ДзесяцЬ Бітвау

Бітва на Сініх Водах

У 1223 годзе на рацэ Калцы пры паўночным узбярэжжы Азоўскага мора адбылася першая сутычка аб' яднаных усходнеславянскіх і палавецкіх войскаў з татара-мангольскімі ордамі. Крывавая сеча скончылася паразай хаўруснікаў. У высокую стэпавую траву ляглі і дружыны з беларускіх княстваў. Праз 14 гадоў Бату-хан выніпгчыў Разанскую зямлю, а ў 1240 годзе захапіў і Кіеў. Пачаўся татара-мангольскі прыгнёт, які доўжыўся ў Масковіі амаль два з паловай стагоддзі. Прыхадні з далёкіх азійскіх стэпаў спрабавалі захапіць і Беларусь. Але нашыя прадзеды паспелі згуртавацца, утварыўшы моцнае гаспадарства — Вялікае Княства Літоўскае. Да таго ж яны прайшлі суровую баявую школу ў змаганнях з рыцарамі нямецкіх манаскіх ордэнаў. Таму захопнікі былі спыненыя на Палессі і пад Смаленскам.

Калі наша дзяржава ўзмацнілася, яна распачала экспансію на суседнія абшары. Увагу князёў найперш прыцягнулі ўрадлівыя землі Украіны, што плаціла цяжкую даніну татара-мангольскай Залатой Ардзе. Да таго ж там жыло адзінавернае хрысціянекае насельніцтва, блізкае беларусам па мове.

Увосень 1362 года вялікі князь Альгерд, сабраўшы войскі, пераправіўся на правы бераг Прыпяці. Па дарозе на поўдзень да яго далучыліся з сваімі дружынамі сыны наваградскага князя Карыята. Яны валодалі землямі на паўночным захадзе Украіны і таксама былі зацікаўленыя ў аслабленні татарскага панавання. Мінуўшы Канеў і Чаркасы, войскі выйшлі да ракі Сінюха (Сінія Воды). Гэта левабярэжны прыток Паўднёвага Буга. Там, як піша летапісец, «указалася ім у полю вялікая арда з трыма царыкамі, на тры абозы раздзеленая». Гэта былі татары, якія тады валадарылі ў Крыме, на Паўночным Прычарнамор'і і ў Падольскай зямлі. На чале іх былі ханы Кутлубуга, Качубей і Дзімітр.

Летапісныя звесткі не даюць дакладнага ўяўлення пра размяшчэнне татарскіх войскаў. Але трэба меркаваць, што яны размясціліся паводле свайго даўняга звычаю, заведзенага яшчэ вялікім палкаводцам і заваёўнікам Чынгіз-ханам. Наперадзе ў ардынцаў мусіў знаходзіцца авангард спрактыкаваных лучнікаў на конях. Яны пачыналі імклівую атаку, у часе якой засыпалі праціўніка хмарамі стрэлаў. Вострыя дзюбы гэтых стрэлаў забівалі вершнікаў, ранілі Ды Альгерд добра ведаў гэтыя хітрыкі. Убачыўшы, што ардынцы ўжо гатовыя да бою, ён паставіў свае войскі ў шэсць палкоў-гуфаў. Ён умацаваў флангі і выставіў авангард, «абы іх татары танцамі звыклымі агарнуці і стрэламі шкодзіці не маглі».

Бітва, як звычайна, пачалася наскокам вершнікаў татарскага авангарду, якія «град жалезны з лукаў… густа пусцілі». Але першы варожы націск не прынёс вялікай шкоды нашаму ваярству, дзеля яго «параднага ўшыкавання і прудкага расступання». Магчыма таксама, што беларускія ваяры шчыльна прыкрыліея шчытамі, утвараючы вядомую яшчэ з антычных часоў «чарапаху». Адна іхных коней. Зрабіўшы сваю справу, лучнікі разварочваліся і прапускалі наперад другую хвалю лёгкаўзброенага авангарду, якая ўразалася ў прарэджаныя шыхты праціўніка.

Калі ж вораг быў шматлікі і вытрымліваў націск, гэтыя вершнікі паварочвалі і рабілі выгляд, што ўцякаюць. Разгарачаны «ўдала» пачатай бітвай праціўнік звычайна кідаўся наўздагон у прадчуванні блізкай перамогі. I тады татарскі авангард, завабіўшы пераследнікаў у глыбіню сваіх баявых парадкаў, расступаўся. Ён такім чынам адкрываў шлях для атакі цяжкаўзброенай конніцы, якая складала асноўную моц ардынскіх сціжмаў. Загартаваныя ў шматлікіх сечах вершнікі ў жалезных панцырах і шаломах пускалі ў справу сякеры, шаблі, дзіды. Адначасова лягчэйшыя татарскія загоны ахоплівалі флангі праціўніка, заходзілі з тылу, стараючыся абкружыць. Калі такая тактыка спрацоўвала, вораг звычайна выбіваўся дарэшты, як тады казалі, у пень. часова Альгерд паслаў нашую конніцу «з копіямі і шаблямі» ў імклівую сустрэчную атаку. Гэтая атака была падтрыманая знішчальнай стралянінай наваградцаў з нязвыклых для стэпавікоў кушаў-арбалетаў. Выпушчаныя з іх стрэлы з цяжкімі жалезнымі дзюбамі-бэлтамі ляцелі значна далей, чым з звычайных лукаў. Яны лёгка прабівалі ахоўнае татарскае ўзбраенне, нават і жалезнае.

Такім магутным націскам праламалася «чало» ардынскіх парадкаў. Тым часам былі нанесеныя і флангавыя ўдары. Татарскія шыхты змяшаліся «як снапы ад раптоўнага ветру». Стэпавікі пачалі ўцякаць, засцілаючы трупамі палі і рэкі. Ляглі на пабаявішчы ўсе ардынскія «царкі», шмат знаці. У рукі пераможцаў трапіла і вялікая здабыча — статкі жывёлы, вярблюды, абозы з дабром.

У выніку гэтай перамогі ды іншых поспехаў Альгерда паўднёвыя межы нашай дзяржавы перасунуліся з Кіеўшчыны — Прыкарпацця да дняпроўскіх парогаў. У абсягі Вялікага Княства былі ўлучаныя болынасць земляў, заселеных украінскім земляробчым насельніцтвам, шматлікія вёскі і гарады. Беларуская конніца выйшла нават на берагі Чорнага мора ў вусцях Дняпра і Буга.

Разгром татараў на Сініх Водах паклаў канец болын як стогадоваму панаванню іх ва Украіне, распачаў вызваленне Усходняй Еўропы з-пад ардынскага прыгнёту.