Жар кахання [Апавяданні пра жанчын]

Раздзел трэці. І З’ЯВІЛАСЯ ТЫ...

Спачатку колькі слоў не пра гэтую Валю, а пра сябе i яе маці. А гэта значыць — пра сяброў.

Не ведаю, як у каго, a ў мяне з сябрамі неразбярыха. Спачатку ix было процьма — у школе, ва універсітэце, у раённым гарадку, дзе сем гадоў працаваў у газеце, i тут, у сталіцы, у якой вось ужо, дзякуй Богу, больш дзесяці гадоў. Бог ты мой, колькі i каго мы з жонкай паілі ды кармілі, колькім давалі начлег, чаго толькі не паслухалі і самі расказалі шчыра ды памагалі як маглі, але... Паволі, год за годам, мае сябры адышлі, i я, можна сказаць, застаўся адзін.

Той-сёй з маіх калег, хто ў свой час лісліва служыў нашаму, беларускаму, «Беламу дому», залез высока, дык пры ўладзе i цяпер; той-сёй надта не выслужыўся, а той-сёй пакаціўся ўніз i заняпаў. Адны сталі са мной няшчырыя ці здзекліва паблажлівыя, іншыя, як толькі вып'юць чарку, спрачаюцца, папікаюць, а то проста выядаюць душу. І найбольш тыя, хто ў мяне дняваў i начаваў, каму я паспрыяў стаць на ногі i хто хацеў ехаць ды ехаць на маім карку, лічачы мяне за свайго папіхача. Вельмі ж аваўкалачыліся i каб прымелі, дык утапілі б мяне ў лужцы вады два рыжыя і лысыя журналісты — аднаму я доўгі час не толькі памагаў, aлe нават перапісваў яго творы, паспрыяў выдаць кніжку, уладкавацца на працу i займець кватэру, а другога, калі ён нудзіўся на правінцыі, прывячаў у любую хвіліну, мусіў піць з ім без меры, як i бясконца служаць пра тое, які ён харошы, але якія паганыя жонка, яго калегі па рабоце, я, гаспадар, таксама. Першаму я мусіў рана-позна сказаць, што не буду працаваць на яго як чорны вол, хопіць злоўжываць маёй шчырасцю, а другога не мог не суцішыць: нельга ж гэтак зайздросціць i ненавідзець людзей, трэба быць больш памяркоўным i цярпімым, а тое, што нагаворваеш на жонку, маці тваіх дзяцей, — ганьба. Як казаў, здавалася, лепшыя дружбакі перакінуліся ў самых зацятых ворагаў. I чым ім цяжэй без мяне, тым болей яны ашалелыя. Вельмі ж джаліць гэты другі, што ўрэшце пакінуў жонку i прыехаў у сталіцу шукаць шчасця; «Куды нам, няўдачнікам, да цябе! Ты i сем'янін, i творца выдатны!» Адным словам, я не так, як трэба, паводзіў сябе, нарабіў шмат памылак — нават сваёй залішняй шчырасцю.

Паверыце ці не, але сярод маіх рэдкіх сяброў — наша рэдакцыйная машыністка Клара (Валіна маці), на два ці тры гады старэйшая жанчына. Той-сёй не верыць, што мы проста таварышкуем, лічыць: у нас штосьці большае. Бачыце, з маладзіцай свайго веку можа быць альбо раман, альбо непрыязь. У мяне ж з Кларай, кажу шчыра, няма ні любошчаў, ні варожасці.

Гэтая Клара — цікавая кабета. Яна яшчэ i цяпер — а ёй недзе пад пяцьдзесят ужо — стройная, заўсёды модна апранутая, непадступная. Не толькі радавыя журналісты, але i намеснікі галоўнага рэдактара, нават сам «шэф» павінны быць з ёй толькі на «вы», а то яшчэ i ліслівіць: у свой час яе муж працаваў загадчыкам сектара друку ЦК, меў сам i даваў доступ ёй да лечкамісіі, у элітныя санаторыі i стол заказаў.

Праўда, пазней усё ў Кларыным жыцці раптоўна перавярнулася: яе мужа за выпіўку ў сваім кабінеце збылі з ЦК у «шэрую» газету, дык ён там зусім запіў. Неўзабаве яго патурылі i адтуль. Ён стаў валацужным п'яніцам, дайшоў да таго, што краў дома грошы i рэчы, а пасля пачаў хадзіць па рэдакцыях i вымольваць капейкі на віно.

Клара перастала быць у «эліце», зблажэла ад нэндзы i нястач, але не здалася, захавала i свой гонар, i свой, як мы казалі, «імідж». Нават i тады, калі развялася з мужам i пачала адна гадаваць дачку.

Мабыць, мы з ёй пасябравалі таму, што я спачуваў ёй, пачаў раіць яе як добрую машыністку знаёмым празаікам, спрыяючы зарабіць неблагую капейчыну. Ды мы з ёй сталі заядлымі дачнікамі, памагалі адно аднаму парадамі, насеннем ці расадай, а яшчэ я стаў яе «асабістым садоўнікам».

На маіх вачах звычайнела, пакрыху старэла Клара i падымалася яе дачка — тая часта, калі маці занядужвала i мусіла працаваць дома, прыносіла нам у рэдакцыю (найчасцей мне) надрукаванае на машынцы, а то мы часта бачыліся на дачы. Дзяўчынка хораша ўзяла ад бацькоў усё лепшае: ад маці — гонкасць, грацыёзнасць i далікатныя рысы ва ўсім абліччы, ад бацькі — цёмны колер валасоў i вачэй, жвавасць. Спачатку яна была нясмелая, нават сарамлівая, бянтэжылася перада мной — як падлетак, а пазней як дзяўчынка, у якой досыць рана з неадольнай сілай пачала праяўляцца жаноцкасць: паволі знікала яе худзізна, сутуласць, круглелі клубы i большалі грудзі. Затым, як заўважаў я, яе дзіцячая скаванасць змянілася радасным інтарэсам да жыцця, да ягоных тайнаў, нейкім хвалюючым узбуджэннем, а яшчэ пазней — i жаночым какецтвам, какецтвам той, што пазнала ўжо цану маладосці i красы, хоча i ўмее падабацца мужчынам. У васемнаццаць гадоў яна, гэтая Валя, паўстала ўжо красуняй.

— Мая юная лэдзі — самае дарагое, што ў мяне ёсць, — аднойчы з радасцю i матчынай уцехай сказала мне Клара. — Самы вялікі мой ізумруд. Калi яна, не дай Бог, будзе гэткая нешчаслівая, як i я, то не вытрываю, зайдуся з гора...

Што да мяне (а мы з Валяй, бывала, падоўгу, як я лічу, шчыра гаварылі пра яе школу i равеснікаў, пра мае i іншых літаратараў кнігі альбо пра новыя фільмы, а пазней я памагаў ёй паступіць на філфак), дык мне, скажу шчыра, было не толькі прыемна, але вельмі радасна бачыць гэтую юную лэдзі — яе зграбненькі стан, лёгкую i прыгожую, як у балерыны, хаду, прадаўгаваты тварык з роўным носікам, святло i чароўнасць, што сыходзілі ад яе сардэчнасці, яе цёплы i даверлівы позірк. Я яе нават палюбіў — не, не пакахаў, як кахае мужчына жанчыну, а якраз адчуў да яе чалавечую любоў. Як да маладой, чыстай i абаяльнай душы.

— Валечка, — неяк, любуючыся, сказаў я ёй, лічы, па-бацькоўску, — сталей, вучыся, а я за гэты час знайду табе сярод журналістаў альбо маладых пісьменнікаў добрага хлопца. Ты павінна ашчаслівіць сваёй красой іменна нашага брата.

— Добра, дзядзька Толя, — з жартам, а то нават i какетліва адказала яна, але крыху пазней, калі я аднойчы па-сяброўску выйшаў з рэдакцыі правесці яе да метро, мала сказаць збянтэжыла — можа, нават перавярнула ўсё мае жыццё.

Калі я збіраўся па-кавалерску ўзяць яе грацыёзную ручачку, каб далікатна пацалаваць, яна, неяк адразу наструніўшыся i сумеўшыся, нечакана падала мне паперчыну.

— Што гэта? — усміхнуўся я.

— А вы пачытайце.

Разгарнуў лісток: «Дзядзька Толя, шчыры i мілы чалавек, я вас кахаю!»

Я спачатку не зусім зразумеў, што тут i да чаго, бадай, дурасліва запытаў:

— Хто гэта кахае мяне?

— Я.

— Ты? Мяне?

— Я. Вас.

Пільней зірнуў: у яе кіпуча цёмных вачах не толькі звычайная ўзбуджанасць, мяккая цеплыня, але i хваляванне ды разгубленасць, поўненькія шчочкі пунсовыя, нават з чырвонымі плямінамі — значыць, нямала думала i зараз пакутуе за свой крок. Вось цяпер да мяне дайшло: гэтая юная лэдзі, мабыць, молада ўразілася ад нашых шчырых размоў, а таксама ад таго, што я пахвальваю яе, праводжу, цалую ёй руку...

Я сумеўся, нават разгубіўся.

— Валя, — запытаў, — ты жартуеш?

— Хіба можна з такога жартаваць?

Я не ўзяў яе руку, яна не падала яе мне. Бачачы, што я, старэйшы, зніякавеў, прамовіла:

— Падумайце. Колькі хочаце. Але рана-позна павінны сказаць мне сваё слова.

Тут жа мы развіталіся — хапатліва, таропка, саромеючыся пазіраць адно аднаму ў вочы, нібы ўчынілі якісьці вялікі грэх.

Валя перастала прыходзіць у рэдакцыю; я выбіўся з каляіны: мною захапілася маладое дзяўчо. Я дакараў сябе, што часамі чамусьці распускаў, як той певень, крылле, хацеў ёй спадабацца, не прадбачачы, што магу захваляваць маладое дзявочае сэрца, хоць загадзя добра ведаў: не пасягаю i не буду пасягаць на гэтую Валю, якую люблю, як сваю дачку. Ды на табе, выйшла тое, што калі-нікалі здараецца ў нашым жыцці: маладая закахалася ў пажылога. I не ў каго-небудзь, a ў мяне. Не зусім выпадкова дагэтуль яна часта гаварыла, што ёй не падабаюцца равеснікі, амаль усе яны, маўляў, несур'ёзныя i легкадумныя, дык цяжка каму з ix даверыцца. Ёй, казала, больш да спадобы сталыя мужчыны.

— У маладых — маладое, — адказваў я, — дык няможна ўзяць i пераступіць цераз сваю маладосць. Усяму свой час.

— А я вось хачу пераступіць...

Як я, сталы ўжо чалавек, тады не адчуў: гуляю з адмысловым агнём, што для мяне не страшны, бо я ад яго ўжо абаронены, але які можа абпаліць Валіну яшчэ незагартаваную душу. Няўжо — нават насуперак самому сабе — я захапляюся яе маладосцю i красой, а то i тайна кахаю, хачу часта бачыць i чуць?

Не раз i не два пытаўся ў сябе: што рабіць? Валя вясёлая па натуры, але вельмі пачуццёвая, у яе няўлоўная далікатная душэўная тонкасць, што ўсплывае шчырасцю, дабрынёй i пяшчотай, але заадно ёй самой можа прынесці глыбокую capдэчную рану. Прызнаюся, я не знаходзіў слоў, каб сказаць: Валя, між намі не можа нічога быць. Выбачай, мілае дзяўчо, што я міжволі абудзіў тваё першае пачуццё! А тут яшчэ маці, Клара, зусім расхвалявала мяне:

— Замаркоцілася мая юная лэдзі. Здаецца, закахалася. I няўдала.

Чуючы гэта, я не мог падняць на яе вачэй, толькі мармытнуў:

— Што ж, прыйшоў яе час.

—Прыйшоў, — уздыхнула затрывожаная жанчына. — Але не дай Бог, каб трапіўся які нягоднік...

Вось так, падумаў я сам сабе, гэтым мярзотнікам магу стаць я. Але не, не стану. Hi дзеля Валі, ні дзеля яе маці-гаротніцы, што цяпер бачыць сваё шчасце найперш ва ўдалым даччыным лёсе. Як добра кажуць, час — найлешны лекар. Пройдзе месяц-другі — Валя супакоіцца, пакрыху забудзе мяне, a некалі сама будзе з усмешкам успамінаць, як яна ў свой час, лічы, дзіця, закахалася ў дарослага дзядзьку. А я... Мне, канечне ж, будзе сумнавата без яе, але я павінен абарваць наша знаёмства ці сяброўства. Ды Валя не адступілася, аднойчы першая пазваніла.

Дазвання страціў я спакой i развагу, як хлапчук. Ды вельмі здзівіла Валіна маладая настойлівасць:

— Што вы мне скажаце, дзядзька Толя?

— Давай, — кажу, — сустрэнемся, пагаворым.

Сышліся ў Купалавым скверыку, селі ў зацішным месцы на лаўку. Гляджу на Валю i не магу не ўразіцца: каб не выглядаць побач са мной вельмі юнай, адмыслова апранулася. Сядзіць во ў чорных туфліках на шпільках, у строгім сінім касцюме, з гладка зачасанымі i сабранымі на патыліцы ў вялікі вузел валасамі — быццам сталая ўжо жанчына. Ды i на тварыку — сур'ёзнасць, нібы пражыла ўжо доўгае i клопатнае жыццё.

— Валя, — прамовіў, — верыш ці не: я ў адчаі?

— Веру, — адказвае ціха.

— Чаму?

— Бо я — дзяўчына, а вы — старэйшы, сямейны чалавек...

— Ты мяне, Валя, здзіўляеш усё больш i больш...

Апусціла галаву, мне-цісне чорную сумачку, а губы мыляюць-мыляюць. Зусім як у падлетка. Сціснулася сэрца: мала што з трывогай чакала гэтай сустрэчы, першая папрасіла яе, па-свойму апранулася ды строіць з сябе сталую, на самай справе ўсё ж горкае дзіцянё.

— Я не магу перамагчы сябе, дзядзька Толя, — падала голас. — Не лічыце, што я толькі захапілася. У мяне сапраўднае пачуццё.

— А што рабіць мне, сямейнаму?

— A якія вашы пачуцці да мяне?

— Я, сівы ўжо чалавек, не маю права гаварыць пра свае пачуцці да дзяўчат.

— Вы вельмі кахаеце жонку i вельмі любіце сына? — пытае засмучана.

Я не мог тады сказаць ёй тое, што скажу зараз. У мяне была свая глыбокая сямейная тайна. У свой час я ўзяў замуж неблагую — сціплую, мяккую i добрую — дзяўчыну, але... Яна не магла нарадзіць, дык наш сямейны карабель на пяты год жаніцьбы пачаў хіліцца набок, зачэрпваць ваду-бяду, станавіцца нямілым, нават малапатрэбным. Калі пазней сам дабіўся паехаць у Мінск на вучобу ў партшколу, то ўжо меў у галаве: ні ў раённы горад, ні да жонкі не вярнуся, знайду сабе іншую, нават, можа, жанчыну з дзіцем, абы стаць бацькам. Прызнаюся, адразу ж сярод аднакурснікаў кінулася ў вочы адна маладзіца — гладкая, высакагрудная i са спакусна ёмкімі i гуллівымі клубамі, з чорным кіпенем у вачах, з густам апранутая і, як хутка ўведаў, разводніца. Неўзабаве яна апынулася ў маёй пасцелі. Што яна, былая камсамольская дзяячка, птушка няпростая, зразумеў яшчэ тады, як толькі падмяў i сціснуў у абдымку: яна бессаромна зашаптала мне на вуха: «А у тебя все крупно и крепко! Еще! Еще! Еще!!!» Хоць не быў прыхільнік «шкурак», але захапіўся, захацеў адчуць сябе сапраўдным мужчынам ды заадно, думаю, дай паспрабую з гэтай падатной i гарачай паразумецца. Яна ж, калі пачула, што прашу нарадзіць мне сына, захіхікала: «Какой ты чудной, Толя! Во-первых, я не деревенская дура, защищена. Во-вторых, это я всегда могла сделать в своем районе. Я сюда ехала не ради новых пеленок, а ради карьеры...»

Я не мог не адцурацца ад яе. Яна нейкі час чаплялася, лезла пішчом, а затым махнула на мяне рукой i знайшла сабе «опекуна» ў гаркоме партыі, куды потым пайшла працаваць інструктарам. З гаркома трапіла ў абком. Калі на добрым харчы не толькі папаўнела, але i расплылася, страціла спакуслівую вабнасць, яе падштурхнулі ў міністэрства культуры. Там яна i цяпер. Жыве з дачкой i зяцем i, кажуць, добра папівае; да мужчын паспакайнела, хоць зусім імпэту не страціла: кінулася аднаўляць з чыкінцамі былую сваю партыю — для яе тая «святая i непагрэшная», а сама яна — «сумленны камуніст».

Карацей, жонку я не пакінуў. Пашкадаваў: а як ёй, беднай, жыць? Мала ёй свайго гора ды маёй здрады, дык яшчэ зусім знявечу ёй жыццё. Мы ўзялі пакінутае незамужняй парадзіхай здаровае дзіця i выехалі з раённага гарадка. Тады, калі я з юнай лэдзі сядзеў у скверыку i мусіў сказаць ёй сваё слова, хлапчук наш хадзіў ужо ў чацвёрты клас, i мы з жонкай любілі яго. Як свайго сына. Праўда, у нас з жонкай так i не было таго, што бывае ў мужчыны i ў жанчыны, у якіх усё добра. Я падоўгу мог быць без яе, а яна — без мяне, мы абое так i не зведалі разам, што гэта такое — страснае каханне...

Дык што я мог сказаць Baлi пра жонку, былую каханку i прыёмнага сына? Урэшце, пра сваё няўдалае сямейнае жыццё?

— Не выпадае, Валя, гаварыць пра тое, ці кахаеш жонку, ці любіш сына... — прамовіў. — Я — галава сям'і. Я павінен клапаціцца пра яе.

— Разумею, — прашаптала яна. — Гадавалася ж без бацькі...

— Ды... Нават не падбяру патрэбных слоў, каб сказаць тое, пра што думаю...

— Гаварыце так, як думаеце.

— Цяпер, Валя, я для цябе добры знаёмы ці нават старэйшы сябра, — прамовіў я з пакутаю, — a кім магу стаць пазней? Я ж даўно ўжо не дзяцюк, сям'і кінуць не магу... Выбачай, не тое i не так гавару, але што ёсць, тое ёсць...

Валя цярпліва ўсё слухала, мяла-ціснула сумачку, кусала вусны, а потым, калі я скончыў сваю няўдалую казань, запытала:

— Дык мы не можам сустракацца?

— Цяпер нам, Валя, нават як сябрам сустракацца нялёгка...

— Па-вашаму, мы не павінны бачыцца ўжо?

— Па-мойму, Валя, трапілі мы з табой у нейкія закалюты, у лабірынт, — уздыхнуў я. — Цяпер мы ўжо сябры i не сябры... Гуляць з табой? Як хлопец з дзяўчынай? Але ж, кажу, я даўно ўжо не халасцяк, я не змагу быць такім, якім быў у маладыя гады. Пазаляцацца мне да цябе? Але які табе толк з гэтага? Спакусіць? Рана-позна ўведаюць пра гэта людзі, твая маці...

— Я, дзядзька Толя, паўналетняя ўжо, — Валя па-ранейшаму гаварыла ціха, ужо наліваючыся чырванню. — Сама ўсё рашаю...

— Ты варта вялікага кахання, добрага мужа, харошай сям'і i шчаслівай долі. Я табе гэтага даць не змагу. Паспрабую даць — адразу ж пакрыўджу іншых...

— A калі я выйду замуж, вы зменіцеся? — нарэшце падняла галаву i зірнула на мяне вачыма, поўнымі любові i кахання. У мяне аж сэрца згарнулася ад гэтага позірку, што, здаецца, ішоў з самых душэўных глыбіняў. — Згодзіцеся бачыцца са мной?

Бач ты, што надумала! Ці не наракла сябе ў мае каханкі? Калі з той, камсамолкай-партыйкай, я ведаў, як паводзіцца i як ад яе пазбавіцца, дык Валя — гэта зусім іншае, ёй трэба будзе аддаць усю душу, а то кінуцца ў такі вір, што... Калі яна некалі разачаруецца, пакіне, дык можна будзе ад няспраўджаных надзей, болю, пакут i загібець. Колькі пажылых мужчын, што хацелі амаладзіцца з дзяўчатамі, якраз вось так прапала!

— Выходзь замуж, Валя, толькі за каханага, — сказаў.

— Тады я, мабыць, ніколі не буду замужняя... Альбо...

Яна больш нічога не дадала да гэтага «альбо»; калі мы развіталіся i разышліся ў розныя бакі, я потым нямала зведаў бяссонных начэй, думаў i пра тое, i пра іншае, хваліў сябе i дакараў, але паволі, не сустракаючы i не чуючы юную лэдзі, пачаў супакойваць сябе: у яе паволі астудзіцца, а то i знікне першае дзявочае захапленне, з'явіцца сапраўднае i яна пакахае, выйдзе замуж i ашчаслівіць добрага чалавека. Праўда, калі-нікалі трывожыўся, каб цяпер хлопцы-ўрвіцелі, а то i мужчыны-нягоднікі не спакусілі, не пусцілі яе па руках: яна з маладога адчаю можа ўчыніць абы-што. Ды Валя ўстаяла ад спакус, а на апошнім курсе выйшла замуж за крыху старэйшага камерсанта.

— Бачыце, — хітравата ўсміхнулася мне на вяселлі, калі нам выпала патанцаваць разам, — я споўніла ваш наказ: выйшла замуж...

— Бачу, — усміхнуўся я, хоць, скажу шчыра, заныла сэрца, што красуня дастаецца камусьці для цябе чужому, што ён, таўсматы i з рэдзенькімі валасамі на макаўцы, можа, i не варты яе. Праўда, не асмеліўся запытаць: кахае яна яго альбо не?

Недзе праз год мы сустрэліся зноў — на хрэсьбінах Валінай дачкі. I на гэты раз я танцаваў з Валяй, дык яна, пакруглелая i пасталелая пасля родаў, зноў з хітраватаю ўсмешкай успомніла наша былое.

— Бачыце, я яшчэ болей паслухала вас...

Зноўку не знайшоў смеласці папытаць: ці кахае мужа, ці шчаслівая. А то i больш — збаяўся. Taгo, што i як можа яна адказаць: зусім, канечне ж, не выпадкам хітруе, шмат недагаворвае, а то хоча i падкузьміць: дабіліся свайго?! I на вяселлі, i на хрэсьбінах я сядзеў як на іголках — то гаварыў-мянташыў шмат i недарэчы, то замаўкаў i аж гарэў ад чырвані.

Яшчэ праз паўгода я зусім быў выбіты з раўнавагі, калі Клара з плачам i енкам сказала мне, што яе зяця арыштавалі. Канечне, яна гаварыла, што ён не вінаваты, не дачыняўся да розных падманаў i зладзействаў, але тым не менш камерсант сеў на пяць гадоў. Я добра ведаў: трэба пабачыцца з Валяй, суцешыць яе, неяк памагчы, але доўга не меў духу пад'ехаць i пазваніць у дзверы ў той час, калі яе маці на рабоце. Пытаў пра яе настрой, перадаваў свае суцешванні i зычэнні праз Клару, якая цяпер зусім захварэла на нервы.

— Толя, веру табе як нікому, дык скажу сваё горачка, — сказала яна мне аднойчы з плачам. — Прагаварыла я Валіну долю. Думала абы-што, баялася абы-чаго, вось яно i здарылася. Лэдзі мая, як i я, звычайная баба-гаротніца: ён жа, яе муж, i хлус, i латруга, i круцель, i... яшчэ мо сотню ў яго гэтых «і». Божа, як я падманулася! Я вінаватая, што параіла Валі выходзіць якраз за яго! Ёй жа патрэбен не шалапут, a такі паважны, як ты!..

— Каму падабаюцца спакойныя, а каму — дзёрзкія, — пачаў на іншае зводзіць гамонку я.

— Пажыла ўжо, ведаю: бывае, той, хто нібы спакойны, на самай справе натурысты, упарты i нудотны. Але ты, Толя, па-добраму паважны. За табой жонка, мабыць, як за сцяной. Калі разумная, дык павінна любіць i берагчы, як скарб.

— Ты, Клара, так ужо хваліш мяне, што я нібы нейкі ўзорны.

— Я, Толя, нутром адчуваю мужчын. Мела мужа, а потым, як ведаеш, аднаго бадзягу-начніка, дык нагледзелася. Добрыя мужчыны бываюць рэдка i трапляюць часамі не самым лепшым жанчынам, бываюць не зусім шчаслівыя. А што да дзёрзкіх, дык яна, гэтая бойкасць, розная бывае. У майго зяцька ягоная рызыка — дурната... Збэрсаў толькі маёй дзеўчыне жыццё...

— Пасядзіць, хлебане ліха — можа, адумаецца, ачалавечыцца.

— Толькі не ён, Толя. Там ён яшчэ абы-якіх звычак набярэцца, болей на горшае перакруціцца... Ён у душы нягоднік, вырадак нейкі, хоць умее таіцца i прыкідвацца анёлам... Кажу ж, нават я, ведаючы мужчын, падманулася, не ўгледзела, што ён толькі на Валіну красу пакваніўся...

Пачуўшы гэта, пра што не ведаў, але здагадваўся, я ўжо зусім перастаў штосьці разумець пра сябе i Валю: нібы вінаваты перад ёю за яе няўдалае замужняе жыццё, але i ў той жа час, дзе, у чым i за што мая віна?

I вось яшчэ праз некалькі месяцаў планіда зводзіць нас зноў. У летку, цёплай парою. За горадам, на дачы. Туды сярод тыдня я прыйшоў пазнавата i адразу ўбачыў: у недалёкім Кларынык доміку за зацягнутымі шторамі святло. Значыць, тут Валя з дзіцем, бо яе маці які ўжо час на дачу не ездзіць. Маючы хворае сэрца, тая баіцца адлучацца з горада. Ведаючы, што з маладой дачнай суседкаю ў мяне адны клопаты, я спачатку намерваўся не паказвацца ёй на вочы, тым больш у позні час, але пасля перадумаў: назаўтра будзе няёмка, што надоечы не пераведаў.

Зайшоў, пастукаў.

— Заходзьце, заходзьце, дзядзька Толя, — у адказ Валін голас.

Бач, прыгледзела-такі, што я тут, на дачы. Заходжу. У залі адразу кінулася ў вочы каляска, дзе спіць падгадованае дзіця, i сама Валя — высакаватая, статная, у караткаватым халаціку, з усмешкай у вачах i на вуснах, з новай, мабыць, памякчэлай жаночай красою.

— Добры вечар.

— Добры вечар.

Каб суцішыць хваляванне, што моцна прылівае, нібы вада ў паводку, спрабую жартаваць:

— Ну, пакажы, якая ўжо твая каралеўна?

Падыходжу да каляскі, азіраю дзіцячы мілы тварык, адчуваючы, што Валя пільна сочыць за мной i цешыцца ад таго, што яе дачка мне падабаецца.

— Ой, — легка сплёўваю, — якая брыдкая!

Падымаю галаву і, сапраўды, сутыкаюся на чэпкі, але цёплы i радасны позірк, што змушае ажно ўздрыгнуць мае сэрца: на мяне пазірае ўжо не сарамлівае дзяўчо-падлетак, а смелая замужняя жанчына.

— I мамуся зусім брыдкая!..

Гавару якраз вось так, але ніякай зніякавеласці альбо крыўды на Валіным натуральна i молада свежым, без ніякай парфумы твары, усё тая ж ласкавая ўсмешка: канечне ж, чуйным жаночым сэрцам адчувае мае захапленне яе жаноцкасцю i маю мужчынскую ўсхваляванасць. Нейкую хвіліну мы пазіраем вочы ў вочы; я не магу не любавацца ёй, лашчыць позіркам i заадно бянтэжыцца. Нечакана перахопліваю яе крыху паімкнёны ўвысь, затуманены позірк, паварочваю туды галаву i амаль натыкаюся вачыма на тое, на што вельмі засяроджана глядзіць Валя, — на выключальнік. Штосьці, сам не ведаю што, проста загадвае мне падняць руку i патушыць святло. Тут жа, у змроку, Валя рашуча ступае, закідвае мне на шыю рукі, быццам жонка, прытульваецца i дае вусны.

Яе мяккія далоні пяшчоцяць мне патыліцу, вусны раскрытыя i слодычна цёплыя, пруткія грудзі i выгнуты стан льнуць усё бліжэй — да мяне імкнецца тая, што жадае быць блізкаю са мной. Гарачыня ўспыхвае ў маіх жылах, сэрца гулка б'ецца, a рукі дробна трымцяць на яе плячах.

— I цяпер адштурхняце? — калі адхіляемся вуснамі, але ўсё яшчэ ў абдымку, па-змоўніцку шэпча яна. — За тое, што кахала, кахаю толькі вас аднаго?

Я ўжо сам не свой, пераможаны, усё менш i менш думаю пра тое, што «трэба» i не «трэба», «можна» альбо «нельга», толькі раптоўна ўспомніў адзін перакладны — ці не з амерыканскай літаратуры — раман, які чытаў даўно, можа, яшчэ ў школе. Там пісалася пра добрую, з мяккай душой i тонкімі пачуццямі прыгожую, але нешчаслівую дзяўчыну. Пра многае ўжо забыў, але вось адна думка, мусіць, назаўсёды ўрэзалася ў памяць. Пра жанчын-красунь.

Гэты скарб творыцца ўсім, што ёсць на зямлі i ў паветры, — амаль вось так пісалася ў тым рамане. Ад усходу i заходу сонца, што бываюць кожны дзень, кожны год i стагоддзі за стагоддзямі. Ад высокага ці нізкага, блакітнага з белымі кучмамі альбо цяжка захмаранага неба, ад белага снегу, моцных маразоў i віхурыстых мяцеліц, ад першых праталін, вясёлых ручайкоў i першых кветак. Ад высокай духмянай травы, над якой лётаюць пчолы i матылі. Ад яблыневага цвету, ад шматфарбнасці, скажам, руж, што цешаць вока рознымі колерамі i прыносяць лёгкі смутак, калі адцвітаюць i ападаюць пялёсткамі. Ад дажджу, грому, бліскавіц i вясёлкі над зямлёй, ад пладоў, што наліваюцца i цукравеюць, ад першай жаўцізны ў прыродзе. Ад спёкі альбо ценю ў густым сырым лесе, ад холаду ды замірання ўсяго жывога перад зімою, ад ясных альбо, наадварот, цёмных начэй. Ад песень, танцаў, смеху i плачу... Гэтых «і ад...» вельмі i вельмі шмат, яно i паўтараецца з дня ў дзень, з году ў год, i кожны раз усё новае i здзіўляючае, i рана-позна нараджае Яе, у якой усе вышэйзгаданыя тайны i чары стагоддзяў. I калі вы тое-сёе зразумелі, калі ад гэтага не абыякава, а часцей б'ецца ваша сэрца, калі адчулі не толькі вялікую радасць, але i вялікі смутак ад таго, што ўсё гэта часовае, i вось калі Яно даецца вам у рукі, дык перш чым усё гэта знікне, ці адмовіцеся вы ад Яго?..

Я ўжо не здолеў адмовіцца ад любімай жанчыны, ад кахання i не адштурхнуў Валю...

...Вось ужо трэці год мы з ёй жывём не то наяве, не то ў сне. Сустрэнемся, разыдземся, а пасля зноў i зноў нецярпліва чакаем, каб сустрэцца. На дачы, у якой-небудзь раённай гасцініцы, у адпачынку на поўдні, у горадзе — на кватэры майго нежанатага сябра.

Кожны раз, здаецца, бывае адно i тое ж, што можа быць паміж мужчынам i жанчынаю, але кожны раз усё непаўторнае. Скажам, я прыйду раней на «нашу» гарадскую кватэру, усхваляваны, як маладзён, узбуджана хаджу па пакоі, з нецярпеннем чакаю ўзрушлівага гулкага цокання абцасікаў на двары, па лесвіцы, а пасля кароткага змоўніцкага званка ў дзверы, i вось ужо яна тут — у прыгожай прыталенай сукенцы ці ў шыкоўным касцюмчыку, зграбная, пыхкая здароўем i свежасцю, з любоўю i шчаслівым ззяннем у цёмных вачах, — заходзіць у прыхожую i адразу кідаецца мне на шыю: «Любы! Каханы! Адзіны!» Мы моўчкі, але доўга i пажадна целуемся, а затым, калі п'янка пачынае хадзіць у бакі галава, a ў крыві ўскідваецца пякельны агонь, я нясу яе, прыемна важкую, на руках, у залі распранаю i зноў ды зноў задыхаюсь ад таго, што паволі бачу ўсё больш i больш яе красы: вельмі вабныя ад пяшчоты i жаночай нядужасці пакатыя плечы, дзівосную шыю, слабыя, але гожыя рукі з вузкімі запясцямі, па-дзявочаму тугія i стромка настаўленыя, асляпляльна белыя, за апошні час папаўнелыя грудзі з хвалююча-сіняватай жылкаю, што спадае з-пад пахі да буйнаватага смактунка густа-ружаватага колеру, вузкую паясніцу з асабліва моцным загарам i з сяйвом-кружочкам радзімак ды ўжо хораша, па-сталаму акруглелыя клубы ды ад таго, што яна гэтак аддана льне, неспатольна цалуе, а пасля страсна ўскрыквае, а то i плача...

— Я з табой стала жанчынаю, — бывае, стуліўшыся пад маёй пахаю, шэпча пасля шчасліва. — Я ўжо люблю жыццё...

— I я з табой, лэдзі мая, стаў мужчынам.

— Не, любы. Ты — мой муж. А хутка станеш i бацькам нашага дзіцяці...

— Ты — што? — здзівіўся, калі ўпершыню пачуў такую навіну, хоць, як ведаеш, i жадаў гэтага больш за ўсё на свеце. — Ты ж казала, што...

— Казала. Але перадумала. Я цябе кахаю, дык i хачу нарадзіць ад цябе.

— Але ж...

— Для мяне ніякіх тваіх «але ж...» не было i няма. Я даўно ўжо казала: я — паўналетняя, дык сама ўсё рашаю!

— А што скажа маці? Ён?

— Маці мяне зразумее, калі нават не скажу ёй, хто мой па-сапраўднаму любімы i каханы. А з тым жыць не буду. Ён не быў i не будзе толькі маім... Ці ты, можа, не хочаш ашчаслівіць мяне?

— Хачу, мая дарагая лэдзі, мая тайная, але сапраўдная жонка.

I праўда, праз паўгода Валя нарадзіла. Здаровага i харошага хлопчыка. Мне, брат, паджыламу ўжо, i радасць, шчасце вялікае, i трывога ды клопаты ад такой вось жанчыны, што сустрэлася мне ў маім жыцці...

1991 — 1992

— Вось вы, дзядзька Сяргей, мабыць, ніколі нават не зірнулі на іншую жанчыну?

— Чаму ты так думаеш? Што — я такі ўжо непрывабны? Не мог спадабацца жанчынам?

— Не, наадварот, вы цікавы, нават крыху загадкавы як чалавек, вамі не маглі не захапляцца некаторыя жанчыны. Але ж вы, здаецца, зусім абыякавыя да іхніх чараў.

— Памыляешся, дружа. Я не з тых мужчын, каму абыякавыя жаночыя чары. Толькі я... Адным словам, не кідаўся налева i направа, не хацеў абмануць нечыя надзеі, кагосьці пакрыўдзіць, бо каханне i ўсё тое, што вакол яго, рэч тонкая, далікатная. Тут можна ўсцешыць, ашчаслівіць іншага чалавека, а можна засмуціць, параніць яго на ўсё жыццё.

— Значыць, былі заўсёды верныя жонцы?

— Я не любіцель расказваць пра тое, што трэба насіць у сэрцы, трымаць там яго на высокім i чыстым п'едэстале, не дапускаючы сюды іншых, найперш нядобрых людзей. Але табе я веру, дык прызнаюся: у свой час я зведаў, як ты кажаш, жаночыя чары, здрадзіў жонцы i не каюся за гэта, шаную тое, як вялікі дар сэрца i душы. I, канечне ж, зусім здзіўлю цябе: азарэнне тое я зведаў не з нашай жанчынаю, а з чужаземкай.

— Што вы кажаце, дзядзька Сяргей?

— Тое, што ты чуеш, дружа. Я ж не толькі, як вы, маладыя, лічыце, працаўнік, гэткі новы Максім Максімыч, клапатлівы муж i бацька — карацей, цярпліва з году ў год валаку ўвесь сямейны цяжар (да слова, гатую, мыю i сабе, i дзецям), але я i жывы чалавек, у якога ёсць вочы, вушы, сэрца, душа, пачуццё, якое, бывае, вышэй за розум...

...Яны ў той вечар вярталіся з недалёкай ад Прагі вёскі, дзе выступалі ў тамтэйшай школе, паслухалі фальклорны канцэрт, папалуднавалі. Сяргей сядзеў на мяккім крэсле i спрабаваў чытаць часопіс на чэшскай мове, а побач месцілася яго новая знаёмая, немка Эльза. Яна прыхілілася, паклала на яго плячук галаву i смачна, легка ўсміхаючыся, спала.

Сяргей бачыўся-ведаўся са сваёй суседкай апошнія пяць дзён — столькі яны, выдавецкія рэдактары з розных еўрапейскіх краін, знаходзіліся тут на курсах, дзе вывучалі чэшскую мову i літаратуру. Сюды прыехалі пажылыя i маладыя людзі, але здарылася неяк так, што Сяргей i гэтая Эльза сустрэліся яшчэ на вакзале, дзе ix спатыкаў маладзенькі чэх-перакладчык, разам ехалі ў гасцініцу, а пазней, як добрыя знаёмыя, сыходзіліся i былі побач за абедзенным сталом i на курсах, спрабавалі размаўляць — не, яшчэ не па-чэшску, бо гэтую мову абое ведалі яшчэ слаба (што да яго, Сяргея, дык яго паслалі сюды найперш таму, што ў яго была «чыстая» анкета), a перакідваліся мігамі i асобнымі фразамі па-нямецку. Сказаць шчыра, Сяргей не мог пахваліцца, што вялікі знаўца нямецкай мовы, помніў тое-сёе з вайны ды са школы: «гутэн таг», «гут», «аўфвідэрзэен» ды шырока вядомае ўсім беларусам «хальт» i «хэндэ хох». Калі Эльза лапатала хутка i падоўгу, ён, лічы, нічога не разумеў, a калі гаварыла памалу, жэстыкулюючы, дык ён здагадваўся, што яна хоча сказаць. Да слова, разабраўся нават у такім, пра што гаварылі яшчэ ў першы дзень:

«Вы, Сяргей, казак?»

«Не, беларус».

«Гэта — Брэст? Мінск? Хатынь?»

«Так».

«Але я чула: у вас жывуць русявыя i спакойныя людзі. Вы ж чарнявы, жвавы, як турак. Я нядаўна прачытала раман «Ціхі Дон» Шолахава, дык вы нагадваеце мне Мелехава».

«У нас не ўсе русявыя i спакойныя. А што да Мелехава, вы, мушу сказаць, трапна заўважылі: у свой час, у першую сусветную вайну, мая будучая бабуля падгуляла з казаком. Ад іхняй любові нарадзіўся мой бацька, ён i перадаў мне казацкія рысы».

«Я i бачу: у вас — штосьці ад Мелехава, але штосьці i іншае, сваё».

«Беларуска-сялянскае ад маці. А вы, Эльза, нібы не зусім немка».

«Чаму?»

«Так мне здаецца».

«Угадалі. Мой бацька — немец, a маці — францужанка. Я ўдалася ў матчыну радню».

«Рафік», наблізіўшыся да іхняй гасцініцы, тармазнуў — ад штуршка Эльза адкінулася ад яго, мігам прачнулася i ўсміхнулася вінавата — маўляў, эншульдзікен зі біттэ, выбачайце, што вось задрамала ад віна i калыханкі, змусіла вас адчуць нязручнасць. Ён таксама ўсміхнуўся, паказаў жэстам: што вы, ніякай няёмкасці не павінна быць, нават больш — мне было вельмі прыемна падставіць свой плячук маладой i прыгожай даме.

— Данке, — задаволена прамовіла яна, адчыніла невялікую прадаўгаватую чорную сумачку, дастала з яе касметычку, а з той — пудраніцу з люстэрачкам, ліловую губную памаду. Паглядзелася, танклявым пальчыкам з доўгім налакіраваным пазногцем прыбрала над павекамі зеленаватую туш, лёгка абнавіла фарбу на вуснах, на хвіліну самкнула ix, схавала касметычку ў сумку i, зноў прыемна ўсміхаючыся, паднялася выходзіць услед за ім з аўтобусіка.

Выйшаўшы першым i трымаючы пад левай пахай сваю папачку, Сяргей падаў Эльзе руку.

Яна зноў падзякавала за ўвагу і, лёгка абапёршыся, саступіла на асфальт, паправіла на сабе караткаватую, вузкую ў паясніцы i напятую на клубах ды грудзях, падперазаную чорным раменьчыкам белую сукенку.

Сяргей ніколі не быў у Германіі, дык чамусьці ўвесь час лічыў: немкі — адмысловыя жанчыны. Высокія, худыя, спартыўныя, амаль мужчынскага складу, абавязкова рыжыя, рабаціністыя, з вастраватымі i прадаўгаватымі насамі. I да ўсяго стрыманыя, разліковыя, а значыць, як кажуць, сухія. Эльза, недзе на гадоў дзесяць, а то i трошкі болей маладзейшая за яго (ёй цяпер, мабыць, было гадоў дваццаць сем), была чымсьці падобная на прыдуманы ім тып нямецкай жанчыны, але i чымсьці зусім разбурала той стэрэатып. Сапраўды, мела высакаваты рост, не нашмат меншы за ягоны, была з даўгаватымі нагамі, стройная, рыжаватая, але ні на яе твары, ні на шыі ды руках не было шмат вяснушак, нос быў роўны, але не востры, a ў яе постаці i паводзінах не было ні спартыўнай мускулістасці, ні сухасці, усё гэта было панадна жаноцкае. Яна была не толькі жвавая, але часамі нават гуллівая.

Пажылыя калегі, стаміўшыся за дзень i дарогу, пабрылі ў гасцініцу, туды ж сваёй згуртаванай купкай паваліла i моладзь — канечне ж, каб найхутчэй апаласнуцца ды падацца ў досыць багаты піўны бар, дзе можна было выпіць, пакурыць i патанцаваць (Сяргея тады, у тую першую замежную паездку, вельмі здзівіла, што гэтак заўзята i адкрыта смаляць замежныя маладыя дзяўчаты: у Мінску не толькі маладыя, але i пажылыя жанчыны цыгарэцілі за зачыненымі ад мужчын дзвярыма). Яны ж, Сяргей i Эльза, міжволі, не змаўляючыся, затрымаліся, пазіраючы на ўжо вячэрнюю, асвечаную рэкламнымі агнямі ды зіхоткую на асфальце ад нядаўняга дажджу Прагу.

— Шпацырэн? — запытаў ён.

Яна міла ўсміхнулася — можа, найперш ад таго, як ён па-свойму, не зусім правільна прамаўляе па-нямецку. Але не паправіла, узяла яго пад руку:

— Біттэ, Сэргэй.

Яны паціху рушылі па незнаёмай, нешырокай i спакойнай, аслоненай густымі дрэвамі вулцы. Маўчалі. Ён пазіраў то ўдалеч, на ўтульны, з рэдкімі ліхтарамі цемнавата-зялёны калідор, то перад сабой, любуючыся, як спрытна мільгаюць Эльзіны голыя ногі ў белых басаножках. Яна ж засяроджана пазірала на вулку, думала пра штосьці сваё. Можа, i пра свайго мужа Карла — той, як Сяргей убачыў учора на паказаным Эльзай здымку, быў, як кажуць, выкапаны немец (высокі i худы, рыжа-рабаціністы), а можа, успамінала малога яшчэ сына. Зрэшты, хто ведае, можа, яе думкі былі i пра яго, Сяргея: ён за сённяшні дзень часта адчуваў на сабе яе пранікнёны і цёплы позірк, ды, што ні кажы, цяпер між імі была нейкая адменная змоўніцкая еднасць: ім абаім захацелася яшчэ крыху пабыць разам.

Дагэтуль Сяргей быў верны муж i сем'янін, той-сёй са знаёмых выдавецкіх жанчын i сяброўскіх жонак хіліліся да яго, мабыць, былі не супраць завесці з ім раман, але ён стрымліваў сябе, часам са шкадаваннем i зайздрасцю бачачы, што некаторыя з гэтых жыццялюбных жанчын становяцца каханкамі іншых мужчын. I не толькі жывуць, не марнеюць, а яшчэ болей набіраюцца жаноцкасці, зграбнасці i красы. Што да Эльзы, дык ён не зусім разумеў, чаму яна пацягнулася якраз да яго (можа, ёй было не зусім зручна як з нежанатай ды незамужняя моладдзю, так i са старымі), але ён адчуў да яе закаханасць, што, бывае, узнікае нечакана паміж мужчынам i жанчынаю, скажам, у адной паездцы ў цягніковым купэ, за некалькі гадзін на сумеснай бяседзе, за той час, што стаіш у доўгай чарзе... Свежае i хвалюючае пачуццё ўзнікае, але паколькі Ён i Яна не прызналіся пра гэта, разыходзяцца i больш не бачацца, міжволі адплывае i затухае, застаючыся ў душы светлым i прыемным адценнем. Можа, штосьці такое было i цяпер. Але i для яго, i для Эльзы ёсць адна рэч, што не можа не хваляваць: яны, з любасцю пазіраючы адно на аднаго, не развітаюцца праз некалькі хвілін, а будуць разам яшчэ болей тыдня...

Тут, у мокрай засені, было даволі стыла. Неўзабаве Сяргей адчуў: Эльзе ў лёгенькай сукеначцы знобка, i яна мусіць наструньвацца, каб не пацепваць плячыма. Церпіць, ідзе з ім далей. Яму нечакана захацелася ў знак аддзякі альбо з-за звычайнай гарэзнасці прытуліць яе, але не змог даць сабе такой вольнасці: усё ж гэта будзе залішне, i яна можа занелюбіць. Паразважыўшы, ён мякка вызваліўся ад яе аголенай вышэй локцяў зграбнай рукі, зняў з сябе пінжак i накінуў ёй на плечы, сам застаўшыся ў белай кашулі з доўгімі рукавамі i пад гальштукам.

— Данке шон, — Эльза зноў адарыла яго прыязнаю ўсмешкай. A калі ён павярнуў, са згодаю, пад яго пінжаком пайшла да гасцініцы.

Там, у гасцініцы, зусім не бянтэжылася, што на ix пільней, чым на іншых, пазірае стары нізкарослы вахцёр, позіркам ужо строга патрабуючы візітоўкі. Пад ягонаю апраткаю яна ехала з ім i са старой, сціпла, але з густам апранутай незнаёмай бабулькаю (яшчэ адно, што вельмі здзівіла Сяргея за мяжою, было тое, што там гэтак мадняць, малодзяцца пажылыя людзі), разам выйшла на ягоным, сёмым, паверсе, хоць яна жыла паверхам вышэй. За хвіліну-другую, што былі ў ліфце, яны не размаўлялі, але з хваляваннем час ад часу падымалі вочы адно на аднаго i сарамліва ўсміхаліся.

Выйшаўшы з ліфта, ён адразу адчыніў дзверы ў свой нумар, запрасіў:

— Біттэ.

— Найн, — зняла з плячэй i падала пінжак. — Іхь мёхтэ аін Бад нэмэн.

Ён не ўсё зразумеў (здаецца, «бадэн» — купацца), але добра адчуў усю глыбіню гэтага яе «найн», збянтэжыўся. Паслухмяна ўзяў сваю апратку i ўжо сумеўся ад гарачыні, а значыць, i чырвані, што хлынула на твар. Нічога не скажаш, трапіў у нерат — ні назад ні наперад. Ясна, Эльза насцярожылася, па-свойму зразумела яго запрашэнне, дык выхавана адмовілася апынуцца з ім сам-насам у ягоным нумары. Яна адразу ж скмеціла яго цяперашні стан душы, але нібы не пазважала на яго, падняла руку i ўказальным пальчыкам абвяла нумарацыю на дзвярах — праўда, замест 728 наказала 828, а пасля тым жа пальцам даткнулася да сябе. Ясна, яна жыве ў пакоі амаль з такім нумарам, як i ў яго. Бачыце, якое супадзенне!

Эльза, па-ранейшаму свецячыся ўсмешкай, падала яму руку. Ён хуценька ўзяў i легка пацалаваў яе.

— Аўфвідэрзэен, — прамовіў. — Гутэн наг.

Яна не адказала, толькі ветліва хітнула галавой ды яшчэ раз не пашкадавала для яго вабнай усмешкі, а пасля падняла над сабой руку i вялікім пальцам зацерла аб іншыя, а потым распрамленай далонню правяла сабе па галаве, па твары, па грудзях. Цяпер ён зразумеў, што яна хацела нядаўна сказаць: пойдзе прымаць душ. Значыць, стамілася за гарачы дзень, хоча адпачыць.

Яны пакланіліся адно аднаму, i яна тут жа закрочыла пешкі на свой паверх. Ён не мог не праводзіць з захапляльным позіркам яе спрытную галоўку з караткаватымі светлымі валасамі, хораша пакатыя плечы, вузкую паясніцу, зграбныя паўкруглыя згібы яе вабных клубоў, лёгкія ногі — што ні кажы, Эльза вельмі спакуслівая.

«Пачакай, — схамянуўся, — я ж не зусім так пажадаў ёй спакойнай ночы. Здаецца, правільна будзе не «гутэн наг», а «гутэн нахт»!

У нумары ён адчуў прыліў цяжару незразумелага расчаравання, а заадно i самоты — можа, i ад таго, што гэтак няўдала схібіў зусім нядаўна i што яго гжэчна паправілі: хоць усе знаёмыя лічылі, што ён цягавіты i стойкі, яго нібы нічым не зрушыць i не выбіць з каляіны, але ён быў лёгкаранімы. Надта тады, калі штосьці добра не абдумваў, паддаваўся на праяву настрою i ашукваўся, а то i горш — нечакана крыўдзіў каго. Гэтая светла-рыжаватая красуня-немачка пачціва тыцнула яго носам: ёй даспадобы, што ты трымаеш месца ў рэстаране i ў аўдыторыі, што падаеш знакі ўвагі на кожным кроку, але на большае не замахвайся, ведай меру.

Што ж, яна паводзіць сябе добра. Сапраўды, ёсць мяжа, i яе не варта пераходзіць малазнаёмым ды яшчэ сямейным людзям. Перажываючы за свой недаравальны для яго гадоў промах, Сяргей пахадзіў па прасторным i ўтульным нумары, паглядзеў з акна на чужы прыгожы горад, дзе здаўна мелі прытулак i ягоныя землякі, дзе яшчэ ў 1517 годзе была надрукаваная першая беларуская кніга, пасля падаўся ў ванную i доўга абліваўся цёплай вадою, спакваля адчуваючы, як знікае стома, а з ёю i пякучы сорам, як цела напаўняецца сілай i бадзёрасцю. Выціраючыся мяккім ручніком, падумаў, што зусім дарэмна дакарае сябе, бо нічога непрыстойнага ён не ўчыніў, праявіў самую звычайную ўвагу i гасціннасць. Калі ж пачысціў араматнай чэшскай пастай зубы i апрануўся ў новенькі спартыўны касцюм, выйшаў з ваннай i прылёг на шырозным, засланым зялёнай аксамітнай накрыўкай ложку, зноў узяўся за чэшскі часопіс. Ён не прывык лайдачыць, змалку ўцягнуўся ўсё рабіць шчыра i сумленна.

Зусім нечакана, аж ён уздрыгнуў, пачуўся тэлефонны званок. Першы раз за ўсе гэтыя дні: ні родзічаў, ні знаёмых у Празе не было. Ён молада падхапіўся, узяў трубку:

— Алё.

Hi слова, ні гуку.

— Алё.

Зноў маўчанне, a неўзабаве — адрывістыя кароткія гудкі. Што гэта? Хтосьці памыліўся, набраў не той нумар, пачуў чужы голас, дык паклаў трубку?

Пахадзіў па нумары, чакаючы новага званка. Але яго не было. Лёг. Але спакойна чытаць ужо не мог: адчуваў нейкае дзіўнае ўзрушэнне. Нібы гэты званок кудысьці яго клікаў.

Зноў падаў голас тэлефон. Сяргей цяпер не падскочыў, пачакаў — вось пяты ўжо сігнал. Тады ўзяў трубку:

— Алё.

Зноў ніякага слова, толькі, здаецца, чуваць перарывістае дыханне, зноў неўзабаве — піп-піп-піп. Не, гэта не звычайная абмылка, каб званіў нават незнаемы чужаземец, дык папрасіў бы хоць на сваёй мове выбачэння. Дык што — падае знак вулічная дзяўчына? Кажуць, тут, за мяжой, такія ёсць. Ці, можа, звоніць... Эльза?

Эльза? Сапраўды, можа, пацвельваецца яна: маўляў, як адчуваеш сябе? Дакараеш? A калі не пацвельваецца, жадае, каб ён, мужчына, быў кавалерам, зайшоў? Пайсці? Але калі гэта звоніць не яна, калі не так думае, дык як зірнуць ёй у вочы i што сказаць?

Паклаў трубку. Завагаўся, адчуваючы, што нейкая нябачная мяжа стрымлівае яго, але i ў той жа час нейкая таксама нябачная сіла штурхае яго на незвычайны ў ягоным жыцці ўчынак.

Сямейны, Сяргей не мог не падумаць у гэтую хвіліну пра жонку i дзяцей. Будучую жонку ён сустрэў некалі ў невялікім гарадку, куды яго пасля універсітэта прыслалі працаваць у раённую газету i дзе жыла яна, Тамара, студэнтка біяфака. Пазнаёміліся яны на танцах у РДК, ён праводзіў яе дадому, пасля часта сустракаў на вакзальчыку — адным словам, упадабаў яе, стройную, хораша апранутую, нават нібы арыстакратычную (яна была дачкой дырэктара гарадскога рэстарана). Бацькі яе, як пасля ўведаў, хацелі парадніцца з кім-небудзь з райкома партыі, але паколькі гэта не ўдалося (сынкі i дочкі тых, хто працаваў там, парадніліся з дзецьмі тых, хто працаваў у райвыканкоме, у судзе i ў органах), потым згадзіліся на іхнюю жаніцьбу.

Іхняе вяселле было, мабыць, купецкае — на ўвесь рэстаран, з удзелам другога сакратара райкома партыі, з паставым-міліцыянерам; самымі ганаровымі гасцямі было гарадское начальства, тут, на пышнай гулянцы, яно, увабранае ў адзенне, што было недаступнае простым смяротным, наглянцаванае i блішчастае, здавалася, вельмі кампанейскае i вясёлае, зусім без цяжару пасад i сувязей, але з нябачным жалезным этыкетам, яно шмат піло, гуляла, спявала рускія песні, бясконца падыходзіла, ціснула яму, Сяргею, руку, цалавала маладую, дакляроўвала быць заўсёды разам, назаўтра ж, мабыць, успамінала пра ўсё гэта нібы пра штосьці непрыемнае, пры сустрэчы дзеля прыліку жартавала, паляпвала па плячы, але ў сваё «кола» блізка не падпускала. Сваякі, сябры, знаёмыя на гэтым вяселлі адчувалі сябе ніякавата, саромеліся i бянтэжыліся перад гарадскою элітаю.

Першая ж сямейная ноч глыбока ўразіла Сяргея: калі ён, тэмпераментны, яшчэ зусім не пазнаўшы жанчын, схапіў i прытуліў да сябе тую, з якой ён толькі цалаваўся дагэтуль, якая стала ўжо ягонай жонкаю, яна нечакана адхіліла яго: «Не чапай, баюся я гэтага». Ён, ясна, не адступаў, тады яна папікнула: «Ты — п'яны, пахнеш гарэлкаю» — i так моцна сціснула ногі, што ён так i не здолеў ix разамкнуць.

Што казаць, ён крыху выпіў, мусячы шмат разоў падымаць чарку з сотняю гасцей, ён мог у першую шлюбную ноч не ўчыняць таго, што спрадвеку прадпісвалася пісанымі i няпісанымі законамі, але яго не маглі не ўразіць дзве рэчы: жончыная бесцырымоннасць i нервовы спазм моцна сціснутых ног. Зрэшты, гэтыя дзве рэчы будуць суправаджаць усё іхняе сямейнае жыццё.

Пазней ён зразумеў прычыну такіх жончыных паводзін: як аднойчы прагаварыўся яму адзін яго п'яны сябра, яго жонку, калі яна, яшчэ васьмікласніца, была ў лагеры адпачынку, згвалціў п'яны выхавацель, дык у яе, ашаломленай i душэўна растаптанай, з'явілася, нават укаранілася нянавісць да мужчын, а да п'яных найперш, а з гэтым прыйшла i завалодала непрыязь да блізкасці.

Ён глыбока пакрыўдзіўся, што яму не сказалі праўды, але змог пераадолець жончыныя недавер i скрытнасць, узяўся адагрэць, палюдзіць яе як чалавека i жанчыну, пяшчотай i ласкай памагчы не толькі звыкнуцца, але мець натуральнае жаданне да таго, без чаго не можа быць сапраўднага кахання i ладу паміж мужам i жонкай.

Канечне, рана-позна пазналіся, i, дзякуй Богу, жонка здолела зацяжараць, нарадзіла здаровага i харошага сына.

Зразумела, ён быў рады, нават шчаслівы, хоць ягоная прымаковая доля была нялёгкая. Часта пыхлівая цешча ды не зусім задаволеная жонка, якія ў свой час жадалі іншага, элітнага, зяця i мужа, тыцкалі ў зубы: твае пасада i заробак такія, што без нашага ўсяго ты не змог бы як след утрымліваць сям'ю, твае жонка i дзеці былі б «серые и нищие».

Пазней усё змянілася: ён змог выбіцца з раённага балота i паехаць у Мінск на вучобу ў партыйную школу, пасля застаўся ў сталіцы ў выдавецтве, неўзабаве па спецспісе атрымаў кватэру i перавёз туды жонку з сынам. У гэты час нечакана абласныя следчыя выйшлі на цесця, арыштавалі, неўзабаве суд даў яму восем гадоў, а незаконна набытую маёмасць канфіскаваў. Цешча мусіла з меншаю дачкою пазнаць «шэрасць», жыць толькі на сваю зарплату, як i ён, Сяргей, але, апусціўшыся з нябёс на зямлю, не падабрэла, нават яшчэ болей пыхцела на яго: быў бы яе зяць у радні з райкомаўцам, дык, можа, уплывовы сват памог бы выбавіць мужа з бяды.

Не пачалавечыла бяда i жонку. Бясконцымі дакорамі яна атручвала сабе i яму жыццё: ёй па-ранейшаму было мала грошай, двухпакаёвай кватэры, яна прагла насіць самы модны абутак, самае моднае адзенне, аж хваравіта ўжо імкнулася з году ў год быць стройнай, маладзіцца, ці то не заўважаючы, ці то не зважаючы, што з яе крыкліва-яркіх альбо звыш меры прыталеных убораў хіхікаюць яе саслужбоўцы па навукова-даследчым інстытуце. Яна падарыла яму яшчэ дачку, але раскаванай жанчынай так i не стала. Па-ранейшаму згаджалася на блізкасць не тады, калі па нястрымным поклічы прыроды жадаў гэтага ён, а калі ў яе быў добры настрой альбо ён прыносіў дадому ганарар. У іншы час, калі ён пераадольваў гэты злашчасны спазм яе моцна сціснутых ног, калі яна мусіла саступіць, дык ляжала непарушна i наўмысна, можна сказаць, забівала ўсё жывое ў яго душы: «А я цябе не жадаю», «А я цябе не жадаю...». Пасля ж, калі ён, так i не запаліўшы яе, прынікаў да яе так i неразвітых як след грудзей, злараднічала: «Ну што, задаволіўся?»

«Жонка, жанчына мая дарагая, — спрабаваў змагацца за яе самую ж ён, — чаму ты гэтак мучыш мяне? Хіба я цябе не кахаю? Хіба не пяшчотны?»

«Няўжо ты кахаў, кахаеш? — ці то не разумела яго, ці то здзекавалася. — Ты проста адчуваў , адчуваеш палавую патрэбу».

«Дзякуй Богу, я здаровы, нармальны чалавек, дык адчуваў i адчуваю, як ты кажаш, здаровую i нармальную патрэбу», — шчыра тлумачыў ён.

«I табе не ўсё роўна, з якой ты жанчынаю?»

«Канечне. Хіба не бачыш, што не кідаюся са сваёй патрэбай на іншых жанчын, а жадаю быць толькі з табой».

«Калі ёсць каханне, дык толькі ў юначыя гады, калі ўсё ўзвышана i чыста» — стаяла яна на сваім. — А пасля, калі пачнецца пасцель, каханне знікне, а замест яго прыходзіць іншае...»

«Не думай, не гавары так проста i груба. Якраз ад таго, як умеюць Ён i Яна, муж i жонка таксама, абыходзіцца ў пасцелі, радуюць альбо засмучаюць там адно аднаго, узмацняецца ці, наадварот, спустошваецца, разбураецца каханне, сумеснае сямейнае жыццё».

«Не тлумі мне галаву, скажы, прызнайся, што i ў цябе цяга да гэтага не столькі ад кахання, колькі ад біялагічнага інстынкту. Ёсць i іншыя не меншыя, а то i большыя адкрыцці, пазнанні, радасці i ўцехі, чым савакупленне».

«Ёсць, але не трэба жаданую i непаўторную блізкасць паміж любімымі абражаць непрыстойным словам. Тут зусім не да месца непаразуменне, абыякавасць да сямейніка, тым больш — пошласць i цынізм. Тут патрэбныя шчырасць, давер, узаемапавага».

«Дык хто я, па-твойму? Нейкая недаразвітая?»

«Я ж так не кажу. Я хачу, каб мы з табой жылі гарманічна».

Як ён ні намагаўся схіліць яе на свой бок, каб яна была з ім заадно, адкрылася яму целам i душой, хоць зрэдку зашаптала шчасліва: «Мілы мой! Любы!», але амаль нічога не дабіўся. Калі, бывае, не ўстоіць перад яго ласкаю, здасца, але не моўчкі, а прыгаворыць: «Ладна, бяры. Але як вулічную. A калі так, то плаці. Дваццаць пяць (пяцьдзесят, сто) рублёў». Ён спачатку жартаваў ад такой умовы, але пазней, калі яна на самай справе пачала патрабаваць перад блізкасцю грошы, не толькі пакрыўдзіўся, але з болем зразумеў: хтосьці з ix ненармальны, а то, бадай, яны абое такія. Да ўсяго жончын характар усё больш i больш пачаў ламацца на злосць i істэрыку. Яна не толькі ні з таго ні з сяго нават на людзях магла ахрысціць яго непачціва: «Дрянь!», «Дурак!», «Идиот, чтоб ты сдох!», дык яна перагрызлася з маці i з сястрой, з якімі апошнія гады не бачыцца i не размаўляе, а цяпер пачала часта счэплівацца i з дачкой. За дробязь якую — скажам, за шпільку да валасоў альбо памаду, а тая, удаўшыся ў маці, не толькі не саступала, але яшчэ нападала на яе i тымі ж словамі, што яна, маці, адорвала яго. Жонка тады аж калацілася ад гневу i няўмення стрымаць сябе, лямантавала на яго: «Иди, дрянной отец, успокой свою дрянную дочь!»

Адзін час, гадоў пяць таму, Сяргей не вытрьмаў, не толькі зламаўся, але мог сам сябе загубіць — адным словам, запіў. І трэба сказаць, па-чорнаму. Ад змрочнай тугі.

Вось тут жончыная злосць спатрэбілася добра. Яна ўжо не толькі шчодра абсыпала яго з ног да галавы грубасцю, ішла на самыя адчайныя крокі (да слова, пісала зневажальныя заявы са скаргамі ў ягоную партарганізацыю, падавала на развод, выкінула ў смеццевы кантэйнер ягоны гонар — томікаў дзвесце кніг з аўтографамі аўтараў, з тым-сім з якіх ён браў чарку), але, падымаючы на ногі ўсіх суседзяў, біла п'янага, абдзірала твар цвярозаму, верашчала не толькі ў кватэры альбо на лесвічнай пляцоўцы, але i ў двары. I адваявала: ён запыніўся i не пакаціўся з горкі ў п'янае балота ці нават да ранняй пагібелі. Праўда, гэтая перамога дала ёй новы козыр: «Каб не я, ты, дрэнь, ужо даўно прапаў бы».

Сваякі, сябры шкадуюць яго. Бывае, нават шчыруюць: «Чаго ты самаадрачона пакутуеш? Кідай ты сваю асу, няхай пажыве адна». Ён i сам не раз думаў пра такі крок, але шкадаваў i няшчасную хваравітую жонку, i дачку. Ведаў: пойдзе сын у армію альбо завядзе сваю сям'ю, дык яны без ix, мужчын, самі як след не прыбяруць кватэры, не згатуюць есці, раззлуюцца, давядуць адна адну да істэрыкі, калі, скажам, сапсуецца тэлевізар, халадзільнік альбо прас. Не мог пакінуць ix у бядзе, цярпеў усе знявагі, нягоды, як мог падлагоджваўся, каб у кватэры было як мага спакайней, але не мог не адчуваць: калі сваю душу поўніць чалавечнасцю, дык залішне рана глушыць у сабе мужчыну.

Вось цяпер тут, у Празе, гэтае мужчынскае не толькі ўсплыло, затрывожыла, але гарачынёй разлілося па целе: душа не магла не захапляцца, а то i купацца ў Эльзіных усмешках i абаяльнасці, у сардэчнасці, што сыходзіла ад яе чароўным святлом.

«Пайду!»

Намагаючыся ўтаймаваць узбуджанае дыханне, Сяргей рушыў з нумара. Каля Эльзіных дзвярэй крыху пастаяў, а пасля, адчуваючы, што вось-вось можа закрочыць адсюль назад, насуперак сваёй волі пазваніў.

Эльза даволі хутка адамкнула i адчыніла дзверы. Паказалася перад ім у доўгім квяцістым бела-сінім халаце, амаль такога колеру ручніком вакол галавы, з паружавелымі шчокамі пасля ваннай.

Яна нібы здзівілася, але зусім спакойна запрасіла рукой: заходзьце, калі ласка. Ён разгублена затрымаўся ў невялікай прыхожай, дзе, як i у яго нумары, з аднаго боку былі шафы для адзення i рэчаў, з другога — ванная. Эльза, зачыніўшыся, стала насупраць, ужо сумелася, але зірнула цёпла, з туманнай павалокай у лагодных вачах. Гэты яе даверлівы позірк быццам падштурхнуў, i Сяргей, бадай, неспадзявана для самога сябе рашуча ступіў i за паясніцу легка прытуліў Эльзу да сябе. Яна, можа, уражаная ягонай смеласцю, падалася, але не зусім блізка — уперлася далонямі яму ў плечукі ды крыху адкінула галаву. Ён i жартам, i ў той жа час настойліва прыціснуў ужо да сябе i вуснамі лёгка даткнуўся да яе вуснаў.

Эльза нейкі міг пабыла яшчэ наструненая, а пасля расслабілася i дала яму вусны. Яны былі сухаватыя пасля нядаўняга купання, але згодна раскрытыя i цёплыя — вусны той, хто хоча пацалунка. Як адчулася, у ix абаіх вось па-трапяткому забіліся сэрцы, а па целе пабегла ўспламяняльная цеплыня.

— Беларусішэн Мелехав... — пасля доўгага пацалунка прашаптала яна, абтуліла яго шчокі далоньмі i пацалавала сама. Лёгка, узбуджаючы кончыкам языка, ужо аддана, як ягоная.

Падахвочаны, ён уладна развязаў пояс на яе халаце, расхінуў яго i адразу ж ледзь не захліпнуўся ад упершыню ўбачанага так блізка жаночага хараства. Жонка была бедная на цела, амаль ніколі не заставалася нават перад ім без станіка ці начной кашулі, а вось тут ён убачыў гладзенькую высакаватую шыю, кранутую лёгкім загарам, буйнаватыя, акругленыя i ўзнятыя грудзі з вабнымі смочкамі, падцягнуты прыгожы жывот з прыгожым пупком i паўнаватыя вабныя сцёгны маладой i дужай жанчыны. Ён прыпаў да яе грудзей — яна аж выгнулася ці то ад нечаканасці, ці то ад прыемнага козыту, a грудзі яе пачалі адчувальна страмчэць.

— Сэргэй! — мляўка прашаптала.

— Эльза! — радасна i захоплена адказаў шэптам ён, п'янка хмялеючы ад арамату яе маладога i нядаўна аблашчанага вадой i пахкім мылам цела.

Яны зноў заціхлі ў моцным пацалунку; яна аддана закінула яму за шыю рукі i, адчуўшы, як абуджаецца, імкнецца да яе ягоная плоць, ужо сама, нават парыўна прыціснулася адкрытым станам, а пасля паслухмяна, не здымаючы з шыі рук, падалася з ім да ложка. Лежачы на ім, прагна адказвала на ненасытны пацалунак, здаецца, з заміраннем адчувала, як ён пяшчотна гладзіць яе набухлыя ўжо грудзі, мяккі, нібы аксамітны, але i ў той жа час тугі жывот, шорсткую мясцінку пад ім, ахвотна разамкнутыя i прызыўныя сцёгны, а таксама i самае адчувальнае на целе.

Упершыню вось так маючы доступ да такога вабнага i падатнога цела, не могучы стрымаць хвалявання i ўз'юранай страсці, Сяргей спачатку далікатна авалодаў Эльзаю i, адчуваючы, што ўпершыню ягоная плоць знайшла тое, чаго жадала, пасля з імпэтам i ўсё большаю прагаю да ўсё большага пазнання i адчування даў сабе волю. Яна з ахвотаю, з радасцю дала яму ва ўладу сваё дела, здаецца, з радасцю пазнавала яго, ціхенька захаплялася, а пасля, калі ён на ўсю моц прыпаў i затрымцеў, застагнаў, знаходзячы месца свайму твару на яе ўзгарачаных ім грудзях, да болі сціснула яго за шыю i чуйна слухала трапяткою плоццю біццё ягонай глыбока з'яднанай з ёю плоці...

Пасля доўгі час ляжалі моўчкі, толькі, пераадольваючы натуральны сорам i суцешваючы адно аднаго, пяшчоціліся моцным поціскам рук. Першы раз адчуўшы такое імкненне, такую страсную падатнасць жаночага цела, Сяргей хутка пераадолеў сорам, віну, быў удзячны гэтай немцы за пазнаную радасць i ўцеху, а заадно быў рады, што яна не адварочваецца, a імкнецца да яго з ласкаю. Значыць, ён не падмануў яе надзей, не засмуціў.

— Дэр Беэр... — здаецца, вось так падала яна голас, кладучы голаў яму на плячук i лашчачы яго грудзіну.

«Мядзведзь, ці што?»

Ён гадаў, а яна загаварыла-загаварыла паўшэптам. Каб ён усё добра разумеў, дык пачуў бы; «Кажуць, вы, усходнія славяне, мядзведзі. Дужыя, але грубыя. Няпраўда! Ты маеш немалую сілу, але ты прыстойны i далікатны. Ты — прыгожы мужчына. Я адразу, як толькі мы ўбачыліся, упадабала цябе. Разумееш, любы Мелехав?»

— Ix бін шлехт? — адчуўшы, што яна гаворыць штосьці пяшчотнае i ўдзячнае, з жартам запытаў ён.

— Найн, — прыпаднялася, зірнула ласкава i пацалавала яго ў шчаку. — Аін бравэр Буршэ!

«Бравэр» — мабыць; бравы? А што такое «Буршэ»?

— Буршэ?

— Я-я.

— Гут? — усміхнуўся.

— Я-я, — зноў пацалавала. Ужо ў вусны.

— I ты, Эльза, гут. Зэр гут. Я ўпершыню маю жанчыну, апроч жонкі, i ўпершыню пазнаў такую радасць. Ты не проста для мяне жанчына, ты — мая каханая. Па-свойму адзіная. Фарштэен?

Хітнула галавой: так-так, разумею. Пасля паднялася:

— Вас трынкен вір?

«Трынкен» — здаецца» піць. Значыць, хоча ўзяць па кілішку за нашу сустрэчу, за блізкае пазнанне.

— Айнэ кагнак? Кафээ?

Ён паціснуў плячыма.

Яна села, накінула на загарэлыя, сям-там з рыжымі крапінкамі, з белаю палоскаю ад станіка плечы халат, паднялася i пайшла да шафы, а ён, саромеючыся быць не апранутым, шпарка нацягнуў на сябе трыко i сеў. Вяртаючыся ўжо з двума фужэрамі карычневага пітва i з пачкам цукерак пад пахай, яна, з чырвонымі плямінамі на шчоках, з бляскам у вачах, убачыўшы, што ён ужо амаль апрануты, па-змоўніцку хораша ўсміхнулася — на ёй жа халат быў захінуты не шчыльна, хораша агаляў шыю i амаль усе прыгожыя грудзі. Падышла, села яму на калені i падала келіх, дакранулася да ягонага i падала вусны. Лёгка нацалаваўшыся, яны крыху адпілі, пасля яна развязала чырвоны шнурочак на пачку, дастала адтуль цукерку i падала яму. Затым падала яшчэ адну — ён паказаў мігамі, што хопіць, ён не вялікі любіцель салодкага, але яна не адступала, i яны блазнавата зазмагаліся, кожны дабіваючыся свайго, час ад часу прыпадаючы адно да аднаго i цалуючыся халаднаватымі i церпкімі ад каньяку вуснамі. Неўзабаве халата зноў не было на Эльзе, Сяргей зноў зачаравана гладзіў яе стройнае цела, але новы іхні парыў адно да аднаго запыніў міжгародні тэлефонны званок, i званок настойлівы, доўгі.

Эльза спачатку махнула рукой на зялёны апарат, што цяпер замінаў ім, а потым, адкаціўшыся на іншы край ложка, легла паўбокам да Сяргея i ўзяла трубку.

Каб Сяргей усё чуў i мог перакласці сам сабе, дык быў бы сведкам такой размовы:

«Слухаю».

«Эльза, ты што — спіш? Так рана?»

«Спала», — яна лена прамовіла i прытворна пазяхнула.

«Дзіўна! Я думаў: ты ў бары».

«Я вельмі стамілася, Карл. Гэтыя бясконцыя дальнія паездкі, выступленні, афіцыйныя прыёмы...»

«Беднае маё дзіця...»

Эльза павярнулася; убачыўшы, што ён з любасцю азірае яе пакатую спіну з прыгожым раўчуком, круглыя шыкоўныя клубы, узяла яго руку, змусіла наблізіцца i прыклала яе да сваіх грудзей, а пасля падала яму вусны. Яны замёрлі ў доўгім пацалунку.

«Эльза? Эльза? — чуўся ў трубцы ўсхваляваны голас пажылога мужчыны. Яе мужа. — Ты што — зноў заснула? Алё? Алё? Алё?»

Эльза адхілілася, заціснула пад пахай яго руку. Пасля, зноў імітуючы санлівасць, запытала:

«Ну што, Карл?»

«Ты не можаш паадолець сон?»

«Не магу. Літаральна самі зліпаюцца вочы».

«Бедная мая».

«Як ты? Як наш Ганс?»

«Добра. Мы чакаем цябе».

«Малайцы».

«Ну cпi, малышка».

«Спакойнай ночы i вам».

Эльза зноў прытворна пазяхнула, але ледзь толькі паклала трубку, борздка крутнулася i прыпала да яго.

«Сам храпі, стары сыч, — загаварыла. — Думай, што i я сплю. Але хіба я магу заснуць з беларускім Мелехавым? Ды калі я яго кахаю?»

Цяпер яны ўжо лашчылі рукамі адно аднаго; Сяргей быў звычайна сарамлівы, ніколі не дазваляў сабе нічога лішняга, але зараз зусім не бянтэжыўся, нават цешыўся, што Эльза лашчыць яго вельмі смела. Яна, гэтая смеласць, канечне ж, не магла не падахвоціць да новай, але ўжо іншай блізкасці. Ён адчуў: цяпер не трэба ўрывацца ў яе адкрытую i ахвотную да яго плоць, цяпер трэба быць асцярожным i асцярожна знаёміцца па-новаму, дарыць сваё каханне, сваю страсць пакрыху i пакрыху прымаць яе цялесны i душэўны дар: дакрануцца да яе — радасць, лашчыць, кахаць — шчасце.

Эльза, здаецца, добра адчувала яго новае, большае ўжо захапленне ёю як жанчынаю, красой, што мела яна, трымцела, калі яго вусны з прагаю прыпадалі да яе вуснаў, да шыі, да грудзей i жывата, а яго плоць, як марскі прыбой, гоніць слодычную хвалю за хваляй, i яны нясліся па ix кудысьці ўдалечыню.

— Любы! — зашаптала Эльза. — Які ты жаданы! З табою я жанчына! З Карлам я ніколі такога не адчувала. Ён не толькі стары, ён сухі i зусім непачуццёвы. Для яго галоўнае — служба i грошы. Я мусіла пайсці за яго, удаўца, бо я з беднай сям'і... Я не жыву, а пакутую з ім... Кажу ж, калі ўбачыла цябе, дык у мяне ажно ўстрапянулася сэрца: вось ён! Хоць на некалькі дзён, але ён павінен быць маім! Ты, канечне ж, яшчэ не патрачаны ні душой, ні целам. Ты хочаш i ўмееш кахаць. Такія рэчы, любы, адчувае сэрца, плоць. У нас пip кахання, праўда?

Яна шаптала па-рознаму: то зусім ціхенька, то ўскрыкваючы, то стогнучы, мабыць, як i ён, сыходзячы любоўю, неапісальнай насалодаю, спапяляльнай страсцю, у якой, выходзіць, столькі шмат новага натхнення i адчування, што, урэшце, асляпляе маланкавым бляскам, за якім неўзабаве пачынаюць адчувацца прыемныя аслабленне, стома i асалодны спакой, напоўненая ва ўсім целе, у душы радасць за жыццё, за спазнанае з жанчынаю...

Апошні пражскі тыдзень, лічы, прамільгнуў. Калі Сяргей ад'язджаў, Эльза праводзіла яго i на вакзале, узяўшы за рукі, закахана i сумотна пазірала ў вочы, а з яе вачэй ціха плылі журботныя слёзы.

— Сяргей, — гаварыла яна, — нават калі нам не ўдасца больш сустрэцца, я ўсё роўна буду шчаслівая. Мы зналіся, здаецца, толькі адзін міг, але гэты міг цудоўны! Кажуць, у адну i тую ваду двойчы не ўвойдзеш, але мы павінны зноў сустрэцца. Ці ў Празе, ці ў нас, ці ў вас. Чуеш, Сяргей?

Ён душой адчуваў, што яна гаворыць, хітаў галавой, пазіраючы на яе скрозь слёзы i любуючыся ёю, зграбнай, прыгожай i добрай.

Яна першая прыслала яму ліст (да запатрабавання, канечне), ён, напытаўшы выкладчыка нямецкай мовы, чытаў яе лісты, пісаў сам, як i яна, жывучы ўспамінам пра бліскавіцу іхніх пачуццяў.

Аднойчы (а гэта было яшчэ ў брэжнеўскія часы) яго паклікалі ў ваенкамат. Вайсковы лейтэнант пагаварыў з ім толькі дзеля прыліку, зверыў ягоныя месца работы, адрас i тэлефон, а пасля завёў у іншы кабінет, дзе сядзеў маладжавы мужчына ў новенькім шыкоўным цывільным касцюме, з кароткімі валасамі i з пранікнёнымі вачыма. На гладкім твары — нібы маска. Як толькі ваенкаматавец выйшаў, той адразу паказаў чырвоную кніжачку, завёў гутарку пра пустое ды парожняе, а пасля ашаламіў:

— Што гэта ў вас, грамадзянін Н., за кантакт з жыхаркай ФРГ?

Упірацца не было як; Сяргей мусіў спачатку пра ўсё расказаць, а пасля напісаць.

— Мы павінны сустрэцца яшчэ раз, — на развітанне сказаў яго нечаканы апякун. — Я пазваню вам, назавуся Міхаілам Іванавічам, скажу, дзе i калі будзе наша сустрэча.

Сапраўды, праз нейкі час гэты чалавек пазваніў, сказаў, дзе i калі з ім спаткацца.

— Мы праверылі па нашых каналах: вашая красуня Эльза — не разведчыца, звычайная маладая заходненямецкая фрау, — ён цяпер загаварыў лагодна. — Што да вас, дык вы дазволілі сабе памацаць яе. I трэба сказаць, спадабаліся ёй. Яе лісты поўныя страсці i кахання да вас. Сексуальная немачка, ці не так?

Сяргей змаўчаў: не мог кінуць камень на тую, якую пакахаў i кахае, з якой жадае сустрэцца зноў.

Апякун адчуў яго сур'ёзнасць, сагнаў з твару панібрацкую ўсмешку i зноў нацягнуў маску:

— Ёсць думка кіраўніцтва, каб вы ўстрымаліся ад далейшых кантактаў з жыхаркай капіталістычнай краіны, што з'яўляецца членам НАТА. Не выключана, што заходнія спецслужбы могуць выйсці на гэты кантакт i паспрабаваць спажыць яго.

— Але ж я не ведаю ніякіх дзяржаўных i ваенных сакрэтаў. Я магу даць толькі даведку пра моцныя i слабыя творы ў нашым выдавецтве.

— Ад вас могуць запатрабаваць антысавецкія творы. А гэта, ведайце, грамадзянін Н., не менш за выдачу дзяржаўных i ваенных тайн.

— Зразумела, — паныла падпарадкаваўся Сяргей.

— Не перажывайце, — зноў дазволіў сабе ўсміхнуцца той. — Можна, калі ёсць сіла, час i ахвота, знайсці i нашых, сваіх, сексуальных жанчын. Але калі будзеце не пільныя, пападзецеся, то тады вамі ўжо зоймуцца жонка, партыйная i прафсаюзная арганізацыі... Мы можам толькi пацвердзіць альбо абвергнуць гэта...

Сяргей моўчкі адказаў поціскам рукі на развітанне з гэтым чалавекам, задумаўся. Як ні дакараў сябе, але на Эльзіныя новыя лісты не адпісваў. Недзе праз год перастала даваць пра сябе знак i яна.

Цяпер, у зусім іншы час, можна было напісаць ёй, а то нават i прыдумаць, дзе сустрэцца. Але што ён можа сказаць ёй, як зірне ў вочы? Як апраўдаецца i на каго ўскладзе віну за тое, чым адплаціў ёй за такое ўзвышанае каханне да яго? Хоць хто ведае: новая сустрэча аднавіла б, натхніла іхняе каханне альбо, наадварот, расчаравала б, зацьміла б тое, што было?

1991 — 1992

1.

— Спадар Мікола, — па-новаму ўжо, як часцей i часцей начало чуваць у сталіцы, паклікала яго Сяргейчык.

Ён яшчэ сядзеў за сваім рабочым сталом, а яна, збіраючыся ўслед за іншымі супрацоўнікамі ісці дадому, некалькі хвілін стаяла пры дзвярах каля люстэрка — здаецца, падфарбоўвала вусны, расчэсвала караткаватыя валасы, намагаючыся вымайстраваць якраз тую прычоску, што спадабалася б ёй самой.

Ён падняў галаву, зірнуў са стомленым запытаннем: што трэба?

— Спадар Мікола, — хоць не павярнулася, па-ранейшаму пазірала на сябе ў люстэрка, але адчула, што ён слухае. — Хопіць карпець над паперамі, хадзем са мной. Зіначка мая ў мамы, дык я сёння вольная. Магу схадзіць з вамі, скажам, у кіно.

Ён быў тут, у інстытуце, загадчык аддзела, яна — малодшы навуковы супрацоўнік, яго падначаленая. Працуюць разам каля двух гадоў, калі яна скончыла тэатральна-мастацкі інстытут i чамусьці трапіла сюды, у літаратуразнаўчую навуку. Зірнуў пільней: жартуе? Мала таго што ён яе «шэф», дык яна нашмат маладзейшая, лічы, дачка яму, ды яшчэ, як кажуць, ён чалавек старой моды, а яна вунь якая сённяшняя: у чорных туфліках, у чорным — у абліпачку — трыко, кароценькай чорнай скураной спаднічцы, у шыкоўнай белай блюзцы. Адным словам, маладая i прыгожая. Ёй, канечне ж, не варта траціць час на сумныя артыкулы ды рэцэнзіі, а трэба даць волю таму, што шчодра мае ад прыроды-матухны.

— Чаго маўчыце? — запытала.

— А што — пасля? — запытаў ён з жартам i іроніяй.

— Вы зводзіце мяне ў рэстаран альбо ў кафэ, — спакойна адказала.

— А пасля?

— Зойдзем да мяне.

— А яшчэ пасля?

— Пабачым, — з хвіліну паглядзелася ў люстэрка, задаволілася тым, як цяпер выглядае, узяла з вешалкі чорную сумачку i накінула раменьчык сабе на плячук. — Спадабаемся адно аднаму — завядзём раман, не спадабаемся — разыдземся. Як у моры караблі.

— Я i не ведаў: вы, Алачка, жартаўніца, — усміхнуўся i хітнуў галавою.

— Ды не, я не жартую, — павярнулася, пільна зірнула з-пад вялікіх акуляраў. — Я сур'ёзна. Мне вы падабаецеся. Не толькі як шэф, але як i чалавек. Я нават у вас закаханая.

— А кажаце, не жартуеце, — прыкінуўся, што засмучаны ад яе слоў.

— Кажу ж, я не пакепліваю. Я гавару не пра службовы раман.

— А пра які?

— Пра той, што можа быць паміж маладою жанчынай i маладым мужчынам.

Здаецца, хоча сказаць, што яны абое маюць на гэта права: ён трэці год ужо як удавец, а яна недзе каля года разведзеная.

— Для мяне гэты раман, можа, быў бы падарункам лёсу, а вось для вас, Алачка... — апусціў галаву i сказаў ужо сур'ёзна: — Вы маладая, прыгожая. Нагледзьце маладога талковага мужчыну, а то i хлопца, i выходзьце замуж.

— Думаеце, легка знайсці талковага? — сур'ёзна запытала i яна.

— Нялёгка. Але ўсё ж падабраць сабе да пары можна.

— А чым вы, Мікалай Пятровіч, не жаніх?

— Мне, Алачка, ужо хутка сорак, а вам, на ваша шчасце, толькі крыху за дваццаць. Разумееце розніцу? — прамовіў i паказаў пальцамі на свае глыбокія залысіны, а таксама на пасівелыя валасы.

— Мне не за дваццаць, а дваццаць чатыры. Ды мне таксама некалі будзе пад сорак.

— Але мне тады ўжо набяжыць пад шэсцьдзесят.

— Сапраўды, — усміхнулася. — Але пакуль вам толькі пад сорак, пакуль не дзед, дык хадзем, возьмем тое, што даюць жыццё i маладыя гады.

Яна не проста ўсміхнулася: на яе вуснах i ў вачах было ззянне ўсмешкі i гарэзнасці. Легка, мільгаючы доўгімі стройнымі i моцнымі нагамі, падышла да ягонага заваленага кнігамі ды паперамі стала, запынілася, міжволі паказваючы толькі крыху прыкрытыя спаднічкай вабныя сцёгны. Ён не падымаў вачэй, але нібы бачыў i іншае, за што апошні час часта зачэплівалася ягонае вока: туга напятыя пад цеснаватай блюзкай два клубочкі, амаль палова якіх хораша была непрыкрытая, трошкі загарэла, a раўчучок між імі хвалююча адсвечваў пяшчотнай белізной, а таксама нібы бачыў яе лебядзіную шыю, прадаўгаваты твар, пунсовыя вусны, свежы чырванец на поўненькіх шчоках, задзёрты нос i велікаватыя чорныя жывыя вочы пад моднымі акулярамі.

— Не вагайцеся, хадзем, — здаецца, добра зразумела, што ў яго на душы. — Не бойцеся. Я не легкадумная i не драпежная, каго-каго, а вас не пакрыўджу... Мне сёння чамусьці вельмі сумна. I вам, думаю, не зусім весела. Дык чаму нам, гаротнікам, не пабыць разам?

— Што вы робіце са старым чалавекам? — пачаў бараніцца ён ды, канечне ж, слаба, паклаў у папку недачытаны артыкул. — Але перасцерагаю, Алачка: кепскі з мяне кавалер. Не для вас, такой юнай i абаяльнай. Вам яшчэ трэба хлапечыя заляцанні, высокія словы, летуценныя позіркі ў неба i любаванне зоркамі, шэпты пра вялікае каханне, вернасць... Я ж, Алачка, — уздыхнуў, — даўно ўжо іншы. Цвярозы i чэрствы. А яшчэ сумны i нецікавы.

— I я ўжо не дзяўчынка, — адказала яму. — Мне, ведайце, цяпер трэба не заляцанец i не шаптун, а сталы чалавек, каб я, безабаронная, магла адчуць трывалую падтрымку. А што да вас, дык не нагаворвайце на сябе лішняе...

— Ну, Алачка! Здзіўляеце вы мяне! — сказаў нібы жартам, але з амалоджаным хваляваннем.

— Я — жанчына, Мікалай Пятровіч. А жанчыны ёсць жанчыны. Таямнічыя i эмацыянальныя.

— Штурхаеце мяне да трагедыі! Змусіце захапіцца, а то нават i закахацца ў вас, а пасля жорстка пакінеце. Дык што мне тады рабіць? Старому i пакінутаму?

— А гэта ўжо вашы, мужчынскія, клопаты, — загарэзавала, выходзячы з рабочага пакоя. A калі вымкнуліся на ясны акадэмічны двор з жаўтаватымі дрэвамі, пайшлі ўздоўж сухой i пыльнай вулачкі, узяла яго пад руку.

Бач ты, здзівіўся, думаў: перагарэла ўжо ў ім усё маладое, не будзе нічога інтымнага мець з жанчынамі, настроіцца на затуханне i на старасць, на дажыванне пры дзецях. Ажно не. Зноў, як i некалі ў маладосці, неспакойна i хвалююча трапечацца сэрца, трывожыцца душа, i, што ні кажы, прыемна ісці з маладзічкай, ад якой аж гэта змушае быць i ўзнёслым, i па-хлапцоўску ўзбуджаным, рабіць самае простае глупства.

— Ці не здаецца вам, — вось адно з ix само міжволі вырвалася ў яго, — што ўсе прахожыя пазіраюць на нас i думаюць: ідзе бацька з дачкой?

— Затое здзіўляюцца: які малады бацька i якая ўжо сталая дачка! — хутка i, як здалося яму, удала адказала яна.

— Ну, Алачка!

— Што, Мікалай Пятровіч? — прытулілася.

Ён, заміраючы, адчуў дотык яе маладога цела — канечне ж, крамянага, пяшчотнага i загарэлага, урэшце, дужага і вёрткага.

— Што падумаюць пра нас нашы калегі! — зноў быццам не сваім голасам сказаў ён. — Хтосьці, будзьце пэўныя, падгледзіць, што мы вось так шпацыруем.

— Няхай, Мікалай Пятровіч, думаюць, гавораць усё, што хочуць, — здаецца, зусім спакойна i разважліва, нібы старэйшая за яго, прамовіла яна. — Чаму мы не можам пабыць разам? Каго мы гэтым крыўдзім альбо каму прыносім боль?

Яна гаварыла праўду, але нечаканую i не зусім натуральную. Калі наблізіліся да падземнага ўвахода ў метро, ён прамовіў:

— Вось ваша станцыя...

—Якая станцыя! Якое вяртанне ў шпакоўню! — усклікнула яна. — Я хачу ў кіно!

Рашуча пацягнула яго ў скразняковую i халаднаватую ад белай пліткі падземку (калі люд, выходзячы з метро, адчыняў шкляныя дзверы, дык сюды неслася сухое, настоенае цэментам i машынным маслам цяпло), а з падземкі павяла на другі бок праспекта — да шэрага, паўкруглага, з вялікімі шклянымі вітрынамі кінатэатра.

Як на тое, хоць ішоў амерыканскі фільм, былі вольныя білеты, i неўзабаве ён з Алачкай ужо зайшоў у досыць прасторнае, пахкае араматнай кавай фае, дзе былі ў высокіх кадоўбчыках кветкі, столікі, буфет. Ад напітку i бутэрброда Алачка адмовілася, але вось узяць марожанае згадзілася. Калі купілі яго ў пажылой прадаўшчыцы, падаліся ў залю, на десвіцы i ў фае на другім паверсе кідаючы позіркі на фотаздымкі славутых акцёраў.

«Гэтая Алачка таксама магла б быць папулярнай актрысай, — падумаў, — але чамусьці не пайшла ні ў тэатр, ні ў кіно».

У зашторанай паўцемнаватай залі знайшлі свае месцы, селі сярод рэдкіх маладых пap i адзінокіх пажылых людзей; Алачка даверліва прытуліла голаў да яго плечука i прашаптала:

— Будзем, Мікалай Пятровіч, не напружаныя, а свойскія.

— Ёсць!

У гэты дзень іхнял «свойскасць» скончылася тым, што ён пасля правёў яе на метро, а сам — узрушаны, з заблытанымі пачуццямі — паехаў аўтобусам дадому.

На новым тыдні яны схадзілі ў тэатр, а затым яна запрасіла яго дадому — памагчы пачапіць на сцяне ў яе аднапакаёўцы дыван, парамантаваць канапу, кран на кухні. Кожны раз яе дачкі не было дома, яна частавала яго чаем i пячэннем; апошні раз, калі адыходзіў, дык яна, пунсовая i ўзбуджаная, быццам незнарок прытулялася, нават цмокнула ў шчаку, але ён нібы не заўважаў нічога, баяўся пакрыўдзіць яе, знешне смелую, гарэзную, а на самай справе слабую i безабаронную.

Стрымліваў сябе як мужчыну, але нават са страхам адчуваў: закахаўся.

2.

Мікалай меў дачу — калі ў шасцідзесятыя гады не зусім без хітрыкаў рашылі даць пісьменнікам па кавалку зямлі (каб пераціралі не косці ўладзе, a камякі на сваіх градах), дык i ён уступіў у іхні садова-агародніцкі кааператыў i ўзяў чатыры соткі на пясчаным узгорку каля лесу. Спачатку пасадзіў садок, розныя кусты, пакрыху з нябожчыцай апрацавалі, падтлусцілі зямлю, а пасля агоралі невялікі, з дошак, дамок. Калі пазней адмянілі звышстрогія правілы для дачнікаў ды калі крыху абжыўся i сабраў грошай, абклаў домік цэглай, уцяпліў, зляпіў грубку з плітой, прыбудаваў веранду. Для яго i жонкі гэты куточак быў іхнім любімым месцам, яны рваліся сюды кожныя суботу i нядзелю, не на поўдні, а тут адбывалі адпачынкі — корпаліся, наварвалі сабе рознага варэння i самых розных кампотаў, маючы неблагую падмогу да сваіх сціплых заробкаў, гадавалі на свежым паветры i на вясковым малаку дзяцей, адпачывалі душой пасля гарадскога тлуму. Сын i дачка, калі былі малыя, таксама ездзілі сюды з ахвотай, любілі памагчы ў рабоце, пакатацца тут на веласіпедзе альбо пасядзець вечарам каля цяпельца, але цяпер, калі падраслі (сын на трэцім курсе інстытута, дачка перайшла ў дзевяты клас), на дачу ездзіць ужо не хочуць — ледзь даклічашся, каб прыехалі ды сабралі трускаўкі, парэчкі альбо абабралі гатунковыя яблыні. Дык ён цяпер на выхадныя прыязджаў адзін i пыніў тую работу, што раней рабілі ўдваіх з нябожчыцай. Гэтая работа спрыяла яму засяродзіцца, адагнаць боль i смутак па заўчаснай страце любімага чалавека, давала сілы на новы тыдзень. Можа, найперш з-за яе, сваёй дачы, ён адчуваў сябе яшчэ ніштавата i, як кажуць, выглядае маладжава.

Вось сёння, за кароткі, але цёплы кастрычніцкі дзень бабінага лета, даволі легка выкапаў глыбакаватую яміну, пасек, закінуў у яе пустазелле ды розныя дадаткі да яго i засыпаў зямлёй, каб пазней, вясной, на гэтым месцы паставіць парнічок пад агуркі. Калі пачало цямнець, пакінуў работу, памыўся, пераапрануўся, запаліў у грубцы і паставіў на пліту чыгунок з бульбай. Паколькі не было электрычнага святла, дык адчыніў дзверцы ў грубцы, сеў на невысокі ўслончык i задумліва пазіраў на агонь, адчуваючы нейкае незразумелае прыцягкенне i супакой — так, мусіць, некалі, у сівыя часы, вечарам сядзелі каля вогнішча i задумліва пазіралі на яго нашы дзікія (ці, можа, зусім не такія) продкі. Тым больш вабна было сядзець каля цяпла таму, што на дварэ зусім нечакана ўсхадзіўся вецер i зацубаніў ужо не лагодны, a золкі асенні дождж.

Яго засяроджаную задумлівасць парушыў тупат за акном i нечаканы стук у дзверы веранды — можа, ішоў хтосьці з суседзяў па нейкай патрэбе.. Па запалкі альбо па соль. А можа, разам пасядзець i пагаманіць пра жыццё-быццё, бо ўдзёнь кожны длубаецца на сваёй гаспадарцы.

Ён падняўся, адчуваючы прыемную стомленасць у плячах, спакойна адчыніў дзверы i гукнуў у цемень за верандай:

— Незамкнёна. Заходзьце.

Нечаканы госць незнаема зашкрэбаў па дзвярах, нарэшце абмацаў клямку, адчыніў дзверы i хуценька шмыгнуў у веранду — хутчэй ад струіны вады, што цурболіла з даху. Жанчына. Маладая.

— Можна, спадар Мікола?

Устрапянулася сэрца, пыхнула гарачыня па ўсім целе: Алачка.

—Калі ласка, — пахрабрыўся, адступіў, а пасля, калі зачыніў за ёю дзверы. У святле, што зыркала з грубкі, убачыў: Алачка ў чорных туфлях, у чорных панчохах, у жоўтай, з вялікімі чорнымі кружочкамі, пераціснутай вышэй паясніцы ременем сукенцы i з чорнай сумачкай на плечуку. Без парасона і плашча. А паколькі сукенка намокла, дык яна прыліпла, цесна аблягае цела — пакатыя плечы, узгоркі грудзей, клубы. Ён ужо шчыра здзівіўся:

— Адкуль вы?

— Не з неба. З электрычкі, — усміхнулася, здаецца, мала што бачачы, бо яе акуляры запацелі ад цяпла. — Гасцявала ў сяброўкі ў Маладзечна, вярталася дадому, засумавала i рашыла злезці ў Зялёнм i наведаць вас. Толькі адышлася ад станцыі, як лінуў дождж. Але я рашыла не вяртацца...

— Вы ж можаце прастудзіцца, — схамянуўся ён, кінуўся ў другі пакой да шафы, дзе было яго i жонкі-нябожчыцы адзенне, узяў яе халат, але пасля перадумаў, абмацаў сваё лепшае трыко i гукнуў: — Хадзіце сюды, калі ласка.

Яна паслухала, узяла трыко і, калі ён выйшаў, пераапранулася. І рубашка, i штаны былі ёй завялікія, дык яна закасала штаны i рукавы. На ногі ёй даў свае цёплыя шкарпэткі.

Сядайце i грэйцеся каля агню, — закамандаваў, наўмысна выбіраючы тон старэйшага чалавека, а калі яна паслухмяна апусцілася на ўслончык, зняў са сваіх плячэй цёплую куртку i накінуў ёй на плечы. — Хутка будзем есці гарачую бульбу з гуркамі, піць навар з маліны.

— Цудоўна! — усцешылася яна. Нават у гэтай, рабочай, апратцы была свежая і вабная.

Ён клапатліва падкінуў яшчэ дроў, каб у доміку было зусім цёпла, а пасля падаў на стол зусім простыя, вясковыя, але ім любімыя харчы — разварыстую бульбу ў місцы, талерку крамяных салёных агуркоў, патэльню з дробна пакрышаным свежым салам, яйкамі, пасыпанымі маладым укропам, а да гэтага паставіў пляшку гарэлкі, якую бярог для якога-небудзь праезжага шафёра-рвача, што, бывае, падвязе сюды, да дач, машыну торфу i не толькі яго, але прадасць найперш таму, хто дасць i грошы, i гарэлку. Убачыць пляшку — меншую плату грашыма возьме.

Калi селі за зроблены ім самім, цяпер накрыты дзеля госці лепшым абрусам стол, калі напоўніў простыя, гранёныя чаркі (лепшыя дома), усміхнуўся:

— Ну, за што вып'ем, мая нечаканая госця?

— За Эдэм, — паэтычна, але лагодна для яго душы тут жа адказала яна, пазіраючы на яго не толькі цёпла, але як нібы на якога мэтра.

— Які ж тут Эдэм?— зноў усміхнуўся, але ўжо калі не гулліва, дык па-зямному радасна. — Мы з вамі ў сціплай хацінцы ў дачным Шанхаі.

— Не, спадар Мікола, мы ў Эдэме. Тут вы i я. Уночы. У цяпле ў непагадзь...

— Паэтка вы, Алачка, — ужо не столькі пакакетнічаў, але ўсцешыўся ён, разумеючы, што ёй, маладой, зусім да твару летуценнасць, a ў дадатак да ўсяго, што яна сама прыйшла якраз да яго, яму трэба толькі радавацца, адчуваць сябе не пакрыўджаным жыццём. — А калі так, дык давайце за паэзію... Усё ж паэзія ёсць паэзія, без яе жыццё было б зусім нецікавае...

— За паэзію, — прамовіла яна з маладым летуценным захапленнем, а то i крыху артыстычна дакранулася да яго чаркі, а пасля рашуча выпіла ўсё да дна, міла замахала рукамі i з ахвотам ухапіла відэлец з невялікім гурком, што ён падаў. Смачна захрумстала, а затым, перабіўшы моц гарэлкі, узялася за бульбу i яечню. — Як усё смачненька, спадар Мікола! Цудоўна! Але вы ўсё ж нядобры...

— Чаму? — запытаў ён.

— Самі шыкуеце тут, а мяне хоць бы раз сюды запрасілі...

— Якое ж тут шыкаванне? — вёў далей сваю ролю. — Кажу ж, тут не сапраўдная дача, а малюсенькі кавалачак зямлі з домікам i садзікам сярод Шанхаю, вясковая праца, вясковы харч. Мне, вясковаму, усё гэта да душы, а вам, гарадской?

— Мне — больш...

— Не ведаю, — паціснуў ён плячыма. — У маёй жонкі-нябожчыцы была гарадская сяброўка, дык яна, пабыўшы толькі адзін раз тут, лічы, ашалела: што вы, людзі? Ды вы тут маеце кавал бруду!

— Я, Мікалай Пятровіч, так не думаю. Я, гарадская, люблю вёску, зямлю, праду. Я люблю вясковых людзей.

— Рэдкая з'ява, Алачка, — на ўсю глыбіню вясковай душы ўсцешыўся ён. — Я ніколі не нападаў i не нападаю на гарадскіх людзей, разумею ix, але сотню разоў бачыў, чуў, як гарадскія пасшіхаюцца з вясковых. Не толькі карэнныя гарадскія, але нават былыя вяскоўцы... Вы ж, Алачка, па адукацыі актрыса — значыць, вы — узвышаная асоба. I раптам — ваша любоў да зямлі, да вёскі, да ўсяго зямнога, а то часамі i заземленага? Ці рэальна гэта?

— А чаму не рэальна, мой гаспадар-валадар? — захоплена адказала яна. — Я ж сама адмовілася быць актрысай, захацела быць звычайнай, зямной жанчынай! — Усклікнула, а пасля апусціла галаву. — Праўда, сталася так, што я нешчаслівая... Але гэта...

Пасля яна толькі пакрышачку пацягвала з чаркі, а калі ён затым падаў гарбату, абхапіла далоньмі вялікі гарачы кубак i зусім даверліва ткнулася лобам у яго плячук:

— Я зусім п'яная, спадар Мікола.

— Ад чаго?

— Я не п'ю. А тут кілішак, а пасля i яшчэ выпіла.

— Затое ўберажэцеся ад прастуды, — не падымаючы рук, але з ахвотай адчуваючы яе голаў на сваім плячы, сказаў ён. — Як я разумею, вы не пойдзеце ўночы, у дождж на станцыю, а заначуеце тут. Дык папіце гарбаты, а тады — пад цёплую коўдру. Так?

— Так, — яна мацней утулілася. — А заадно ведайце: я прыйшла паглядзець, ці не маеце вы якую цётку...

— Паглядзелі?

— Паглядзела. Задаволілася. Нават больш — я ў прадчуванні шчасця...

Калі яна дапіла навар (ад яго ў яе выступілі дробненькія кропелькі поту на лобе, а сама яна аслабла), ён хуценька расклаў у зальцы канапу, паслаў прасцірадла, пагрэў каля грубкі коўдру i падушку, а тады, захоўваючы тон старэйшага, зноў закамандаваў:

— У цёплую пасцель, Алачка!

— Я хачу пасядзець каля грубкі, — закапрызнічала яна. — Я хачу разам з вамі моўчкі паглядзець на агонь.

— Хопіць паэзіі! — пераадольваючы самога сябе, рашуча перапыніў ён. — Хутчэй пад празаічную цёплую коўдру!

— Які вы дыктатар! — яна прытворна пакрыўдзілася, але паслухала, пайшла ў зальку класціся спаць.

Ён жа марудна, але клапатліва прыбраў са стала, дагледзеў грубку, а пасля, праходзячы непадалёку канапы, дзе пад коўдрай ляжала Алачка i дзе была відаць яе галава, няроўным голасам пажадаў:

— Моцнага сну i здароўя.

— Дзякую, — адказала, здаецца, праводзячы яго позіркам. A калі ён адчыніў дзверы ў спальню, папрасіла: — Толькі вы не зачыняйцеся, а то я адна буду баяцца быць у цемені.

— Добра, — згадзіўся ён, вобмацкам разаслаў ложак, распрануўся i, заплюшчваючы вочы, нырнуў пад настылую коўдру, нейкі час нават асцерагаючыся выцягнуць ногі.

Каб ён быў адзін, дык, канечне, пасля сённяшняй натомленасці, вячэры з чаркай i чаем хутка заснуў бы. Не мог доўга авалодаць ім сон улетку: тады зусім іншая, чым цяпер, цішыня, тады непакоіць усё, што нібы струменіцца: лагодны пошапк неба, рух паветра, тады зацікаўлівае, вельмі ўзбуджае нечы ажыўлены голас альбо смех, а яшчэ болей — музыка ды песня, тады нават вецер i дождж іншыя, лёгкія i хвалюючыя. Увосень жа, калі, здавалася, не ціхі, што губляецца сярод пышнага лісця, a парывісты, мяцежны i няўтульны вецер, калі не лагодна, спорна, а цяжка цурболіць дождж, ён тым не менш супакойваўся i, ледзь заплюшчыўшы вочы, адыходзіў у сон. Праўда, цяпер i думаць нельга было, што ён нават здолее самружыць павекі: кожнай жылкай адчуваў, што з залі, ад Алачкі, сыходзіць нейкае няўлоўнае, але i ў той жа час адчувальнае поле, дасягае сюды i непакоіць.

— Спадар Мікола? — вось пачуўся яе ўзмольны голас.

— Што, Алачка?

— Я ж вам не дачка...

— Канечне.

— Дык хто я вам?

— Вы — мая госця.

— Няпрошаная i нежаданая? — зноў, як i за сталом, закапрызнічала. Па-маладому, па-жаночаму. Альбо зноў, як i дасюль, трохі артыстычна.

— Спіце, Алачка.

— «Спіце! Спіце!» — абурылася. — I чаму — «Алачка»? Я — Ала. Альбо Аля — сталы ўжо чалавек.

Тут жа, як было чутна, рэзка адкінула нагамі з сябе коўдру, падхапілася i, мякка ступаючы босымі нагамі, закрочыла сюды, да яго. Ён павярнуў галаву: у паўзмрочна-матавым святле, што ішло ад незашторанага акна, убачыў яе доўгія ногі, a неўзабаве i тое, што яна на хаду падымае ўверх рубашку, паказваючы цёмны куточак пад жыватом, сам матавы жывот, i тут жа калыхнуліся яе круглыя грудзі. Рубашка паляцела ў кут, на крэсла; Алачка нагнулася, абмацваючы край коўдры (у цёмных вачах яе, здаецца, ззяла гарэзная ўсмешка), a калі падняла коўдру, рыўком нырнула пад яе.

— Маўчыце! — загадала. — Hi аднаго павучальнага слова!

Адчуваючы, што ён замёр ад нечаканасці, прыўзнялася i лёгка пачала дакранацца вуснамі да яго лоба, шчок, вуснаў ды тулілася ўсё бліжэй i бліжэй. Ён стрымліваўся, нават не кратаў рукою, але паволі яго п'яніў духмяны пах яе валасоў, дотык жаночага цела, якога ён не адчуваў так блізка ўжо даўно; калі ж яна надоўга прыпала да ягоных вуснаў раскрытымі i пажаднымі вуснамі, калі раптоўна ўспламянілася кожная жылачка, рукі самі пацягнуліся да яе, з хваляваннем i з прагай да пяшчоты пачалі гладзіць яе шыю, цудоўны выгіб спіны, тугія грудзі ды панадныя клубы, а пасля затрымцелі ад абуджанай страсці.

Алачка тут жа адчула гэта, таксама затрымцела; іхні пацалунак быў усё болей прагны i ненатольны, i неўзабаве, не могучы ўжо стрымлівацца, яны сталi блізкія. Яна была ўся яго, пакорлівая, нават нібы ў раптоўным паўзабыцці, але пазней, праз невядома які час, ці то ціхенька застагнала, ці то заплакала, а потым, калі ён, перажываючы найвялікшую страсць, што была вельмі блізкая да слодычнага болю, зняможана ўтуліўся тварам у яе грудзі, зноў замаўчала i моцна ціснула да сябе...

Калі зноў вярнулася памяць i калі трэба было разлучацца целамі, з усёй цвярозасцю пранізала думка: не ўстаяў, паддаўся юру. I з той, на каго, мабыць, не мае права. Не ведаў, што прамовіць, здаецца, не ведала i яна — нават тады, калі, прытуліўшыся, ляжалі побач.

Ці трэба было гэта? I што будзе далей?

— Дакараеце? — Аля першая падала ціхі голас. — I мяне? I сябе?

— А ты? — прашаптаў. — Не адчуваеш дакору?

— He, мілы мой Мікалай Пятровіч. А вы вось, здаецца, засмуціліся.

Змаўчаў.

— Скажыце! Шчыра!

— Калі шчыра, дык дакараю сябе.

— За што?

— За тое, што вінаваты перад табою.

— Ніякай вашай віны, Мікалай Пятровіч, няма, — прамовіла пяшчотна. — Вы ж не спакусілі i не пакрыўдзілі мяне. Я сама вам аддалася.

— Мабыць, неразважліва...

— Чаму — неразважліва?— пяшчотна паклала голаў яму на плячук. — Я ж не дзяўчына i не нейчая жонка. Я вольны чалавек i сама выбрала вас, таксама вольнага, сталага, але яшчэ i маладога, прыемнага мне мужчыну. Ці вы лічыце мяне распуснай?

— Не, — адказаў. — Лічу вельмі яшчэ маладой, свавольнай i трохі неразважлівай.

— Што ж, якая ёсць — такая i ёсць, — усміхнулася. — I ты, разважлівы, ужо мой.

Бач, перайшла ўжо на «ты».

— Толькі...

— Што — «толькі»?

— Як жа так можна? — прыкінулася капрызніцай. — Я ўжо твая, а ты не сказаў i не хочаш сказаць, што кахаеш, што я для цябе любая i жаданая.

— Я ж перасцерагаў цябе: я стары i чэрствы. Табе трэба іншы, малады i летуценны.

— Але ж кахаў мяне молада i з пяшчотай...

Што ні кажы, сапрауды многае адчула. Душой.

— Хіба не так?

— Так-так, свавольніца.

— Дык кахаеш?

— Не хапае ні гадоў, ні чэрствасці, каб не адчуць гэта да цябе.

Адказаў з жартам і, адчуўшы, што мінае сорам, віна, адчуў ужо іншае: яму не толькі дарагая гэтая маладая гарэзніца, але ён сапраўды кахае яе.

— Я радая i шчаслівая, што закахала цябе ў мяне, — пацалавала яго, пяшчотна прытулілася. — Дык давай знаёміцца бліжэй. Хочаш уведаць пра мяне ўсё-ўсё?

— Канечне.

— Тады слухай. Будзеш ведаць усё, паверыш — можа, возьмеш за жонку.

— Паглядзім, — пажартаваў, але прытуліў яе да сябе цясней, як жонку ва ўдзячныя хвіліны.

— Я марыла стаць актрысай i актрысай славутай. На трэцім курсе, калі пачала паяўляцца ў масавых сцэнках у тэатры ў ролі прыгожанькіх дурнічак, я захапілася адным акцёрам. Гадоў на сем старэйшым, прыгожым i вельмі бойкім. Карацей, не ўстаяла, аддала яму свой малады жар. Як i трэба было чакаць, зацяжарала. Ён не хацеў жаніцца, уталкоўваў, што сям'я i побыт загубяць у нас актораў. Я гатова была згадзіцца, пайсці на новы грэх, але ўсё рашыла мая рашучая мама. Яна, лічы, змусіла яго ўзяць замуж. З першага ж дня мы пачалі жыць не так, як трэба. Я хутка ўведала: я трэцяя i, канечне ж, не апошняя яго жонка. Спачатку мы спрачаліся, а потым, калі залавіла яго з іншай жанчынаю, разышліся. Я скончыла інстытут, але ад тэатра адмовілася, праз аднаго знаёмага ўладкавалася на працу ў ваш інстытут, усёй душой прыкіпела да сваёй Зіначкі, рашыла прысвяціць жыццё ёй. Але... Пачала ўсё больш адчуваць: штосьці са мной робіцца не тое. Я выбіваюся са сну, кідаюся вечарамі па пасцелі, без дай прычыны злуюся. Нават больш, што аж сорамна сказаць: у аўтобусе, у метро, на вуліцы я пачала бессаромна лупіць вочы на стройных i прыгожых мужчын, а той-сёй з ix, адчуваючы гэта, проста лезе сляпіцаю... Спавядацца далей?

— Калі ласка.

— Табе, можа, непрыемна?

— Гавары праўду i толькі праўду, — усміхнуўся.

— Дык слухай далей. Зусім нядаўна мая сяброўка, таксама разводніца, кажа мне: «Ці не запісалася ты ў манашкі? Кінь, не марнуй маладосць i не ўпускай моманту».

«А што ты параіш? — пытаюся. — Зноў выходзіць замуж за малазнаёмага?»

«Наіўная! Я не раю накідаць на сябе сямейны хамут, — адказвае тая. — Знайдзі сабе здаровага, нармальнага і, галоўнае, забяспечанага партнёра ды жыві з ім, каб у табе не патухла жанчына».

«Як? — аж усклікнула я. — Жыць не з мужам, не з палюбоўнікам, a толькі з партнёрам?»

«Дурніца, — тыцкае мне пальцам у лоб, — ты не толькі нармальная, вабная, табе сам Бог даў здароўе i красу. Дык не марнуй нябескі дар, жыві для задавальнення i заадно грабі вялікія купюры. Будзеш мець грошы — лепш апранешся i будзеш яшчэ больш ашаламляльная, яшчэ больш у цане».

Карацей, мілы мой i харошы Колька, яна крапала-крапала мне на мазгі, i я, сапраўды дурніца з дурніц, згадзілася пайсці на такое. Яна ж тут як тут: прыходзь да мяне, «падшукала добры варыянт» — маладога i грашавітага мужчыну з поўдня, які прадае на Камароўцы кветкі i садавіну, шукае тут, у Мінску, сабе партнёрку. Паверце ці павер, не з-за лёгкага жыцця i вялікіх грошай, а можа, нават з-за нейкай дурной цікавасці пайшла. Той — там. Скажу шчыра, не кракадзіл, не малпа, а рослы, наглядны, шыкоўны, зубы залатыя. Праўда, пакаўказскаму цёмны. Селі. Выпілі шампанскага. Ну, тыры-мыры. Я ж усё-такі жанчына, бачу: спадабалася яму. Вачэй не зводзіць, у думках распранае. Пасля, як i загадзя дамовіліся, мая сяброўка шмыг з кватэры, а ён — адразу да мяне. «Ладна, — думаю, — хапай, ламі, бяры, але каб быў ласкавы, каб паважаў у мне жанчыну. Я ж не нейкая рэч, а Жанчына!»

«Панымаю, — здаецца, учуўшы мяне, гаворыць ён задыхана. — Сколька хаціш за сеанс?»

Божа, мяне як халоднай вадою аблілі! Ён не толькі не зразумеў мяне, але лічыць за... абы-што! Зрэшты, як i кожную нашу жанчыну, якую можна купіць за грошы. Не, думаю, трасцу, не аддам табе такому маладое цела. Яно ж, маё цела, не толькі мае, але, як кажа мая сяброўка, нябесны дар! Я ж, на шчасце, ведала, што наш славуты Купала яшчэ даўно пісаў, што ў беларускую дзяўчыну яшчэ ніколі каменем не кінуў!

Яшчэ карацей, Колечка, я вырвалася, i ходу з кватэры. Ён — як барс, за мной. Схапіў адной рукой, а другой пахапліва аж вырывае з унутраных кішэнь вельветавага пінжака грошы — бачу, сотню, другую, упакоўку з белачырвонай папяроўкай. «Хаціш долары?» — выдыхвае. Я ж, бачачы, колькі ён можа заплаціць, цверазею ўсё больш i больш: я, дурніца, маю тое, што не купляецца, не прадаецца, што божы дар i дорыцца камусьці нібы дарма, а на самай справе за найвялікшую плату — за каханне. «Прэч!» — на колькі хапае сілы, адпіхваю «партнёра», адчыняю дзверы i бягу ўніз. Толькі дома, з мілай сваёй дачушкай апамяталася: эх ты, жанчына, маці, магла прадаўшчыцай цела стаць! Гэта ж — страшней, чым распусніца. Яна, распусніца, аддаецца таму, хто ёй спадабаецца, a прадажніца — таму, хто ёй больш заплаціць... Жах!

Замаўчала, а пасля запытала:

— Чуеш?

— Чую.

— Верыш?

— Веру.

— I можаш узяць мяне за жонку?

—А ты хіба мне ўжо чужая? — запытаў ужо сур'ёзна.

— Жонка, — згадзілася. — Вось паглядзіш: буду табе верная i клапатлівая.

— Але ж я не маю долараў, — усміхнуўся.

—Пражывём i без ix, — прытулілася шчакой да ягонай шчакі. — Толькі ты пакахай мяне як след. Я пастараюся, нават зраблю ўсё, каб твае сын i дачка былі мне не чужыя, а я не была ім чужой. А вы, думаю, палюбіце маю Зіначку. Праўда?

— Праўда, — шчасліва адказаў ён.

1991