Дваццаць дзён у Індыі

РАЗЬДЗЕЛ IV Рускі ў Індыі

Калі цемната падвалу перастала быць непранікальнай для вачэй, я ўбачыў невясёлыя рады людзей, бараньнімі тушамі расплыстаных ўсьцяж сьцен. Яны былі закуты ў ножную калодку, якая складалася з дзьвюх доўгіх драўляных дошчак, закляпаных адна над другой і недаваўшых ні ўстаць, ні сесьці. Сярод іх хадзілі нейкія абросшыя валасамі фігуры, голыя, з аднэй толькі паркалёвай павязкай на бедрах. Таксама як я, яны ня былі закуты і свабодна маглі рухацца на падвале.

У гэтых людзей быў апатычны і спакойны выгляд. На мяне яны не зьвярнулі ўвагі. Дзьверы падвалу з громам зачыніліся. На момант у іх мільганула барада начальніка турмы, да якога паляцела хрыплая лаянка і насьмешка зьняволеных падвалу. Я застаўся ў прыхлым змроку.

Гэта ня было падобна, чорт вазьмі на клюб — гэты падвал. Час цягнуўся ў ім доўга і вязка, сьціраючы розьніцу паміж днём і ноччу, топячы жыцьцё у лянівай злосьці, у расчосах ад кляшчэй і захлебваючымся лепяце нейкага скаванага паралітыка, які валяўся ў кутку. Падлога падвалу была закінута мокрай і гнілой саломай, па якой бегалі тлустыя турэмныя пацукі. Гэты падвал ня быў, аднак, усходняй турмой у поўным сэнсе слова, як абяцаў мне паважны рэзыдэнт. Гэта быў рэформаваны астрог. Раз у дзень прыходзілі стражнікі і давалі нам маркоўную паліўку з плаваўшымі ў ёй кавалкамі «чапаці» — тонкага як блін хлеба — і па дзьве прэсныя і сьпечаныя ў попеле ляпешкі. I два разы ў дзень варта, зьняўшы замкі з калодак, вадзіла астрожнікаў да парашаў, пабудаваных у двары цытадэлі пад самымі вокнамі «сіпай-саляра» — начальніка тарадзкой варты. Два разы мяне ізноў вадзілі на нудны і бескарысны допыт да рэзыдэнта, каб ізноў укінуць у паскудны падвал, да якога я амаль гатоў быў прывыкнуць.

Час ішоў у маўчаньні і стамляючай нудзе. Хадзіць ня было дзе — усюды сядзелі і ляжалі людзі. Іншы раз хто-небудзь прабаваў засьпяваць песьню або расказваў нейкія гісторыі аднастайным і ціхім голасам, ад якога яшчэ страшней і халадней здавалася турма. Я не гаварыў амаль ні з кім, таму што большасьць зьняволеных былі канджутцы, мовы якіх я не разумеў. Апрача іх, было некалькі сухотных індусаў, кашляўшых і адказваючых на мае пытаньні аднаскладна і няпрыветна.

Ад іх я ўсё-ж даведаўся, што зьняволеныя з нецярплівасьцю чакаюць дарбара, які наступае на днях. Дарбар — гэта прыдворны прыём, пышнае сьвята, без якога не абыйдзецца ні адзін раджа, хан або ўладар Індыі. На дарбары, звычайна, адбываецца суд, і здараецца, што хан аддае загад вызваліць каго-небудзь з зьняволеных.

Не магу сказаць, праз колькі дзён пасьля майго пасяленьня ў падвал наступіў нарэшце дзень дарбару. Зьняволеныя былі раскуты і выведзены на пыльны двор цытадэлі. Яны стаялі горбячыся і жмурачы аслабеўшыя вочы ў нязносным раньнім сьвятле. Я выйшаў апошнім, напружана ўдыхаючы рэзкую сьвежасьць паветра.

Нас акружыў з барабанным боем атрад салдат з туземным афіцэрам на чале, меўшы выгляд папугая з парабелумам і крывой срэбнай шаблей каля поясу.

— Стройся ў рады! — скамандаваў ён па-пэрсыдзку.— Мусульмане, радуйцеся: вы сёньня ўступаеце ў цень сьвятлейшага крыла гамаюна! Няверныя, дрыжыце: сёньня благаслаўляе вас прасьветлае крыло гамаюна! Вас, паганцы, граза народу, князь князёў, магутнасьць поўдня Сейд-Шыр Багадур-Хан, валадар Канджута, і яго отпрыск, пучок на магутным дрэве месяцападобны капарыс, сьвятлейшы Міраман-Мірза, насьледнік трону, зрабіў ласку дапусьціць сваіх нявольнікаў перад свой дарбар. Сьпяшайцеся, нягоднікі! Марш!

— Дама-ікбалу-хум! (Няхай працягнецца іх шчасьце!) — закрычалі зьняволеныя.

Канвой самкнуў рады і цэрэмоніяльным крокам пагнаў наш абадраны атрад да палацу хана.

Палац хана стаяў на высокім насыпаным кургане, фонам якога былі зьзяючыя сьнегамі цёмныя вышыні Каракаруму. Вакол палацу былі разьбіты густыя пладовыя сады, дзе, гледзячыся ў штучныя вадазборы, па дрэвах лёталі тлустыя сінія паўліны з крыкамі, напамінаючымі прыціснутае мяўканьне катоў. Над зьмятым дзярном былі разасланы стракатыя кашарскія шатры, на якіх сядзелі індусы-музыканты з лілёвым знакам касты на ілбе, разьдзіраўшыя і піліўшыя свае дзікія інструманты, падпяваючы ім пісклівым фальцэтам.

Нас увялі на шырокі квадратны двор. Па куткох двара на каляровых дрэўках разьвяваліся зялёныя і белыя сьцягі, над якімі быў расьцягнут абавязкова патрэбны брытанскі сьцяг. Зямля была пакрыта дыванам далікатнага і складанага ўзору, гаварыўшага аб старыне. Гэта быў «дарбаржа» — прыймовы двор хана.

Нас пакінулі на ганебным, паводле ўсходняга разуменьня, месьце каля брамы, дзе праходзілі тоўстыя канджуцкія чынушы, пагардліва паднімаючы полы вопраткі, каб не зачапіць нас. Увайшоўшы ва двор, яны, аднак, раптам трацілі сваю важнасьць, прыштурхоўваючыся да асобы хана.

Сам хан, які сядзеў пасярод двара на раззалочаным венскім крэсьле, меў выгляд тлусты, станоўчы і добрадушны. Ён быў апранут у Прадыцыйнае «вальгані» — доўгую шоўкавую сарочку, на якой спляталіся якіясьці ўзоры з залатых нітак, аздобленыя мутна-крывавымі рубінамі. Цюрбан яго, закручаны прыдворным вязальнікам чалм, быў пышна і далікатна ўзьбіт і горда блішчэў доўгім індзюшыным пяром, уткнутым у самы яго верх. Прыслухоўваючыся, можна было разабраць ято сіпаты басок, расказваючы нешта на ломанай англійскай мове. Побач з ім сядзела некалькі англічан. Я разглядзеў сярод іх канджуцкага рэзыдэнта і нейкую крывабокую даму ў бальнай вопратцы, штомінутна падносіўшую да носа лёрнэт. Яна вельмі ўважліва глядзела на зьняволеных. Мабыць у нас быў надзвычайна прыгожы выгляд. Асабліва эфэктны былі зьедзены наскурнымі балячкамі стары і варят індус, які кідаўся на зямлі ў гістэрычным прыпадку.

Дарбар быў у разгары, адбывалася цэрамонія прадстаўленьня да чынаў і нагародаў. Апавяшчальнік зычна трубіў у рот і адзін за адным да хана падыходзілі дагодлівыя барадачы, цалаваўшыя яму руку. Цэрамоніймэйстэр безадкладна падхопліваў узнагароджанага і накідваў яму на плечы танны бязевы халат — падарунак хана. Атрымаўшы дар, закочваючы вочы адыходзіў, нібы адчуваючы надзвычайнае шчасьце. Затым ізноў раздаваліся трубы, білі і пілілі музыканты, і новы шчасьлівец падыходзіў да плецёнага венскага трона хана. У гадзіну дня хан са сваімі блізкімі накіроўваўся ў палацавую мячэць. Зьняволеныя засталіся на месцы, робячы выгляд, што моляцца.

Затым двор дарбара ізноў напоўніўся ханскай чэлядзьдзю.

Хан увайшоў стомлены і пагрузьнеўшы, абціраючы рукавом потны твар. Шэпчучы і заікаючыся, да яго падляцеў цэрамоніймэйстар і зараз-жа ізноў адляцеў, адасланы лёгкім узмахам ханскай рукі.

— Дзіва (суду) ня будзе,— аб’явіў ён па-пэрсыдзку (гэта лічылася, як відаць, самым што ні ёсьць лепшым пры канджуцкім двары),— хан адмяніў суд. Зьняволеныя зьвернуцца ў турму. Хан зажадаў пакінуць іх на міласьці алаха.

Начальнік канвою павярнуўся да нас, у той-жа час пажыраючы вачыма хана. Ён не рашаўся павесьці нас не прадставіўшыся хану. Ён разьлічваў у гэты дзень атрымаць узнагароду за верную службу. Цэрамоніймэйстар прыйшоў да яго на выручку.

— Стойце,— сказаў ён,— прывядзіце злачынцаў на паклон.

Начальнік аддаў загад, і натоўп, блытаючыся і штурхаючыся, накіроўваўся ў глыбіню двара. Я ішоў, сьціснуты дзьвума старымі забойцамі.

Англічане нерашуча рушыліся нам насустрач.

Пан Дзьюрэньці, здавалася, толькі цяпер мяне заўважыў.

— Што гэта такое,— сказаў ён,— гэты чалавек тут? Ніколі нельга разьлічваць на тое, каб хан выслухаў вас уважліва. Для чаго ён адмяніў суд на сёньнешнім дарбары? Шкада. Трэба было-б каб канджут адказаў на пошукі суседзей, аб якіх ня сказана ў догавары. Прыдзецца яго адлравіць з оказіей субалтэрн-афіцэра... Бірк!

— Але, сэр,— адгукнуўся малады сьветлавокі афіцэр, стаяўшы за яго сьпіной.

— Вы зьявіцеся да мяне праз паўгадзіны ў рэзэндэнцкае бунгало.

Дарбар быў скончан. Я ізноў — на апошнюю ноч — быў адпраўлены ў падвал, закут у калодкі; бяз сну і адпачынку праваляўся на гнілой турэмнай саломе. На гэты раз, як відаць, уся гэта «гісторыя з географіяй» пагражала блізкай разьвязкай. Раніцою наступнага дня я стаяў перад невялікім караванам, каля якога вазіліся, цёмнатварыя салдаты ў пурпурных чалмах.

Гэта быў атрад салдат-раджпутаў, пад камандай учарашняга маладога афіцэра. Убачыўшы мяне, ён прыветна памахаў мне рукой.

— Алё, як вы жывеце? — крыкнуў ён па-англійску.— Вы спрытны малы. Я думаю, мы з вамі ня будзем сварыцца ў дарозе. Мы памірымся на тым, што я ня буду распытваць аб вашай ігры. Я ня выведка, а салдат.

Ён паглядзеў на мяне з павагай і смутнай прыемнасьцю. Як відаць, рэзэдэнт у сакрэтных інструкцыях нагаварыў гэтаму афіцэрыку ўсякай недарэчнасьці аб маім важным політычным значэньні.

— Я вырас у Калькуце,— прадаўжаў ён.— Тут я год, але ніколі не дазваляў сабе апускацца, як гэтыя нікчэмныя пенджабскія чыноўнікі. Я галюся кожны дзень і выпісваю сабе кіцелі непасрэдна з Карачы, таму што я служу не з-за заробку. Мой дзядзька — чалавек старой складкі — гэта патрабуе. Пошта вельмі спазьняецца. Мне 23 гады.

Я адказаў неразборлівым мыканьнем, але гэта яму не перашкаджала, сьпяшаючыся і падганяючы салдат, накладаўшых клункі ка доўгавухага пегага мула, бясперастаньня прадоўжваць сваю гутарку.

— Я вязу з сабой увесь мой багаж. На выпадак, калі мне больш не давядзецца вяртацца. Вам дадуць прыгожага каня. Раз вы мой арыштант, я павінен аб вас клапаціцца. Хіба ня так? Я загадаў прывязаць да вашага сядла адзін з сваіх клункау. Яны не зьмяшчаюцца на муле. Тхель, тхель!

Гэтыя выклікі датычыліся сіпаяў, якія ў адзін момант паўскаквалі на коняй. Мы рушыліся. Караван субалтэрна Бірка, ці «паштовы ланцуг», як кажуць у горнай Індыі, складаўся з двух мулаў, шасьці коняй, якія рухаліся ланцугом. Уперадзі і ззаду майго каня ехалі салдаты, спакойна перагаварваючыся і штомінутна сьплёўваючы бетэль на дарогу. У караване быў сьвяточны настрой. Усе прылічаныя да яго салдаты назаўсёды пакідалі Канджут. А гэта ня жарты — распрашчацца з гэтай бруднай дзіркай. Да таго-ж салдаты былі індуісты і ня ладзілі з мусульманскім насельніцтвам рынку. Я таксама адчуваў сябе надзвычай добра, «я гледзячы на тое, што ў канцы гэтага шляху я не чакаў нічота добрага. Перш за ўсё я быў на свабодзе. Лепш што ўгодна, чым гэты пракляты падвал.

Мы ехалі берагам ракі Канджут, па глыбокай урадлівай лагчыне, зялёнай прасекай адыходзіўшай у гарачыя скалы. На мулах, прыбраных фэстонамі і шнуркамі, брынкалі клункі. Салдат, які ехаў уперадзі мяне, уздыхнуў і зацягнуў крыклівую незразумелую песьню на нейкі сумны мотыў.

— Гэту песьню сьпяваюць грузчыкі ў калькуцкім порце,— сказаў мне субалтэрн,— нешта нібы сьпяваньне быка на бойні. Гэта гымн богу Індрэ. Ашуканцы яго ўяўляюць сабе падобным на бэнгальскага «бабу». Разьбіраеце?

Я прыслухаўся да слоў. Яны былі на знаёмай мне мове. Салдат сьпяваў:

Рух каравану падобен быў-бы, бадай, на прагулку, калі-б няраўнасьць яго ўдзельнікаў, з якіх адзін быў нявольнікам, а другія — яго вартаўнікі. Дзьмуў лёгкі вецер, дапамагаўшы пераносіць дзённую гарачыню. Коні і мулы ішлі прыемнай рысьсю. Іншы раз я даваў шэнкелі каню, і мы гналіся навыперадкі з адным з канвойных па спадзістай кручы.

Увечары з гор папаўзьлі туманы і мокрыя цені. Стала халаднавата. Зьнікла сонца, сьвет стаў шчыльным і цёмным; засьвяціліся зоркі; жабы-сьвістуны ў чаротах завялі свае мэлёдыі; паказаўся месяц. Месяц зацягнула хмарамі; стала цёмна, як у студні. Мы ехалі, згрудзіўшыся і ня бачачы адзін аднаго. Недзе на ўзгорках забрахаў шакал, усхліпваючы і насьміхаючыся над намі. Дарога кудысьці зьвярнула, і з усіх бакоў надыйшлі дзіўныя, нязграбныя велічы. Мы прыехалі ў цясьніну.

— Тхель, Тхель! — крычаў у цемнаце Бірк, стараючыся захаваць парадак каравану.— Дзе дарога ў рабат (ваенны пост на горнай дарозе)? Я пасаджу пад арышт правадніка. Дзе мы?

— Саіб, — адказваў нехта,— ганіце караван. Вашу сварку пачуюць дрэнныя людзі, чужыя людзі, якія жывуць тут... Тхель, тхель!

Гэты голас пасьля аднекуль са змроку і абарваўся таксама раптоўна, як пачаўся. Можна было падумаць, што гаварыўшы захлябнуўся ці праваліўся ў ноч. Коні навастрыліся і захраплі, брыкаючыся і штурхаючы адзін аднаго клубамі. Андекуль уперадзе, з усіх бакоў раздаўся цяжкі воўчы вый. Я пачуў бязладную страляніну. Салдаты стралялі ў паветра, не разьбіраючы кірунку.

— Парадак! Парадак! — надрываўся субалтэрн-афіцэр.

Яго ніхто ня слухаў. Коні з пужлівым іржаньнем забіліся і сталі рвацца, стрымліваемыя натужнымі крыкамі салдат, цягнуўшых павады.

Я адпусьціў повад, і конь паляцеў кудысьці ўверх, па нябачанай воку сьцежцы, ламаючы сухія кусты і скідваючы каменьні па дарозе. Воўчы вый раздаўся амаль над самай маёй галавой.

— Дзе конь рускага? — у апошні раз пачуў я голас Бірка, ішоўшы здалёку і зьнізу.

Раздаўся залп, і па-новаму, злосна завылі ваўкі. Мой конь, цяжка і няроўна дыхаючы, кінуўся ўверх па адкосу, зрываючыся, коўзаючыся капытамі. Увесь адкос быў завален каменьнямі, якія хутка засланілі мяне ад атраду.

Крыкі і стрэлы сталі чуваць глушэй. Зажурчэла вада нейкай крыніцы, якая выбівалася з-пад каменьняў, захлюпала вада, заструілася пад нагамі каня, і ён, храпучы, спыніўся. Далей, як відаць, дарогі ня было. Я асьцярожна зьлез, пашчупаў рукамі вузкі, як шчыліна праход, дзе з шумам працякаў ручай. Тут, бадай, я мог-бы прайсьці пехатой. Я адвязаў падпінак сядла і скінуў яе ў ваду. Тое самае я зрабіў з халатам, для таго, каб прысьледвальнікі маглі дапусьціць, што я скінуўся ў гэтай начной скачцы ў бяздоньне. Затым я зьняў мяшок з харчамі, схаваны ў пераметнай сумцы кожнага каня каравана, і, прыкруціўшы яго да сьпіны, пачаў узьбірацца ў гару па руслу халоднага ручаю.

Я ішоў па пояс у вадзе, хапаючыся за вострыя каменьні і разьбіваючы каленьні ў кроў. Я ня ведаў, колькі гадзін гэта цягнулася. Мне стала холадна. Я бег, падаў, уставаў на ногі, падаў, поўз на чацьвярэньках над ручаём, зрываўся, падаў і ўвесь час рухаўся ўверх. Нарэшце ручай скончыўся. Каля вытоку яго кіпеў бурлівы ключ. Я апынуўся на нейкай палянцы, пакрытай мяккай травой. Блізка забрахалі сабакі.

Уначы непраходнай чарнатой цямнелі дрэвы. Тут быў пасёлак раскіданы, які грамазьдзіўся вузлаватымі каменьнямі і ценямі садоў да вялікай гары, засьцілаўшай палову начнога неба. Побач са мной і ўперадзе заліліся азьвярэлыя сабакі. Са змроку залапаталі разбуджаныя галасы. Мне здалося, што гавораць на таджыкскай мове.

— Што там за лай? — данеслася да мяне старэчае бурчэньне.— Ах, божа, што за новыя госьці.

— Памажыце! — закрычаў я ў адказ.— Адганіце сабак! Прыдзіце на дапамогу!

На мой покліч у гары, проста перада мной, адчыніліся дзьверы, і я ўбачыў уваход у пяшчэру, асьветленую ўторкнутымі ў зямлю чорнымі лучынамі. У пяшчэры сядзелі і паўляжалі нейкія людзі. Гэта было ўбогае памяшканьне паўдзікіх горцаў, астатняя ступень у тым кругу выраджэньня, якое заканчвалі плямёны, загнаныя ў горныя нетры Індыі.

Я зрабіў крок наперад. У твар мне пахнула салодкім і прыкрым пахам. Падлога пяшчэры была заслана разарванымі зьвярынымі скурамі. Пасярод, на каменным ачагу, тлелі вуглі. Паветра было поўна жоўтага дыму, і я адразу ня змог нават разабраць, колькі чалавек сядзела і ляжала на падлозе. Яны курылі опіум.

Разьбіты, стомлены, я кінуўся на зямлю пяшчэры.

— Я — падарожнік. Мой конь і клунак уваліліся ў ваду,— сказаў я па-таджыкску.— Я з далёкіх месц. Еду на Памір. Заблудзіўся ў горах. Дапамажыце мне. Заўтра я пайду далей.

Усе маўчалі. Гэтыя людзі глядзелі на мяне, і я ня мог зразумець па іх тварах, ці было гэта маўчаньне варожым ці прыяцельскім. Затым адзін з ляжаўшых на зямлі, рэдкабароды стары сказаў мне, выскробваючы перагар з опійнай трубкі:

— Ты заблудзіўся? Для чаго на табе жоўтая сарочка, адзеньне палонных? Для чаго на нагах чырвоныя кругі, сьляды калодак?

Я не адказваў.

— Ты не абмануў нас,— прадаўжаў стары,— хто-б ты ня быў, нам усёроўна. Мы не пашлем цябе да праклятых салдат канджуцкага хана. Ён наш вораг. Ён адабраў нашу зямлю, спрадвечную зямлю індыйскіх таджыкаў, загнаў нас у горы. Ты хочаш на Памір? Мы дамо табе правадніка. Ці ёсьць у цябе грошы?

Я адмоўна паківаў галавой.

— Нічога няма ў мяне,— сказаў я,— у мяне ёсьць толькі запас яды на дарогу.

Я разьвязаў мяшок, які я зьняў з каня. У сярэдзіне ляжаў нейкі чамаданчык. Чорт вазьмі! ў цемнаце я зблытаў мяшкі пераметнай сумкі і захапіў пакунак субалтэрн-афіцэра. Гэта быў маленькі чамаданчык, дзе ляжалі люстэрка, шчоткі і залаты брытвенны набор выслаўленай лёнданскай маркі «Фрэнсіс Дэйк».

Бедны субалтарн Бірк! Як ён павінен быў праклінаць мяне, калі толькі ён ня трапіў на вячэру ваўкам! Яму не давядзецца галіцца да самага Пешавару. Во, гэтыя цырульні ўсходніх гарадоў, дзе голяць бяз мыла, плююць на лязо і, усунуўшы ў рот свой брудны і смуродны палец, адцягваюць губу чыстакроўнага брытанца.

Раніцой, абходнай сьцежкай, я ізноў набліжаўся да граніцы.