GƏNCƏ FOLKLORU ANTOLOGİYASI 1-Cİ KİTAB. GƏNCƏ FOLKLORU

Saç bığıma

Düzəydim.

Saç bığım qatar-qatar,

Üstündə

Oğlan yatar,

Oğlanın əl yaylığı,

385

Ucunun zər yaylığı.

Oğlan mənə

Bir qızıl alma,

Mən oğlana

Can bağışlaram.

DIMBILI KİŞİ TAR ÇALIR

Dımbılı kişi tar çalır,

Arvadı qarmon çalır,

Uşaqları oynayır,

Qonşuları əl çalır.

MƏMMƏDALI

Məmmədalı,

Çal qavalı.

-Kim oynasın?

-Gülzar qarı.

QARĞA QAR İSTƏR

Qarğa qar istər,

Qəhrəman arvad istər,

Arvadı tuman istər,

Tumanı da pul istər.

KEÇƏL

386

A keçəl, haran yaxşıdı,

Dağdan aran yaxşıdı.

Başın keçəl, gözün kor,

Bə sənin haran yaxşıdı?

Keçəl, keçəl, noxudu keçəl,

Ayran içər, kəndə qaçar.

Oxloy atar,

Gözünə batar.

YAĞIŞ YAĞAR

Yağış yağar,

Nəm çilər,

Qapını kəsər

Elçilər.

Anam deyər:

-Qoy verək.

Dədəm deyər:

-Qoy görək.

Ay dili qurumuş nənə,

Bir sən də dillən görək.

TÜKƏZBAN YATIR

Tükəzban yatır,

Qız demə qatır.

Xor-xor xoruldar,

Gur-gur guruldar.

Gözləri miş-mişi,

Yanağı bişmişi.

MAŞIN GƏLİR

387

Maşın gəlir dalbadal,

Ay ana, mənə arvad al,

Arvad olmasın,

Qız olsun,

Əli-ayağı

Düz olsun.

ÇƏKMƏÇİLƏR ÇƏKMƏ TİKİR

Çəkməçilər çəkmə tikir,

Sapı burur, mumda çəkir.

Deşir gönü bizlər ilə,

Taxır sapı belə-belə.

Çəkməyə bir qəlib salır,

Ağac mıxa gönə çalır.

Çəkicini alır ələ,

Mıxı döyür belə-belə.

A XALA, XALA

A xala, xala,

Xaldırına,

Bir tuman tikim

Baldırına,

O da qalmış

Andırına!

DAYI

388

Dayı, dayı,

Daylaqlıyım,

Səni minim,

Oynaqlıyım.

TARİX DƏRSİ GƏLƏNDƏ

Tarix dərsi gələndə,

Sinifə düşdü vayvələ

Müəllim dedi:

- Dur söylə,

Söyləməsən bir şillə.

Şillə yaman şartdadı,

Güllə kimi partdadı.

ALIQ-BALIQ OLAYDIM

Alıq-balıq olaydım,

Bankalara dolaydım,

Təzə müəllim gələndə,

Başıma papaq qoyaydım.

SİM, SİM, SİMGİLƏ

Sim, sim, simgilə,

Gedirdim nənəmgilə.

Tuflimi geyim getdim.

Anama dedeim getdim.

389

Tuflimin içi qırmızı,

Ölürəm, a doxtur qızı.

Əli dayı isti suda boğuldu,

Ö, ö, ö, …

Fatma nənə

Axtarmaqdan yoruldu,

Vay, vay, vay…

OTURUB TİKİŞ TİKİRDİM

Oturub tikiş tikirdim,

Üç iynəmi itirdim.

Birdən qapı döyüldü,

Elə bildim anamdı,

Açdım gördüm siçandı,

Siçana bir təpik vurdum,

Getdi dəydi divara,

Divardan bir qız çıxdı,

Adını qoydum Tamara,

Tamara, Tamara, tat qızı,

Erməni saldat qızı.

Tamara mindi maşına,

Çıxdı dağın başına,

Oğlanlar əsgər gedir,

Kül qızların başına!

390

ÜŞÜDÜM HA ÜŞÜDÜM

Üşüdüm ha üşüdüm,

Dağdan armud daşıdım,

Armudumu yedilər,

Mənə cühüt dedilər,

Cühütçunun arvadı

Tumanına qığladı.

O KÜRƏYİ VER MƏNƏ

- O kürəyi ver mənə.

- Neyləyirsən, ay bala?

- Ev tikirəm, ay nənə.

- Evi neynirsən, bala?

- Gəlin gətirrəm, nənə.

- Gəlin kimin qızıdı?

- Həsən bəyin qızıdı.

Ağıllıdı, kamallıdı,

Bəy oğlana nişanlıdı.

Getdik qızı görməyə,

İtləri var hürməyə.

Dədəsi köpək oğlu

Çıxdı bizi döyməyə.

Anası yaxşı arvad

Şəkərbura bişirdi.

Yedik-içdik,

Durduq qaçdıq.

391

SANAMALAR

ƏL-ƏL ƏPƏNƏK

Əl-əl əpənək,

Əldən çıxdı kəpənək,

Kəpənəyin yarısı,

Yumurtanın sarısı.

- Əmi, hara gedirsən?

- Qarabağa gedirəm.

- Qarabağda nəyin var?

- Bir oğlum var bir qızım.

- Qızının adı nədi?

- Fatma,

Yerində şıllaq atma.

Yeddi xoruz, bir fərə,

Fatmanı verdim ərə.

BİR - İKİ

Bir, iki, üç, dörd, beş,

Altı, yeddi, səkkiz, doqquz, on,

Arabaya qon.

Arabanın təkəri,

İstanbulun şəkəri,

Hop-hop,

Qızıl top.

392

ÇIXDIM ÇİNAR BAŞINA

Çıxdım çinar başına,

Baxdım üzük qaşına.

Üzük qaşı laxladı,

Verdim anam saxladı,

Anama qurban olum,

Yarı qonaq saxladı.

PİŞİYİM

Pişiyim, pişiyim, puş başı,

Pişiyim yeyər döş başı,

Döş başı yağlıcadı,

Bazarda ballıcadı,

Bazar getdi oduna,

Qarğı batdı buduna,

Qarğı deyil, qamışdı,

On barmağım gümüşdü.

Gümüşü vurdum itirdim.

Gürcüstana yetirdim,

Gürcüstanın atları

Məni gördü kişnədi.

- Ay at, niyə kişniyirsən?

- Arpa üçün kişniyirəm.

- Arpanı hardan alaq?

- Xanın qızından.

Xan qızı zili toxur,

İçində bülbül oxur,

Bacadan baxdım, işıqdı,

Taxçalar dolu qaşıqdı.

A qart, yanın burcutma,

Qızın mənə aşıqdı.

393

PORTAĞALI SOYDUM

Portağalı soydum,

Dil ucuna qoydum,

Min bir oyun uydurdum,

Duma, duma, dum,

Qırmızı don,

Sarı limon,

Luka-tuka bitməz,

Yara-yara itməz,

Fatmacık,

Çık-çık-çık …

Sən bu oyundan

Çıx!

ƏKDİM NOXUD

Əkdim noxud,

Bitdi söyüd,

Yarpağı da şabalıd.

Şabalıdı bəsləmişəm,

Noxudları səsləmişəm,

Neçə rəqəm istəyirsən?

De!

ODUR – BUDUR

Odur-budur,

Gombulların

Böyüyü budur.

394

LAMPANI QOYDUM ORTAYA

Lampanı qoydum ortaya,

Günortadan günortaya.

Həbil,

Bübül,

Çıx!

EKKİDİ – BEKKİDİ

Ekkidi-bekkidi,

Çıkıdı be,

Abyl-fabyl,

Dumane.

Ek-bek,

Bulum-bek,

Navş!

DOVŞAN

Dovşan gedir yol ilə,

Cibi dolu pul ilə.

- Dovşan pulu neynədi?

- Saqqız alıb çeynədi.

- Kül dovşanın başına,

Kələm alıb yemədi,

395

EKLİ – MEKLİ

Ekli-mekli,

Şam şariki,

Dolma, xiyar, aş,

Axşama bozbaş,

Dal qapıdan girməliyəm,

Müdürə salam verməliyəm,

Ka-ran-daş,

Götür özünə bir yoldaş!

İYNƏ - İYNƏ

İynə, iynə

Ucu düymə.

Bəli-bəli

Bətir keçi.

Qoz ağacı

Qotur keçi.

Yırtıl, yırtıl,

Su iç, qurtul!

MOTAL - MOTAL

Motal, motal,

Dərzi motal.

Qıl atar,

Qaymaq tutar.

Ağ quşum

396

Ağarcığım,

Göy quşum

Göyərçinim.

Əmim oğlu,

Üzü bığlı

Vur nağara,

Çıx qırağa!

BİR - İKİ

Bir-iki

Bildirki,

Üç-dörd

Qapını ört.

Beş-altı

Daş altı.

Yeddi səkkiz

Firəngiz,

Doqquz-on

Qırmızı don.

BİRİ BİRƏ

Biri birə,

İkisi yerə.

Üçü üzük,

Dördü döşək.

Beşi beşik,

Altısı alma,

Yeddisi yemiş,

Səkkizi sərçə,

397

Doqquzu donuz,

Onu oraq.

Gəlin gedək

Nənənin evini yaraq.

ƏKİL - BƏKİL

Əkil-bəkil quş idim,

Divara qonmuş idim.

Divarın ağacları

Dən gətirib quşları.

Çəpər çəkdim, yol açdım,

Qızıl gülə dolaşdım.

Bir dəstə gül dərməmiş

Nənəm gəldi, mən qaçdım.

ZƏHRƏ - ZİVEYDƏ

Zəhrə, Ziveydə,

İkisi bir öydə.

Zəhrə dalaşdı,

Ziveydə qaşdı,

Barıdan aşdı.

İtlər hürüşdü,

Kişilər gülüşdü.

BARMAQLAR

Baş barmaq,

398

Başala barmaq.

Uzun hacı,

Qıl turacı,

Balaca bacı.

Bu vurdu,

Bu tutdu,

Bu bişirdi,

Bu yedi,

Vay, bəbəyə qalmadı.

OKKUDU, BUKKUDU BİLMİRƏM

Okkudu, bukkudu bilmirəm,

Laləni dindirmirəm.

Lalə yaman forsdudu,

Pişiklərin dostudu.

O ÇAYNİKƏ, BU ÇAYNİKƏ

O çaynikə,

Bu çaynikə,

Dımbılı qız.

Səni verim

Nəçənniyə,

Dımbılı qız.

Nəçənnik də saxlamasa,

Min maşina,

Gəl öymüzə,

Dımbılı qız.

399

UŞAQ OYUN NƏĞMƏLƏRİ

A TƏRXANA – TƏRXANA

A Tərxana-Tərxana,

Al di məni arxana!

Göydə nə var?

- Göy muncuğu.

Yerdə nə var?

- Yer muncuğu.

Adın nədi?

- Tərxana.

Al di məni arxana!

O QARA QAZAN DOLDUMU

O qara qazan doldumu?

- Doldu da, boşaldı da!

Anan saçını yudumu?

- Yudu da daradı da.

Hansı qızını ərə verirsən?

- Balaca qızı ərə verirəm.

Oğlan evi gəldimi?

- Gəldi də, apardı da.

Toynan gəldi, tütəknən ?

- Toynan da, tütəknən də.

Anan nə qədər pul qoyub?

400

- Bir abbası pul qoyub.

Bir abbasını verək,

Gəlini geri göndərək.

QIY QILINCIM

Qıy qılıncım,

Qıyma qılınc!

Ox atdım,

Oğru tutdum.

BƏNÖVŞƏ

Bənövşə?

- Bəndə düşə!

Bizdən sizə kim düşə?

- Adı gözəl, özü gözəl

Lalənin özü düşə!

Ala qapı, qara qapı,

Tez gəlin, uşaqlar!

GÖZ BAĞLAYICI

Alma desəm açarsan,

Armud desəm açmazsan.

Alma saraldı,

Gözüm qaraldı.

401

YANILTMACLAR

Ay axır çərşənbə axşamı, gəlmişəm səninlə

çərşənbələşəm. Çərşənbələşsən də çərşənbələşəcəyəm,

çərşənbələşməsən də çərşənbələşəcəyəm.

Yetişmiş yemişi yetim yemiş.

Bu dükcə cüt-cüt dükcə, üç cüt dükcə.

Dadaş dayı damın dalındakı danaları dama doldur.

Dadaş dayı dədəm deyir dəmiri dəmirə döyməsin.

Dəmiri dəmirə döyəndə dəmir deşilir.

Əlli əl əlli əli əlli dəfə əllədi.

Göy cöngə, gömgöy cöngə, dümgöy cöngə.

Çatı gətir, çay içində çal qatıra çayı çataq.

Cümə axşamı Cümə məscidində Cürə Cabbarın

cübbəsini cüvəllağılar cilvitdilər.

Şikəstə çalan, şikəstəsizləmişəm, şikəstə çal.

Təndirə girdim, sildim-süpürdüm, silkindim çıxdım.

Mollanı əmmamələməlimi, əmamələməməlimi?

Dilim-dilim olasan dedim dilimə, dedi dinməz idim.

Dindirdilər dindim mən.

Səhər saat səkkizdə Səmədova Səkinə saatını sındırdı,

sınıqçıya saldırdı. Sağ ol səni, Səkinə, Səmədova Səkinə.

Səhər saat səkkizdə Səmədova Səkinə səhəngini sındırdı.

Siz Azərbaycanlaşdırıcılardansınızmı?

402

DOLAMALAR

- Deynən qayçı.

- Qayçı.

- Nə var, a qaraçı ?

***

- Deynən pendir.

- Pendir.

- Nişanlını qayadan endir!

***

- Deynən: yeddi.

- Yeddi.

- Nənənin tumanı əldən getdi.

***

- Deynən: bir.

- Bir.

- Birə qəbirinə gir.

***

- Deynən üç.

- Üç.

- İt yalağından su iç.

***

- Deynən doqquz.

- Doqquz.

- Get anannan, dədəni qorxuz.

403

***

- Deynən on.

- On.

- Get divara qon.

***

- Deynən sarımsaq.

- Sarımsaq.

- Kəs səsini, qurumsaq.

***

404

OYUNLAR

ÇİLİNG - AĞAC

Uşaqlar bir uzun, bir kiçik ağac götürürlər. Gödək

ağacın adı çiling olur. Sonra iri dairə çəkirlər.

Oyunda iki nəfər iştirak edir. Uşaqlardan biri

dairənin içində durub əlindəki ağacla çilingi vurur.

Bacardıqca uzağa atır. O biri uşaq yüyürüb çilingi gətirir.

Dairənin içinə atmağa çalışır. Çilingi atanın əlindəki

ağacla çilingi ceri qaytarır. Çiling dairənin içərisinə

düşərsə, oyunçuların yeri dəyişir.

MÜÇÜK

Qoyun dərisini üstündə yun olmaq şərtilə dəmir

manatlıq boyda kəsirlər. Dəridən bir az balaca qurğuşunu

deşib dəriyə bağlayırlar.

Müçüyü ayaqla oynayırlar. Topuğun iç tərəfi ilə

dayanmadan vurub sayırlar. Əgər müçük yerə düşsə, o

biri oyunçunun növbəsi çatır.

BƏNÖVŞƏ

Uşaqlar bərabər sayda iki dəstəyə bölünür. Hər

dəstə özünə başçı seçir. Dəstələr bir-birindən xeyli aralı

dayanır. Uşaqlar əl ələ tutuşurlar. Dəstə başçılarından biri

üzünü o biri başçıya tutub deyir:

405

- Bənövşə!

O biri dəstə xorla cavab verir?

- Bəndələn düşə!

Birinci dəstənin başçısı soruşur:

- Bizdən sizə kim düşə?

Yenə xor cavab verir. Uşaqlardan birinin adını

çəkirlər:

- Adı gözəl, özü gözəl Lalənin özü düşə.

Lalə öz cərgəsindən ayrılıb yüyürə-yüyürə qarşıdakı

dəstənin içinə girir. Oyunçuları biri-birindən aralamağa

çalışır. Əgər cərgəni aralaya bilsə, uşaqlardan birini

götürüb öz yerinə qayıdır. Mühasirəni keçə bilməsə, əsir

düşür. Beləliklə, oyun davam edir. Hansı dəstədə çox uşaq

qalarsa, həmin dəstə oyunun qalibi sayılır.

SİÇAN - PİŞİK

İştirakçılar dairəvi düzülür. Bir-birinin əlindən

möhkəm yapışırlar. Uşaqlardan biri siçan, o biri pişik

olur. Siçan dairənin içinə girə bilməz. Hansı uşaq buna

imkan versə, özü siçan olmalıdır. Dəstə pişiyin

tərəfindədir. Hamı çalışır ki, pişik siçanı tutsun. Siçana

yol verməsələr də, pişiyə yol verirlər.

Əgər pişik özü siçanı tuta bilsə, başqa iki uşaq

siçan-pişik olur.

MOZADAŞ

Bu oyunda iki uşaq iştirak edir. Xırda, yumru bir

daş tapır, buna moza deyirlər. Mozanı böyük bir daşın

üstünə qoyub, aralıdan xətt çəkirlər. Əl boyda yastı daş

406

götürürlər. Bunun da adı löpükdü. Uşaqlardan biri

mozadibi olur, o biri löpük atır. Löpüyü atan xətdən irəli

keçsə, cığallıq eləmiş olur. O biri uşaq tələb edir ki,

yenidən atsın. Löpük mozanı vurub salarsa, mozadibi

gedib gətirməlidir. Yox əgər vura bilməsə, oyunçuların

yeri dəyişir.

Əgər mozadibi mozanı gətirə bilməsə, daşı atan

əlindəki daşla mozanın yerini döyəcləyir, acıq-qıcıq verir:

-

İşlə, canın tərləsin,

Tərləməsə, çərləsin …

Mozadibi mozanı yerinə qoyur, oyun davam edir.

YEDDİ DAŞ

Yeddidaşın oyun qaydaları Mozadaşla eynidir, fərqi

yalnız daşların sayıdır. Burada mozadibi və moza

qoymurlar. Yeddi yastı daşı üst-üstə yığırlar.

GÖZ BAĞLAYICI

Uşaqların sayında məhdudiyyət yoxdur. Nə qədər

çox olsa, oyun o qədər maraqlı keçir. Sanama sanıyırlar,

kim axıra qalsa onun gözünü bağlayırlar. Gözübağlı uşaq

o biri uşaqları əl fəhminə tapmalı və tutmalıdır. Uşaqlar

onun yan-yörəsində durub oynayır, səs salırlar.

Gizlənməyə ehtiyac qalmır. Gözübağlı oyunçu kimi tutsa,

həmin uşaq onu əvəz etməlidir.

407

XAN – VƏZİR

Oyunda beş uşaq iştirak edir. Eyni ölçüdə beş kağız

götürülür. Kağızlara beş ad yazılır: Xan, vəzir, axtarıcı,

vurucu, oğru. Püşk atırlar. Hərə kağızdan birini götürür.

Heç kəs dinmir. Şah kimdədirsə, əvvəlcə o dillənir:

-Axtarıcı oğrusunu tapsın!

Yerdə qalanlar da bu sözü xorla deyirlər. Oğru

səsini çıxartmır.

Axtarıcı bir-bir uşaqların üzünə baxır. Əgər oğrunu

düz tapmasa, şah əmr verir. Vurucu axtarıcını

cəzalandırır. Əgər oğrunu düz tapsa, oğruya cəza verilir.

DALA YAYLIQ ATMA

Oyunçular yerdə dairəvi istiqamətdə otururlar.

Uşaqlardan biri dəsmal götürüb dairə boyunca yüyürür.

Dəsmalı xəlvətcə birinin dalına atır. Həmin uşaq bunu

bilərsə, yüyürüb dəsmal atanı tutur. Birinci uşaq öz

yerində əyləşibsə, oyunçular dəyişir.

QOTURUM SƏNDƏ

Bu oyunda əsas şərt əlini başqasına

toxundurmaqdır. Onda qotur o biri uşağa keçir. O da əlini

bir ayrısına vurur. Beləliklə, oyun davam edir.

GİZLƏNPAÇ

408

Əvvəlcə sanama sanayırlar, kim sona qalsa, gözünü

yumur. Qalanları gizlənir. Gözünü yuman açmamışdan

əvvəl xəbərdarlıq eləyir:

- Açdım qaç,

Gizlən paç.

Gizlənməyən

Yekəbaş.

Gizlənənlər deyir:

- Alma desəm, açarsan,

- Armud desəm, açmazsan.

Gözünü yuman uşaq yenə qışqırır:

-Alma saraldı,

Gözüm qaraldı …

Gizlənənlər alma deməsələr, göz yumanın gözünü

açmağa ixtiyarı yoxdu. Uşaqlar yerini bərkidəndən sonra

biri deyir:

- Alma, alma!

Yuman gözünü açır, kimi birinci tapırsa, həmin

oyuncu gözünü yumur.

BEŞDAŞ

Beş dənə xırda yumru daş götürülür. Əvvəlcə

qərcimək olur. Daşları qərciyirlər. Yəni ovucun içindən

göyə atıb, üstü ilə tuturlar. Kimin daşı yerə düşmürsə,

oyun onundur. Daşları yerə atıb bir-bir dənləyirlər. Buna

dənnəmə deyirlir. Daşın dördü yerdə qalır, birini göyə

atırlar. O, göydən düşüncə yerdəki daşla bərabər tuturlar.

Dənnəmədən sonra ikiləmə gəlir. İkiləmədə daşı

həmin qaydada göyə atıb, yerdəkinin ikisi ilə birlikdə

409

götürürlər. İkiləmədən sonra üçləmədi. Üç daşı bir-bir, bir

daşı ayrıca götürürlər. Sonra doppa gəlir. Doppa nisbətən

çətindir. Bura çatanda rəqib oyunçu deyir:

- Doppa,

Yerdən qopma!

Doppada daşın beşini də ovucun içində tuturlar.

Daşın birini göyə atıb, dördünü yerə qoyurlar. Sonra

həmin daşları təzədən yerdən götürürlər. Oyunun axırıncı

mərhələsi itləmədi. İtləmədə daşları dağınıq atırlar. Bir-

birinə bitişirsə, oyunu davam etdirmək olmaz. O biri

oyunçu başlayır. İtləmədə baş barmaqla ortadakı uzun

barmağı yerə qoyub, şəhadət barmağı üçüncü barmağın

üstünə keçirirlər. Daşlardan birini götürüb rəqibə deyirlər

ki, itini göstər. Bir daş it olur. İti, adətən, qapının

ağzından seçirirlər ki, o biri daşları keçirməyə mane

olsun. Tək əllə daşın birini göyə tullayıb o biriləri qapıdan

keçirirlər. Əgər o daşlardan biri yaxud, oyunçunun əli itə

toxunsa, yanmış sayılır. Lap axırda iti qapıdan keçirirlər.

Beşdaşın xüsusi cəza qaydaları var. Bal çıxartma,

quşunu göstərmə, çimdikləmə, cırmaqlama, yağlama.

Daşların hamısını əlin üstünə düzür, atıb-tuturlar. Bu işi

uduzan tərəf icra edir. Daşlardan hansı yerə düşübsə,

həmin daş rəqibin cəzası olur. Əgər küpədən bal çıxartma

düşübsə, daşı əlinin içində gizlədirsən. Əli yerə dayayıb

barmaqların arasında yer qoymaq şərti ilə daşı ovcunda

saxlamalısan. Rəqib həmin daşı çıxartmaq istəyəndə əlini

cırırlar. Əgər quş göstərmə yerə düşübsə, daşı rəqibin

barmaqlarının arasına qoyub bərk sıxırlar. Quşu göstərə

bilmirsə, istənilən qədər cəzalanır.

Çimdikləmə – daşı göyə atıb-tutma məqamında

uduzanın əlini çimdikləyirlər. Daş yerə düşənə qədər cəza

davam edir. Yağlamada daşı atıb tutana qədər rəqibin

əllərini yağlayır, yəni sığallayırlar. Beşdaş oyunun yüksək

410

məharət və ustalıq tələb edən oyundur. Bir zamanlar bu

oyunu təkcə uşaqlar yox, böyüklər də oynamışlar.

QARA QAZAN

Oyunçular iki dəstəyə ayrılırlar. Hər dəstənin öz

başçısı olur. Arada müəyyən məsafə saxlayırlar. Birinci

dəstə soruşur:

- O qara qazan doldumu?

İkinci dəstə cavab verir:

- Doldu da, boşaldı da.

Oyun bu qayda ilə davam edir:

- Çömçə yarım oldumu?

- Oldu da, boşaldı da.

- Anan saçını yudumu?

- Yudu da daradı da.

- Hansı qızını ərə verirsən?

- Balaca qızımı ərə verirəm.

- Toynan gələk, tütəknən?

- Toynan da, tütəknən də.

İkinci dəstə çala-çala gəlir. Kiçik qızı gəlin

aparırlar.

A TƏRXANA –TƏRXANA

411

Bu oyunda iki uşaq iştirak edir. Uşaqlar qollarını

bir-birinin tərsinə keçirirlər. Hərəsinin üzü bir tərəfə

baxır. Biri belini aşağı əyir, o birini dalına alır. Aşağı

əyilən soruşur:

- Göydə nə var?

O biri cavab verir:

- Göy muncuğu.

Bu dəfə göyə baxan uşaq soruşur:

- Yerdə nə var?

- Yer muncuğu.

Yenə birinci uşaq deyir:

- Adın nədi?

- Tərxana.

Bu sözü eşidən kimi əyilən uşaq belindəki uşağı

yerə atır, deyir:

- Al di məni arxana!

Oyunçuların yeri dəyişməklə oyun davam edir.

ƏNZƏLİ

Bu oyunu oğlan uşaqları oynayırlar. Əvvəlcə

sanama sanayırlar. Hər kim sonda qalsa, əllərini dizinə

qoyaraq ikiqat əyilir. Sanamada birinci çıxan uşaq molla

olur. İlk dəfə molla tullanır. Sonra qalan uşaqlar əlini

əyilən uşağın belinə qoyub hoppanır və deyir:

- Ənzəli xan, Ənzəli.

İkinci dəfə tullananda deyirlər:

- Firkrə xatun rəhbəri.

Üçüncüdə əyilən uşağa bir təpik vururlar,

hoppanırlar.

-Üçdə bir təpik vurarlar.

Hər dəfə tullandıqca ayrı-ayrı sözlər deyirlər:

- Dörddə donquz əzərlər.

412

- Beşdə papaq qoyun düşməsin.

Papaq qoyub hoppanarlar. Altındaca deyərlər:

- Altıda papağı götürərlər.

Papağı götürüb keçərlər.

Yeddincidə guya qulunc qırırlar. Əl hərəkəti ilə

göstərib tullanırlar:

- Yeddi də qulunc qırarlar.

Oyun bu qaydada davam edir:

- Səkkizdə əl dəysin, ətək dəyməsin.

- Doqquzda nə əl dəysin, nə ətək.

Səkkizdə hoppanan uşağın ətəyi, doqquzda isə nə

əli, nə ətəyi əyilən uşağa toxunmamalıdır.

Onuncuda yerdən xırda daşlar yığıb adını yumurta

qoyarlar. Hoppanan deyər:

- Onda yumurtlayarlar.

Bununla da oyun sona çatır.

413

ATMACALAR

Papağı keçi dərisindən,

Xəbəri yoxdu gerisindən.

Qaraquş deyər: «Sap dayım olmasaydı,

Bir yaşar daylağı yerindən götürərdim.»

Şeytan aparası imanı yox,

Bəylər aparası malı.

Dəndiyində dən durmur.

Dəndiyi doludu.

Səpənəsi yatdı.

İtin quduran yeridi.

İti bağlasan durmaz.

Dədəsinə kəfən alanların günündədi.

Bu nə zoğallayır?

Lap qatıqladı.

Oğru dərziyə sap verir.

Tasa-pasası yatdı.

Çıxacağı çıxdı.

414

Ürəyi yerinə gəldi.

Dəryada balıq sevdasıdır.

Daş oturub kəsəyin gününə ağlayır.

Suyu süzülə-süzülə getdi.

Yel vurub, yengələr oynayır.

Dədəmi öldürmüşəm, goruna and içim.

Çaya susuz apardım, susuz gətirdim.

Hələ əlimin suyunu görməyib.

Aşının suyunu verdim.

Çulunu sudan çıxartdı.

Sudan quru çıxdı.

Ağzını boza verdim.

Elə bil baş kəsib.

Tula itdən mundar.

Şeytanın qıçını sındırıb.

Gün hayandan doğub?

Ölmə eşşəyim, ölmə,

Yaz gələr, yonca bitər.

Qara qızın dərdi var.

Eşşək nə qanır, zəfəran nədir?

Yatıbsan fil qulağında.

Adını çıxart, dəyirmanda dur.

Sarısını uddu.

Çadra dərdindən yurdda qalıb.

Buynuzu içindədi.

Eşşəyin də buynuzu çıxmayıb.

Ağzı isti yerdədir.

Elə bilir yuxa içində halva var.

Kabab iyinə gəlir.

Duza gedir.

Gəlin yedi,

Gəlin nə yedi?

Bir baş idi,

415

Bir ayaq,

Gəlin aşırdı

Bayaq.

Dünyanın quyruğu uzundu.

Aşığın sözü qutaranda neynim-neylim

deyər.

Hərə öz şəhərindən xəbər verir.

Hərə öz arşınınnan ölçür.

Dəliyə yel ver,

Əlinə bel ver.

Buğda yeyib cənnətdən çıxıb.

Nə teşdə barama var,

Nə çarxda ipək.

İtdən çox çarıq yığan yoxdu, yenə ayağı

yalındı.

Dədən sarımsaq,

Anan soğan,

Sən hardan oldun

Gülməşəkər?

Ala itdən manşırdı.

Toy toğlusudu.

Elə bil gönü-köşəsi yanıb.

Qurbanı quruda qalıb.

Kürkünə bit düşüb.

Nə sirkə-şirəyə çəkir?

Ayağını yuxarı pilləkənə qoyur.

Keçi qurdun nəyini aparıb?

416

Sən ağa,

Mən ağa,

İnəkləri

Kim sağa!

Elə bil qırx eşşəyi sağına gəlir.

Ağır hanılı,

Taxta qapılı.

Allahdan buyruq,

Ağzıma quyruq.

Bu gecə çillə qarpızı çəkəcəm.

Tərəzi altı yerə döyür.

Arığın nəyi var qoruqda,

Vurub qıçını sındıralar.

Çox ütüdən çıxıb.

Kərəm əli açılıb.

Avazın yaxşı gəlir, oxuduğun Quran olsa.

Quru-quru qurbanım olum?!

Quyruğu qapı arasında qalıb.

Hamı hamıynan olanda keçəl də

apağınnandı.

Düyü deyənə tarf deyir.

Anasının əmcəyini kəsəndi.

Dədəsindən xəbəri yoxdu.

Dul arvad çörəyi yeyib.

İkiüzlü sac əppəyidi.

İki eşşəyin arpasını böləmmir.

Toyuq tara çıxmamışdan yatır.

Gözü qızıb.

Gözünü qan örtüb.

Şunu götür,

417

Şunu qoy.

İfliyi üzülüf.

Get naxıra,

Gəl axıra.

Çevir tatı,

Vur tatı.

Ağzına qurud atan olmadı.

Nə yardan doyur,

Nə əldən qoyur.

Elə bir qaraçı torbasından düşüb.

Yandığından yarma çəkir.

Ağzından hörrə tökülür.

Xətir ucundan xəstə düşüb.

Xala, xətrin qalmasın.

Dava dağarcığı.

Bu gecə ayağımı soyunub yatacam.

Yel əsib,

Qoz tökülüb.

Atdanan qozlu bağa.

Saman altdan su yeridir.

İlanı Seyid Əhməd əli ilə tutur.

Torbada pişik var.

Üzüsuluykan, qırağını qatla.

Ayağı üstə qırxı çıxıb.

Qaç, atım basdı.

Uzun donumu gödək biçəcək.

Öynəliyim öyündən gəlir?

Qənədinə baxıb.

418

Əlim ətəyindədi?

Əldən ağıza qalmışam?

Gör nə üzdürür?

Köpü senib.

Eşşəyə gücü çatmır,

Palanı tapdayır.

Öz gözündə tiri görmür,

Özgə gözündə qıl axtarır.

Xançalının qaşı düşər.

Bundan yayda isitmə, qışda buz almaq

olmaz.

Qarnının altını fələk də bilməz.

Azreyılnən çiling- ağac oynayır.

Gah nala vurur,

Gah mıxa.

Yada yalaq,

Qohuma dalaq.

Eşşək gəti,

Mərəkə qur.

Ta eşşəyin körpüdən keçib.

Quyruğun qapının arasından çıxıb.

Gözü ayağının altını seçmir.

Al payını,

Çağır Əhməd dayını.

Çalınmamış oynayır.

Oğursaq quzudu.

419

Südə çəkib.

Qarınınkı Qurandan keçib.

Qırx dili var, qır iki əmcəyi.

Sən girən kol deyil.

Bildiyini babasına vermir.

Hürkütməsən saymaq olmur.

Başı ötmür.

Yandığından yarma çəkir.

Yuxa qırağı sulayır.

Yağlı dala quyruq yamayır.

Yıxılana balta çalır.

İtin qursağı yağ götürmür.

Hay-hayı gedib,

Vay-vayı qalıb.

Başının çivinini qoruyammır.

Üzüm ayağının altına, özü də salxımnan.

Özünə umac ovammır, özgəsinə əriştə

kəsir.

Aşına ha aşına,

Çıxdı ocaq başına.

Qar təbini dəyişməz.

Quz ağzı,

Küz ağzı

Kərə də çıxır,

Kürə də.

Cökədən saz da olur,

Paz da.

420

Südlü qoyun sürüsündən ayrılmaz.

Qərib itin quyruğu dalında olar.

Nə quyruğunu belinə qoyub.

Elə bil alçaq dağları bu yaradıb.

Öyündə yoxdur urvalıq,

Könlündən keçir darğalıq.

A keçəl, başını yudunmu?

Yudum da, daradım da.

Yaz əkinçi,

Qış dilənçi.

Gözəllər içində gözəlim itdi,

Başı sirkəliydi, yaxası bitdi.

A xala, xala xaldırına,

Bir tuman tikim baldırına,

O da qalsın andırına.

Dayı, dayı, daylaqlayım,

Səni minim, oynaqlayım.

Eybi çəkər eybəcər,

Dərdi çəkər dərdəcər.

Toydan sonra nağara,

Xoş gəldin, Bayramağa!

Səbr elə, səbr daşı,

Su cürdəyi, qaş bıçağı.

421

Acıbsan, arı ye,

Dəyirmanda darı ye.

Ölmüş eşşəyin ətini ye,

Qaynananın …… ye.

Əlimin içindən gəlir,

İçinin içindən gəlir,

İçində bir noxud var,

Onun da içindən gəlir.

Göy söyüd göyərdi,

Ərim məni döyərdi.

Baldızım, çuvaldızım,

Dəm-dəm batar.

Sən verərsən ətdən-mətdən,

Mən vuraram bərtdən-bərtdən,

Sən verərsən şordan-mordan

Mən vuraram ordan-burdan.

Yaxşılığa yamanlıq,

Kor eşşəyə samanlıq.

Keçəl halva yeyər, puluna minnət.

422

LAĞLAR

Düzəldi hər yarağı,

Qaldı saqqal darağı.

Balağı batdaq,

Dabanı çatdaq.

Bəzənmisən bu gündəsən,

Bəzənməsən nə gündəsən?

Hamı gedir quş gətirir,

Şaqqulu bayquş gətirir.

Dədəmi öldürmüşəm goruna and içim.

Gözəlağa çox gözəldi, vurdu çiçək

çıxartdı.

Aralıq atı,

Kor Fatı.

423

Qudurasan qurbağa,

Gəlirsən bizi vurmağa.

Bu da dağarcığını götürüb çuvallar

cərgəsinə qoyur.

Arım var, arım var, - eşşək arısı.

Desinlər Xaçaturun da xançalı var.

Cındırından cin hürkür.

Daz daznan yatdı,

Daz da dazalaq atdı.

Andır, a cındır.

GİLEYLƏR

Çanaq bizim başımızda çatdadı.

Üstümə it əsnəyib.

Başına at təpib?

Dilin ağzında yansa, bir içim su verməz.

Əlin oda düşüb yansa, çıxartmaz.

Ondan qışda buz almaq olmaz.

İt çarıq yığan kimi hey yığır.

İt ağzına keçmişəm.

İtin kəlləsini ağzına alıb.

Üzümə itin sözünü dedi.

Yolumun üstündə qara daş kimi bitib.

Loğaz oxuyur.

Ucundan tutub ucuzluğa gedir.

Evdə it axtalayıram?

Bir köynək ət tökdüm.

Ölüb yerə girdim.

Yer ayrılsa, yerə girərdim.

424

Suya axıtdım.

Suyu qiymətinə verdim.

Nağdını qoyub nisyə dalınca qaçır.

Ayağını yorğanına görə uzatmır.

Odnan oynayır.

Odnan suyun arasında qalmışam.

Dilqanmaz əlində qalmışam.

Çəkmə, yaxam cırıldı.

Sən görən küllü kömbə yoxdu.

Qabırğadan qalındı.

Yeyib-içib, dünyadan keçib.

Kürəyini bir şələ odun qızdırmaz.

Axar suyun üstə getsəm, su da quruyar.

Dünya alışıb-yansa, bir xorum otu yanmaz.

Sözünün tutumu yoxdu.

Gözümə kül üfürür.

Uşaq üzü əlləyir.

Əysim tüstülüdü.

Mənim bəxtim ikidi,

Biri eşşəyinkidi.

Yanan da mən,

Yaman da mən.

Üstümü unlu görüb,

Adımı dəyirmançı çağırır.

Əppəyimin duzu yoxdu.

Kəsdiyim baş meydanda qalmayıb.

Kəsdiyi başa sorğu-sual yoxdu.

Qılıncının dalı dı kəsir, qabağı da.

Əlinin üstü də birdi, içi də.

Aşı dibinə kimi yağlı deyil.

425

Örkəninin üstünə darı sərmək olmaz.

İpinin üstə odun yığılması deyil.

Eşşək eşşəkdi, palçığa bir dəfə batar.

Özü-özünə elədi,

Külü gözünə elədi.

Özünü urvatsız elədi.

Dilimi gödək elədi.

Papağımı yerə soxdu.

El içində xar oldum.

Sümüyümüz it sümüyünə calandı.

İtdən bir əppək borc aldım.

İtə də ağız açdım, qurda da.

İtin qursağı yağ götürmədi.

İtin kəlləsini şöytəli ağacından asdım, dığırlanıb,

düşdü.

İt kəlləsini xonçanın başına mindirdik.

Eşşəyi adam yerinə qoyduq.

Elə itin, elə də küçüyü olar.

Əlimi-ayağımı daladı.

Başıma oyun açdı.

Başım nələr çəkib.

Başıma od ələndi.

Başından yekə qələt elədi.

Yüz il oruc tutdum, iftarımı gör nə ilə açdım?

Ayda-ildə bir namaz,

Onu da Şeytan qoymaz.

Çənəsini Allah yolunda qoyub.

Keçi suyu bulandırdı.

İçim özümü yandırır, çölüm özgəni.

Sənə güvəndiyim dağlar, sənə də qar yağarmış.

Başlı başını saxlasın.

Elə bil dibi sudadı.

Kabab iyinə getdim, gördüm eşşək dağlayırlar.

Elə bil acı bağırsaqdı.

426

Dəlləkliyi başımızda öyrəndi.

Başıma tərs dəyirman açdı.

Köhnə bazara təzə nırx qoyur.

Təzə girdi bazara,

Köhnə düşdü azara.

Dad yarımçıq əlindən!

Nəfsinə tət deyəmmir.

Dilim od tutudu.

Çiy süd əmib.

Yağırı yağ götürmür.

Goruma ha aparmayacam?

Adın çıxınca canın çıxsın.

Payımı verdi.

Yaxşılığımın əvəzini çıxdı.

Şapalaqnan üz qızardır.

Əlinin papağını Vəlinin başına qoyuram.

Boz otdan balta sapı.

Ayran içməyibsən, için niyə qıcqırır?

Soğan yeməyibsən, için niyə göynəyir?

Ağrımaz başıma buz bağladım.

Şirin ağzımızı zəhər elədik.

Sən sarıdan belim bərk deyil.

Qanımızı it qanına döndərdin.

Deyən məni təkəlli tutubsan?

Saqqalım yoxdu, sözüm keçmir.

Soyub-soyub quncunda bıçaq sındırır.

Elə bil at satıb, qüsuru qalıb.

Elə bil başıma bir qazan qaynar su tökdülər.

Başımın tükü ayağa qalxdı.

Bərkdə əli yoxdu.

İynənən gor qazıram.

Kirpiyimnən odlar götürmüşəm.

Ayıbına kor olmur.

Dədəm oğlu qardaşımdı?

427

Nə qıcqırırsan?

Nə yoğurdu,

Nə yandı,

Hazırca

Kökə tapdı.

Tərəzinin hansı gözü ağır olsa, sıçrayıb ora mininr.

Gördüyündən göz kirəsi istəyir.

Dava dağarcığıdı.

Bundan Fatıya tuman olmaz.

Pambıqla baş kəsir.

Üstümə ayaq alıb.

Uzun donumu gödək biçəcəksən?

Eşşəyə gücü çatmır, palanı tapdalayır.

Bıcaq sümüyə dirənib.

Öküzüm yorulub.

Əlisi dəli, Vəlisi dəli,

Qırılmışın hamısı dəli.

Dişim bağırsağımı kəsdi.

Ələyim ələnib, xəlbirim göydə bırıldayır.

Alan alıb, allanıb,

Satan satıb, pullanıb.

Çalışmamış oynayır.

Sən məni suçıxmaz arxa cuvar elədi.

İsti aşıma soyuq su qatdı.

Üzkəsənnik elədi.

Qara itin qahmarı var.

Başımda əkdi, ayağımda biçdi.

Burnuma duzdu sular qoydu.

Şişin ucunda çörək verdi.

Anamdan əmdiyim südü burnumdan gətirdi.

Yarandığıma peşman oldum.

428

AYAMALAR

Her-her Həsən

Lələ Kərim

Çiki Ənvər

Burux Qəmzə

Mız-mız Hava

Sarı Məsmə

Fetan Suqra

Qırmızı Məsmə

Lal Suqra

Dəli Dilbər

Gopbaz Ələddin

Qaradodaq İslam

Qara Qəmbər

Qız Qədir

Bəbə Bayram

Soğan Qədir

Kankan Cəfər

Qızılbarmaq Söyün

Quş Murad

Tülkü Məhərrəm

Sərçə Yunus

Petka Ədil

Tülkü Mənəf

Qıdım Məhəmməd

Uzun Usuf

Kini Bayaz

Şofer Lətif

Notelen Sevil

Çil-çil Səfər

Qəmlo Firidun

Yekəbaş Cəmil

Döyrüşoğlu Möysün

Haşı Söyün

Tat Zümrüd

429

Alaüz İslam

Dəmir Yəhya

Dəli Səriyyə

Qırmızıbaş Dəmir

Uzun Avşam

Qıy-qıy İsax

Kürən Pirməmməd

Kəvəl İsax

Dombagöz Ceyran

İt Möhsün

Ballıoğlu Əli

Qayvalı Möysün

Şökətoğlu Lətif

Ağ-uzun Südabə

Çoban Sönqulu

Keçəəx Ülkər

Çoban Söyün

Palvar İmran

Ter Salatın

Uzun Avdulla

Xor-xor Haxverdi

Atdı Pəri

Keçəl Ələddin

Çəkələk Musa

Çürük Qədir

Pənah Məhəmməd

Zılğaqarın Zülfüqar

Çiçi Məhəmməd

Xulvar Məhəmməd

Kiftə Nahidə

Ölü Qulu

Qıllıboyun Avdılla

Sədr Qulu

Pendir Müzəffər

Yastı Əli

Lal Qaratel

Şelli oğlu Məhəmməd

Tın-tın Həsrət

Pısı Qulu

Burnucırıq Nəsib

Dəvə Kübrə

Krıvoy Lətif

Fısıx Bəyaz

Qırnos Məhəmməd

Xoruz Məhəmməd

Yekəayax Yaquf

Kişi Məmməd

Tıs Əkbər

Balaca Zilfiqar

Lal Bəsti

Xort Zilfiqar

Sarı Alı

Yekə İrvaham

Ağtiş Fatma

Balamançı Söyün

Qurut Fatma

Doşan Nəsir Xoruz Həsən

Kotul Abbas Fiş Davud

Kikoy Həvil Lapet Şəmil

Zalxa Səbahət Xəbər Əhməd

430

BAZAR FOLKLORU

Yuxa –

Yolda yıxa.

Fətir –

Kəndə yetir.

Xamralı xas –

Bağrına bas!

Yağa çək,

Yoğurda çək.

Kəsməsə,

Mənim malımdı.

Sarı yağdan

Qıl çəkir.

Pendiri

Oxalıb tökür.

Qatığın

431

Üstən şatıyır.

Kəsməsə,

Mənim malımdı.

Allah-Allahnan

Gətirəsən.

Gücnən saca

Yetirəsən.

Onu bişirən

Qız gərək.

Əli-ayağı

Düz gərək.

Ay səni dovşan yesin,

Aparsın axşam yesin.

Ay müştəri,

Gəl bəri!

Pulunu ver

Yaxşı mala.

Gözlə ondan

Qazanc qala.

Sən verirsən

Xlam mala,

Satan gedir

Çala-çala.

Yaxşı maldan qalmadı ha …

Dosta qismət olası maldı.

Çürüyü yox, çarığı yox, gül kimi

maldı.

Elə bil quş dimdiyində gətirib.

432

TÜRKƏÇARƏLƏR, YEMƏKLƏR

QIZILGÜL VƏ ONDAN DÜZƏLDİLƏN

MƏHSULLAR

GÜLQƏND

Qızılgülün ləçəklərini şəkər tozu ilə ovurlar. Sonra

şüşə qablara doldurub gün düşən yerə düzürlər.

Gülqənd ürək ağrılarında, qan-damar xəstəliklərində

çox faydalıdır.

CÜLAB

433

Gülabın hazırlanma tarixi çox qədimdir. Nizami

Gəncəvinin «Xəmsə»sində gülabın adı tez-tez çəkilir.

Gülab üçün qızılgül, az miqdarda mixəyi gül

götürülür. Xüsusi qazanlarda ehtiyatla çəkirlər. Çünki ətri

çox zərif, uçucudur. Gülabı şüşə qablara yığırlar. Qabın

ağzını əvvəl tıxac, sonra xəmirlə bağlayırlar. Qırx gün

günün altında saxlayırlar. Günəş şüalarının təsiri ilə gülün

ətri özünə qayıdır.

Gülab baş ağrısını yox edir, qızdırmanı aşağı salır,

qanı duruldur, xoş əhval gətirir.

QIZILGÜL ŞƏRBƏTİ

Bu şərbəti ilin bütün fəsillərində hazırlamaq olar.

Yazda gül suyu düzəldilir. Şərbət hazırlayanda isə həmin

suyun içinə şəkər tozu qatılır.

GÜL SUYUNUN HAZIRLANMASI

Qızılgülün ləçəklərini yolub qazana yığırlar. Üstünə

qaynar su töküb qazanın ağzını örtürlər. Bir qədər

keçdikdən sonra ləçəklər süzülür, suya limon duzu

tökülür. Gül suyunu ağzı kip bağlanan şüşə qablara

doldururlar.

QIZILGÜL MÜRƏBBƏSİ

Qızılgülün ləçəkləri təmizlənir, doğranır. Ağzıbağlı

qazana su töküb gülü qaynadırlar. Sonra şəkər tozu

qatırlar. Hazır olanda limon duzu əlavə olunur. Mürəbbə

yenə qızılgül rəngi alır.

434

Qızılgüldən hazırlanan digər məhsullar kimi qızılgül

mürəbbəsi də ürək ağrılarında yaxşı təsir bağışlayır.

MİNBİR DƏRMAN

KƏKOTU

Dağlıq yerlərdə, yamaclarda bitir. Kəkotunu yığıb

kölgədə qurudurlar. Çay kimi dəmləyib içirlər.

Kəkotu çayı xəstəni tərlədir, qan dövranını qaydaya

salır.

QƏFLİ

435

Qəfli görünüşünə görə kəkotuya oxşayır. Lakin tamı

kəkotudan fərqlidir. Qəfli həm dağlıq, həm də dağətəyi

yerlərdə bitir.

Qəfli çayı sancını kəsir. Soyuqdəyməni götürür.

QANTƏPƏR

Buna sarı çiçək də deyirlər. Dağlıq yerlərdə,

çəmənliklərdə bitir.

Qantəpər çayı qan təzyiqini aşağı salır. Soyuqdəymə

hallarında yaxşı təsir göstərir.

DAŞYARPIZI

Daşyarpızı adi yarpızdan fərqlənir. Par

dəmləməsindən istifadə olunur.

Böyrək daşını salır, mədəsi pozulanlar üçün

faydalıdır.

GÜLXƏTMİ

Gülxətminin çiçəklərini yığıb kölgədə qurudurlar.

Çay kimi dəmləyib içirlər. Sinə ağrılarını və

öskürəyi kəsir.

ƏMƏNKÖMƏNCİ

Yarpaqlarını və zoğlarını yığıb sıyıq bişirirlər. Quru

öskürək və sinə tutulması hallarında çox təsirlidir.

436

GİCİTKƏN

Gicitkənə söyüd çubuğu, yarpız, qəfli, kəkotu,

qantəpər, cökə çiçəyi, nanə qatıb bir yerdə qaynadırlar. Bu

suya horhouş suyu deyirlər. Qarın ağrısı və səpmələrdə

xəstəni horhouş suyuna salırlar.

ŞİRNİ XƏMİRİ

Çiban, dolama və irinləmiş yaralar da şirni xəmiri

qayırırlar. Unu şirni ilə yoğurub azca təpidirlər. İsti-isti

yaranın üstünə qoyurlar.

BAĞAYARPAĞI

Bağayarpağı irinləmiş yaralarda, çibanda, sızaqlarda

istifadə olunur. Təzə dərilmiş bağayarpağını həmin

yaraların üstünə bağlayırlar.

NAR KÖKÜ

Narın nazik köklərini yuyub suda yaxşıca

qaynadırlar. Nar kökünün suyu mədə ağrılarını, qarın

ağrısını dayandırır.

NANƏ ARAĞI

Nanəni çiçəkləyəndə şaxlı-şəvəlli qazana doldurub

arağını çəkirlər. Sonra şüşə qablara doldurub ağzını

xəmirlə möhkəm bağlayırlar.

Nanə arağı sancını kəsir, ayaq işləməsini dayandırır.

437

ŞAFTALI ARAĞI

Şaftalı çəyirdəkdən ayrılır, qıcqırır, sonra ondan

araq çəkilir.

Şaftalı arağı uşaqlarda qurdu tökür.

ŞAHTƏRƏ ARAĞI

Şahtərə dağətəyi yerlərdə bitir. Kövrək zoğları,

xırda çəhrayı çiçəkləri olur. Şahtərə yazın axırlarında,

yayın əvvəllərində yığılır, arağı çəkilir.

Şahtərə arağı qaşınmanı, səpkiləri sağaldır.

YARPIZ ARAĞI

Yarpız çiçəkləyəndə yığılır. Qazanlara doldurub

arağını çəkirlər.

Yapız arağı öd yolları və qaraciyər xəstəliyində çox

yaxşı təsir göstərir.

BİŞMİŞ SOĞAN

Baş soğan qabıqlı halda közdə bişirilir. Qat – qat

soyub isti-isti yaraya döşəyirlər.

438

Bişmiş soğan hoylamış yaralarda, çibanda,

dolamada çox xeyirlidir.

ƏVƏLİK

Əvəlik iki cür olur: Qara əvəlik, ağ əvəlik. Qara

əvəlik həm dağlıq, həm də aran yerlərdə bitir. Ağ əvəlik

isə təkcə dağda olur.

Əvəliyin dəmləməsi qarın ağrısını, sancını kəsir.

QARĞIDALI SAÇAĞI

Qarğıdalı saçağını qurudurlar. Dəmləməsi böyrək

ağrılarında yaxşı təsir göstərir.

HEYVA TOXUMU

Heyva toxumu qurudulur. Qaynadıb suyunu içdikdə

sinə ağrılarını kəsir, öskürəyi dayandırır.

YEL CÖVÜZÜ

Yel cövüzünü ana südü ilə qatıb körpə uşaqlara

verirlər. Bunun üçün yel cövüzünü həvəngdə döyür,

yaxud bıçaqla qaşıyırlar.

Yel cövüzü körpələrin sancısını götürür.

439

DUZ

Duzu qabda yaxşıca qızdırır, dəsmala bükürlər.

Ağrıyan qulağa qoymaqla xəstəni sağaldırlar.

DÜYÜ

Düyü həlimini camış qatığına, yaxud süzməsinə

qatıb çalırlar. Mədəsi pozulmuş uşağa yedirtmək üçün çox

faydalıdır.

GÖYƏM

Göyəm suyu və mürəbbəsi mədə ağrıları və ayaq

işləməsi zamanı çox yaxşı təsir göstərir.

LİMON

Qanı duruldur, iştah açır, qan təzyiqini aşağı salır.

Limonu həm çaya salır, həm də dilimləyib yeyirlər.

İSTİOT

İstiot bişmişlərə dad verməklə yanaşı, sancını kəsir,

qarın ağrısını dayandırır.

440

GAVALI

Gavalının bir neçə növü var: sarı gavalı, qara

gavalı, uzunburun gavalı, albuxara gavalısı, partdax gavalı

və s.

Qara gavalı ilə albuxara gavalısını qurudurlar.

Bunları isladıb yemək, qəbizliyi aradan qaldırır.

ARMUD

Armudun müalicəvi əhəmiyyəti çoxdur. Mədəni

qaydaya salır. Həzm prosesini yaxşılaşdırır, işləmə-

qusmanı dayandırır.

ƏNCİR

Əncirin həm özü, həm də mürəbbəsi və cemi ürək

ağrıları, zəiflik hallarında çox xeyirlidir.

Ənciri qurudub, qurusundan da istifadə edirlər.

BAL

Balı südə qatıb içdikdə öskürəyi kəsir, ümumi

zəifliyi aradan qaldırır. Diş ətini balla sağaldırlar. Bal

kəsik yaraları tez bitişdirir, qanaxmanı dayandırır. Balı

qozla qarışdırıb yemək bədəni möhkəmləndirir, qan

dövranını tənzimləyir.

KİŞMİŞ

441

Kişmiş dənəsi olmayan xüsusi növ üzümdən –

kişmiş üzümündən hazırlanır.

Qızdırmanı salır, damarları genəldir. Qızılca

xəstəliyində yaxşı təsir göstərir.

TUTDAN HAZIRLANAN

MƏHSULLAR

Deyirlər tutu Xızır İlyas Özü əkib. Tut qədər bol

məhsul verən ağac çətin tapılar. Tutun növləri çoxdur: ağ

tut, qara tut, xartut, mor tut və s. Tut ehsandır.

BƏHMƏZ

442

Tutu iri şala çırpırlar. Sonra pörtlədib süzürlər. Tut

şirəsini mis tiyanlarda qaynadırlar. Bəhməz hazır olana

yaxın üzündə sarı köpük olur. Buna sarıköynək deyirlər.

Sarı- köynəyi tökməzlər. Ayrıca yığıb, qatıq-bəhməz

düzəldərlər.

Bəhməz sinə ağrılarında, öd, qaraciyər

xəstəliklərində təsirli dərmanlardan sayılır. Suya, yaxud

inək südünə qatıb içərlər.

TUT QURUSU

Tutu çırpıb təmizləyərlər. Qarğıdan təpəcə hörüb

üstünə bez salarlar. Tutu ora səpib qurudarlar. Çalışarlar

ki, su dəyməsin. Su dəyəndə tut qaralır, öz keyfiyyətini

itirir.

Tut qurusu şəkər xəstəliyi olanlar üçün xeyirlidi;

qəndi əvəz edir.

TUT ARAĞI

Tutu çırpıb taxta qablara - çəlləklərə doldururlar.

Qıcqırdıqdan sonra arağını çəkirlər.

Tut arağı qan-damar sistemi xəstəliklərində

xeyirlidir. Damarları təmizləyir, qanın qatılaşmasının

qarşısını alır.

TUT SİRKƏSİ

Tut sirkəsi hərarəti aşağı salır. Gülab ilə qarışdırıb

bədənə sürtdükdə xəstəni tərlədir, soyuqdəyməni sağaldır.

443

NAR VƏ ONDAN HAZIRLANAN

MƏHSULLAR

Xalq təbabətində narın həm özündən, həm də ondan

hazırlanan məhsullardan istifadə edilir.

Nar qızdırmanı salır, nar qabığından hazırlanan

dəmləmə qarınağrısını kəsir.

444

NARŞƏRAB

Turş narı sıxır, ağzı kip bağlanan şüşə qablara

doldurub saxlayırlar. Narşərab iştahı açır, qanı

durulaşdırır.

NARTAŞA

Narın gilələrini sıxır, qaynadır və içinə azca şəkər

tozu qatırlar. Bir çox yeməklər sürfəyə nartaşa ilə verilir:

əvəlikli umac, xəngəl, kabablar və s.

Nartaşanın müalicəvi əhəmiyyəti həzm sistemini

qaydaya salmaq və soyuqdəyməni aradan götürməkdir.

ÇÖRƏK NÖVLƏRİ

ÇAD

Qarğıdalı unundan xəmir yoğrulur. Xamralı kimi

yayılır, sac üstündə bişirilir.

445

KÜLLÜ KÖMBƏ

Buğda ununa şəkər tozu, yağ qatılır, bərk xəmir

yoğrulur.

Sininin içini yağlayırlar. Xəmiri yastılayıb qoyurlar.

Üstünə yumurta çəkir, küncüt, xaşxaş səpirlər. Çəngəllə

bəzək vururlar.

Ocaqdakı közü götürüb qırağa atırlar. İsti külün

üstünə qoyulmuş sininin ağzını sacla örtürlər. Sacın

külünü təmizləyirlər. Sacın belinə köz tökürlər.

XAMRALI

Buğda ununa balatı qatıb acıdırlar. Xəmir gələndə

kündələyir, təndiri odlayırlar. Təndir ağarır. Közün üstünə

su səpirlər. Buna dəndənə deyirlər. Təndirin ağzından

başlayaraq cərgə ilə çörəkləri yapırlar. Təndir əppəyinin

üzünə yumurta yaxır, xaşxaş səpir, çəngəllə naxışlayırlar.

Yarısı qızarmış əppəkləri çəkib təndirin dibinə düzür,

koğa ilə qızardırlar.

SAC YUXASI

Həm acıtmalı, həm acıtmasız olur. Yuxa nazik

yayılır. Sacın üstünə salınır. O üz, bu üz çevirib

götürürlər.

FƏSƏLİ

446

Çox yuxa bişirəndə dalınca fəsəli salırlar. Deyirlər

ki, günahdı, sac yanır, qarğış eləyir.

5-6 yuxanı yağlayıb üst-üstə yığırlar, sonra lülələyib

yastılayır, təzədən yayırlar. Sacın üstündə oxlovun ucu ilə

deşdəkləyirlər. Deşiklərə yağ tökür, o üzə - bu üzə

çevirirlər.

FƏTİR

Fətir yuxaya nisbətən qalın yayılır, kiçik olur.

Xəmiri yuxanın eynidir.

TƏNDİR LAVAŞI

Xəmiri xamralının eynidi. Azca bərk yoğrulur. Ən

azı dörd, yaxud altı adam bişirir.

Təndir lavaşı quru olduğundan uzun müddət qalır.

İlıq su ilə isladıb üstünü basdırırlar. Bir qədər keçdikdən

sonra qatlayıb üst-üstə yığırlar.

GƏNCƏ MƏTBƏXI

KƏTƏ

Bərk xəmir yoğrulur. Xəmirə maya vurulmur. Bir

qədər qalın yayılır, içinə içlik qoyulub ağız-ağıza qatlanır.

447

KƏTƏNİN İÇİ:

Cincilim, çöl keşnişi, ispanaq, şomu və s. pencərdən

kətə bişirilir. Göy doğranır, yuyulur, ovulur, pendir,

yaxud şor qatılır, nar dənəsi və göy soğan vurulur.

Göy kətəsi bişən kimi üst-üstə yığılır, bir-bir

yağlanır.

QATDAMA

Yeddi yuxa yayılıb üst-üstə yığılır. Sonra lülələnib

bir neçə yerə kəsilir. Yastılanır. Qatlamanı dağ olmuş

yağa salıb o üz-bu üz qızardırlar. Hazır qatlamanın üstünə

şəkər tozu səpirlər.

QUYMAQ

Unu su ilə möhkəm çalır, yumurta əlavə edib

qarışdırırlar. Sonra xəmiri dağ olmuş yağın içinə tökürlər.

Bir üzü qazmaq tutan kimi o biri üzünə çevirib qızardırlar.

XƏŞİL

Suyu qaynadırlar. Bəzən bu su çiçəklərin (kəkotu,

qəfli, qantəpər) dəmləməsi olur. Suya azca duz atırlar. Bir

əllə unu yavaş-yavaş səpir, o biri əllə qarışdırırlar. Xəşili

taxta qaşıqla çalırlar. Sonra ağzını örtüb qaynamağa

qoyurlar.

Hazır olduqda boşqablara çəkilir, üstünə kərə yağ,

bəhməz, yaxud şəkər tozu tökülür.

448

HALVA

Halvanı iki cür bişirirlər: un halvası, umac halvası.

Gəncədə əsasən umac halvasına üstünlük verirlər. Bu

halva daha ləzzətli çıxır.

Undan umac ovulur. Aşsüzəndən keçirilir, irisi,

xırdası ayrılır. İri umac əvvəlcə tökülür, xırda isə qızarana

yaxın. Şərbəti düzəldib hazır qoyurlar. Şərbətə gülab,

sarıkök, zəfəran vurulur.

Yağı dağ edib umacı yavaş-yavaş tiyana tökür, iri

kürəklə çalırlar. Umac qızaranda qaynar şirəni əlavə edib

qarışdırırlar. Halva yağa düşür. Hazır olana yaxın qoz

ləpəsi (əzilmiş halda) qatırlar.

Halvanı nazik yayılmış yuxa ilə yeyir, ehsanlıqdısa,

yuxalara büküb paylayırlar. Boşqablara düzdükdə qaşıqla

naxışlar salırlar.

YARMA XƏŞİLİ

Buğda arıtlanır, yuyulur, kirkirədə çəkilir. Su

qaynadılır, azca duz atılır. Yarmanı yavaş-yavaş

qarışdırmaqla xəşil çalınır. Yarma xəşili un xəşilinə

nisbətən gec bişir. Hazır olanda üstünə sarımsaq-qatıq

tökürlər.

TUTMAC

Soğanı yağda qovurub üstünə su tökürlər. Başqa

qabda umac lobyanı bişirib qatırlar. Xəmir yoğrulur.

Əriştə kəsilir və qaynayan suya əlavə edilir. Hazır olana

yaxın doğranmış keşniş səpilir, duz, istiot vurulur.

449

UMAC

Əvəlikli umac müalicəvi bişmişlərdəndi.

Soyuqdəyməni götürür. Soğan qovrulur, üstünə su

tökülür, əvəlik xırda-xırda doğranıb isti suda yüngülvari

pörtlədilir. Umac ovulur və əvəliklə birgə qazana tökülür.

Əvəlikli umaca duz, istiot əlavə edərək süfrəyə verirlər.

Bu xörəyə nartaşa, yaxud alça turşusu qatanda daha

ləzzətli olur.

QAŞXƏNGƏLİ

Soyuq havalarda tez-tez bişirilən xörəkdir. Əksər

hallarda toyuq əti ilə hazırlanır.

Soğanı doğrayıb yağda qızardırlar, üstünə

əvvəlcədən bişirilmiş toyuq ətini suyu ilə bərabər tökürlər.

Qaynayanda xırda-xırda kəsilmiş xəngəl əlavə edirlər.

Doğranmış keşniş, duz, istiot vururlar. Süfrəyə sarımsaq-

qatıqla verirlər. Soyuqdəymə hallarında ən yaxşı dərman

sayılır. El arasında deyirlər: «Ölü yesə dirilər».

HOPBACA

Südlə bişirilən xörəklərdəndir. Əriştəni kəsib

qovururlar. Bişmiş südün içinə tökürlər. Süd əriştənin

canına hopur. Bişmişin adı da buradan götürülüb. Hazır

450

olana yaxın duz və sarıkök əlavə edir, üstünə yağ tökürlər.

Hopbacanı azca düyü qatmaqla da bişirmək olar. Süfrəyə

verəndə şəkər tozu səpilir.

FİRNİ

Düyünü arıtlayıb yuyurlar, sonra qurudub əl

kirkirəsində yarma kimi əzirlər. Hazırlanmış unu camış

südünün içinə töküb qaynadırlar. Düşənə yaxın şəkər tozu

və gülab qatılır.

SƏMƏNİ HALVASI

Buğda təmizlənir, cücərdilir. Cücərtilər

həvəngdəstədə, yaxud daşla əzilir. Torbalara tökülüb

sıxılır. Buğdanın şirəsi tiyanlara tökülüb qaynadılır.

Səməni halvası çətin hazırlanan və gec başa gələn xörək

olduğundan bu işi tək görməzlər. Halvanı əksər hallarda

kişilər çalırlar.

SÜLFÜLLÜ

Sülfüllü çox zaman qaxac ətdən hazırlanır. Qaxac

olmayanda təzə ət də götürmək olar. Əvvəlcə yağlı,

sümüklü əti soğanla bişirirlər. Sülfüllü xəmiri oxlov

formada yuvarlanır. Bıçaqla kəsilir, araları açılıb

qaynanmış duzlu suya tökülür. Qaynatdıqdan sonra

süzülür. Üstünə sarımsaq-qatıq və əvvəlcədən hazırlanmış

ət, suyu ilə birlikdə əlavə edilir.

451

QOVUT

Buğdanı arıtlayıb qovururlar. Qovurğanı kirkirədə

çəkib ələyirlər. İrisi ayrı olur, xırdası ayrı.

Qovut ununu şərbətin içində çalırlar. Halvaya

bənzər kütlə alınır. Əsasən Xıdır Nəbi bayramında

hazırlanır. Çox tamlıdı.

HƏDİK

Buğdanı, qarğıdalını ayrı-ayrı bişirirlər. İri qazana

doldururlar. Üstünə lobya və umac töküb yenidən

qaynadırlar. Bişənə yaxın qoz ləpəsi tökürlər.

Bəzi hallarda hədik qazanına hazır baş –ayaq da

salırlar. Hamısı birlikdə həl bişir.

Hədiyi çox vaxt diş çıxaran körpə uşaqların adına

asırlar. Buna diş hədiyi deyilir. Diş hədiyini qonum-

qonşuya paylayırlar.

ƏVƏLİK AŞI

Əvəlik aşı da xalq təbabətində dərman kimi

işlədilir.

Əvəlik aşı üçün götürülmüş düyü yuyulmur. Əgər

yuyulsa, müalicəvi əhəmiyyətini itirər.

Xırda-xırda doğranmış soğan azca yağda qızardılır.

Bu xörək əsasən mədəsi pozulmuş xəstələr üçün nəzərdə

tutulduğundan yağı az işlədirlər. Qızarmış soğana su əlavə

edib qaynadırlar. Doğranıb isti suda yuyulmuş əvəlik və

düyü qazana tökülüb qatılaşana qədər qaynadılır, istiot və

duz vurulur.

452

BALIQ LƏVƏNGİSİ

Balıq bütöv təmizlənir, içərisi çıxarılır. Bir dəstə

şüyüd, bir dəstə keşniş doğranır, halqa-halqa kəsilmiş bir

limon, az miqdarda qoz, şabalıd, duz və istiot

qarışdırılaraq balığın içinə qoyulur. Sonra qazana iki

stəkan su tökülür. Hazırlanmış balıq buxarda bişirilir,

süfrəyə nartaşa ilə verilir.

SÖYLƏYƏNLƏR HAQQINDA

MƏLUMAT

453

ALQIŞ VƏ DUALAR

Quliyeva Gülüstan İsa qızı (77 yaş) - Goranboy rayonu,

Qaradağlı kəndi; Məmmədova Hürü İsa qızı (70 yaş) –

Goranboy rayonu, Dəliməmmədli şəhəri; Həsənova

Məsmə Cəfər qızı (72 yaş) – Gəncə şəhəri; Qasımova Pəri

Əkbər qızı (75 yaş) – Goranboy rayonu, Qırıxlı kəndi;

Nağıyeva Maya Bahan qızı (73 yaş) – Gəncə şəhəri;

Məmmədova Gülaf Vəli qızı (60 yaş) - Daşkəsən rayonu;

Hüseynova Nərgiz Hacı qızı (62 yaş) – Gəncə şəhəri;

Hacıyeva Tərlan Nəcəf qızı (81 yaş) – Gəncə şəhəri.

QARĞIŞLAR

Mahmudov Əziz Bəylər oğlu (68 yaş) – Gəncə şəhəri;

Hüseynova Səltənət Əli qızı (63 yaş) – Gəncə şəhəri;

İmanova Tərlan Əbduləli qızı (70 yaş) – Daşkəsən

rayonu, Kollu kəndi; Orucova Gülgəz Hüseynqulu qızı

(95 yaş) – Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi; Zeynalova

Tərifə Məmməd qızı (70 yaş) - Goranboy rayonu,

Qaradağlı kəndi.

ANDLAR

Əmrahova Fatma Müseyib qızı (71 yaş) – Goranboy

rayonu, Qarapirimli kəndi; Quliyeva Durnatel Zaman qızı

(52 yaş) – Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi; İsmayılova

Leyla Hüseyn qızı (51 yaş) – Gəncə şəhəri; Bayramova

Sədaqət Vəli qızı (52 yaş) – Goranboy rayonu, Xoylu

kəndi.

TAPŞIRMALAR

454

Hüseynova Nərgiz Hacı qızı (62 yaş)- Gəncə şəhəri;

Quliyeva Viladə Zaman qızı (45 yaş) – Gəncə şəhəri;

Hüseynova Vüsalə Cəbrayıl qızı (28 yaş) – Gəncə şəhəri.

İNAMLAR

Həsənova Həmayə Əli qızı (67 yaş) - Gəncə şəhəri;

Alıyeva Xəzəl Usuf qızı (72 yaş) - Goranboy rayonu,

Qaradağlı kəndi; Məmmədova Mətanət Qəşəm qızı (40

yaş) - Goranboy rayonu, Dəliməmmədli şəhəri.

ATALAR SÖZÜ VƏ MƏSƏLLƏR

Həsənova Həmayə Əli qızı (67 yaş) – Gəncə şəhəri;

Quliyeva Şəhla Nəriman qızı (30 yaş) – Gəncə şəhəri;

Namazova Yavər Xəlil qızı (41 yaş)- Gəncə şəhəri;

Məmmədov Qəşəm Ələkbər oğlu (70 yaş) – Goranboy

rayonu, Dəliməmmədli şəhəri; Museyibov Ağakişi

Zaman oğlu (50 yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

Hüseynov Cəbrayıl Hacıbaba oğlu (67 yaş) – Gəncə

şəhəri;

Zeynalzadə İsrayıl Məmmədhəsən oğlu (91 yaş) – Gəncə

şəhəri.

MÖVSÜM VƏ MƏRASİM NƏĞMƏLƏRİ

İmamverdiyeva Həqiqət Cəfər qızı (70 yaş) - Daşkəsən

şəhəri; Məmmədova Gözəl Məmmədtağı qızı (63 yaş) -

Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi; Həsənova Məsmə

Cəfər qızı (72 yaş) – Gəncə şəhəri; Quliyeva Gülüstan İsa

qızı (77 yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

Quliyeva Gülsüm Mustafa qızı (80 yaş) – Goranboy

rayonu, Xoylu kəndi; Baratzadə Nərminə Zülfüqar qızı

(46 yaş) – Gəncə şəhəri; Mirzəyeva Səmayə Həsən qızı

455

(76 yaş) – Gəncə şəhəri; Məmmədova Süsənbər Əsəd qızı

(54 yaş) – Gəncə şəhəri; Hacıyeva Roza Mustafa qızı –

(60 yaş) – Gəncə şəhəri.

OVSUNLAR

Abdullayeva Sədaqət Qəzənfər qızı (48 yaş) - Gəncə

şəhəri; Əmrahov Əli Əmrah oğlu (53 yaş) – Gəncə şəhəri;

Xasiyev Zirəddin Əsgər oğlu (60 yaş) – Gəncə şəhəri;

Quliyev Zaman Müseyib oğlu (65 yaş) - Goranboy

rayonu, Qaradağlı kəndi; Zeynalova Tərifə Məmməd qızı

(70 yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi; Əhmədova

Əskinaz Heydər qızı (43 yaş) – Gəncə şəhəri.

XALQ MAHNILARI VƏ MAHNI

YARPAQLARI

Həsənova Həmayə Əli qızı (67 yaş) – Gəncə şəhəri;

Məmmədova Gözəl Məmmədtağı qızı (63 yaş) –

Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi; Həsənova Məsmə

Cəfər qızı (72 yaş) – Gəncə şəhəri; Baratzadə Nəcibə

Zülfüqar qızı (48 yaş) – Gəncə şəhəri; Hacıyeva Yaqut

Mustafa qızı (61 yaş)– Gəncə şəhəri.

MİFLƏR

OVÇU PİRİM DAŞ OLDU – Əliyev Fərhad İman oğlu

(75 yaş) – Şəmkir rayonu Alabaşlı kəndi;

OCAX İLANI – Ocaqverdiyev Şakir Tapdıq oğlu (65 yaş)

– Gəncə şəhəri;

YEDDİ QARDAŞ İLAN – Ocaqverdiyev Şakir Tapdıq

oğlu (65 yaş) – Gəncə şəhəri;

QARA PİŞİK – Hüseynova Səltənət Hətəm qızı (92 yaş)

– Gəncə şəhəri;

456

UCUBUNUX –Əli Əmrah oğlu (52 yaş) – Gəncə şəhəri;

BƏXT YAZAN – Quliyeva Viladə Zaman qızı (45 yaş) –

Gəncə şəhəri;

MƏLEYKƏ VƏ ÇOBAN - Quliyeva Gülüstan İsa qızı

(77 yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

DƏVƏ KİNİ – Əsgərov Əsgər Həsən oğlu (73 yaş) –

Şəmkir rayonu;

HƏZRƏT SÜLEYMANIN ÜZÜYÜ – Əliyev Fərhad

İman oğlu (62 yaş) – Şəmkir rayonu, Alabaşlı kəndi;

YERNƏN GÖY – Əmrahov Əli Əmrah oğlu (52 yaş) –

Gəncə şəhəri.

ƏFSANƏ VƏ RƏVAYƏTLƏR

OZAN – Quliyeva Gülüstan İsa qızı (77 yaş) - Goranboy

rayonu, Qaradağlı kəndi;

COMƏRD QƏSSAB – Məmmədov Tahir Abbasəli oğlu

(70 yaş) – Gəncə şəhəri;

QARAĞAC – Uğuzova Amalya Məmmədəli qızı (73 yaş)

– Daşkəsən şəhəri;

AĞ QOÇ, QARA QOÇ – Məşədi Xanoğlan Həzi oğlu (72

yaş) – Gəncə şəhəri;

DƏVƏ –İsmayılov Qasım Məmməd oğlu (70 yaş) -

Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

İNSAN – İsmayılov Qasım Məmməd oğlu (70 yaş) -

Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

SÖZ YARASI – Məmmədova Ziyafət Qəşəm qızı (32

1aş) – Goranboy rayonu, Dəlimmədli şəhəri;

DAŞ HƏDİYƏ DÖNƏNDƏ – Əliyev Fuad Yusif oğlu

(53 yaş) – Gəncə şəhəri;

HARAMLIQ – Hüseynov Cəbrayıl Hacıbaba oğlu (67

yaş) – Gəncə şəhəri;

ÇOBAN NAMAZI – Namazov Xəlil Davud oğlu (63 yaş)

– Gəncə şəhəri;

457

LALƏ – Həsənova Məsmə Cəfər qızı (72 yaş) – Gəncə

şəhəri;

TOYUĞUN DƏRDİ – Əliyeva Minayət Behbud qızı (52

yaş) - Gəncə şəhəri;

GƏLİN QAYASI – Tağıyeva Nübübət Əhməd qızı (68

yaş) – Goranboy rayonu, Nizami kəndi;

QARA İNƏK ZAĞASI – İmanova Tərlan Əbdüləli qızı

(70 yaş) – Daşkəsən rayonu Kollu kəndi;

TORPAQ QALA – Rüstəmova Şahnisə Rüstəm qızı (85

yaş) – Gəncə şəhəri;

OVSUNÇU QƏBRİ – Dərvişi Hüseyn Əhməd oğlu (83

yaş) – Gəncə şəhəri;

SAVALAN DAĞI - Dərvişi Hüseyn Əhməd oğlu (83 yaş)

– Gəncə şəhəri;

ƏŞRƏF OCAĞI – Mursəlova Səadət Meydan qızı (48

yaş) – Gəncə şəhəri;

QIZ QALASI – Rustəmova Sahab Abbasəli qızı (75 yaş)

– Xanlar rayonu;

NOVRUZ BAYRAMI – Quliyeva Gülüstan İsa qızı (77

yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

QARININ BORCU - Quliyeva Gülüstan İsa qızı (77 yaş)

- Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

HAÇA QAYA – Məmmədov Şaiq Murtuzəli oğlu (48

yaş) – Gəncə şəhəri;

BİR TİKƏNİN OVSANATI – İsmayılov Qasım Məmməd

oğlu (70 yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

İMAM HƏSƏNİN ARVADI – İsmayılov Qasım

Məmməd oğlu (70 yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı

kəndi;

GƏNCƏ – Quliyeva Gülüstan İsa qızı (77 yaş) –

Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi.

BAYATILAR, AĞILAR

458

Zeynalova Tərifə Məmməd qızı (70 yaş) - Goranboy

rayonu, Qaradağlı kəndi; İmanova Tərlan Əbdüləli qızı

(70 yaş) – Daşkəsən rayonu, Kollu kəndi; Sarıyeva

Reyhan Əliş qızı (72 yaş) – Daşkəsən rayonu Xaçbulaq

kəndi; Nağıyeva Maya Bahan qızı (73 yaş) – Gəncə

şəhəri; Orucova Gülgəz Hüseynqulu qızı (95 yaş) -

Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi; Məmmədova Gözəl

Məmmədtağı qızı (63 yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı

kəndi; Məmmədova Ziyafət Qəşəm qızı (31 yaş) -

Goranboy rayonu, Dəliməmmədli şəhəri.

GÜLMƏCƏLƏR

SORAĞINI NALTÖKƏNDƏN ALMIŞIM – Müseyibov

Ağakişi Zaman oğlu (50 yaş) - Goranboy rayonu,

Qaradağlı kəndi;

MÜBARƏK OLSUN, AY ABBASƏLİ -Quliyeva

Gülüstan İsa qızı (77 yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı

kəndi;

SEYFƏLİSƏN, KEÇ BAŞA - Əmrahov Əli Əmrah oğlu

(52 yaş) – Gəncə şəhəri;

GÖRMÜŞÜM DƏ, YEMİŞİM DƏ – Məmmədova Qəmər

Qəşəm qışı (38 yaş) – Goranboy rayonu, Dəlimmədli

şəhəri;

BƏS O BİRİ KİMDİ – Rəhimov Ziyad Müseyib oğlu (54

yaş) – Gəncə şəhəri;

KÜÇÜKDƏN SÜDƏ GETDİ - Quliyeva Gülüstan İsa

qızı (77 yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

ÖZ ÇIRAĞIMI KEÇİRTDİM SƏNİNKİNİ

YANDIRDIM – Quliyeva Durnatel Zaman qızı (52 yaş) -

Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

QOY YENƏ GƏNCƏ DEYİM – Namazov Elman Həsən

oğlu (56 yaş) – Gəncə şəhəri;

459

XANLARIN ERKƏK YARI – Rüstəmova Sahab

Abbasəli qızı (75 yaş) – Xanlar rayonu;

NÖVBƏYƏ DUR – Məmmədov Cabbar Hüseyn oğlu (82

yaş) – Gəncə şəhəri;

İKİSİNDƏN BİRİNİN VƏZİYYƏTİ AĞIR OLACAQ –

Həsənov İlham Zaman oğlu (58 yaş) – Gəncə şəhəri;

QOYUN GÖRƏK NƏ DEYİR – Burcəliyev Məmməd

(60 yaş) – Gəncə şəhəri;

BİR QONAQLIQDA – Paşayev Səyyaf Sədnik oğlu (48

yaş) – Gəncə şəhəri;

MOTOSİKLETDƏ - Paşayev Səyyaf Sədnik oğlu (48

yaş) – Gəncə şəhəri;

O BİRİNİN DƏ YERİNİ DEYİM – Müseyibov Ağakişi

Zaman oğlu (50 yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

LAP TƏZƏK DADIR Kİ – Ələsgərov Şıxı Əli oğlu (60

yaş) – Gəncə şəhəri;

PADŞAH VƏ GÖZƏL QADIN – Usenov Fəxrəddin

Hüseyn oğlu (50 yaş) – Gəncə şəhəri;

DAMAZLIQ ÜÇÜN – Quliyev Məzahir Qurban oğlu (62

yaş) – Xanlar rayonu;

ÖZÜ BOŞALDAN MAŞIN – Quliyev Məzahir Qurban

oğlu (62 yaş) – Xanlar rayonu;

HEÇ KİM GƏLMƏK İSTƏMİR - Quliyev Məzahir

Qurban oğlu (62 yaş) – Xanlar rayonu;

HAMISINDAN BİŞİRİN – Əliyev Zülfüqar Mərdan oğlu

(65 yaş) – Gəncə şəhəri;

ANASINI AĞLADARAM – Həsənov İlham Zaman oğlu

(58 yaş) – Gəncə şəhəri;

ƏZMƏSİN, ƏZMƏYİM – Qərib Mehdi (65 yaş) – Gəncə

şəhəri;

SƏNİ YEMƏYƏCƏK Kİ – Mahmudov Əziz Bəylər oğlu

(68 yaş) – Gəncə şəhəri;

İNDİ BİLDİN – Ələsgərov Şıxı Əli oğlu (60 yaş) – Gəncə

şəhəri;

460

BOSTANA DÖNÜB - Ələsgərov Şıxı Əli oğlu (60 yaş) –

Gəncə şəhəri;

QISA, KOSA, MUSA - Əliyev Zülfüqar Mərdan oğlu (65

yaş) – Gəncə şəhəri;

BAKIDAN GƏTİRDƏRİK – Qasımov Polad Qasım oğlu

(70 yaş)- Gəncə şəhəri;

BİR MANATIN DƏRDİNDƏN – Rəhimov Ziyad

Müseyib oğlu (54 yaş) – Gəncə şəhəri;

FİL HƏKİMİ - Qasımov Polad Qasım oğlu (70 yaş) -

Gəncə şəhəri;

EŞŞƏKNƏN İTİN YEMƏYİ – Behbudov Tahir Behbud

oğlu (73 yaş) – Gəncə şəhəri;

QOYSANA NƏÇƏNNİKNƏN GÖRÜŞƏK – Axundov

Sahib İbrahim oğlu (50 yaş) – Gəncə şəhəri;

ÖLÜYNƏN BİR YASTIĞA BAŞ QOYURAM - Əliyev

Zülfüqar Mərdan oğlu (65 yaş) – Gəncə şəhəri;

KƏLBALI KİŞİ VƏ LOTULAR - Qasımov Polad Qasım

oğlu (70 yaş)- Gəncə şəhəri;

ƏLLİ VERMİŞİM, ƏLLİ DƏ İSTİYEY – Əhmədov

Maqbet Mütülü oğlu (52 yaş) – Gəncə şəhəri;

BAL – Həsənov Ələkbər Əsəd oğlu (48 yaş) – Gəncə

şəhəri;

CANAVAR YUVASI - Həsənov Ələkbər Əsəd oğlu (48

yaş) – Gəncə şəhəri;

ADAM YOX, ALİM ELƏDİ - Rəhimov Ziyad Müseyib

oğlu (54 yaş) – Gəncə şəhəri;

HAQQIN VAR - Qasımov Polad Qasım oğlu (70 yaş) -

Gəncə şəhəri;

ÖMRÜMÜN AXIRINA KİMİ - Rəhimov Ziyad Müseyib

oğlu (54 yaş) – Gəncə şəhəri;

AXTARARSAN BİZLƏRİ – Xasıyev Zirəddin Əsgər

oğlu (60 yaş) – Gəncə şəhəri;

NƏ BOYUN OLURSAN – Əhmədov Maqbet Mütülü

oğlu (52 yaş) – Gəncə şəhəri;

461

ÇAY ƏHVALATI – Əmrahov Əli Əmrah oğlu (52 yaş) –

Gəncə şəhəri;

BİR EŞŞƏYİ OLAN – Müseyibov Ağakişi Zaman oğlu

(50 yaş) – Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

YEDDİ BACANAQ – Həsənov Ələkbər Əsəd oğlu (48

yaş) – Gəncə şəhəri;

BAĞRIN DAŞDIMI – Məmmədova Hürü İsa qızı (67

yaş) - Goranboy rayonu, Dəlimmədli şəhəri;

GÜLÜ KİŞİ İTİNƏ YAXIN DURMUR – Quliyeva

Viladə Zaman qızı (45 yaş) – Gəncə şəhəri;

TƏKİ YAXŞI YEMƏK OLSUN - Quliyeva Viladə

Zaman qızı (45 yaş) – Gəncə şəhəri;

ALLAHIN İKİ ADI - Məmmədov Qəşəm Ələkbər oğlu

(70 yaş) - Goranboy rayonu, Dəliməmmədli şəhəri;

SAĞ TƏRƏFDƏKİ MƏNƏM – Əliyev Zülfüqar Mərdan

oğlu (65 yaş) – Gəncə şəhəri;

ÜÇ BACI – Məmmədova Mətanət Qəşəm qızı (40 yaş) -

Goranboy rayonu, Dəliməmmədli şəhəri.

NAĞILLAR

FATMA - Quliyeva Gülüstan İsa qızı (77 yaş) - Goranboy

rayonu, Qaradağlı kəndi;

MƏLİMƏMMƏD - Quliyeva Gülüstan İsa qızı (77 yaş) -

Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

AĞ FƏRƏ – Namazova Yavər Xəlil qızı (41 yaş) – Gəncə

şəhəri;

DYLGƏR, DƏRZİ, MOLLA – İsmayılov Qasım

Məmməd oğlu (70 yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı

kəndi;

SƏN TÖK, MƏN VURUM – Əliyev Zülfüqar Mərdan

oğlu (65 yaş) – Gəncə şəhəri;

ZURNA – Mahmudov Əziz Bəylər oğlu (68 yaş) – Gəncə

şəhəri;

462

AĞILLI VƏ DƏLİ QARDAŞ – Nağıyev İsmayıl Bahan

oğlu (65 yaş) – Gəncə şəhəri;

KEÇƏLİN NAĞILI - Nağıyeva Maya Bahan qızı (65

yaş)– Gəncə şəhəri;

COMƏRD QƏSSAB – Mahmudov Əziz Bəylər oğlu (68

yaş) – Gəncə şəhəri;

YAZIYA POZU YOXDU - Alırzayev Allahverdi

Mahmud oğlu (60 yaş) – Gəncə şəhəri;

DİL «BİLƏN» SAĞSAĞAN – Məmədov Cabbar Əli oğlu

(60 yaş) – Xanlar rayonu, Qovlarsarı kəndi;

DEYİNGƏN FATMA – Əliyeva Şahnaz Abutalıb qızı (70

yaş) – Daşkəsən rayonu, Zilzahal kəndi;

KƏNDXUDA VƏ BİÇİNÇİ OĞLU – Həsənova Həmayə

Əli qızı (62 yaş) – Gəncə şəhəri;

BELƏ DƏ QALMAZ – Əliyeva Teybə İslam qızı (65

yaş) – Daşkəsən rayonu, Quşçu kəndi;

BİR GƏNCƏLİ VƏ İKİ İRANLI – Vəliyev İslam

Nurməməd oğlu (65 yaş) Gədəbəy rayonu, Miskinli

kəndi;

TACİR VƏ HAMBAL – Muradov Əli Cahangir oğlu (73

yaş) – Daşkəsən rayonu, Dəstəfur kəndi;

ŞAH ABBASIN OĞLU – Əliyev Bəşir Musa oğlu (63

yaş) – Gədəbəy rayonu, Rüstəm Əliyev kəndi;

BÖYRƏK KABABI – Rüstəmova Zöhrə Əli qızı (73 yaş)

– Şəmkir rayonu, Seyidlər kəndi;

GÖLƏ QƏLƏM SANCAN – Verdiyev Murad Rəhim

oğlu (68 yaş) – Daşkəsən rayonu, Əzgilli kəndi;

SƏN OL HAQQINAN – Quliyeva Gülüstan İsa qızı (77

yaş) - Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi.

463

DASTANLAR

NƏCƏF - Əliyev Abbasəli İsmayıl oğlu (70 yaş) -

Goranboy rayonu, Qaradağlı kəndi;

MƏMMƏD VƏ GÜLƏNDAM – Alırzayev Allahverdi

Mahmud oğlu (69 yaş) – Gəncə şəhəri;

AZAFLI VƏ NARINC XATUN – Aşıq Mikayıl Azaflı

(60 yaş) – Tovuz rayonu, Azaflı kəndi.

UŞAQ FOLKLORU

Abdullayeva Sədaqət Qəzənfər qızı (48 yaş) – Gəncə

şəhəri; İsmayılova Mehriban İsmayıl qızı (49 yaş) –

Gəncə şəhəri; Əsgərova İlahə Ramiz qızı (20 yaş) –

Gəncə şəhəri;

Cəfərova Zeynəb Həsən qızı (67 yaş) – Goranboy rayonu,

Bir May kəndi; İmanova Tərlan Əbdüləli qızı (75 yaş) –

Daşkəsən rayonu, Kollu kəndi; Məmmədova Səbahət

Qəşəm qızı (33 yaş) - Goranboy rayonu, Dəlimmədli

şəhəri; Əmrahova Kəmalə Əli qızı (21 yaş) – Gəncə

şəhəri; İsayeva Rəna Suliddin qızı (18 yaş) – Gəncə

şəhəri;

Quliyev Səbuhi Nəriman oğlu (32 yaş) – Gəncə şəhəri.

OYUNLAR

Həsənov Kəramət Ələkbər oğlu (19 yaş) - Goranboy

rayonu, Qaradağlı kəndi; Əmrahova Şəbnəm Əli qızı (20

yaş) – Gəncə şəhəri; Həsənov Fuad Ələkbər oğlu (16 yaş)

– Gəncə şəhəri; Hüseynova Vüsalə Cəbrayıl qızı (28 yaş)

- Gəncə şəhəri; Məmmədova Nurlana Nizami qızı (22

yaş) – Gəncə şəhəri; İsayeva Təranə Suliddin qızı (17 yaş)

- Gəncə şəhəri.

464

TÜRKƏÇARƏLƏR, YEMƏKLƏR

Quliyeva Durnatel Zaman qızı (53 yaş) - Goranboy

rayonu, Qaradağlı kəndi; İbrahimova Xalidə Cabbar qızı

(56 yaş) – Gəncə şəhəri; Hacıyeva Tərlan Nəcəf qızı (81

yaş) – Gəncə şəhəri; Hüseynova Afət Cəbrayıl qızı (31

yaş) – Gəncə şəhəri; Quliyeva Şəhla Nəriman qızı (30

yaş) – Gəncə şəhəri; Baratzadə Nəcibə Zülfüqar qızı (48

yaş) - Gəncə şəhəri; HacıyevaYaqut Mustafa qızı (61

yaş) – Gəncə şəhəri; Baratzadə Nərminə Zülfüqar qızı (46

yaş) – Gəncə şəhəri; Əliyeva Sakit Həsən qızı (90 yaş) –

Gəncə şəhəri; Hacıyeva Roza Mustafa qızı (60 yaş) –

Gəncə şəhəri; Bədəlova Ramilə Hidayət qızı (54 yaş) -

Gəncə şəhəri; Məmmədova Süsənbər Əsəd qızı (64 yaş) -

Gəncə şəhəri; Əhmədova Əskinaz Heydər qızı (43 yaş) -

Gəncə şəhəri; Qasımova Şöhrət İmran qızı (50 yaş) –

Gəncə şəhəri; Mirzəyeva Səmayə Həsən qızı (76 yaş) -

Gəncə şəhəri.

465

LÜĞƏT

GƏNCƏ DIALEKTI

A

Afat – bəla

Ağzını aramaq – fikrini öyrənmək

Ağzını boza vermək – süründürmək, azdırmaq

Ağızdaşmaq – deyişmək, dalaşmaq

Ağırsımaq – xarab olmaq

Ağıl – tövlə

Ala itdən manşır – məşhur

Ala-ula – alaq otu

Alışma eləmək – pay bölmək

Alımını vermək – cvabını vermək

Ası –Allahına şükür etməyən

Ayaxçı – toyda ora-bura buyrulan

Ayağının altına daş qoymaq – qudurtmaq

B

Barı – divar

Basməmmədi – tələm-tələsik (iş)

Basırıq – çox adam olan yer

Başına corab hörmək – aldatmaq

Bayat – köhnə (çörək, yemək və s.)

Bedava (dərd) – əlacsız (dərd)

Beyşüur – şüursuz

Bir xışma – bir ovuc

Bişmiş – xörək

466

Burunlamaq – bəyənməmək

Bir yan ovcu – bir ovuc

Buyruq qulu – köməkçi

Buxarı – evin yuxarı başında tikilmiş ocaq yeri

C

Cantarax – kök

Canına sinmək – ürəyinə yataq

Cezvasını qatmaq – cəzalandırmaq

Cəleyvətən olmaq – qürbətə getmək

Cığal – oyun qaydalarını pozan, sözün üstündə durmayan

Cılxa – xalis

Cırtdalanqoz – tez özündən çıxan

Cıvraq – diribaş

Cuyux – duru, boş (xəmir, palçıq və s.)

Cuyulmaq – boşalmaq

Ç

Çoymaq – qaçmaq, yüyürmək, vurnuxmaq

Çoystan - daxma

Çarçoy – iri şal

Çaxçax – taxta hasar

Çəmini bilmək – yolunu, səmtini bilmək

Çəkiyə aparmaq – aldatmaq

Çərlətmək – bezmək

Çəfləşmək – sözü düz gəlməmək

Çəlləşmək – çalışmaq

Çıtızmaq – işarə etmək, eşitdirmək

Çimir eləmək – yuxusunu almaq

D

Davanını qaldırmaq – bahalandırmaq

467

Dama dirək – uca boylu (adam)

Dambat – yekəxana

Davanına tüpürmək – qaçmaq

Dalmınmaq – az-maz yemək

Dadanmaq – öyrənmək, adət etmək

Danqaz – quru, boş (danqaz irəmə). Məs. Keçəl danqazın

haqqı!

Daşqa – eşşək arabası

Damarrı – çox, güclü

Dəfə daraq – çoxlu əşya

Dəbbələmək – fikrindən dönmək

Dənnəmək – yığmaq, seçmək

Dərvayında olmaq – maraqlanmaq, məşğul olmaq

Dıra-dıra vermək – əziyyət vermək

Dılğır – yaramaz

Dirəşmək – ayağını yerə dirəmək

Dinşəmək – xəlvət qulaq asmaq

Dişləmə (çay) – qəndlə içilən çay

Dölmə – dalan

E

Eryəti - gülünc, yarımçıq

Eymə – dağda içinə qatıq doldururlar (qoyun qarnı)

Eymənməmək – qorxmaq

Ə

Əfçi – xırdaçı zəhlətökən

Ələmanda qalmaq – möhtac qalmaq

F

Fısıllıq – otluq, kolluq

468

G

Girrəmək – dolandırmaq, başını saxlamaq

Godambıl – acgöz

Guluf – suyun keçdiyi yer

Güzən – payız yunu

H

Hambala – evin üstünü örtmək üçün qoyulan tir

Həvəkdəstə – ədviyyat döymək üçün alət

Hırraxana – avara adamlarla dolu yer

Höyüş – nəm, yaş, sulu

Hörtdəmək – içmək

Hüt-hüt adam – tələsən, tez-tez danışan adam

X

Xamralı – təndirdə bişən çörək növü

Xamırramaq – təmbəlləşmək

Xas – çərşənbə axşamı

Xaşal – yekəqarın

Xosunlaşmaq – xəlvət danışmaq

Xorramaq – bəyənməmək

İ

İdimsiz – səliqəsiz, kifir

İfləmə - dəli

İrəzə – cəftə

İsrif – qənaət

İtdən bir əppək borc almaq – müflisləşmək

469

İt əlindən əppək almır – pis günə düşmək

İyəşmək – bəhs eləmək

K

Kahal – az qanan

Kəf gəlmək – aldatmaq

Kərki – kiçik toxa

Küz – quzu damı

Q

Qavarmaq – söz qaytarmaq

Qafsımaq – zorla almaq, qoparmaq

Qancalmaq - hədsiz arıqlamaq

Qantarqa – cilov

Qarnöylü – dərd çəkən

Qart – çox qocalmış

Qaz qatığı çaldırmaq – boğaza yığmaq

Qərəl – ölçü

Qıdır-qıdır – yavaş-yavaş (danışmaq)

Qını-qını döymək – istəmək

Qımçırramaq – tullamaq

Qırım – fikir

Qırıldatmaq – yerli-yersiz danışmaq

Qırıldatmaq – ədəbsiz, forslu (atalar sözü: Qara qırravaz

olar)

Qılvız - yaltaq, ikiüzlü

Qırdıqaşdı – etibarsız

Qırmızı adam – hər sözü üzə deyən

Qoşdamaq iki əllə qarışdırmaq (xəmiri)

Quloyşa – yaltaq, ikiüzlü

L

470

Las - bir tərəfdən kəsmək, götürmək

Ləlöyün – görməmişlik edən, tamahkar

Ləpik – yastı çay daşı

Lırt – kök, tənbəl adam

Lığırt – tənbəl adam

Lijimsiz – pinti, səliqəsiz

Lopa – iki mənada işlənir: 1) Məşəl , 2) Hirs, acıq, qəzəb.

M

Məzəndə – malın qiyməti

Müftə – müsəlləh – pulsuz

N

Nay – sadəlöv, deyən-gülən adam (nay həm də çalğı aləti

adıdır)

Nasrannı – tərs adam

Naxıs (iş) – xoşagəlməz (iş)

Neyvət – kifir

Nənuz gəlibsən – nəyə gəlibsən, nə yaxşı gəlibsən

Nırx – bazarda mala qoyulan qiymət

Noxsat – pis iş görmək

O

Oğursaq quzu – yetim quzu (Oğurluqla başqa qoyunu

əmən quzu)

Ö

Öy – ev

Öyə – ögey

Öyrəli (öyünəri) – bir neçə gün qabaq

471

P

Pezəvəngi – yekəpər adam

Pazax – çox arıq heyvanın əti

Pırtıx söz – yersiz söz

Pıxmaq – bezmək

Pompulu – başı kəkilli toyuq

Pompuş – kök, bəzəkli

Porumaq – çürümək (meyvə)

Porsuxmaq – tutulmaq, özünü itirmək

Poralamaq – ört-basır etmək

Püfə – taxıl döyüləndə çıxan yumşaq hissə, samanın

xırdası

S

Sarısını uddmaq – qorxmaq

Sefillənmək - avara-avara gəzmək

Sərənəsi yatmaq – hirsi soyumaq

Səyəllənmək – baş gicəllənməsi

Sıtqı sıyrılmaq – ürəyi dönmək, zəhləsi getmək

Sinmək – gizlənmək, aşağı əyilmək

Sinsitmək – pisikdirmək

Sino getmək – dərdindən ölmək

Simsar – yaxın adam

Siyilcim – arıq adam

Sinirmək – udmaq, həzm eləmək, dözmək

Sonukor – hər şeyi seçən

Soyuqluq – narazılıq, münaqişə

Suyulmaq – yumşalmaq, meyl etmək

Suat – çayın su götürülən yeri

472

Sucuq – şirniyyat növü (qoz ləpəsindən bişirirlər)

Sussamaq – ürəyindən keçirmək

Suvadax - sürüşkən, palçıqlı yer

Suçulamaq – içmək

Sul əkmək – əzab vermək

Sümüyü sancmaq – şübhələnmək

Sümsünmək – qapılar gəzmək

Sülənmək – veyil-veyil gəzmək

Süyux – nəfsini saxlaya bilməmək

Ş

Şaa – beş qəpik

Şaqqa – tərəf

Şen – abad

Şenlik – kənd

Şellənmək – kef eləmək

Şəppədən xeyir – qəfildən

Şlafqa – şlyapa

Şunquroy qoşmaq – ələ salmaq

Şinəmək – qulaqardına vurmaq

T

Tasalanmaq – istilənmək, darıxmaq

Tana – sırğa

Teyləmək – qovmaq

Teyxa – xalis

Tələfxərclik – bədxərclik

Təfərinc eləmək – diqqət yetirmək

Tırınqısına dözmək – nazına dözmək

Toolanmaq – ətin alayarımçıq bişməsi

Tösmərək – gödək

Tumantökənlik eləmək – həyasızlıq eləmək

473

Tüklənmək – pullanmaq

Tünlük – çox adam olan yer

U

Uculamaq – eyni mövzuda çox və yersiz danışmaq. Məs.

ucundan tutub uculamazlar

Urza – qismət, yemək

Ustuflu – ehtiyatlı

Ü

Üzdürmək – zorla qopartmaq

Üzdəmək – yaxşısını seçmək

Üzkəsənlik – biyabırçılıq

V

Vay-şüyən – hay-həşir, ağlaşma

Vərvurd eləmək – götürqoy eləmək

Y

Yanpörtü – əyri

Yaloy – alov

Yaramaz – is adam

Yığnaq – yığıncaq

Z

Zaftavalı – zabitəli

Zatıqırıq – üzü dönük

Zəvzimək – zəhlətökənli

Zıvırtkeş – paltar

474

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR

HİKMƏT DƏRYASI …………………………………..

3

ALQIŞ VƏ DUALAR …………………………………

11

QARĞIŞLAR ………………………………………….

20

ANDLAR ………………………………………………

27

TAPŞIRMALAR ………………………………………

31

İNAMLAR ………………………………………….…

33

ATALAR SÖZÜ VƏ MƏSƏLLƏR ……………………

45

MÖVSÜM MƏRASİM NƏĞMƏLƏRİ

Üzərrik yandırma ……………………...………………

81

Yağışı kəsmək …………………………………………

81

Duz yandırma mərasimi ……………………………….

82

Xıdır Elləz ……………………………………………..

82

Xıdır Nəbi ……………………………………………...

82

475

Holavarlar ………………………………………………

83

Sayaçı sözləri ………………………………………….

84

OVSUNLAR

Qurdağzı bağlama ………………………………………

86

Ziyili yox etmə …………………………………………

86

Bədnəzərdən qorunma………………………………….

87

Tüstü çobana …………………………………………...

87

Tüstü bazar ……………………………………………..

87

Tapıl-tapıl ………………………………………………

88

Ağ daş, qara daş ………………………………………..

88

XALQ MAHNILARI

Bir otaq tikdirdim ………………………………………

89

Ay gülüm ………………………………………………

89

Yarı özgələrə yar olan canım .…………………………

91

Qurban olum qoltuğunda bayaza ………………………

92

Cürdəyi gördüm nənə ………………………………….

92

476

Hündür barıdan aşaram …………………………………

93

Bulaq başı ………………………………………………

93

MAHNI YARPAQLARI

Yelləncəkdə yellənəm …………………………………

94

Damlar üstə xoruz banlar ………………………………

94

Gəlmirsən ……………………………………………...

94

Gəliniz artıraq bazar qiymətin …………………………

95

Mənim adım Misirdi ……………………………………

95

Ay qız, sənin ədaların ………………………………….

95

Zalım cəllad ……………………………………………

95

Fələyin bağında ………………………………………..

96

Biri mənəm …………………………………………….

96

MİFLƏR

Ovçu Pirim daş oldu ……………………………………

97

Ocax ilanı ………………………………………………

98

Yeddi qardaş ilan ………………………………………

99

477

Qara pişik ………………………………………………

99

Ucubunux ……………………………………………..

100

Bəxt yazan …………………………………………….

100

Məleykə və çoban …………………………………….

101

Dəvə kini ………………………………………………

102

Həzrəti Süleymanın üzüyü …………………………….

103

Yerən Göy ……………………..………………………

105

ƏFSANƏ VƏ RƏVAYƏTLƏR, HƏDİSLƏR

Ozan …………………………………………………..

107

Comərd Qəssab ……………………………………….

108

Qarağac ………………………………………………..

110

Ağ qoç, qara qoç ………………………………………

111

Dəvə …………………………………………………..

111

İnsan …………………………………………………...

112

Söz yarası ……………………………………………...

112

Daş hədiyə dönəndə …………………………………..

113

Haramlıq ……………………………………………….

114

478

Çoban namazı ………………………………………….

114

Lalə ……………………………………………………

115

Toyuğun dərdi …………………………………………

115

Gəlin qayası ……………………………………………

116

Qara inək zağası ……………………………………….

116

Torpaq qala …………………………………………….

117

Ovsunçu qəbri …………………………………………

117

Savalan dağı ……………………………………………

118

Əşrəf ocağı ……………………………………………

118

Qız qalası ……………………………………………..

119

Novruz bayramı ……………………………………….

119

Qarının borcu ………………………………………….

120

Haça qaya ……………………………………………..

120

Bir tikənin ovsanatı ……………………………………

121

İmam Həsənin arvadı …………………………………

123

Gəncə …………………………………………………

123

479

TAPMACALAR ……………………………………...

125

BAYATILAR, AĞILAR ……………………………..

142

GÜLMƏCƏLƏR

Sorağını Naltökəndən almışım ……………………….

172

Mübarək olsun, ay Abbasəli ………………………….

173

Seyfəlisən keç, başa …………………………………..

173

Görmüşüm də, yimişim də ……………………………

173

Bəs o biri kimdi ……………………………………….

174

Küçükdən südə getdi ………………………………….

174

Öz çırağımı keçitdim, səninkini yandırdım …………...

174

Qoy yenə Gəncə deyim ……………………………….

175

Xanların erkəkdi yarı ………………………………….

176

Növbəyə dur …………………………………………..

177

İkisindən birinin vəziyyəti ağır olacaq ………………..

177

Qoyun görək nə deyir …………………………………

178

Bir qonaqlıqda …………………………………………

179

Motosikletdə …………………………………………..

179

480

O birisinin də yerini deyim ……………………………

180

Lap təzək dadır ki ……………………………………..

180

Padşah və gözəl qadın …………………………………

181

Damazlıq üçün ………………………………………...

182

Özüboşaldan maşın ……………………………………

182

Heç kim gəlmək istəmir ………………………………

183

Hamısından bişirin ……………………………………

183

Anasını ağladacam ……………………………………

184

Əzməsin əzməyim ……………………………………

185

Səni yeməyəcək ki ……………………………………

186

İndi bildin ? ……………………………………………

187

Bostana dönüb …………………………………………

187

Qısa, Kosa, Musa ……………………………………..

188

Bakıdan gətirdərik ……………………………………

189

Bir manatın dərdindən ………………………………..

190

Fil həkimi ……………………………………………..

190

Eşşəknən itin yeməyi …………………………………

191

481

Qoysana nəçənniknən görüşək ……………………….

192

Ölüynən bir yastığa baş qoyuram………………………

192

Kəlbalı kişi və lotular ………………………………….

193

Əlli vermişim, əlli də istiyey ………………………….

193

Bal ……………………………………………………..

194

Canavar yuvası ………………………………………...

194

Adam yox, alim elədi ………………………………….

195

Haqqın var ……………………………………………..

195

Ömrümün axırına kimi ………………………………..

195

Axtararsan bizləri ……………………………………..

196

Nə boyun olursan ……………………………………..

196

Çay əhvalatı …………………………………………...

197

Bir eşşəyi olan …………………………………………

197

Yeddi bacanaq …………………………………………

198

Bağrın daşdımı ………………………………………...

198

Gülü kişi itinə yaxın durmur …………………………..

198

Təki yaxşı yemək olsun ……………………………….

199

482

Allahın iki adı ………………………………………….

199

Sağ tərəfdəki mənəm ………………………………….

199

Üç bacı …………………………………………………

200

NAĞILLAR

Fatma ………………………………………………….

202

Məlikməmməd ………………………………………..

208

Ağ fərə ………………………………………………..

211

Dülgər, dərzi, molla …………………………………..

220

Sən tök, mən vurum …………………………………..

221

Zurna ………………………………………………….

224

Ağıllı və dəli qardaş …………………………………..

226

Keçəlin nağılı ………………………………………….

231

Comərd Qəssab ………………………………………..

234

Yazıya pozu yoxdu …………………………………….

240

Dil «bilən» sağsağan …………………………………..

244

Deyingən Fatma ……………………………………….

248

Kəndxuda və biçinçi oğlu ……………………………..

250

483

Belə də qalmaz ………………………………………..

252

Bir gəncəli və iki iranlı ………………………………..

253

Tacir və hambal ………………………………………..

257

Şah Abbasın oğlu ……………………………………..

259

Böyrək kababı …………………………………………

261

Gölə qələm sancan ……………………………………

263

Sən ol haqqınnan ……………………………………..

263

DASTANLAR

Nəcəf …………………………………………………

267

Məmməd və Güləndam ………………………………

286

Azaflı və Narınc Xatun ……………………………….

304

UŞAQ FOLKLORU

NAZLAMALAR

………………………………………

376

DÜZGÜLƏR

Bibili qoz ………………………………………………

379

484

A Nərgizə, Nərgizə …………………………………..

380

Get babandan pul istə ………………………………….

380

A Sara xala …………………………………………….

381

Araz gəlir ………………………………………………

381

Dımbılı kişi tar çalır ……………………………………

382

Məmmədalı ……………………………………………

382

Qarğa qar istər …………………………………………

382

Keçəl ………………………………………………….

383

Yağış yağır ……………………………………………

383

Tükəzban yatır ………………………………………..

383

Maşın gəlir ……………………………………………

384

Çəkməçilər çəkmə tikir ………………………………

384

A xala, xala ……………………………………………

384

Dayı …………………………………………………..

385

Tarix dərsi gələndə ……………………………………

385

Alıq balıq olaydım …………………………………….

385

Sim, Sim, Simgilə ……………………………………..

385

485

Oturub tikiş tikirdim …………………………………..

386

Üşüdüm ha üşüdüm ……………………………………

387

O kürəyi ver mənə …………………………………….

387

SANAMALAR

Əl-əl əpənək ………………………………………….

388

Bir-iki …………………………………………………

388

Çıxdım çinar başına …………………………………..

389

Pişiyim ………………………………………………..

389

Portağalı soydum ……………………………………..

390

Əkdim noxud …………………………………………

390

Odur-budur ……………………………………………

390

Lampanı qoydum ortaya ………………………………

391

Ekkidi-bekkidi …………………………………………

391

Dovşan …………………………………………………

391

Ekli-mekli ……………………………………………..

392

İynə-iynə ………………………………………………

392

486

Motal-motal ……………………………………………

392

Bir –iki …………………………………………………

393

Biri birə ………………………………………………..

393

Əkil-bəkil ……………………………………………...

394

Zəhrə - Zibeydə ………………………………………

394

Barmaqlar ……………………………………………..

394

Okkudu, bukkudu bilmirəm …………………………..

395

O çaynikə, bu çaynikə ………………………………..

395

UŞAQ OYUN NƏĞMƏLƏRİ

A Tərxana-Tərxana ……………………………………

396

O qara qazan doldumu …………………………………

396

Qıy qılıncım ……………………………………………

397

Bənövşə ………………………………………………..

397

Göz bağlayıcı …………………………………………..

397

YANILTMACLAR ……………………………………

398

DOLAMALAR

……………………………………….

399

487

OYUNLAR

Çiling-ağac ……………………………………………

401

Müçük ………………………………………………...

401

Bənövşə ………………………………………………

401

Siçan-pişik ……………………………………………

402

Mozadaş ………………………………………………

402

Yeddi daş ……………………………………………..

403

Göz bağlayıcı …………………………………………

403

Xan-vəzir ……………………………………………..

403

Dala yaylıq atma ………………………………………

404

Qoturum səndə ………………………………………..

404

Gizlənpaç ……………………………………………..

404

Beşdaş …………………………………………………

405

Qara qazan …………………………………………….

407

A Tərxana-Tərxana ……………………………………

407

Ənzəli …………………………………………………

408

488

ATMACALAR ……………………………………….

410

LAĞLAR ……………………………………………..

419

GİLEYLƏR …………………………………………..

420

AYAMALAR …………………………………………

425

BAZAR FOLKLORU …………………………………

427

TÜRKƏÇARƏLƏR, YEMƏKLƏR

QIZILGÜL VƏ ONDAN DÜZƏLDİLMİŞ

MƏHSULLAR………………………………………..

429

MİNBİR DƏRMAN ………………………………….

431

TUTDAN HAZIRLANMIŞ MƏHSULLAR………….

437

NAR VƏ ONDAN HAZIRLANMIŞ MƏHSULLAR…

440

ÇÖRƏK NÖVLƏRİ …………………………………...

441

GƏNCƏ MƏTBƏXİ ………………………..…………

443

SÖYLƏYƏNLƏR HAQQINDA MƏLUMAT ………

449

LÜĞƏT ……………………………………………….

461

GƏNCƏ FOLKLORU ANTOLOGIYASI

I kitab

489

Gəncə Qeyrət Nəşriyyat Poliqrafiya MMC, 2003

Nəşriyyat direktoru:

Paşa Vəliyev

Kompüterdə yığdı:

Yavər Namazova,

Aytən Süleymanova

Korrektor:

Kəmalə Əmrahova,

Nurlana

Məmmədova

Kompüter tərtibçisi və texniki redaktor:

Mehriban

Səmədova,

Nailə Atakişiyeva

Kağız formatı:

Mətbəə kağızı:

Həcmi:

Tirajı:

Sifariş

Qiyməti müqavilə ilə

Kitab Azərbaycan MEA Gəncə Regional Elmi Mərkəzin

Elmi-texniki informasiya şöbəsində yığılmış və hazır

diapozitivlərdən Gəncə Qeyrət Nəşriyyat Poliqrafiya

MMC-də ofset üsulu ilə çap olunmuşdur.

490

Document Outline

QARĞIŞLAR

Ananın qarnı cırılaydı, səni doğduğu yerdə!

ANDLAR

TAPŞIRMALAR

inamlar

Nağdını qoyub nisyə dalınca qaçma !

Gördüyündən göz kirəsi istəyir.

MÖVSÜM-MƏRASİM NƏĞMƏLƏRİ

ÜZƏRLİK YANDIRMA MƏRASİMİ

YAĞIŞI KƏSMƏK

DUZ YANDIRMA MƏRASİMİ

XIDIR ELLƏZ

XIDIR NƏBİ

HOLAVARLAR

SAYAÇI SÖZLƏRİ

Tut qoyunun belini,

OVSUNLAR

QURDAĞZI BAĞLAMA

ZİYİLİ YOX ETMƏ

BƏDNƏZƏRDƏN QORUNMA

TÜSTÜ ÇOBANA

TÜSTÜ BAZAR

TAPIL-TAPIL

AĞ DAŞ, QARA DAŞ

XALQ MAHNILARI

Bir otaq tikDİRDİM

AY GÜLÜM

YARI ÖZGƏLƏRƏ YAR OLAN CANIM

QURBAN OLUM QOLTUĞUNDA BAYAZA

CÜRDƏYİ GÖTDÜM, NƏNƏ

HÜNDÜR BARIDAN AŞARAM

BULAQ BAŞI

MAHNI YARPAQLARI

YELLƏNCƏKDƏ YELLƏNNƏM

DAMLAR ÜSTƏ XORUZ BANLAR

GƏLMİRSƏN

GƏLİNİZ ARTIRAQ BAZAR QİYMƏTİN

MƏNİM ADIM MİSİRDİ

AY QIZ, SƏNİN ƏDALARIN

ZALIM CƏLLAD

FƏLƏYİN BAĞINDA

BİRİ MƏNƏM

TAPMACALAR

Qara toyuq,

Dağdan gəlir dağ kimi,

Hacılar haca gedər,

Dünyanı bəzər, özü lüt gəzər.

(iynə)

Məməli xatın,

Ağzı sümükdən,

Tut, tut, tuğulğa

BAYATILAR, AĞILAR

ÇAY ƏHVALATI

BİR EŞŞƏYİ OLAN

YEDDİ BACANAQ

BAĞRIN DAŞDIMI

GÜLÜ KİŞİ İTİNƏ YAXIN DURMUR

TƏKİ YAXŞI YEMƏK OLSUN

ALLAHIN İKİ ADI

SAĞ TƏRƏFDƏKİ MƏNƏM

ÜÇ BACI

NAĞILLAR

FATMA

DEYİNGƏN FATMA

ŞAH ABBASIN OĞLU

BÖYRƏK KABABI

GÖLƏ QƏLƏM SANCAN

SƏN OL HAQQINAN

DASTANLAR

NƏCƏF

Düzgülər

BİBİLİ QOZ

A NƏRGİZƏ, NƏRGİZƏ

Get babadan pul istə

Get babadan pul istə!

Get gombuldan pul istə!

A Sara xala

Araz gəlir

Lil gəlir

DIMBILI KİŞİ TAR ÇALIR

MƏMMƏDALI

QARĞA QAR İSTƏR

KEÇƏL

YAĞIŞ YAĞAR

TÜKƏZBAN YATIR

MAŞIN GƏLİR

ÇƏKMƏÇİLƏR ÇƏKMƏ TİKİR

A XALA, XALA

TARİX DƏRSİ GƏLƏNDƏ

ALIQ-BALIQ OLAYDIM

SİM, SİM, SİMGİLƏ

OTURUB TİKİŞ TİKİRDİM

ÜŞÜDÜM HA ÜŞÜDÜM

O KÜRƏYİ VER MƏNƏ

ƏL-ƏL ƏPƏNƏK

ÇIXDIM ÇİNAR BAŞINA

PİŞİYİM

PORTAĞALI SOYDUM

ƏKDİM NOXUD

ODUR – BUDUR

LAMPANI QOYDUM ORTAYA

EKKİDİ – BEKKİDİ

DOVŞAN

EKLİ – MEKLİ

İYNƏ - İYNƏ

MOTAL - MOTAL

BİR - İKİ

ƏKİL - BƏKİL

ZƏHRƏ - ZİVEYDƏ

OKKUDU, BUKKUDU BİLMİRƏM

O ÇAYNİKƏ, BU ÇAYNİKƏ

A TƏRXANA – TƏRXANA

Al di məni arxana!

O QARA QAZAN DOLDUMU

O qara qazan doldumu?

QIY QILINCIM

BƏNÖVŞƏ

Bənövşə?

GÖZ BAĞLAYICI

YANILTMACLAR

DOLAMALAR

- Deynən qayçı.

OYUNLAR

ÇİLİNG - AĞAC

MÜÇÜK

BƏNÖVŞƏ

SİÇAN - PİŞİK

MOZADAŞ

YEDDİ DAŞ

GÖZ BAĞLAYICI

XAN – VƏZİR

DALA YAYLIQ ATMA

QOTURUM SƏNDƏ

GİZLƏNPAÇ

BEŞDAŞ

QARA QAZAN

A TƏRXANA –TƏRXANA

Bu oyunda iki uşaq iştirak edir. Uşaqlar qollarını bir-birinin tərsinə keçirirlər. Hərəsinin üzü bir tərəfə baxır. Biri belini aşağı əyir, o birini dalına alır. Aşağı əyilən soruşur:

- Göydə nə var?

ƏNZƏLİ