніве пра НЛА і тэлепатыю! Альбо высакародная мэта Казіміра Баляслававіча атрымаць званне заслужанага і персанальную пенсію, мэта, дзеля якой ён здольны выбіць для сваёй школы ўсё, нават нейкі унікальны тэлескоп, прызначаны, па чутках, для горнай лабараторыі.

Хаўрус і сапраўды даволі каларытны. Толькі вось пытанне: чаго варты чалавек, які кожную пятніцу, забаўляючыся і заядаючы смех пірагамі, цешыцца думкаю, што ён — лепшы?

Жанчыны? Адна з іх сказала, што кахае мяне. Я адчуў, што яе словы — не прыгожы самападман, а праўда, і таму расстаўся з ёю. Не, я не спалохаўся прызнання; наадварот, яно прыемна казытала самалюбства, але разам яно вымагала ад мяне і якіхсьці іншых, чым дагэтуль, адносін, а гэта мне было патрэбна найменш. I потым, у мяне была Марыя; яна ні на што не прэтэндавала і не патрабавала нічога, апроч таго, што я мог ёй даць...

Спакой душы. Цяпер я ведаю, што гэта такое. Гэта калі ў душы спыняецца той маятнік, што так непрыкметна і лёгка можа замерці і якому так цяжка, а часам і немагчыма зноў пачаць свой рух.

Васіль Максімавіч

...I была ноч, сярод якой у адной кашулі і чаравіках на босую нагу да мяне прыбег Вінцук.

— Раман... Рамана...— Вочы ў яго былі такія, як бываюць, напэўна, за хвіліну да вар'яцтва.

Я кінуўся да тэлефона, каб падняць знаёмага прафесара-хірурга, выклікаць таксі і ўсім разам ляцець у больніцу, але Вінцук моўчкі націснуў рукой на рычагі і, уткнуўшыся ў сцяну, заплакаў.

Наступнага дня я бязмэтна блукаў па вуліцах, а затым неяк няўзнак апынуўся ў прыгарадным лесе і выйшаў на бераг ракі, дзе ўлетку шуміць і вірыцца гарадскі пляж. Зараз, у стылы і хмурны красавіцкі дзень, тут было пустэльна, адно вецер непрытульна шумеў у верхавінах хвояў, і вакол выцягнутых з вады перакуленых лодак туляўся брудны валачашчы курта. Я наўздзіў востра адчуў адпаведнасць гэтай мясціны майму стану і не захацеў пікуды адсюль ісці. Была пакутная асалода ў гэтым сядзенні на ржавым пантоне каля нырцавальнага галубца, у знобкім па-восеньску ветры, у колкім бязладдзі думак, у няўцямным яшчэ пачуцці свае вялікае вінаватасці, джала якой глыбей і глыбей уваходзіла ў душу.

Выплывалі з памяці прададзеная бацькава хата, новы, з аселых тут па вайне, яе гаспадар, што ў мяне на вачах, мацюкаючыся цераз слова, выкідаў у акно даўнія маміны торбачкі з зёлкамі, а за імі выкінуў «багародзіцу»... I зялёная аблачынка майго ясеня, і сквапны бляск у маленькіх чырванаватых вочках старога Базыля... I чамусьці сусед, Маханьчышын Хведзька, які стаў доктарам навук, вывучыў пяць замежных моў, а сваю забыўся. «А ты сам? — паласнула нібы па жывым.— Што роднае слова для цябе? Сродак для атрымання грошай ды свае скібы славы?»

I яшчэ шмат аб чым думалася мне на ржавым пантоне. I, быццам нейкія суддзі, глядзелі на мяне малады ясень з далёкага маленства і з непапраўнага ўчарашняга дня — Раман Галубовіч.

— Ці не надумаў чаго, сынок? — вывеў з цяжкага одуму занепакоены голас. Побач стаяла бабка-вартаўніца ў даўгім кажусе.

— Надумаў.

— А сынок мой, а дзетачка, а выкінь з галавы,— забожкала бабка.— Такі грэх і бог не даруе.

— Супакойцеся, маці,— міжволі ўсміхнуўся я.— Не буду я тапіцца. Рана яшчэ.

Васька па мянушцы Казёл

Звечара заказваеш сам сабе што-небудь клёвае — пра пацаноў ці пра Натку-манадку, а сніцца розная дрэнь... Учора старая з ліфта прыснілася. Ну, што хацела чырвонец зажыліць, пакуль Сява ёй за каўнер усе ейныя тры літры малака не выліў. Сёння зноў таго фраера з музея бачыў.

Цяпер круціся да пад'ёму на нарах, сну ні ў адным воку. У галаву ўсякія гарбылі лезуць. Вось, як ката прадавалі, успомнілася. Гэта яшчэ на самым пачатку было, толькі нас Біл сабраў усіх — мяне, Сяву, Мабуту, Батончыка з Пітам. Любіць Біл, каб не проста грошы трэсці, а з якой-небудзь падколачкай. «Дзядзя інтэлігент, а дзядзя інтэлігент! Купі ў юннатаў няшчасную кысаньку! Вы чуеце, дзядзя інтэлігент не любіць катоў? А яшчэ ў акулярах! Хлопчыкі, здыміце дзядзю акуляры, а то ён тавар кепска бачыць, Ай-яй-яй! Бедныя акуляры! Юннаты зрабілі дзядзю інтэлігенту балюча? Яны больш не будуць. I менш таксама не будуць. Нядорага просім — усе грошы з кашальком. Хлопчыкі, дзядзя прапануе нам дваццаць тры рублі. Нягуста, але для інтэлігенцыі ў нас скідка. Выпісаць дзядзю пяць капеек на праезд да бліжэйшай бальніцы! Бедная кысанька! Ну хадзі, хадзі сюды, пацалуйся.

Чорт яго ведае, чаму я гэтых катоў і сабак заўсёды шкадую. Біл з пацанамі смяяўся. Добра, пра вавёрку ніхто не чуў, жыцця не далі б. Яна па школе бегала. Нехта ёй так чаравікам урззаў, што нагу перабіў. Жыла ў мяне месяц, арэхі кожны дзень цягаў. Пакуль нармалёва скакаць не стала. Выпусціў у лесе, а яна на дрэва залезла, а адтуль скок-скок і назад да мяне на плячо. Ты што, кажу, не верыш? Бяжы хутчэй на волю!

Пацаны не ведалі, а той мужык аднекуль пра вавёрку дазнаўся. Ну, шэф мой з завода. Паручыўся за мяне, калі нас менты на кіёску павязалі. Як гэта ён казаў? Чалавек, які любіць жывёл... нешта там такое... У гурткі мяне запісваць вадзіў, у секцыю па баскетболу, кніжкі даваў. Казёл! Чхаў я на твае кніжкі! Лепей бы тады загрымеў, больш года не прыпаялі б. А цяпер звінець і звінець. Хоць воўкам вый. Вось жа маць мая...

Мамаша заўчора ліст прыслала, дык узрадаваўся — во да чаго дайшоў. «Як ты там, сыночак, жывеш? Ці хапае табе кушаць? Можа, прыслаць што-небудзь смачненькае?» А сама кожны дзень у сне бачыла, каб сыночка хутчэй пасадзілі. Каб не замінаў ёй гэтага начальніка смярдзючага аблапошваць. Не ведае, казёл, хто з яго тады пыжыка ў цёмным пад'ездзе зняў. Калі б ведаў, не ліпнуў так. Хаця мамаша, канечне, нішто сабе, натынкуецца, дык і не разбярэш, ці ёй дваццаць пяць гадоў, ці колькі там ёй на самай справе ёсць. Казала, бальзакаўскі нейкі ўзрост. Пакуль я прыйду, будзе табе бальзакаўскі ўзрост!

«Ідзі, сынуля, пагуляй. У нас з Эдуардам Антонавічам сур'ёзная размова». Знаем мы вашы сур'ёзныя размовы! Самі ў такія размовы размаўлялі. Не прапёрла б тады з хаты, можа, і не цягнуў бы тэрмін. Якраз дома справа была, Біл даў нож парамантаваць. Той, што з кнопкай і лязо выскоквае. Той самы. Лязо нешта заядала. Тады... не заела...

Ну вось, зноў той фраер у мазгі палез. I чаго нас да музея несла, не разумею. Як усё роўна мёдам там памазана. Капеек нашкрэблі, атаварыліся і туды. Там, праўда, лавы клёвыя, шырокія, як паўтарачныя нары. У карцішкі скінуцца — любата. На грошы Біл не дазваляе, кажа, у каго лішнія, прашу здаць. Затое на вушы ці на ваду гулялі. На вушы — у падкіднога, кожны сам за сябе. Лажануўся — цягні з калоды карту. Пашанцуе, як ніжніка цапанеш або кралю. А то туз вылезе, і адзінаццаць разоў адзінаццацю картамі — па вушах. Біл з трэцяга ўдару юху пускаў. А ў галаве гудзе, як калом перахрысцілі. Табе ўрэжуць, і ты потым, як звер. Альбо на ваду гульня. Прайграў — пі літровы слоік. Батончык аднойчы сем літраў уліў і вырубіўся. Мы ўжо спалохаліся, думалі, загнецца. Здыхляк ён быў, Батончык, яму толькі на шухеры стаяць Біл дазваляў.

Яшчэ на зямлю і на чарвякоў гулялі. Таксама клёва.

Чаго гэты фраер у сваім музеі калупаўся да позняга? Каб не калупаўся, можа, і не было б нічога. Законна, не было б. I ягоная туды цягалася, цыцастая такая кабылка. Знайшлі месца.

Сядзім мы, значыцца, пад ліпай, чарвіўку спакойна ціснем, у карцішкі, само сабой, анекдоты. А тут з музея гэтая парачка вывальвае. Ён, казёл, яе за ручку трымае, гавораць неяк не па-людску. Пацанам, здаецца, да ліхтара, а ў мяне адразу такая злосць, што не магу. Як быццам па партрэту далі, а я доўгу не вярнуў. З дзяцінства ў мяне гэта, як убачу такіх вось задаволеных. Як быццам у іх нешта такое ёсць, што ў мяне адабралі. Сто разоў казаў Білу, давай фраера за шчэлепы возьмем. Не дазваляў. Біл ужо сядзеў. Хто Біла не слухаў, было не фантан.

Не дазваляў, казёл, да самага таго вечара. Пакуль сам не палез. Тады Мабута залавіў недзе дваццацьпятку, і ўзялі па фугасу на кожнае вока. I селі, чорт ведае чаму, не на дальняй лаве, а каля сцежкі.

Яніна

Зноў і зноў мне сніцца гэты сон...

Вечар. Вакол сабора запаліліся ліхтары, і жоўтае іх святло мяшаецца са святлом месяца. На лаве, як зазвычай, толькі сёння чамусьці не пад ліпай, а зусім блізка, сядзіць купа падлеткаў; у руках у кожнага бутэлька.

— Біл, секані, зноў здані паўзуць! — чуецца з лавы.

— Біл,— працягвае той самы голас, у якім хаваецца нейкая настылая страшная злосць,— а ты калі-небудзь спаў са зданямі?

Ён, вядома, кажа гэта іначай, і Раман спыняецца. Я пачынаю чуць сваё сэрца. Я ведаю, што Раман займаўся боксам, але іх шмат, і я ціха і роспачна прашу: «Раманка, родны, пойдзем».

— Хлопчыкі, хто з вас скажа, што ў Казла не вараць мазгі? — Гэта той, каго завуць Білам.

Ён лена падымаецца і знянацку шпурляе паўзверх нашых галоў недапітую бутэльку. На белай сцяне сабора расплываецца цёмная пляма. Я цягну Рамана за руку, ужо ведаючы, што гэта марна. Трэба кагосьці клікаць на дапамогу, але сабор наводшыбе, а вартаўнік прыйдзе толькі праз гадзіну.

Біл стаіць так блізка, што я адчуваю густы вінны смурод. Білавы вочы санліва глядзяць некуды скрозь Рамана, а пад блішчастай курткай падабраная, падрыхтаваная для ўдару постаць культурыста.

— Ты, гніляк! Цябе ў школе вучылі, што трэба дзяліцца?

У наступнае імгненне Раман б'е яго, і Біл знячэўку садзіцца на дол.

— Хлопчыкі! — хрыпата выгуквае ён, адпаўзаючы, і шэсць ці сем падлеткаў ускокваюць з лавы.

— Уцякай! — крычыць мне Раман, адступаючы да мура.

Можна бегчы, бо на мяне ўжо ніхто не зважае, але прадчуванне чагосьці жахлівага не дае крануцца з месца.

Яны нападаюць у сціхоце, адно чуваць перарывістае дыханне. Раман адбіваецца, стоячы спіной да сабора. I раптам у запале робіць некалькі крокаў наперад, і за яго плячыма маланкава апынаецца рослы хлапчук з кароткай стрыжкай.

— Казёл! Не трэба! Пасадзяць! Казё-о-ол! — пераразае страшную цішу перапуджаны, зусім дзіцячы голас.

Але позна. У Казловай руцэ штосьці коратка бліскае, і Раман пачынае неяк дзіўна адыходзіць убок.

Яшчэ там, у сне, я роспачна спрабую пераканаць сябе, што гэта толькі сон.

I апошняе, што бачу,— смяротна спалоханыя Раманавы вочы.

Прахопліваюся ў халодным цяжкім жаху, але тае ж хвілі мне прагнецца вярнуцца назад, у жудлівы сон, бо ў ім, прынамсі, будзе надзея, што ўсё гэта толькі сніцца, што гэтага не было...

Бясперстых

Цікава, хто прыдумаў, што лепшы сродак ад молі — сухія апельсінавыя лупінкі? Учора выцягнулі кажушкі, а ў Глафірыным молі столькі, што дзіўна, як яна гэтыя лупінкі не паела. Слёзы, вядома, і ўсё такое. Паабяцаў, не падумаўшы, новы кажушок да маразоў дастаць. А сёння вось раскайваюся. Не такая гэта простая задача, нават для Мікалая Анісімавіча Бясперстых. На тэлефоне прыйдзецца пасядзець, на паклон схадзіць.

Але ўсё адно настрой у мяне неблагі. Сёння ж пятніца, жонка пячэ пірагі.

Пірагі, мяркуючы па ўсім, будуць трох сартоў. Па-першае, з трусяцінай. Трусовае мяса сухаватае, але Глафіра ведае, колькі дадаць сальца і цыбулькі, каб атрымаўся самы цымус. Па-другое, з грыбамі. Грыбы цяпер, зразумела, ужо сушаныя, аднак выключна баравікі. Смаката!

Калі б святым, што на музейнай «Патайнай вячэры», гэткія пірагі — не сядзелі б з поснымі тварамі, а Юда мо і Хрыста прадаваць не пабег бы.

А па-трэцяе, з рыбай. Вярнуўся днямі са свайго возера на зімоўку наш рэдактар. Не ведаю, як там наконт ягонай павястушкі, а рыбы нарыхтаваў — да вясны хопіць. Грыбоў сорак літраў паставіў, пяць вёдзер журавінаў.

Зноў старая кампанія ў поўным зборы. Віктар Алімпавіч сёння будзе пра аўтагенную трэніроўку расказваць. Новае захапленне. Гаварыў, чалавек пасля гэтай самай трэніроўкі можа неверагодныя рэчы рабіць.

Павінны быць і салодкія пампушкі з макам...

Ну хіба можна папракнуць чалавека, што ён любіць смачна пад'есці? Балазе за апошнія гады ў мяне прыкметна палепшаў апетыт. Доктар кажа, што ў маім узросце гэта адзнака яшчэ доўгага жыцця.

Тае раніцы на мой угрэты сонцам падваконец выпаўзла аднекуль сонная яшчэ божая кароўка. Цікава, падумаў я, ці памятае яна лета? А можа стацца, лічыць, што толькі цяпер і з'явілася на свет і што свет з'явіўся разам з ёю, а раней не існавала ні маладога вясновага сонца, ні набрыаялых ліпучых пупышак на таполі, ні зялёнай травы — нічога; можа, яна якраз так і лічыць і будзе экыць так, нібы пасля яе ўсё зноў незваротна знікне?

Я пазіраў, як багоўка намагаецца залезці на маю далонь, і з лёгкім верадам нейкага пеакрэсленага жадання ўроскідку думаў аб сваім новым рамане, з якога пакуль не легла на паперу ніводнага слова, і аб дачцэ; падчас зімовых вакацый я ўпершыню запрасіў яе на гасціны і цяпер, упершыню за многія гады, прыгадваў яе з цеплынёй і надзеяй. Кароўка-багоўка нарэшце ўскараскалася на далонь, развёўшы крылцы, паспрабавала ўзляцець, і паводле дзіўнай асацыяцыі на памяць узбегла купалле, якое мы святкавалі ўжо без Рамана Галубовіча, і неяк па-новаму падумалася, што на дварэ вясна і на рагу вуліцы каторы дзень гандлююць чырвонымі і белымі гваздзікамі. I я зразумеў, што даўно не пераведваў Рамана.

На могілках было пустэльна, ціха і сонечна. Душу апанавала празрыстая, як лясная ручаіна, туга па тысячах жыццяў, што расталі ў неабдымнасці часу, не пакінуўшы па сабе ні добрай ні злой памяткі. I ўслед за гэтай тугою прыйшла іншая — па іншых жыццях, горкая, як чэмер, і невылечная, бо таленавітага чалавека нельга замяніць, нельга даясыць за яго, каб напісаць яго ненапісаную кнігу, карціну ці сімфонію, каб праехаць па тых дарогах, дзе ён не паспеў павандраваць... Ён не паспеў вельмі шмат. Засталася няскончаная кніга пра нашы старажытныя абразы, засталіся пачатыя гістарычныя аповесці... I ўсё-ткі жыццё таленавітага чалавека ніколі не мінаецца бясследна, хай сабе толькі ў некалькіх душах, але яно заўсёды пакідае свае чыстыя зярняты шчырасці, праўды і дабрыні. (Тады ў мяне яшчэ не было Раманавага дзённіка і я не ведаў таго трохі наіўнага, на першы погляд, запісу пра сонечныя промні і чырвоныя яблыкі, які потым уразіць мудрасцю і нейкай сцішнаватаю празорлівасцю.)

I з недарэчнай у гэтым журботным месцы ўсцехаю я знячэўку падумаў, што здолею, абавязкова напішу не проста новы раман, а кнігу, якая спадабаецца гэтым хлапчукам, якая кагосьці на нашай зямлі зменіць, зробіць лепшым, навучыць разумець і бачыць больш, чым дасюль.

Я не пачуў крокаў і ўбачыў дзяўчыну, ужо калі яна ўкленчыла, каб пакласці Раману бела-чырвоныя кветкі. Яна была прыгожаю. У першы момант найбольш уразіла невялічкая цёмна-каштанавая каса (ужо запамятаваў, калі астатні раз бачыў дзяўчыну з касой). I яшчэ — вялізныя сумныя вочы нязвычнага бурштынавага колеру. Але дзяўчына трымалася так, быццам мяне тут папросту не было, і я даўмеўся, што павінен пакінуць яе на самоце.

Не ведаю, што прымусіла мяне доўга чакаць каля старадаўняе брамы са спілаваным крыжам. Дзяўчына не пярэчыла, калі я пайшоў побач. Я спрабаваў разважыць яе размоваю, але яна адказвала коратка альбо наогул маўчала. Бурштынавыя вочы глядзелі абыякава. Жарынкі нейкае цікавасці бліснулі ў іх толькі тады, калі я загаварыў пра Галубовіча.

— Здаецца, мы з вамі сустракаліся на хаўтурах. Вы добра ведалі Рамана?

— Я кахаю яго,— адказала дзяўчына, і ў яе словах быў выклік.

...Не буду ўспамінаць два доўгія халодныя гады. Не буду ўспамінаць доўгія месяцы, у якія яна выдавала насцярожанай і недаверлівай птушкай, што ў зімовы дзень апусцілася на маё акно падзюбаць крыхотак і гатовая кожнае імгненне ўзляцець.

Навошта? Бо за імі надышлі іншыя дні, дні, што пачыналіся з чакання вечара.

Я зноў і зноў перагортваў Раманаў дзённік (Вінцук даў мне яго як найвялікшую сваю каштоўнасць), і ўжо бачыў многія старонкі будучай кнігі, і ў думках гутарыў, спрачаўся і згаджаўся з яе героямі. Бог ведае колькі я не садзіўся за пісьмовы стол і ўсё часцей прагна прыслухоўваўся да сябе, але таемны радца казаў: яшчэ рана, яшчэ пе час. А ўвечары, як заўсёды знянацку, гучаў яе асцярожлівы падвойны званок...

А потым быў дзень, калі Яніна надоўга ад'язджала. Мы спазніліся і дагналі аўтобус на таксі ўжо ў зарэчным лесе.

Адвячоркам я хадзіў па чэрвеньскіх вуліцах з пачуццём, што гэта не яна, а я некуды з'ехаў і цяпер беспрытульна бадзяюся па незнаёмым чужым горадзе. Дома кінуўся ў вочы тэлефон, які не загаворыць яе голасам ні заўтра ні паслязаўтра. Каб змагчы нейкі тупы боль, я паставіў на прайгравальнік старую пласцінку.

Я слухаў, заплюшчыўшы вочы, так, як любіла, седзячы ў гэтым фатэлі, слухаць музыку яна. Я не ведаў, што са мною. Праўдзівей, адкрыццё ўжо нарадзілася недзе глыбока-глыбока, у самым пакрыёмым кутку душы, ды я не хацеў даваць яму веры, баючыся памыліцца. Але яму, майму адкрыццю, было цесна там, пад спудам, яно рвалася на волю, яго неслі стрымана-ўрачыстыя хвалі музыкі, яно падымалася, як прыліў, і запаўняла ўсяго мяне... I раптам яно зламала ўсе перашкоды, і я пранізліва і шчасна зразумеў: я кахаю.

Музыка скончылася. Сёння, падумаў я. Зварыць каву і пісаць, пісаць усю ноч. Я ўявіў, як кладуцца на белы аркуш першыя словы, і сэрца захліснула даўно забытая юначая радасць разам з трывогаю.