Жар кахання [Апавяданні пра жанчын]

Раздзел чацвёрты. ХВАЛАСПЕЎ СЯМ'І

У той незабыўны для мяне дзень я прылёг уполудзень у невялічкай складской баковачцы на тапчанчыку i нечакана для сябе прыснуў. Як часта бывае, аднак у доўгі сон не пайшоў, раптоўна ледзь не падхапіўся: што я раблю?

Зноў зразумеўшы, дзе я, што маю права адпачыць, я супакоіўся, знайшоў самую ўтульную позу, заплюшчыў вочы, але ўсё, дрымота прайшла ўжо. Ды заадно не даваў сціхамірыцца, нырнуць у сон жаночы гоман. Я не зачыніў дзверы, не былі прыхіленыя дзверы ў пакоі нашай загадчыцы, дык, хочаш альбо не хочаш, мусіў чуць, пра што гаварылі яна, Каралёва, ды прадаўшчыца цётка Матруна.

Звычайна ў перапынак на абед магазін зачынялі, жанчыны ішлі ў кабінет Каралёвай, грэлі на плітцы ваду, заварвалі чай i падсілкоўваліся, адпачывалі; звычайна яны клікалі i мяне, грузчыка, падкормлівалі сваім харчам. Луста хлеба, шматок сала ды шклянка падсалоджанага пітва, канечне ж, мне, яшчэ маладому росламу i заўсёды паўгалоднаму мужчыну, былі проста паратункам, але я, саромеючыся, як мог ухіляўся ад яго. Не кожны ж радуецца ды ганарыцца за сваё нахлебніцтва ды яшчэ за кошт жанчын, бывала, перабіваў голад кубкам-другім звычайнай вады.

— Клава, адумайся, — вось пачуў я, як сказала Матруна, — гані яго прэч...

Я натапырыўся: каго гэта — «яго»?

— Хіба ён — абы-які мужчына? — здаецца, пацвелілася Каралёва. — Горшы за іншых?

— Пры чым тут «абы-які» альбо «не абы-які»? Я зусім не пра тое хачу табе сказаць.

— Пра што, Матруна? — запытала Каралёва i, як чуваць было, крактанула. Значыць, як часта здараецца, сербанула цяпер не чаю, а мацнейшага.

— Не прыкідвайся, ліса. Сама пра ўсё ведаеш.

«Няўжо кабеты гавэндзяць пра мяне?» — насцярожыўся я. Няёмка было, як казаў, міжволі падслухоўваць, але гэтак жа няёмка было i падаць знак, што я чую жаночыя сакрэты.

— Не ведаю, Матруна.

— Пацяшаешся са старой, — зусім сур'ёзна сказала Матруна (я называў яе цёткай). — Пацяшайся. Але не мне, а табе горш будзе.

— Эх, Матруна! — уздыхнула Каралёва. — Сама ж баба, маладой была, дык хіба не ведаеш: маладой не спіцца без мужчыны?

— Чаму не, ведаю.

— A калі ведаеш, дык чаго папікаеш? Глядзі: хіба мая нага не як нага? Рука — не як рука? Грудзі — не як грудзі?

— Хто ж кажа табе іначай? Дзякуй Богу, усё жаночае маеш, але ж не зла я табе хачу, дурная ты, — шчыра гаварыла старая кабета. — Хто-хто, а гэты памаўзель тоўсты табе не патрэбен.

Каралёва змаўчала.

— Чапляецца, ліслівіць, гарэлку падсоўвае, але ён жа жанаты, — пайшла ў наступ цётка Матруна, жанчына трохі грубаватая, але шчырая i добрая. — Яму, кату марцоваму, што ад цябе трэба? Узяў з табою чарку, павесяліўся, абваліў, дабіўся свайго — i ходу. Табе ж не так трэба той хлопец альбо мужчына, што прыйдзе, а той, хто застанецца.

— Вярэдзіш ты душу, Матруна, — зноў уздыхнула Каралёва. — Дзе яны, тыя хлопцы? Амаль усе на вайне палеглі. Засталіся жанатыя мужчыны ды калекі. А гады ідуць... Мне ўжо хутка дваццаць пяць, Матруна. Я хачу жыць, любіць, не магу глушыць у сабе бабу, чуеш?

— Чую. Канечне, ужо не дзяўчо, ведала мужчыну, дзіця нарадзіла... — Палагоднела старэйшая кабеціна. — Але шукай не ўрвіцеля, а мужа. Урвіцель пацешыцца, здароўе падарве, душу сапсуе i рана-позна пакіне. Тады другого шукаць будзеш. I той можа быць не лепшы. Сап'ешся, па брудных руках пойдзеш. Я ўжо нагледзелася на такое, дык шкадую цябе, яшчэ зусім маладую, наглядную i добрую. Ты ж вартая не цяжкой долі, пагібелі, а шчасця.

Цяпер я ўсё добра зразумеў: Матруна ўшчувала начальніцу i малодшую сяброўку, з якой, бывае, бярэ па кроплі, з-за начальніка раённай міліцыі, які пакручваецца каля Клавы.

— Дык як жыць мне, па-твойму? — запытала яна. — Цярпець? Чакаць, калі падрасце які цяперашні хлапчук?

Кідацца па пасцелі i плакаць у падушку, біць яе кулакамі?

— Ніхто табе не кажа пра хлапчукоў. Я хачу сказаць табе пра мужчыну. I не абы-якога, а, як i ты, пагляднага ды добрага.

— Хто ж гэта? — усміхнулася Каралёва. — Дзед Базыль?

Дзед Базыль — вартаўнік нашага магазіна, стары ўдавец.

— Праўду людзі кажуць, — усміхнулася i Матруна. — Бывае, шукаеш далека, а не бачыш таго, што ў цябе пад носам.

— Усё загадкамі гаворыш ты, Матруна.

— Якія тут загадкі! Пры табе блізенька паходжвае твой жаніх. Толькі ты як не бачыш яго.

— Гэта хто?

— Алесь наш... — старая назвала мяне.

— Алесь? — здзівілася Каралёва.

— Алесь.

— Ды я яго амаль не ведаю яшчэ. Ён жа меней двух тыдняў у нас.

— Дурня пазнаеш i адразу.

— Ён, канечне, не дурань i не ёлупень, але...

— Што — «але»?

— Не курыць, не п'е, не лаецца, не крадзе, да баб не лезе...

— Дык што, па-твойму, гэта пагана? Табе трэба зухі i хваты? На адным з такіх апяклася ж ужо, да другога ляціш, як матыль на агонь!

— Не ведаю, Матруна, — цішэй i задуменна сказала Каралёва. — Не разбяруся, што ён за чалавек. Здаецца, разумны, шчыры i добры, але заадно i скрытны.

— Мы прыглядаемся да яго, а ён — да нас.

— Ён жа сядзеў. А ты ведаеш, за што? — запытала Каралёва i, здаецца, з непрыхільнасцю да мяне. — Сам жа казаў: прасіўся з лагера на фронт, ды не пусцілі. А чаму? Мабыць, не даверылі зброю. Баяліся: а раптам пачне ў сваіх страляць альбо пяройдзе да немцаў!

— От кажаш дурное! — незалюбіла Матруна. Я нават не ведаў, што яна такі надзейны мой саюзнік, што гэтак верыць мне.

— Чаму — «дурное»? Мне Сеня (гэта начальнік міліцыі) так казаў. Ён жа на фронце камандаваў штрафной ротаю, дык ведае, каго з лагераў бралі на вайну, а каго не бралі. Паліцічаскім, такім, як наш Алесь, не давяралі.

— А я вот веру яму. Дзякуй Богу, нямала пажыла ўжо i ўсякіх людзей пабачыла, кемлю ўжо трохі, што бывае i да чаго, хто чым дыхае. Душой адчуваю: Алесь — добры чалавек, толькі бяздольны. Хто паверыць яму, пагорнецца з ласкаю — ён не толькі адагрэецца чалавечым цяплом, але душу сваю аддасць, верным да магілы будзе.

Каралёва не адказала.

— Падумай, прыгледзься, — параіла ёй Матруна. — Сама ж кажаш: цяпер жаніхі на дарозе не валяюцца. Здаровыя, разумныя i добрыя — удвая альбо ўтрая. А мо давай я першая з ім пагавару, распытаю ў яго пра ўсё? Мне, старой, будзе лягчэй завесці такую гутарку.

— Не трэба, — папрасіла тая. — I давайце запынім такія гавэнды. Ды, можа, ён не спіць, усё чуе!

— Няхай сабе i чуе. Мы ж не проста так па-бабску чэшам языкі, абгаворваем, а вунь пра што думаем...

— Годзе, Матруна.

— Глядзі, хапяну i падарунак добры як свацця, — усміхнулася старая i, як чулася, устала i асцярожна закрочыла сюды, да бакоўкі.

Я, канечне ж, заплюшчыў вочы i затаіўся. Нават наўмысна засоп. I Матруне, i Каралёвай, ды мне таксама будзе лягчэй, калі нядаўняя гутарка паміж жанчынамі не ўсплыве, калі мы ўсе будзем паводзіцца толькі як калегі па рабоце: Каралёва — наша начальніца, а мы — яе падначаленыя. Прыйшлі, сустрэліся, зрабілі кожны сваё — i разышліся. Кожны са сваім светам, кожны ca сваім лёсам. Хоць, як відаць, якраз так, адасоблена, сам па сабе, пражыць не зусім удасца.

— Алесь? — паклікала Матруна. — Спіш?

Я — ні гугу.

— Спіць, — Матруна адышлася. — Відаць, сястрынае дзіця i сёння ўсю ноч крычала, выбіла са сну.

Пазней, калі адчынілі магазін, калі я разгружаў машыну з гаспадарчымі таварамі — цягаў скрынкі з цвікамі, гаршкі, патэльні, уюшкі, грубкавыя дзверцы, мы часта i ўпрытык сустракаліся з Каралёвай, якая прымала груз, але цяпер i я, i яна намагаліся не пазіраць адно аднаму ў вочы. Сёння яна не какетнічала i не лаялася з нахабнаватым маладым жанатым шафёрам, а калі па звычцы ён шчыпнуў яе за клуб, дык рэзка ўдарыла яго па руцэ.

Увечар, калі зачынялі магазін, зноў пад'ехаў на матацыкле з каляскай таўсматы міліцэйскі капітан, зноў у яго пышна чырванелі мясістыя шчокі i масляна гарэлі вочкі на Каралёву — яна сёння не ўсміхалася яму, нават нібы саромелася нас, хаваючы ад усіх вочы, але зноў паехала з ім.

Калі я застаўся каля магазіна толькі з вартаўніком— невысокім старым у валёнках, у кажушку i з паляўнічай стрэльбай за плячыма, адным словам, копія вартаўніка, якога паказваюць у кіно, калі матацыкл знік за павароткаю, той, гэта значыць дзед Базыль, забурчэў:

— Ото ўрвіцель! Праходу не дае!

Я затрымаўся, каб па-звыкламу пагаманіць з гаваркім старым, паслухаць яго былі пра дарэвалюцыйныя падзеі i ягоную маладосць, пра першую сусветную вайну, дзе ён быў пры гармаце, але цяпер змаўчаў: асцерагаўся кінуць абы-якое слова пра начальніка міліцыі, які добра ведаў, хто я такі, меў нада мной значна большую ўладу, чым над іншымі. Ён мог не толькі ў любы час цыкнуць на мяне, але i затрымаць за нішто, i я ў любым выпадку быў бы толькі вінаваты. Я, як кажуць, скрозь пальцы глядзеў, што ён, жанаты чалавек, падлабуньваецца да нашай Каралёвай, але сёння мне гэта было вельмі непрыемна: нягоднік спрытна спажывае не зусім шчаслівую долю маладой вабнай жанчыны i крок за крокам, мабыць, разбэшчвае яе.

— Ведае, халера, дзе можна добра пажывіцца, — гудзеў незадаволены поспехамі высокаўладнага бабніка дзед, слінячы i закручваючы жаўтаватымі пальцамі ў мяккай паперыне тытунь. — Баба маладая, спрытная як ззаду, так i спераду, гарыць без мужчыны, дык, брыда, не ўпускае свайго! I, глядзі, даб'ецца, абкладзе яе! Га, Алесь, што скажаш?

Дзед Базыль, прыплюшчыўшы вочы, хітра зірнуў на мяне — я міжволі паціснуў плячыма.

— Шкода, скажу табе, яе, — закурыўшы, дадаў стары. — Пекная i добрая, але ні дзеўка, ні мужатка, ні ўдава... Таўсцюк гэты альбо іншы які ўрвіцель прыйдзе i пойдзе, а яна як была адна, без мужа, так адна i застанецца, будзе плакаць ці гарэлку піць, гора сваё атрутай заліваць... — Уздыхнуў. — Знайшоўся б ёй добры чалавек, шанаваў бы, a калі трэба, i ў руках трымаў бы — добрая жонка была б.

Чуючы гэта, я зразумеў: дзед Базыль гаворыць са мной пра лёс Каралёвай невыпадкова, з ім, канечне ж, заводзіла пра гэта гутарку Матруна, нават, можа, яны, старыя, змовіліся, каб звесці Каралёву i мяне. Мабыць, шчыра хацелі выратаваць сваю начальніцу i мне паспрыяць наладзіць жыццё.

Я яшчэ мала ведаў Матруну, дзеда Базыля i Каралёву. Што да старых, дык адразу адчуў: гэта — цягавіты, знешне просты, нават крыху грубаваты, але шчыры наш люд, на якім, як кажуць, свет наш трымаецца, а вось што да Каралёвай... Не ведаю, праўда, як гаварылі Матруна i дзед Базыль, Бог не пакрыўдзіў яе красой i жаноцкасцю, усяго даў нямала, але гэтыя краса i жаноцкасць былі не зусім звычайныя, натуральныя, але закідкія, нават крыху, як здалося мне па першым часе, пашлаватыя або вульгарныя. Можа, i таму, што на яе глядзелі пажаднымі вачыма, ліплі, а яна, ці то радуючыся, што падабаецца мужчынам, ці то не могучы ўтаймаваць сваю энергію, дазваляла тое, што не павінна дазваляць жанчына. Яна таксама выразна пазірала на маладых i сімпатычных мужчын, часамі непрыстойна жартавала, давалася ў абдымкі (праўда, тут жа i адштурхоўвала завельмі бессаромных), апошні час i на рабоце прыкладалася да чаркі. Да ўсяго гэтага, здаецца, хмялела ад улады i знаёмстваў. Ca мной была стрыманая i сур'ёзная. Можа, i таму, што такі быў i я — амаль заўсёды задуменны, смутны, паслухмяны. Яна, відаць, шчыра лічыла, што я скрытны, а гэта значыць не магла не быць да мяне калі не насцярожанай, дык без лішняй вольнасці. Мы з ёй абое былі нешчаслівыя, але наша няшчасце ўсё ж было рознае, мае было болей цяжкае i пакутлівае. Можа, гэта было i не зусім так, але якраз вось гэтак мне тады здавалася.

Дзед Базыль, мусіць, хацеў яшчэ пагаварыць, споўніць тое, што яму наказала Матруна, але я ўхіліўся ад размовы, баючыся не столькі развярэдзіць душу, колькі таго, каб не завязаўся небяспечны клубок: варта мне i Каралёвай пайсці адно аднаму насустрач, як адразу ж на нашай дарозе заявіцца начальнік міліцыі. Калі б ён быў звычайным Сенем, дык, мабыць, не зусім напужаў бы мяне, але ягоныя пагоны i пасада змушалі быць напагатове. Самім жыццём быў я асуджаны на страх i абачлівасць.

Развітаўшыся са старым, які не хацеў мяне адпускаць i нібы здзівіўся, што я так па-маладому замітусіўся, на гэты раз я павольна крочыў на сваю кватэру — не, я не меў свайго жытла ў гэтым невялічкім гарадку, я нядаўна прыбіўся сюды, калi тут займела пакойчык мая замужняя сястра, — дык вось я ішоў туды.

Я самы старэйшы ў сям'і, за мной былі два браты i вось гэтая сястра, Адзін мой брат, франтавік, з пакалечаным на вайне вокам, з ампутаванай рукой, жыў у роднай вёсцы, побач з бацькамі; ён, нядаўні салдат-працаўнік, шчыра ўсцешыўся, калі я ў сорак сёмым годзе вярнуўся з лагера. Ён, па натуры селянін, з хрысціянскай душою, не толькі не адвярнуўся ад мяне як ад «ворага народа», але шчыра ўсцешыўся, шмат выпіў, плакаў, абняўшы мяне за плечы («Я скалечаны целам, — гаварыў, — а ты — душою»), прасіў «кінуць навуку, пісацельства i ўсякую паліціку», застацца жыць з яго сям'ёю i працаваць у калгасе («Не панскі сын, пераадолей гонар, папрацуй з віламі, дык ніякага ўрадзіцельства не прыпішуць»). Дзівак, не ведаў, што можна ўсюды i за любое схапіць i кінуць на лесапавал альбо ў руднік. Пакінуў шматок сена альбо не так усміхнуўся — вось табе шкоднік ці «вораг народа». Тым больш такі, як я. Мечаны ўжо.

Другі брат, партызан i франтавік, жыў у Мінску, прыехаўшы сюды будаваць трактарны завод i прыстаўшы ў прымы да старэйшай на гадоў сем гаспадынінай дачкі. Ён сустрэў мяне прыхільна, без боязі, але без вялікай радасці — лепш сказаць, насцярожана, халаднавата сустрэлі мяне яго цешча i жонка. I, канечне, найперш з-за таго, каб я не адгаварыў брата, маладога i дужага малойца, пакінуць зусім непрываблівую кабеціну з дзіцем i пашукаць сабе жонку з дзяўчат, якіх, як я заўважыў, у Мінску было шмат. I дзяўчат не абы-якіх, а маладых i прыгожых, многія з якіх не толькі згадзіліся б выйсці замуж, але i ваявалі б за такога пагляднага хлопца, якім быў мой самы малодшы брат. Ды ён во паспяшаўся ў прымакі, не зважаючы на нязгоду бацькі i маці. Я нічога пра гэта яму не сказаў, хутка выбраўся з Мінска. Тым больш што доўга заставацца тут мне было няможна.

Адным словам, склалася так, што мае жыццёвыя пуцявіны прывялі ў гэты гарадок да нашай сястры. Яна сустрэла мяне цёпла, але неяк вельмі мітусліва. Яна i без чаркі гарэлкі плакала па мне, нібы па нябожчыку («Алесік, ты ж быў наш гонар, я цябе любіла больш, чым другіх братоў»), скардзілася, што няма чым частаваць, у першы ж вечар падала на стол, лічы, сухары ды паўшклянкі самагонкі. Хоць яна працавала на малаказаводзе, а яе ціхманы ды скрытнаваты муж шафёрыў, я паверыў: яны, як i многія цяпер, пасля вайны, жывуць надгаладзь. Застаўся з імі не толькі, каб нарэшце ўладкавацца дзесьці трывала, але каб i памагаць ім.

Неўзабаве быў я ашаломлены i ўніжаны. Ужо на другі дзень мяне вельмі здзівіла, што сястра, адыходзячы на работу, замыкае шафу, кладоўку (я ніколі не меў цягі па цікаўнасці альбо зламыснасці зазіраць у спраты нават сваіх родных), што, вярнуўшыся з працы, я чуў на кухні пах смажаніны, але яе для мяне не было. Далей — болей. Паколькі ў кватэрцы быў усяго толькі адзін пакой, дзе месціліся цяжарная сястра i швагер, дык я не хацеў ім замінаць, узяўся сам зрабіць сабе складны тапчанчык на кухні. Швагер пачаў ахвотна памагаць мне, у нейкі момант паслаў мяне па ніты (балты) i гайкі ў кладоўку, дзе на паліцы павінна была стаяць скрыначка з адпаведным начыннем, — як я заўважыў, швагер-шафёр быў запаслівы, усё, што трапляла над руку, цягнуў дадому. Я не ведаў, што там i дзе, пакорпаўся ў мностве скрыначак i зусім раптоўна аж пакрыўся потам: у кутку паліцы убачыў грудок бляшанак з тушонкай i згушчаным малаком, радок пляшак з гарэлкай i віном, што дасюль былі недасяжныя для мяне.

Божа, як мне забалела сэрца, душа! Я ўжо многае пазнаў i перажыў, бачыў здраду сяброў, страціў жонку, мяне бэсцілі, білі следчыя, тапталі блатары, я ледзь не загнуўся на лесапавале, але апошняя вера i надзея ніколі не пакідалі мяне. А тут... Як можа родная сястра, якую я любіў i люблю, якую вучнем i студэнтам цешыў гарадскімі падарункамі, гэтак маніць i таіцца ад мяне?! Хіба я вымагаю тыя прысмакі, не магу задаволіцца самым простым? Хіба доўга буду нахлебнікам? Я знайшоў тую нямілую скрыню, але нейкі момант не дакранаўся да яе: ці не пайсці адгэтуль? Якое гэта жыццё, калі да цябе такія няшчырыя нават твае родныя, калі з гэтай хвіліны па-свойму няшчыры будзеш i ты? I, мусіць, сышоў бы, падаўся ў свет, каб не ў час схамянуўся: пачакай, гэта не першы i, мабыць, не апошні для цябе ўдар, а то i злом, застанься, перацярпі, падумай не пра сябе, а пра сястру: яна ж цяжарная. Ёй хутка нараджаць — ды першае дзіця, дык раптам твой дэмарш расхвалюе яе i пашкодзіць яе здароўю ды новаму жыццю, якое вось-вось заявіцца на свет!

Я застаўся, жыў на кухні, дачакаўся пляменніка, радаваўся за яго, памагаў сястры па гаспадарцы, пераадолеў новыя крыўды i боль, але стаў яшчэ болей замкнёны для чужых людзей, з якімі я меў свае варункі, але якім не мог шмат расказаць пра тое, што на маёй змардаванай душы...

...Тыдні два я не чуў больш намёкаў ні ад Матруны, ні ад дзеда Базыля; Каралёва гаварыла, што мне рабіць, але не пазірала мне ў вочы, а то i пазбягала мяне, работу мне давала Матруна, праўда, «урвіцель» заяўляўся тут усё радзей i радзей; я ліпеў, чапляўся за жыццё, як ацалелы пасля жняяркі колас, не ведаючы, дзеля чаго ён жыве i колькі яшчэ будзе трымацца пад небам i на ветры...

Праз месяч я зусім нечакана трапіў... на банкет. Нашай Каралёвай споўнілася дваццаць пяць гадоў, i яна задумала пачаставаць нас, калег па рабоце, — як я разумею, бывае, ёсць радня, сябры, але калі-нікалі хочацца пасядзець за чаркаю i пагаманіць якраз з тымі, з кім працуеш, робіш штосьці адно.

Каралёва прынесла пляшку гарэлкі, хлеб, кавалак вэнджанага кумпяка, які перадалі ёй родзічы з вёскі. Як ні было гаротна пасля вайны, ды i тады не толькі смуткавалі, недаядалі, лілі пот ад цяжкай працы, але i гулялі, спявалі песні. Мабыць, іначай чалавек не вытрымаў бы гора i чяжару кожны дзень. А па-другое, мусіць, была неўтаймоўная прага выжыць, стаць на ногі, зноў адчуць сябе паўнакроўнымі людзьмі.

У нашу тую «юбілейную» пагулянку найбольшы ахвотнік выпіць i пагавэндзіць быў дзед Базыль; Матруна ўзяла чарку, прыкусіла, паслухала, сама трохі пагаварыла, а пасля затаўхала вартаўніка:

— Хадзем, стары. Дзе нам справіцца з маладымі. Няхай пасядзяць, яшчэ вып'юць. Дзякуй табе, Клавачка, — устала, пацалавала Каралёву ў шчаку.— Будзьце здаровенькія, Алесь, — i ў неўпрыкметку для іншых тыцнула мне локцем пад бок. Маўляў, храбрыся, будзь больш зухаватым!

— Застаньцеся, пасядзіце яшчэ з намі, — усміхнулася Каралёва.

— Не-не, — амаль у адзін голас замахалі рукамі старыя, хоць, як я ведаў, дзед Базыль мог сядзець тут i баяць аж да раніцы.

Каралёва правяла ix, яны там, каля выхаду, пашапталіся, а пасля паружавелая імянінніца вярнулася да стала, дзе мы засталіся з ёй сам-насам.

— Будзьце, Алесь, за тамаду, — усміхнулася ўжо i мне.

— A кім мне тамадзіць? — паўжартам запытаў я, адчуваючы, як гулка затахкала мае сэрца i ўсяго прабірае хваляванне.

— Мною.

— Значыць, мне трэба штосьці гаварыць вам адной.

— Мне. Адной.

— Дык што — параіць выпіць яшчэ па кроплі?

— Парайце.

Я ўжо выпіў пад жаночым прымусам чарку, дык на гэтую хвіліну амаль ахмялеў, а заадно i размякчыўся, падабрэў, думаючы, што жыццё не такое паганае ўжо i што мае гора можна выцерпець, а то i перамагчы, бо ёсць во ў ім, у жыцці, зямны спакой i зямная радасць. Узяўшы пляшку, я наліў патроху ў шклянкі для сябе i Каралёвай; яна, узяўшы посуд з пітвом, зірнула на мяне даверліва i глыбока:

— Дык што скажаце, маўчун? Мне, адной?

Звычайна Каралёва была ў валенках i фуфайцы альбо ў чорным халаце, жвавая, нават нібы лёгкіх паводзін жанчына, а цяпер вось ад яе сыходзілі задуменнасць i паважнасць. Яна ў свае дваццаць пяць гадоў была сярэдняга росту, зграбная, мела ў добрай меры ўсё, што трэба жанчыне для вабнасці. Нават яе крыху плескаваты нос быў, як кажуць, на месцы. Цяпер пры андуляцыі (завіўцы), у сіняй сукенцы з белым каўняром была святочная, узнёслая, але сціплая, нават сарамлівая.

Як я ўжо заўважыў, ёсць жанчыны, у якіх усё выключнае, спрытнае i прыгожае, яны — дзіўны цуд прыроды, а ёсць жанчыны, пекната якіх сыходзіць ад чагосьці аднаго альбо некалькіх рыс — скажам, ад грацыёзнай галавы i шыі, хораша пакатых плячэй, высокіх грудзей, вузкай паясніцы i спакусных клубоў альбо ад стройных ног. Каралёва мела ўсяго патроху ад гэтага, але іскрынка яе вабнасці была для мяне ад яе рук — паўнаватых, мабыць, па-сялянску дужых, але гібкіх — i ад поўных сакаўных ды прызыўных вуснаў. Як здалося мне, Каралёва павінна быць вельмі ахвотная да пацалункаў.

— Дык што скажаце, маўчун? Мне, адной? — перапытала яна, але ўжо з прышэптам, нават, бадай, інтымна.

Я, бывалы ўжо мужчына, захваляваўся, збянтзжыўся. Не ведаю, як хто, а я заўсёды з незнаёмымі i малазнаёмымі жанчынамі паводжуся не зусім натуральна. Ці то недарэчна жартую, ці то занадта сур'ёзны альбо пляту розную лухту, а пасля дакараю сябе за тое, што быў таўкач таўкачом: увогуле, я не зусім сарамлівы ды баязлівы, а раней, студэнтам, быў нават заядлы палеміст. Але жанчыны ёсць жанчыны. Ды калі яшчэ паводзішся з імі без здзеку i цынізму, а з пачуццём здзіўлення, пашаны, а то яшчэ i больш — з пачуццём святасці.

— Будзьце, Клава, заўсёды здаровая, прыгожая i шчаслівая, — сказаў я.

— Дзякуй Богу, я здаровая i, здаецца, не пачварына, — прамовіла яна, па-ранейшаму глыбока зазіраючы мне ў вочы i ў душу. — Але я не зусім шчаслівая, Алесь,

— Дык будзьце i шчаслівай.

— Але — як? Шчасця ж не купіш, не папросіш, яно, мабыць, само даецца. Але не ўсім. Мне з вамі яго пакуль што няма.

Я прывык, што Каралёва загадвае, пакеплівае, лаецца; з такою ёй мне было проста, але цяпер, калі яна зусім іншая, звычайная лагодная кабеціна, не ведаў, як з ёй паводзіцца.

— Алесь, вы чаго апусцілі галаву? — яшчэ больш збянтэжыла мяне. — Я не тое гавару?

— Усё тое, Клава.

— Я вам не падабаюся?

Я ўнурыўся, пазіраў на стол i не ведаў, што адказаць. Жарты, гуллівасць — тое, што часамі вельмі любяць некаторыя жанчыны, — цяпер былі не для мяне. Як, зрэшты, i занадта строгая сур'ёзнасць. Усё гэта добра ў свой час, у адпаведны момант.

— Давайце вып'ем, маўчун вы наш сівенькі, — прамовіла Клава, а калі я падняў галаву, убачыў: на мяне скіраваны не проста чалавечы позірк, a скіравана запытанне жаночай душы. — За тое, каб i мы былі шчаслівыя.

Пасля, калі закусвалі, Клава нечакана папрасіла:

— Алесь, раскажыце пра сябе, а потым я паспавядаюся вам. Мы ж разам працуем, але амаль нічога не ведаем адно пра аднаго.

— Што вы хочаце пачуць пра мяне? — запытаў я з усмешкай.

— Вы не думайце, што я нейкая занадта цікаўная, — сказала яна. — Я не хачу лезці ў вашу душу. Я хачу з вамі шчыра пагаварыць. Ці вы, можа, не хочаце гэтага?

— Гісторыя мая, Клава, рамантычная i заадно трагічная, — прамовіў я i расказаў пра сваё юнацтва, пра студэнцкія гады, пра Істу, цешчу-генеральшу i цесця, пра лагерную адысею.

— Вось яно што... — калі я замоўк, ціха прамовіла Клава. — Цяпер я разумею, чаму вы такі...

Калі я зноў зірнуў на яе, то нечакана для сябе ўбачыў у яе вачах слёзы.

— А я, дурніца, такое брыдкае часамі гавару перад вамі! — падакарала яна сябе. — Вы ж маеце вышэйшую адукацыю, паэт! Выбачайце, Алесь, за маю дурноту.

— Не трэба, Клава, — папрасіў я. — Не асуджайце сваю шчырасць i непасрэднасць.

— Вы не толькі адукаваны, вы яшчэ i культурны. Недарэмна ж многія пасміхоўваюцца: «У цябе, Клава, надта ж культурны грузчык». Каб ведалі, хто вы, дык не пасміхоўваліся б. Да вас, бачыце, ні кроплі лагернага бруду не прыліпла. Бывае, вернецца каторы з лагера, дык у яго адны мацюкі ды нейкія чужыя, незразумелыя словы.

— I я ведаю ўсё гэта, але магу легка абысціся без яго. Любая мова багатая i на добрыя словы.

— Багатая, але трэба шмат вучыцца, каб ведаць ix.

— Навука паспрыяе засвоіць літаратурную мову альбо навуковы стыль. А што да моўнага багацця, дык, бывае, ім цудоўна валодаюць зусім непісьменныя людзі. Часамі аж люба слухаць, як гаворыць якая цётка альбо які дзядзька.

— Я не буду больш гаварыць брыдка, — усміхнулася Клава i паклала сваю руку на маю. — Канечне, я не змагу быць такой культурнай, як была ваша Іста, але ўжо не дам лішняй волі языку. Ён жа, бывае, сам меле абы-што.

— Сам, — падтакнуў я.

— Вы i цяпер помніце Істу тоненькай, задумлівай, кволенькай? — нечакана зусім пра іншае, пра мае, асабістае, запытала Клава.

— Такой. Юнай. Зусім не ўяўляю, якой бы яна была ў трыццаць гадоў.

— Вы яе ўсё яшчэ любіце?

— Я кахаў яе моцна. Сэрцам i душой. Цяпер, калі яе няма, люблю яе, як светлы жаночы вобраз. Як хтосьці, скажам, любіць вобраз Наташы Растовай з «Вайны i міру» Талстога.

— Часта ўспамінаеце?

— Часта, бо часта думаю пра нашага сына.

— I за гэтыя дзесяць гадоў не пакахалі іншай? — Клавіна рука, як адчуў, наструнілася.

— Не.

— I зусім не зналіся з жанчынамі? У лагеры i тут, на волі?

— Не магу маніць, у лагеры міжволі пазнаўся з адной такой гаротніцай, як i я, але кахання моцнага не было. Ды нас хутка разлучылі, i яна неўзабаве памерла ад знясілення...

— Божа, — Клава сціснула маю далонь, — колькі вы ўсяго выцерпелі! Мае гора перад вашым — ніякае не гора, адно нейкае непаразуменне. Цяжка паверыць: як можна пасадзіць чалавека на дзесяць гадоў за нейкае адно неасцярожнае слова?

— Вось i вас, Клава, можна пасадзіць, — сумотна ўсміхнуўся я. — На дзесяць, а то i на больш гадоў.

— За што? — шчыра здзівілася яна.

— За АСА — за антысавецкую агітацыю.

— За якую?

— За тое, што сумняваецеся ў законнасці савецкага суда, у справядлівасці савецкай улады.

— Божа мой, Божа! — пахітала яна галавой. — Хіба чалавек не можа думаць?

— Не ўсе павінны ўмець гэта.

Яна ўжо моўчкі хітала галавой.

— А я, дурніца, верыла гэтаму з міліцыі: вы падрывалі моц нашай краіны, жадалі, каб нас узялі немцы!

— Не такі я ліхадзей, як пляце ён. Я не змагаўся супраць савецкай улады i не маліўся на фашызм. Я рваўся на фронт, каб быць разам з нашымі байцамі, але мяне не пусцілі. Не даверылі. Палічылі: мы затаілі злосць на Радзіму, прададзім яе пры першым жа зручным выпадку.

— Божа, — усё не магла пераадолець здзіўлення, а то i абурэння Клава, — на што, дзеля чаго так калечыць чалавека?

— Я яшчэ выжыў, Клава. A сотні, тысячы выдатных людзей — вучоныя, пісьменнікі, інжынеры, урачы, настаўнікі — ператварыліся ў «лагерны пыл» альбо ляжаць у вечнай мерзлаце. Ды не будзем больш гаварыць пра гэта, Клава. Мы з вамі не разбяромся, чаму такое было i

ёсць. Але шчыра параю: ні з кім не гаварыць пра гэта. Загучыць ваш голас у хоры іначай — яго адразу ж пачуюць бязлітасныя хормайстры... Вы маладая i прыгожая, дык жывіце нармальным жыццём. Яно, паверце мне, цудоўная рэч. Нават глыток волі — вялізная чалавечая радасць.

Клава пакратала пальцамі — ад яе далонькі i асабліва ад мяккіх кончыкаў пальцаў пайшло-пабегла цяпло, уміг расцяклося па ўсім маім целе. Я міжволі моцна сціснуў яе руку — яна ўздрыгнула, нібы ад удару токам, а пасля пакорліва сплялася з маёй; мы пільна пазіралі адно на аднаго i, хоць у пакоі ўжо гусціўся паўзмрок, я адчуваў у яе вачах любаванне мною, адданасць, а яшчэ праз міг i адчуў-убачыў, як трымцяць яе прызыўныя вусны. Я не мог не пацалаваць яе.

— Грузчык мой дарагі, — урэшце адарваўшыся ад маіх вуснаў i перавёўшы дыханне, прашаптала Клава, хілячыся i лашчачыся да мяне. — Абдымі мяне, прытулі.

Я паслухаў. Яна, уладкаваўшы голаў на маёй грудзіне, папяшчоцілася:

— Мне вельмі добра, Алесь. А табе?

— I мне.

— Праўда? Ты ж, здаецца, заўсёды пазіраеш на мяне спадылба...

— Не заўсёды.

— А чаму ўсё ж калі-нікалі нібы злы?

— З-за рэўнасці, — усміхнуўся я.

— Не хітруй. Кажы праўду. Лічыш мяне прапалай?

— Хіба можа так быць: крыху за дваццаць, а прапалая ўжо? У цябе ўсё яшчэ наперадзе.

— I добрае?

— I добрае.

— Я табе падабаюся?

— Падабаешся.

— Крышачку?

— Не, не крышачку.

— Вельмі?

— Вельмі.

— Ты, можа, нават мог бы мяне пакахаць?

— Не толькі магу...

— Не зразумела...

— Вось i я не зусім разумею сам сябе...

— У чым?

— Ды ў каханні...

— Патлумач крыху.

— Што тут тлумачыць, калі ты, мабыць, адчуваеш усёй сваёй душою...

— Ты хочаш сказаць, што закахаўся ў мяне? У такую нехарошую i баламутную?

— У тым, мабыць, i вялікая загадка жыцця i мужчынскай душы, што, бывае, выбіраеш якраз нехарошых i баламутных...

— Ты кпіш з мяне? — шэптам запытала Клава.

— Зусім не, — адказаў я, адчуваючы, што крыху ўжо залішне жартую. — Сапраўды, я — ахвяра тваіх чараў...

— Якія ж у мяне чары? — супакоілася. — Я, сам ведаеш, больш крычу, лаюся, чым чарую...

— Крычыш, лаешся, але ўсё роўна чароўная... Ты — прыгожая i целам, i душой жанчына. Цябе нельга не пакахаць.

— Праўда?

— Праўда.

— Тады ты павінен пра мяне ўсё ведаць, — лагодна прамовіла яна, злавіла маю руку i пяшчотна прыціснула далонню да сваёй палаючай шчакі. — Тады скажаш сваё слова. Добра?

— Добра, — падтакнуў я, хоць ужо адчуваў, што магу пайсці за ёй на край свету. Не верыў, што калі-небудзь зноў зведаю каханне, але вось зведаў. I зусім нечакана. Ад нейкага незвычайнага i ўзрушлівага нарыву ў Клавінай i заадно ў маёй душы, ад даверу да яе i, не буду таіцца, ад абуджанай мужчынскай страсці.

— Я, як i ты, вясковая, змалку працавала з мамай па гаспадарцы, на полі, скончыла чатыры класы. Быў у мяне харошы хлопец, мы сябравалі, меліся ажаніцца, калі мне будзе васемнаццаць гадоў. Пайшоў на вайну, загінуў, бедны. У вайну пачаў ліпнуць да мяне прыезджы паліцай. Браў за горла: альбо выходзь за яго замуж, альбо папрэ мяне ў Германію. Прыйшлося ўцячы з вёскі сюды, да цёткі. Пасядзела крыху на печы, а потым пайшла працаваць у нямецкую сталоўку. Чапляліся фрыцы i гансы, але ўбераглася. Потым прыйшлі нашы. Каля мяне пачаў увівацца адзін лейтэнант. Рослы, прыгожы быў, з вельмі ж чарнявымі валасамі i вачыма, казак. Гаваркі, смелы — адным словам, задурыў мне галаву, запаліў i ўзяў. Дакляраваў пісаць, вярнуцца, узяць замуж i жыць са мной шчасліва, але як адарваў ад сябе, памахаў рукой, больш не паказаўся... Падмануў даверлівую дурніцу... Праўда, пакінуў пра сябе памяць — сына. У вёсцы цяпер, з сястрынымі дзецьмі. Хутка тры годзікі. Харошы, чернявы, прыгожы хлопчык. Увесь у бацьку. Спачатку не хацела яго, не плакала, a раўла, калі нарадзіла яго дзеўкай, хацела адрачыся, а цяпер люблю без памяці, i бацькі мае яго любяць. Людзі спачатку паролі ў вочы: ад немца нарадзіла байстручаня. Цяпер паверылі: не ад немца, ад нашага. Цярпела i цярплю ўсе здзекі i абразы, кукую адна...

Гаварыла i, каб супакоіцца, церабіла штрыфель майго пінжака.

— Але гэта не ўся праўда, Алесь, — сказала. — Калі быць да канца праўдзівай, дык трэба сказаць усё. Гады два, а то i болей пасля лейтэнанта я нікога да сябе не падпускала, Потым супакоілася, паразважыла: не быць жа мне век, як кажа дзед Базыль, ні дзеўкай, ні мужаткам, ні ўдавою, трэба выходзіць замуж за добрага чалазека, які палюбіў бы мяне i майго сына цярпеў бы. Але выходзіць няма за каго. Дык сёлетa ўжо чорт звёў мяне з жанатым. Думаю, сам ведаеш, з кім...

— Здагадваюся.

— Не люблю яго, нават праціўны ён мне, а вось вып'ем, палезе, сілаю бярэ — здавалася раз-другі... Сам ведаеш, гэта павінна быць, гэта добра, калі любіш адно аднаго. А так ніякай радасці, адзін сорам i пакуты. Узяла сябе ў рукі i больш ужо не падпускаю бабніка. Не хачу пошасці, хачу чыстай бабай быць. Дарыць усё, што маю, не чурылу якому-небудзь, а добраму чалавеку. Кахаць, лашчыць, пяшчоціць хачу не абы-каго, а мужа, варыць яму есці, мыць ягоную бялізну, сустракаць яго з работы, адчуваць яго дужую руку... Чуеш?

— Чую.

— Выбачай, буду называць на «ты». Дык што ты мне скажаш? Асуджаеш?

— Не.

— Не асуджай. Я не разбэшчаная, я дурная, даверлівая i падатная на ласку. Але буду вернай i клапатлівай жонкай. Я не буду сварыцца i лаяцца на мужа, ні на аднаго, нават самага прыгожага-найпрыгожага, іншага мужчыну не зірну, буду зубамі i рукамі трымацца за сваю сямейку, — узяла маю руку i пацалавала ў далонь. — Верыш?

— Веру.

— А што ты мне яшчэ скажаш?

— Толькі адно, Клава.

— Што?

— Toe, што я ўжо сказаў.

— А ты паўтары. Я люблю добрыя i ласкавыя словы.

— Я хацеў бы стаць тваім мужам...

— Але — што?

— Ды ёсць гэтыя «але» ці «што»...

— Можа, не можаш дараващь мне?

— Не. Я не маю права цябе папікаць. Ты варта добрага мужа.

— Які ты харошы! — прашаптала яна, падалася да мяне.

Мы зноў прытуліліся i пацалаваліся. Узбуджаючыся, я моцна абняў яе — яна была пакорлівая, нават падатная.

— Я дазваляю табе ўсё... — прашаптала: — Я твая... Душой адчуваю: ты не падманеш, не здрадзіш...

Канечне, мы не ўтрывалі б, не ўстаялі перад тым, што было вышэй нашага розуму i развагі, але зусім нечакана пачуўся настойлівы грукат у службовыя дзверы. Я ўздрыгнуў, але Клава не адрывалася ад мяне, не расшчапляла рук на маёй шыі.

— Каго там чорт нясе?— прамовіла пасля, папраўляючы на поўных грудзях станік, а затым зашпільваючы на плячах сукенку. — Гэта, відаць, ён. Калі так, то трэба выходзіць. Ён назольны, не адчэпіцца. Хадзем, толькі ты не бойся i не ўцякай. Я яго сама адпрэчу.

Сапраўды, калі неўзабаве мы прыбралі са стала i выйшлі на цёмны i халодны красавіцкі двор, тут тоўкся камлюкаваты начальнік міліцыі.

— Чаго гэта замыкаецеся? — адразу ж напаў ён. П'яны. I здаецца, у дыміну. — Ці не качаліся?

— Гэта з табой можна качацца, а вось з Алесем мы любілі адно аднаго, — абсекла яго Клава, замыкаючы знадворку на масіўны замок дзверы.

— Ты... — той абазваў яе грубым словам.

— А ты — мярзотнік, — не адступіла ад свайго Клава. — За ўсё. А каб ты болей не чапляўся, каб не кідаў больш мне бруду ў твар, ведай: я ў час спахапілася, не пайду крывой сцежкай, на якую ты мяне штурхнуў, а выходжу замуж за добрага чалавека. Буду любіць i шанаваць яго, нараджу яму дзяцей, i мы будзем шчаслівыя.

— Паліцічаскі ўраг — добры для цябе чалавек?

— Ты большы ўраг, чым ён.

— Ты — так на мяне? Я пры іспалненіі...

— Ідзі спаць, іспалніцель. Ты ледзь на нагах стаіш ад чамадуру. Толькі дурная альбо разбэшчаная якая можа знацца з табой такім.

— Во як пяеш, калі знайшла новага хахаля!

— Калі крыху цяміш, дык, кажу ж, дакумекай: я выходжу замуж. За добрага чалавека.

Капітан брыдка лаяўся, усю дарогу суправаджаў нас на матацыкле, каля Клавінага дома запыніўся i доўга наўмысна змушаў матацыкл аж выць.

— Не зважай, калі спаткаем каго з суседзяў, — непарушна сказала Клава, уводзячы мяне пад руку ў двухпавярховы драўляны барак. — Пачуўшы, што раве матацыклет, нехта быццам ненаўмысна выйдзе, каб пабачыць, што тут i да чаго, але ты не бянтэжся. Ты ідзеш сюды мужам.

— Яшчэ не мужам, — усміхнуўся я. — Вось калі запішамся, тады будзем мужам i жонкай.

— Што i як мы з табой рошым, тое i будзе...

Так i было: на доўгім, нібы інтэрнацкім, калідоры, абапал якога былі дзверы кватэр, мы сустрэлі маладжавую кабеціну ў доўгім халаце i з чайнікам. Яна, праходзячы побач, пільна агледзела мяне, павіталася. Я адказаў, а вось Клава так i не адабрала ад мяне рукі, горда вяла да свайго жылля.

— Праз хвіліну-другую гэтая сарока разнясе па ўсім бараку: у Клавы — новы мужчына, — упусціўшы мяне у сваю кватэру, усміхнулася мая неспадзяваная гаспадыня. — Збягуцца жанчыны на агульнай кухні i пачнуць гадаць: хто ты? Новы хахаль? Жаніх?

Калі Клава, добра спраўляючыся i ў цемнаце, распранулася, павесіла на вешалку ў цеснаватай прыхожай паліто, а пасля запаліла падвешаную да столі газавую лямпу, я ў святле адчуў утульную прыемнасць: Клавін пакой быў не толькі прасторны, але i хораша, з добрым жаночым густам увабраны: адразу за дзвярыма прыхожай стаяла засланая прыгожай вышыванай посцілкай канапка, насупраць яе быў абедзенны стол, накрыты беленькім абрусам, на ім — шкляная ваза з дзікім фізалісам (засохлыя сцябліны з вяленым скручаным лісцем i з велікаватымі чырвонымі кветкамі ў форме сэрца), над сталом былі прыбіты паліцы; побач — дзверы, мабыць, ва ўмывальню; за канапкаю высілася шырокая, зробленая добрым майстрам шафа, што разам з шырмай перагароджвала пакой, за шырмаю стаяў жалезны сіні ложак ca светлымі біламі, засланы прыгожай саматканай накідкаю, дарожкай, з горкай падушак у беленькіх наўлечках, над ложкам вісела рамка з фотаздымкамі, у кутку адгародкі-пакойчыка, каля акна з прыгожымі фіранкамі, стаяў нізкі столік з высокім прамакутным люстэркам, а на століку месціліся розныя бутэлечкі з духамі ды пудэлачкі з памадаю.

— Ну, што скажаш пра маё жыллё? — усміхнулася Клава, канечне ж, спраўная чысцёха.

— Утульнае i файнае. Аж вее любоўю.

— Падхвальваеш?

— Зусім крыху. Павер, для цябе гэты пакой — звычайнае жыллё, а для мяне — штосьці казачнае. Мне ў вачах стаяць шэрыя камеры з бруднымі лежбішчамі i вялізныя паўцёмныя баракі з казённай старой бялізнаю.

— Бедны мой,— прытулілася да мяне Клава. — Яшчэ ўчора лічыла: я адна з самых нешчаслівых жанчын. Ажно тваё няшчасце большае.

— Ужо не, Клава. Я ўсё ж шчаслівы.

— Праўда?

— Праўда. Крыўды, боль i пакуты адступаюць перад дабрынёю блізкай душы, перад каханнем. Я шчаслівы, што ёсць ты, што вяртаеш мяне да жыцця. Я акрыяў, хачу жыць i тварыць дабро.

— I я, Алесічак мой мілы.

Мы, прытуленыя, моцна пацалаваліся.

— Вып'ем яшчэ па кроплі? — пасля запытала Клава. — Дзень майго нараджэння яшчэ не скончыўся.

— Дзякуй, імянінніца дарагая, не трэба.

— Як хочаш. Тады я схаджу на кухню i згатую чай.

— Пазней, можа, — прамовіў я, не адпускаючы яе ад сябе i гладзячы хораша пакатыя плечы пад сукенкай. — Мне вельмі добра з табою, дык хачу, каб ты была побач, блізенька.

— Буду, мілы мой. Хадзем, прысядзем на канапу, а то ў мяне зусім аслабелі ногі.

Яна села на канапцы, я апусціўся, укленчыў на ходніку i схіліў галаву ёй на калені. Яна запусціла руку ў маю чупрыну.

— Малады яшчэ, a ўжо такі сівенькі, — пяшчотна прамовіла Клава. — Мабыць, на душы тваёй зіма.

— Цяпер — вясна. I прынесла яе ты.

— Алесь, мілы, гэта ява альбо сон?

— I ява, i сон.

— Божа, дзякуй табе вялікі, што ты прывёў сюды такога чалавека, што ён мой. Я дачакалася свайго шчасця. Каб ты ведаў, як мне лёгка i радасна, як я хачу быць тваёй. Я аддаю табе не толькі цела, але i душу. Бяры, кахай мяне, мой мілы. Я твая, твая, твая...

...Назаўтра, прыемна стаміўшыся, а пасля адпачыўшы за астатак ночы, суцешаныя i лагодныя, на працу з шумнага барака выйшлі з Клаваю разам. Але ў двары нас запыніў апрануты ў шынель i вушанку сяржант міліцыі.

— Грамадзянін С.? — казырнуў ён мне, a калі пачуў, што я якраз такі, дадаў: — Вам трэба зайсці ў міліцыю.

— Чаго гэта? — запытала Клава, вельмі пахарашэлая за ноч.

— Такі загад начальніка міліцыі.

— Ты што — стаяў каля пад'езда ўсю ноч? — здзівілася Клава.

— Усю ноч, — шчыра адказаў той.

— Не ідзі,— сказала мне Клава,— за табой ніякай правіннасці няма.

Так-то так, але я адчуваў: трэба ісці. Не той мой статус, каб ганарыцца, не падпарадкоўвацца нават капрызу міліцэйскіх улад. Варта не толькі начальніку, але i во гэтаму сяржанту пазваніць у органы бяспекі i штосыці брахнуць, як... Жах бярэ, калі зноў можаш зведаць канвой, падземныя муры, допыты, збіццё, перасылкі, лагер. Ды яшчэ цяпер, калі нечакана хораша ўсміхнулася доля.

— Пайду, Клава, — сказаў я.

— Толькі ты не хвалюйся, — яна адпусціла мяне, але не разгубілася. — Я не дам цябе ў крыўду.

Я наперадзе, а сяржант за мной пашыбавалі па ажылым гарадку да будынка міліцыі, да начальніка, які штосьці задумаў супраць мяне.

Той, паўнашчокі, чырвона-азызлы ад гарэлкі, сядзеў за сталом i быў хмурны ды злосны. Убачыўшы мяне ў парозе, падняў вочы i аж спапяліў позіркам.

— А, знаёмы тып!

— Грузчык з гаспадарчага магазіна, таварыш капітан, — паслужліва сказаў сяржант, стоячы за мной пры вушаку.

— Чаму, сяржант, вы прывялі яго сюды? — штучна сурова запытаў начальнік у яго.

— Ён парушаў грамадскі парадак, таварыш капітан, — завучана адчаканіў той.

— Вось як! — абурыўся таўсцюк, здаецца, з'ядаючы мяне позіркам. — I што ён рабіў супрацьзаконнае?

— Выбачайце, таварыш капітан, мачыўся на вуліцы.

Начальнік крыва ўсміхнуўся (aгa, папаўся, галубок!):

— Што ж гэта вы, грамадзянін былы інтэлігент, дазваляеце сабе? Ды ў нашым культурным грамадстве?

Я не абурыўся, як мог ускіпець у маладыя гады ды не пазнаўшы норавы міліцыі i органаў, змаўчаў, адвёўшы ўбок позірк.

— Я ж не ў вушака, a ў вас пытаю, грамадзянін С., — капітан адразу ж адчуў мой манеўр, але не запыняў гульню, «гнуў» законнасць. Не дачакаўшыся ні слова ад мяне, запытаў у сяржанта: — Пратакол ёсць? Сведкі распісаліся?

— Вось, — сяржант выхапіў з-за пазухі паперыну i падаў яе начальніку.

Той нібы прачытаў, што было там напісана, а пасля зноў штучна сярдзіта напаў на падначаленага:

— А чаму, сяржант, няма тлумачэння, подпісу парушальніка?

— Ён адмовіўся ад гэтага.

— Вось як! Значыць, для грамадзяніна С. савецкія законы — не законы, ахоўныя органы — не органы, правапарушэнні — не парушэнні. Грамадзянін С. лічыць, што можа дазволіць сабе ўсё?

Я не раскрываў нават рота, моцна сцяў губы.

— Напішыце свае тлумачэнні i падпішыцеся, — каштан кінуў мне паперыну, — калі не жадаеце вялікіх непрыемнасцей.

— Я нічога тлумачыць i падпісваць не буду, — нарэшце падаў голас я.

— Так i запішам, — капітан забраў хлуслівую паперыну, штосьці на ёй напісаў. — Але гэта не выбавіць вас ад пакарання. Аформім вам трое сутак. Прыйдзецца з рыдлёўкай i веткам вычысціць двор каля таго дома, які вы рашылі абгадзіць. Сяржант, вядзіце парушальніка на аб'ект.

Сяржант уручыў мне рыдлёўку, венік i павёў да Клавінага дома. Там ён сядзеў на лаўцы альбо паходжваў, курыў, кідаў пад ногі акуркі, а я шкроб рыдлёўкай бруд, падмятаў венікам леташняе лісце i акуркі пад пільныя здзіўленыя людскія позіркі з акон. Пэўне ж, адразу ўсе ў бараку ўведалі: шкрабе i мяце «Клавін ухажор. Мабыць, п'яніца альбо хуліган».

Мае ганьбаванне доўжылася некалькі гадзін; пасля абеду ў двор амаль уляцела расхваляваная Клава, адабрала ад мяне, адкінула ўбок венік, пагнала прэч сяржанта, а мяне пацягнула за руку ў свой пакой.

— Быдляціна! — абуралася на капітана. — Бач, адпомсціць задумаў! Не, знайшла i на яго ўправу. Няхай цяпер ідзе ў райком партьіі i патлумачыць, як хапаць сярод белага дня нявіннага чалавека! — Дома, пасадзіўшы мяне на канапу, апусцілася на калені, зірнула на мяне са слязьмі ў вачах: — Выбачай, Алесік. Цябе глумілі з-за мяне. Гэта яго такая подлая помета. Ведае, што ты бяспраўны, дык не баіцца, здзекуецца. Але не за ім будзе апошняе слова. Мне ў райкоме сказалі, што параяцца з органамі i знойдуць табе работу ў школе ці ў рэдакцыі. «Людзі з дыпломамі, канечне ж, — сказалі мне, — не павінны ў нас рабіць грузчыкамі». Не перажывай, мілы мой. Яго Бог пакарае за гэта. За яго зло i за чужыя пакуты.

Сапраўды, Клава была дзелавая жанчына, яна не толькі абараніла мяне ад начальніка міліцыі, але неўзабаве ўладкавала загадчыкам гаспадарчай часткі ў гарадскую школу, дзе мне падакляравалі ў новым навучальным годзе крыху гадзін рускай мовы i літаратуры, звазіла i паказала мяне сваім бацькам, сыну (я ім спадабаўся), купіла мне новы касцюм, кашулю i гальштук («Алесік, — шчабятала, — люблю мужчын у харошым касцюме, пры гальштуку i пад капелюшом»). Зразумела, я застаўся ў Клавы, a неўзабаве мы распісаліся, сталі законнымі мужам i жонкай. «Ты будзеш не толькі настаўнікам, — гаварыла яна з захапленнем, — але дырэктарам школы!» Калі я, цешачыся ад яе шчырага імкнення вывесці мяне ў «вялікія людзі», гаварыў, што не люблю быць начальнікам (калі па-добраму ды ў добрай краіне, дык за любым начальствам патрэбен пільны назірк. Ды ў нас, казаў я, усё іначай, нібы перавернута з ног на галаву: я начальнік — ты дурань, ты начальнік — я дурань). «Што б ты ні казаў, мілы мой, але ты будзеш начальнікам, — непахісна казала Клава. — Я хачу, каб ты не падчыняўся, а каб падчыняліся табе». — «Клавачка, мілая, пасада, надта кіраўнічая, псуе чалавека», — гаварыў я, але яна не адступала, стаяла на сваім: «Ты будзеш начальнікам i не сапсуешся. Я першая не дам, не дазволю, каб ты задраў нос, заганарыўся. Я якая добрая, такая злосная, мой мілы. Калі ты заганарышея альбо, не дай Бог, пабяжыш да другой жанчыны, дык я... не ведаю, што з табой зраблю... Ты павінен любіць толькі мяне, бо я, мілы мой, залаценькі i каханенькі, люблю, буду любіць толькі цябе. Я табе ўжо казала i яшчэ кажу: я — цяпер толькі твая. Што хочаш, рабі са мной. Кахай, пяшчоць альбо бі, калі я нешта скажу ці зраблю не так, але ты — іголка, я — нітачка... Я без цябе нішто... Ты — мой Бог, цар i герой!»

Я не ведаю, як ты, каму гэта расказваю, слухаеш, што думаеш, але павер, браце мой дарагі, вялікае, не, нават вялізнае, агромністае гэта шчасце — давер, радасць, шчасце жанчыны, якая даверылася табе, хоча быць табе вернаю жонкай, маці тваіх i яе дзяцей. Ёсць шмат чаго каштоўнага на свеце, але каханне, пашана да цябе жанчыны — гэта, мусіць, адно з велічнага i дарагога. Выбачай, што я, можа, празмерна пра гэта гавару, але я не магу не сказаць добрае слова пра тую, што дала мне радасць i шчасце...

...Як цяпер бачу, вось сяджу за новенькім, яшчэ пахкім ад лаку пісьмовым сталом каля Клавінага трумо, пішу рабочыя планы на заўтрашні дзень работы ў школе.

Чуваць шоргат замка, рып дзвярэй, i тут жа Клавінае поклічнае:

— Ку-ку!

— Ку-ку! — шчасліва адказваю, шпарка падхопліваюся i іду сустракаць яе — папаўнелую, вясёлую, з пахам вераснёўскага сонца, цалую, бяру з яе рук гаспадарчую сумку i нясу яе да кухоннага стала. Клава скідае туфлі, начэплівае мяккія тапачкі i крочыць услед.

— Што ты, мілы, сёння рабіў?

— Вось, — хвалюся новым табурэцікам, што нядаўна закончыў майстраваць.

— Майстра мой харошы! — Клава туліцца да мяне, цалуе, i я не магу выпусціць яе з рук.

Мы доўга цалуемся, лашчым адно аднаго, а пасля я моўчкі вяду яе да ложка.

— Я павінна цябе пакарміць, — шэпча яна, клічучы мяне да развагі.

— Я ж не патраціў яшчэ сілы, — шапчу я, дазваляючы сабе паўжарт, бо ведаю: любіць жартаваць i яна. Можа, каб хто падслухаў нас, дык усміхнуўся б альбо нават папікнуў, што я, старэйшы, i яна, ужо не дзяўчо, залішне не толькі гарэзнічаем альбо сваволім, але цяпер мы адны, i нам прыемна быць маладымі, пазнаваць кожны раз адно аднаго па-новаму i цешыцца каханнем.

— Сустракай, гаспадыня, госця, — памагаючы ёй распрануцца, трымчу ад нецярплівай прагі. — Вельмі важнага пана!

— Ведаю ўжо: гэта — не пан, а парабак, — з ахвотай адчувае мае ласкі яна. — Дужы i працавіты.

— Дык давай яму работу!

— Ён i сам знойдзе яе...

— Добра заплаціш?

— А я нічога не шкадую яму. Толькі яму ўсё мала i мала...

— Што ж зрабіць, калі такая гасцінная гаспадыня...

— Ад такога работніка ні адна гаспадыня не адмовіцца...

— Але ён верны толькі сваёй гаспадыні...

— Работнік мой залаты! Які ўвішны i любы! — цешыцца Клава, i мы, здаецца, не ведаем стомы, галубімся, можна сказаць, патанаем у слодычы ці задыхаемся ад галавакружнага палёту...

Вось так молада мы адгарэзавалі вясну, лета i раннюю восень, а пазней мае каханне да Клавы перайшло ў клопат, пяшчоту да яе: яна была дяжарная, пачала стамляцца ад сваёй важкасці, a часамі нават аж млець.

У снежні, калі ўжо толькі дзе-нідзе на дрэвах матляліся асобныя лісткі, скаваў зямлю мароз i ўбяліў прасторы снег, трывала ўлеглася зіма, Клава ўжо не працавала, сядзела дома, чакаючы сваёй пакутлівай i радаснай хвіліны мацярынства. Я ж працаваў ужо «паўнацэнным» настаўнікам, выкладаў рускую мову i літаратуру, чым вельмі радаваў i цешыў Клаву.

У сярэдзіне снежня (я добра помню той дзень, лепш сказаць, вечар, тыя гадзіну i хвіліны), калі мая мілая ад блізкага мацярынства Клава стракацела ручной машынкай, а я пісаў рабочыя планы, у нашыя дзверы пастукалі.

Да нас даволі часта стукаліся наші суседзі, з якімі мы жылі досыць мірна, але пры гэтым стуку мы абое ўздрыгнулі, зірнулі адно на аднаго з нямым, але з палахлівым запытаннем, спалатнелі: стук быў нібы нясмелы, падазрона перасцерагальны, нібы толькі для нас адных, каб не ўчулі нават нашы найбліжэйшыя суседзі.

Я схамянуўся першы — пайшоў да дзвярэй, адчыніў ix. За парогам стаяў стройны цывільны чалавек сярэдняга росту ў чаравіках, у зімовым паліто з каракулевым каўняром i ў каракулевай вушанцы-папасе, але не гэтая заможнасць на незнаёмцу кінулася мне ў вочы, а адразу ж уразіў позірк ягоных вачэй — пільны, глыбокі i нібы двайны, i той, другі, што ішоў з душы, быў цёмны, цяжкі. Я ўжо ведаў такі адмысловы позірк такіх людзей, якія жывуць патайным жыццём, шмат ведаюць цёмнага, але гавораць пра гэта толькі паміж сабою.

Я моўчкі адступіў — чалавек, абдаўшы пахам марозу, снегу i цыгарэтнага дыму, моўчкі зайшоў у пакой, сам зачыніў за сабой дзверы; як я i чакаў, тут жа, у прыхожай, палез рукой пад паліто, дастаў адтуль кніжачку, разгарнуў яе перада мной — мне аж засляпіла вочы ад ягонага фотаздымка, пячаткі i страшных літар.

Я звяў. Кажуць, чалавек можа быць моцны, непахісны перад ворагам альбо перад непрыяцелем (не ведаю, з ворагам-чужынцам мне не прыходзілася сутыкацца, а вось са сваімі непрыяцелямі, з тымі ж зэкамі-блатнякамі я не раз ламаўся, але i не раз устонваў), але, мусіць, далека не кожны будзе разважлівы i смелы перад сваёй уладай, калі яна гне цябе ў крук. Цяпер я ўжо разумеў, чаму зацята маўчаў мой былы цесць-генерал, калі першы раз арыштоўвалі мяне ў ягоным доме. Яго гняло непраціўленне сваёй уладзе ды страх за жонку i дачку.

Сюды, да нас, выйшла Клава, сашчаміла на поўным жываце накінутую на плечы цёплую хустку. У яе позірку было запытанне: гэта, Алесь, твой знаёмы? Калега-настаўнік?

— Мы слухаем вас, — сказаў я госцю.

— Таварыш С., вам трэба зайсці да нас, — у тон мне прамовіў той. — Ёсць патрэба пагутарыць.

— Гэта — куды? У райана? — запытала Клава.

Той не адказаў.

— Не, Клава, — прамовіў я. — У органы.

Я, прадчуваючы бяду, наўмысна падказаў ёй, дзе, калі што якое, мяне шукаць.

— Чаго? — зацерабіла хустку дрыготкімі рукамі Клава.

— Таварышы хочуць пагутарыць са мной, — сказаў я як мага спакайней. — Відаць, ім трэба час ад часу гутарыць з такімі, як я.

— Так точна, — пацвердзіў маю імправізацыю лейтэнант.

— Але чаму так позна? — здзівілася яна.

— Такая наша работа. Найбольш вечарам i ноччу, — шчыра адказаў госць.

— Вы будзеце рабіць вобыск? — запытаў я ў яго.

— Не.

— Паверце, Алесь нічога дрэннага для ўлады не думае i не робіць, — пачала загадзя закідваць за мяне добрыя словы Клава. — Ён — наш, савецкі.

— Мы ведаем гэта, — згадзіўся з ёй той. — Ніякіх прэтэнзій да вашага мужа не маем.

— Апраніся цяплей, — пачала, як i заўсёды, выпраўляючы ў школу, даглядаць мяне Клава. Паправіла шалік на шыі, каўнер паліто, прытулілася. — Вяртайся, буду чакаць.

— Не хвалюйся толькі, — папрасіў я. — Сама ведаеш, табе зусім непатрэбныя моцныя ўзрушэнні.

(Толькі праз шмат гадоў ад нашых з Клаваю суседзяў я даведаўся, што Клава, як толькі я выйшаў за дзверы, а яна засталася адна, аж устрапянулася: ды я не проста пазіраў ёй у вочы, a спрабаваў запомніць яe назаўсёды i быў вельмі ж белы, як палатно, з халоднымі як лёд вуснамі. «А я, дурная, — казалі, плакала яна, — адразу не здагадалася, што тут i да чаго, нават не сабрала для яго клунак».)

На крыху асветленым ад лямпавага святла двары я запытаў у лейтэнанта:

— Гэта — арышт?

— Арышт, — адказаў ён.

— За што? — з болем выдыхнуў я. — Я ж цішэй вады i ніжэй травы. Я адпакутаваў ужо ўдосталь за некалішнія свае неасцярожныя словы. Я адрокся нават ад таго, дзеля чаго марыў жыць, — ад роднай мовы i паэзіі. Каб, не дай Бог, нідзе i ніяк не падумаць, не ступіць так, як не трэба... Але я i цяпер не без душы. Жонка, цудоўны чалавек, адагрэла мяне як чалавека. Я хацеў прынесці людзям карысць. Як настаўнік i выхавацель.

— Мы гэта ведаем, — прамовіў лейтэнант.

— Дык за што арыштоўваеце?

— Ёсць загад таварыша Берыі выслаць усіх, хто ў свой час праходзіў па вашым артыкуле.

— За што? За тое, што мы ўсё ж выжылі? У жудасных умовах?

— Я, — ён назваў мяне па імені i па бацьку, — таксама гэтага не разумею. Але я — салдат органаў i партыі. Я выконваю загад.

Я нічога больш не прамовіў. Ды што падумаеш, скажаш, калі бяссільны перад нейчай вышэйшаю воляй, перад сваім асуджаным лёсам. Скажу шчыра, не шкадаваў сябе. Балела душа, прасіліся горкія слёзы з-за Клавы: бедная, паверыла мне, прытуліла, цешылася, што нарэшце зажывём сям'ёю i зажывём, як яна лічыла, шчаслівей за іншых людзей, а я прынёс ёй вось новую бяду. Крочыў i не ведаў, што вярнуся сюды толькі праз восем гадоў...

Праз месяц, ужо ў высылцы, уведаў: ва ўзрушанай маім арыштам Клавы пачаліся дачасныя роды. Дома. Позна ўночы. Паколькі ніхто не прыйшоў памагчы (той-сёй з нашых суседзяў кляўся мне потым, што Клавіны стогны i крыкі палічыў за звычайны жаночы боль i адчай), яна сканала пры родах. Задыхнулася i наша з ёю дачка.

Вось так яна, гаротніца, заплаціла за свой давер да мяне. Дзве малыя на той час істоты ўсцераглі мяне ад пятлі — мой i Клавін сыны: я змусіў сябе затаіць, заглушыць крыўду i боль, жыць дзеля дзяцей, каб у аднаго i другога ўсё ж быў на свеце блізкі чалавек: у майго сына — родны бацька, у Клавінага — той чалавек, хто ўсынавіў яго...

1992

1.

Нарэшце перастаў ліць, а пасля імжэць дождж. Неба пачало святлець, пакрысе выблакітнівацца, a невысокія чорна-сінія хмары пасунуліся за Налібацкі лес, i там цяпер злосна крыжавала маланка, бухкаў гром ды абвісала шэрая дажджавая сцяна. Тут жа, у Янковічах, ужо выбліснула сонца, зазіхацела ў кроплях расы на траве i на лісці, у запененых раўчуках i сцішэлых лужынах, прыпарыла — i мокрае наваколле задымілася.

Маня перачакала вялікі лівень i грымоты на лузе ў капе сена разам з вясковымі кабетамі. Як прыбегла дадому, адразу паглядзела, дзе сын. Баялася, каб не напалохаўся: гэтак было сцямнела, а пасля паліла i смаляла. Але Пецькі дома не знайшла: ён, відаць у навальніцу быў у суседзяў, бо цяпер бегаў з іхнім меншым хлопцам на вуліцы па лужынах.

У хаце з пазачынянымі вокнамі i дзвярмі стаяў густы дух, што сабраўся ад напаленай раніцай печы, ад спякоты на дварэ. Ведаючы, што сёння на луг яна ўжо не пойдзе, будзе ля свайго дома, падышла да акна, адкруціла ад цвічка дроцік (кручок вырваўся з падгнілай рамы), піхнула, расчыняючы дзве палавінкі.

Яна затрымала позірк на вуліцы: па ёй ішлі незнаёмыя мужчыны. Двое з ix былі маладыя — высокія, вузкаплечыя, доўгавалосыя i абутыя ў лёгкія сандалі, за плячамі ў ix віселі поўныя сумкі, трэці — пажылы, меншы ростам, але статны ў плячах, у саламяным капелюшы i ў ботах — нёс невялікі чамаданчык. Маладыя не дайшлі да яе хаты, завярнулі ў Янукоў двор, а старэйшы, здаецца, ішоў сюды. Маня ведала: гэтыя людзі — электрыкі i цяпер заходзяць да янкоўцаў i просяцца стаць на кватэру.

Электрыкі прыехалі ў вёску на тым тыдні. Лепш сказаць, спярша паказаліся не яны: спачатку рабочыя прывезлі на машынах, згрузілі i злажылі на выгане доўгія чорныя, прасмаленыя слупы. Потым адключылі святло, абарвалі дрот на старой электралініі, зрэзалі старыя слупы i пачалі выкопваць ямкі, ставілі ў ix цэментаваныя шалі, пасынкі, а да ix прывязвалі новыя высокія слупы.

Тады ўжо заявіліся электрыкі. Яны прыехалі на грузавіку, што вазіў вялікую шпульку тоўстага белага, аж сіняга, дроту, лазілі на слупы, свідравалі ў ix дзюркі i ўкручвалі жалезныя крукі са шклянымі ізалятарамі, пасля нацягвалі i прывязвалі да ix дрот. Жылі першы дзень у тутэйшай школе, самі сабе варылі есці. Але сёння, як гаварылі кабеты на сенакосе, будуць прасіцца ў вяскоўцаў стаць на кватэры.

Маня, як ад агню, адскочыла ад акна: мужчына напраўду ішоў у яе двор. Яна пачала хуценька збіраць i вешаць раскіданае на пасцелі адзенне, выбегла на кухню i паставіла на прыпек чыгуны з зеллем — толькі што збіралася карміць свіней, — зацягнула фіранку. Пачула, як незнаёмец скінуў на ганак лазы i зайшоў у сенцы. Убачыла, што ляжыць на стале нарэзаны хлеб, стаіць міска з кіслым малаком, у малако была накрышана зялёная цыбуля — збіраў сабе есці сын, падсілкаваўся i не прыбраў за сабою. Яна цяпер не паспела нават захінуць гэта газетаю, як незнаемы зайшоў у хату.

— Здарова, гаспадыня! — бойка прывітаўся ён, i яна ўбачыла, што не такі госць пажылы ўжо: проста ходзіць, апусціўшы галаву i згорбіўшыся, няголены, брудны, а так яму недзе гадоў, як i ёй, — за трыццаць. Каб быў светлавалосы, болей дробны на твары, то маладзей выглядаў бы, а то мае буйны нос, вялікі лоб, чорныя валасы, ад таго i старэйшым здаецца.

— Вазьмі, гаспадынька, на кватэру, — калі яна адказала на прывітанне, сказаў ён. — Пажыву з тыдзень, не болей.

— Ды цесна ў нас... — Ёй i адмовіць было цяжка, i запрашаць не хацелася.

— Пакояў мне тваіх не трэба... — ён гаварыў басавітым голасам, раз-пораз акідваючы яе ўсю позіркам, не саромеўся. — Спаць магу на падлозе або ў гумне на сене, калі маеш. Зварыш сабе раніцай ці вечарам — i мне міску якога булёну дасі. Мне абы гарачае. Заплачу, колькі скажаш.

— Мне не шкода, — засаромелася яна. — Жывіце...

— Ну, то дзякую, — узрадаваўся ён. — Сходзім зараз з хлопцамі на рэчку, памыемся, бо чорныя, што чэрці. Тады прыйду, шукаць ужо жытла нікуды не пайду. Заходзіў тут да адных — нават слухаць не захацелі.

— Я i праўду булёну зараз пастаўлю, засмажу цыбуляю, — сказала яна, збянтэжыўшыся яго позірку.

— Ды глядзіце самі, — ён назваў яе на «вы», i яна падумала: агледзеўся, падумаў, што яна старэйшая.

«Няўжо я так нямолада выглядаю?» — падумала яна i ўспомніла, што пасля смерці мужа, мусіць, добра i не глядзелася ў люстэрка. A ў верасні будзе ўжо шостая восень, як няма яе Сцяпана...

— Ну, я пайду, — здаецца, заўважыўшы яе гэтую сарамлівасць, сказаў электрык, паставіў пад лаўку свой чамаданчык i выйшаў з хаты.

«Шосты год... — Маня села на крэсла, невідушча зірнула ў акно на двор, забылася пра незнаёмца, падумала пра сваё. — Я толькі два леты пажыла са Сцяпанам. Год да войска i год, калі вярнуўся з салдатаў. Чакала тры гады... I цяпер колькі ўжо чакаю, але не дачакаюся...»

Яна паднялася, стрымалася, не заплакала, хоць вочы i павільгатнелі, пайшла на гарод i накапала маладой ранняй бульбы. Паскрэбла яе, прамыла, расклала на двары агеньчык i паставіла варыць на ім булён. Успомніла пра вясковага кладаўшчыка Франака, той сёлета пачаў ужо не толькі заляцацца да яе, але i лезці сляпіцаю. Сёння нават кабеты на лузе жартамі рабілі намёкі, ці не «сышліся» яны, расказвалі, што ўчора паднімала лямант Вікця, Франакава жонка...

Маня выйшла з хаты, дала есці свінням, пастаяла ля ix: зусім не хочуць браць паранай лебяды, варочаюць лычамі ў карыце, шукаюць бульбіны ці якой скарынкі, выкідваюць траву долу. Калі сцебане дубцом па вушах, то перастаюць наравіцца, усё глытаюць. Паблізу хадзілі куры i стараліся гэтаксама што-небудзь ухапіць з карыта. Маня не ўзлавалася на ix: сёлета добра несліся — хапала яек i сабе, i было на продаж. I цяпер пад ложкам стаіць поўнае рэшата ix, трэ было б завезці ў горад, прадаць i купіць сала: старое выходзіць, ды i нясмачнае ўжо, нейкае ёлкае, а да новага яшчэ далёка.

Карова яшчэ не скора павінна была прыйсці з пашы, таму Маня рашыла схадзіць на аселіцу, у свой гарод, — паглядзець, ці не пара зноў яго прапалоць, нашчыпаць шчаўя. Наўмысна, як i яе суседзі, зрабіла гарод далей ад дома, бо ля хаты i свае, i чужыя куры не дадуць ні ўзысці, ні завязацца якому зярнятку — выграбуць, здзяўбуць. Ды тут i свінні, калі ўварвуцца, златошаць.

...Гуркі, памідоры, морква ды капуста буялі, цёмна зелянеліся, i яна палюбавалася, парадавалася, што хутка будзе многа ўсякай гародніны, пайшла да градкі са шчаўем.

Толькі нагнулася яго нашчыпаць, як пачула крокі. Азірнулася: ішла суседка Ядзя — замужняя кабета амаль яе гадоў, маці пяцярых дзяцей.

— Во якія ў цябе ладныя грады! — Ядзя не падалася ў свой гарод, а прыйшла сюды, акідвала зайздросным позіркам кожную лапінку.

— Цьфу, цьфу! — усміхнулася Маня. — Прагаворыш...

— Ай, забабоны! — махнула рукою тая, адставіла поўны жывот: хадзіла шостым дзіцем. — Кватаранту прыйшла шчаўя нарваць? Кісленькага захацеў?

Маня не здзівілася, што Ядзя ўжо ведае пра тое, што яна ўзяла на кватэру электрыка: тая ўсё пра ўсіх у вёсцы знае. Яна ўсміхнулася i паківала толькі галавою.

— Можа, зарвецца язык Франакавай Вікці, не будзе страшыць, што прыйдзе i памалоціць твае вокны... — загаварыла Ядзя. — Хоць яе дурны поп хрысціў, будзе мянташыць, што ты наўмысна, з хітрынкай кватаранта ўзяла...

— Мне ад гэтага ні холадна, ні горача, — сказала Маня, адчуваючы на душы вялікую непрыемнасць ад гэтых плётак, i, каб не гаварыць пра гэта больш, сказала Ядзі: — Ну, я пайду: булён на агеньчыку варыцца.

Калі вярнулася дадому, несучы ў прыполе шчаўе, кватарант стаяў на двары, падкідаў у агонь трэскі. Быў ён цяпер паголены, мокрыя валасы залізаны назад, стаяў не ў ботах, a ў туфлях, у новых штанах, у белай тэнісцы. На яго даўгаватым носе блішчэў пот.

«Ды ён зусім малады», — падумала яна i засаромелася, што так i не пераадзелася, тупае босая.

— Кінула во агонь без догляду... — усміхнулася Маня.

— Нічога. Не суха ж, — сказаў ён, нагнуўся, дастаў з агню галавешку, прыкурыў.

Маня адразу адчула папяросны дым, што казытнуў у носе: пасля смерці Сцяпана, здаецца, ніхто i не курыў у яе хаце. Цяпер яе захваляваў гэты дым, зноў напомніў ён дарагога чалавека... Яна неяк уся зноў аслабела, пасумнела, стала абыякавай да плётак, што ўжо ёсць, што яшчэ будуць...

Вярнулася з пашы карова, відаць, наскублася ў полі добра, бо бакі былі поўныя, як бочкі, але ўсё роўна ткнулася ў свіныя вёдры, аблізала муку, што прыліпла там.

Маня загнала карову ў загарадку. Прынесла з хаты патэльню, кавалак сала i цыбулю, паставіла ля агню.

— Падсмажце, можа, самі, — ужо не з сорамам, а спакойна сказала яна электрыку, — я пайду карову падаю.

Зняла з частаколу даёнку i пайшла да каровы. Калі даіла, бачыла, як ён замітусіўся (відаць, ліўся на агонь булён), як зняў чыгунок, паставіў на трыножнік патэльню, смажыў, адхіляўся ад дыму, як варушыў сала i цыбулю.

Калі Маня прынесла малако ў хату, ён ужо сядзеў на лаве. На стале былі яго кілбаса, кансервы, слоік куплёнай капусты, пляшка віна.

— Ды вы ешце, нас не чакайце, — сказала яна. — Я пачакаю сына.

Працадзіла малако, наліла з адстойніка ў кубак, паставіла на стол, астатняе, што было ў бляшанцы, паставіла ў вядро з халоднаю вадою. Бачачы, што сам ён не бярэ есці, змахнула крошкі са стала, абчысціла кілбасу, нарэзала яе скрылікамі на талерку, памыла i падала гуркі, наліла міску булёну.

— Дык за знаёмства... — ён усміхнуўся, садраў зубамі з пляшкі бляшаную галоўку. — Мяне Віцем завуць. Віця Салавей. Голасу добрага не маю, a прозвішча во пявучае... — жартаваў ён i ўвесь час каўтаў у роце сліну, з прагаю пазіраў на ежу.

— А мяне Маняю завуць, пішуць Марыяй, — сказала яна, дастала з куфэрка i паставіла на стол кілішкі.

— Вы мне шклянку дайце, — папрасіў ён. — Не люблю цыркацца гэтымі... — Наліў ёй у кілішак, сабе ў шклянку, астатняе віно паставіў на падаконнік.

— Ну, будзьце здаровыя!

Яна кіўнула яму, крыху пакаштавала i паставіла кілішак на стол.

Еў ён са смакам. Відаць, добра прагаладаўся, з'еў усё, што толькі падала. Павячэраў, падзякаваў i падаўся ў вёску, дзе ўжо чуўся гармонік, — свае цяпер, летняю парою, вечарамі мала граюць, рана кладуцца спаць, — весяліліся, відаць, прыезджыя.

Маня не дачакалася сына i села адна есці, падумала, што трэба пагаманіць, каб не круціўся ля гэтых электрыкаў, не замінаў людзям працаваць. Вымыла пасуду i пачала збірацца спаць, ведаючы, што не хутка засне, пакуль усяго не перабярэ ў памяці, пакуль не паплача i не пагадае, як жыць далей...

2.

Назаўтра кватарант падняўся рана, услед за ёю — яна спяшалася адправіць на пашу карову.

Вечарам, калі вярнуўся з работы, зноў хадзіў купацца, сядзеў ля агню i варыў бульбу, пасля, ужо ў хаце, згледзеў, што стаіць некранутае віно.

— Няма каму піць, — прамовіла Маня, сёння ўжо дзеля госця ў новай сукенцы, абутая ў басаножкі, у новай хустцы (у Янковічах усе замужнія кабеты i летам носяць хусткі).

— Гаспадар ваш не бярэ? — здзівіўся ён, пазіраючы на яе не так, як учора, а з нейкім агеньчыкам у вачах.

— Няма ў хаце гаспадара... — чамусьці незадаволеная, што ён так гаворыць, адказала яна.

— Паехаў куды?

— Памёр...

— Так... Вы... — ён развёў рукамі. — Удава, значыць... Маладая ўдава...

— Жыву з хлопцам, — прамовіла яна. — Увосень ужо шосты год будзе...

— Я тож адзінокі... — сказаў ён. — Быў жанаты, меў дачку... — прамовіў i стаў самотны.

Маня не спытала, дзе яго жонка, збаялася вымавіць слова «памерла». Страшнае для яе было гэтае слова... Толькі неяк па-новаму, дабрэй зірнула на яго, паспачувала.

— Праўда, жонка мая жывая, — сам сказаў ён. — Работа мая такая — у паездках... Прытуліў яе другі, лепшае паабяцаў. Кінула... Езджу вось ужо чацвёрты год па свеце, нідзе затрымацца не магу. А хутка ўжо трыццаць з палавінаю, хочацца асесці...

— А дачка ваша дзе? — спытала Маня, шкадуючы госця i яго дзіця.

— Не аддала мне. Судзіўся, але прысудзілі ёй. Яна на месцы, а я вечна ў раз'ездах.

— I ў вас гора... — са спачуваннем прамовіла яна, села на лаўку.

— Спачатку мучыўся, цяпер прывык, ачарсцвеў.

— I я неяк адзервянела, звыклася з удоўскаю доляю — работа ды работа.

— А вы ж, відаць, маладзейшая за мяне? — спытаў ён, зірнуў на яе, гэтак сама са спачуваннем i лагодаю.

— Мне трыццаць тры.

— Сама жыць, а мы ў гэтыя гады...

— Што зробіш, калі так Бог даў, — сказала яна.

— Бог гэты... Да аднаго дык i дужа добры, а да другога ўвесь час спіною...

— Мне дык век не шанцуе... — паскардзілася Маня. — Не хочацца i расказваць...

— Так, бывае... — мармытнуў ён, закурыў i выйшаў на двор, каб дыміць там.

З акна Маня бачыла, як ён сустрэўся ў двары з яе сынам, загаварыў з ім. Сын гэтаксама нешта расказваў, паказваў рукамі, смяяўся.

Пасля кватарант вярнуўся да ганка i падняў лазы, ускінуў ix на плячо. Пайшоў на вуліцу, сын падаўся за ім. Яна, каб лепш бачыць, перайшла хату, прыпала да другога акна, што глядзела на вёску.

Кватарант адзеў на ногі лазы i лёгка, як кот, палез на слуп; сын стаяў i глядзеў разявіўшы рот, так, што ў яе зашчымела сэрца: мужчына мужчынскае любіць...

Салавей злез са слупа, пачаў адзяваць лазы на ногі яе сыну. Яна затрывожылася, пазірала, як сын няўмела, чапляючы лазамі то за свае ногі, то за зямлю, падышоў да слупа, лез на яго i спаўзаў долу. Тады Салавей падперазаў яго сваім поясам, прыхапіў i слуп, падняў малога i рукою прыціснуў лазы да слупа. Сын палез наверх, азіраўся ўніз i смяяўся. Такі ён быў задаволены, шчаслівы.

Калі крыху падняўся, зноў глянуў на зямлю, спыніўся i спалохаўся. Яна затрывожылася, што зваліцца яшчэ ды пакалечыцца. Сын закрычаў. Яна выскачыла з хаты. Але сын ужо стаяў на зямлі. Салавей адвязваў ад яго ног лазы, супакойваў.

— Скруціш галаву, калі такі дападны! — сярдзіта сказала сыну, хоць, мусіць, яе гэтая сярдзітасць была залішне мяккай.

— Нічога, — усміхнуўся Салавей, разумеючы яе. — Спачатку i сталыя вышыні баяцца. Але ўсе хочуць яе. Добра там?

— Ага, — кіўнуў галавою малы, пазіраючы на кватаранта.

— Будзеш электрыкам? — усміхнуўся той.

— Угу.

— Чаго ж галасіў тады? — усміхнулася i Маня, узяла сына за руку i павяла ў хату.

Следам за імі, усміхаючыся, падаўся Салавей.

Гэтым вечарам ён не пайшоў у вёску, рана лёг на канапе i чытаў. Ix раздзяляла тонкая шырма, i яна чула, як ён загарнуў кнігу, патушыў лямпу, уздыхнуў. Яна гэтаксама не спала, думала i пра Сцяпана, i пра свайго кватаранта, i яе аж палохала: пра чужога чалавека думала больш. Разважала, што благая была ў яго жонка: яна, Маня, каб быў у яе добры чалавек, — берагла б яго, калацілася б за ім, як за дзіцем...

«Што ён добрага бачыць? Лазіць па слупах, цягаецца па чужых хатах. Хто пусціць, а хто i не пусціць, каторы добры пачастуе, a другі абы-як. Глядзі ў чужую міску. Але што я пра яго?.. Чужы чалавек...»

...Назаўтра i паслязаўтра кватарант яе не прыйшоў вячэраць i начаваць. Яна ўжо моўчкі бедавала, што не ўтрымаўся i зляцеў ca слупа, пакалечыўся. Перабрацца на другую кватэру не мог: яна глядзела добра — што мела, тое i ставіла на стол, не павінен быў пакрыўдзіцца, ды рэчы яго засталіся, каб пераходзіў, то забраў бы. Яна ўжо хацела схадзіць да Януковых хлопцаў, якія штовечар прыходзілі дадому, спытацца, дзе падзеўся яе Салавей. Нават выйшла ўжо за вароты свайго двара, але вярнулася, паслала спытаць сына i гэтаксама вярнула яго: падумала, што скажуць на гэта людзі...

Варта было папрасіць мужчыну выкасіць дзялянку травы, з'ездзіць з ім у лес ці папрасіць закалоць свінню, як пра гэта ведала ўся веска. Аднойчы нават, калі частавала брыгадзіра, суседку Ядзю злавіла ля акна — стаяла i падцікоўвала... А цяпер во запляліся гутаркі пра яе i Франака...

«Ды, відаць, начуе недзе ў сяброў», — падумала яна i старалася забыцца пра яго, але ноччу не спала, уздрыгвала, калі рыпелі вароты, якія, відаць, матляў вецер...

3.

Прыйшоў Салавей праз тры дні, у суботу. Спачатку памыўся ў Януковай лазні, выпіў там з хлопцамі, тады паказаўся ўжо. Ад вячэры адмовіўся, загаворваў, жартаваў з яе сынам, браўся вывучыць яго за электрыка.

— Будзе лазіць па слупах, i ад яго жонка ўцячэ, — пасміхалася Маня.

— Тады не ідзі па маіх слядах, малец, — гаварыў ён, i яна заўважыла: вып'е — смешна плюскае вачамі.

— Лепш вучыся, малец. Скора ў школу?

— Ды сёлета, — сказала Маня.

— I мая скора пойдзе...

— Растуць дзеці, — уздыхнула яна.

— Яны растуць, а мы старэем.

— На гэтым i зямля трымаецца, — сказала Маня. — Некалі i мы маладыя былі.

— Ну, мы яшчэ... — Локаць саслізнуў са стала, i ён боўтнуў галавою ўніз, ледзь не зваліўся з лавы. — Але мне трэба спаць. Калі можна, пасцялі мне, гаспадынька, на сене. У хаце будзе душна, ды яшчэ ты гэтую печ напаліла.

— He паліла б, каб есці не варыць ды свінням траву, — адказала яна, узяла падушку, старую дзяругу i коўдру, падалася з хаты. Хістаючыся, выйшаў i ён.

— Налізаўся я сёння, — не трапляў ісці за ёю. — Ты не спяшайся, а то не бачу, куды ісці.

Яна пачакала яго на цёмным двары, адчыніла гумно i пачала слаць.

— Мала сена, — сказаў ён, убачыўшы нешта ў цемені.

— Ужала на межах, — сказала яна, думаючы, што кожны год мае шмат клопатаў з сенам. Ногі саб'еш, рукі ўварвеш, пакуль яго назбіраеш на зіму.

— Цяжка вам без мужчыны?

— А вам без кабеты легка? — смела спытала яна, паслала пасцель, пастаяла з хвіліну. — Спіце...

— Цяжка, — сказаў ён. — Застанься са мною, — злавіў яе руку, прыцягнуў да сябе: — Надаела мне аднаму. Вера...

— Вось i будзьце з Вераю, — нечакана ўзлавалася яна i вырвала руку.

— Ой! — ён зноў ступіў да яе. — Маня... Мы абое... Ну, не ўцякай.

— Спіце лепш, — з папрокам сказала яна i не спынілася нават: легка пераскочыла цераз загарадку, зачыніла дзверы, узяла ix на кручок.

«Усе яны такія, гэтыя мужчыны, — ішла ў хату i думала. — Вытуру заўтра... Дарэмна спачувала яму: падоўгу, можа, не быў дома, піў, не даваў капейкі, вось i кінула кабета, скінула гора з плячэй, жыць захацела. Крыўдзіцца яшчэ, сам на сябе наракаў бы...»

...Назаўтра ўстала позна: была нядзеля. Спачатку, праўда, паднялася раненька, падаіла, выпусціла на пашу карову i зноў легла. Не спяшаўся ўставаць i кватарант, доўга не выходзіў з гумна.

Злосць за ноч уляглася, але Маня ўсё роўна думала прагнаць яго, ляжала, пасля тапталася ля печы i абдумвала, якімі словамі адчытаць, адвучыць. Папусціся толькі такім...

Падняўшыся, прыгатавала сняданак, паставіла на стол, а кватаранта ўсё не было.

— Ідзі ў гумно, скажы, хай ідзе есці, а то галодны дзень будзе, — паслала сына, сама прытаілася ля акна i пачала глядзець, што будзе.

Салавей хутка выйшаў. Ступаў, апусціўшы галаву. Відаць, i не раздзяваўся: касцюм на ім быў скамечаны, у сене. Падышоў да калодзежа, доўга мыўся, відаць, чакаў, што яна выйдзе, падасць ручнік. Але яна не вынесла, стаяла, глядзела на яго i не са злосцю ды з крыўдаю, а крышку з пометаю ўсміхалася. Як убачыла, што прастуе ў хату, кінулася ад акна да печы — нібы адсунуць ад агню чыгунок.

— Здарова! — не бойка, як раней, а з разгубленасцю прывітаўся ён, калі зайшоў i стаў у парозе.

— Здрастуйця, — спакойна i як бы абыякава адказала яна не азірнуўшыся, хоць сама чакала, што будзе далей.

Ён зняў з цвічка ручнік, выцерся, зноў павесіў, сказаў малому:

— Схадзі, дружа, у гарод, паглядзі гуркоў.

Маня хацела затрымаць сына, але пасля падумала, што напраўду лепш пагаварыць без яго. Сын паслухаў, выбег з хаты.

— Маня, — ён падышоў, хацеў, каб яна зірнула на яго. — Ты не злуй... Я-то не апраўдваюся i сёння тое думаю, але ўчора не тымі словамі сказаў...

— Я ўсё разабрала, — зноў спакойна, не пазіраючы, прамовіла яна.

— Не, я не тое... I давай не будзем выкацца, — папрасіў ён, разгубліваючыся, што яна такая спакойная. — Кінулася ты мне ў вока. Добрая ты i спагадлівая... Калі згодзішся, бяры мяне за гаспадара.

Маня азірнулася, цяпер ужо з разгубленасцю глядзела на яго, вінаватага, але, здаецца, не з маною ў вачах, сур'ёзнага. Недзе торгнула i балюча зашчымела жылка, закалацілася сэрца так, як даўно ўжо не трывожылася.

— Гаворыце вы... — толькі вымавіла яна. — Гэта з учарашняга.

— Што я благое гавару? — ён сеў на лаве. — Сёння мне або ісці з тваёй хаты, або застацца... Не думай, што абманшчык, гуляка, што да чаркі вялікі любіцель. Магу жыць i без гэтага... Мы ўсё законна. Тады ўжо...

— Ці тое вы думаеце, што гаворыце? — пажартавала яна, a ў галаве паплылі самыя розныя думкі, i нельга было разабрацца, што з ёю робіцца.

— Toe, — сказаў ён хвалюючыся. — А ты што скажаш?

Яна паціснула плячыма.

— Сам не ведаю, скора мо гэта, не варта спяшацца, — ён устаў. — З другімі не хачу звязвацца, а з табою... Прыпала ты мне да сэрца, — сказаў i выйшаў з хаты. Яна бачыла: пайшоў у вёску.

Прыбег сын i прынёс маленькіх гурочкаў. Здзіўлена паглядзеў на яе: дзе ж дзядзя?

— Скажы мне, сын, не баішся ты дзядзькі Віці? — спытала яна, села, прыхіліла сына да сябе, зірнула яму ў вочы.

Той усміхнуўся, паціскаў плячыма.

— Дык не баішся?

— Не.

— Ну, садзіся есці, — чамусьці павесялела яна.

Самой ёй не хацелася снедаць: натапталася ля печы, нанюхалася стравы — адпаў апетыт. Яна выпіла шклянку малака i пайшла ў другую палавіну, падышла да люстэрка. Убачыла ля вачэй глыбокія маршчынкі, але яшчэ ix было мала. Падумала: трэба не насіць хусткі, не захутвацца: шчокі, нос чырвоныя ад сонца, а лоб зусім белы. Скінула хустку, распусціла валасы. Чорныя, яшчэ без ніводнай сівінкі, доўгія. Пачала расчэсваць. Падумала, што няма калі за работаю i за сабою паглядзець.

«Ды я яшчэ маладая, — узрадавалася яна, павярнулася, убачыла, што яшчэ i статная — грудзі, плечы i ногі як у дзяўчыны. — Так што, можа, недарэмна ліпне Франак, сватаецца во Салавей...»

Маня прыткнулася да халоднага люстэрка лбом i заплюшчыла вочы, пагладзіла сябе рукою па шчоках, падумала, што даўно не ведае ласкі, адчула, як цяжка жыць без яе.

...Салавей сам не пайшоў ад яе, i яна не праганяла. Ранічкаю ўставаў i ішоў на работу, вечарам не затрымліваўся, яшчэ да заходу сонца вяртаўся i стараўся што-небудзь зрабіць ля хаты. Памяняў дрот, паставіў яшчэ некалькі разетак, уключальнікаў, парэзаў з малым, раскалоў круглякі, што ляжалі яшчэ з зімы, на якіх ужо згніла кара, a самі пазарасталі травою.

Больш не сватаўся, як усё роўна i не гаварыў пра гэта ці забыўся. I яна не загаворвала, давала есці, адказвала, калі пра што пытаўся, хадзіла на работу, тапталася пры хаце i чакала, што ж будзе.

Праз тыдзень Салавей застаўся ў вёсцы толькі адзін. Раніцай прыходзіла i забірала яго машына, а вечарам толькі аднаго прывозіла.

Маня ведала, што так доўга цягнуцца не будзе. Трэба адно: браць у прымакі або не браць. Відны мужчына, працавіты, але што скажуць людзі, свякроў? Не пахваліць яна, узлуецца за сына.

4.

Свякроў прыйшла сама. Маня якраз вярнулася з саўгаснай работы i капала ў садзе на вячэру бульбу.

— Добрая картофля? — падышла, запытала свякроў i не павіталася.

— Дабро такое, — адказала Маня, — велькая, але не ядраная.

Свякроў, тоўстая, абутая ў цёплыя валёнкі, у старой фуфайцы, стаяла ля яе i гаманіла пра гаспадарскае, пакуль яна не накапала поўнае вядро. Пасля пайшла ўслед за ёю ў двор. Маня адразу здагадалася, чаго тая прыйшла, але маўчала, першая не загаворвала. Яна добра ведала сваю свякроў: адразу не скажа ў вочы, будзе падыходзіць здалёку, старацца мацней уджаліць.

— I доўга ён яшчэ будзе жыць? — нарэшце не вытрымала i запытала тая.

— Хто, мама? — як не здагадваючыся, спытала Маня i хацела, каб свякроў хутчэй пасунулася дадому.

— Хто — яшчэ пытае! — узлавалася тая. — Ён, кватарант твой.

— Не ведаю, — спакойна прамовіла Маня. — Не прагоніш жа чалавека.

— Магла i не браць, — папікнула свякроў. — Другія з мужамі, але не бралі.

— Папрасіўся... — апраўдвалася Маня.

— Мала хто прасіцца будзе. Ты чуеш, што людзі гавораць?

— Хай гавораць... — прамовіла Маня, трымала ў руках вядро, забылася паставіць яго на зямлю.

— Бачу, ты яго не думаеш праганяць, рада, што не выбіраецца, — свякроў злосна бліснула вачыма. — Надта скора забылася пра Сцяпана.

— Перастаньце, мама, не трывожце душы, — напрасна Маня, стрымалася, каб не раскрычацца. — Не паднімем мы яго ўжо...

— Во што ў цябе ў галаве, — усміхнулася свякроў, рукавом фуфайкі выцерла слёзы на маршчыністай шчацэ. — Гэта я толькі ўбіваюся, свету не бачу. Бо я маці, а ты хто...

— Прашу вас, сціхніце, або... — не вытрымала Маня, паставіла на зямлю вядро i рыдлёўку, але стрымалася, больш нічога не сказала.

— Ужо i не трэба мы табе? — гаварыла свякроў, як хвастала па шчоках. — А як дасюль чаго дранага-рванага трэ было, то да нас бегла... «Татачка, мамачка, памажыце». Цяпер ужо не трэба, з двара гоніш.

— Не ганю я вас, — усхліпнула Маня, — але не мучце вы мяне, бо i дагэтуль разам з чужымі людзьмі нямала пазласлівілі, а мне ніколі ласкавага слова не сказалі... Жыў бы Сцяпан — была б рада яму... Адзін Бог ведае, колькі я папамучылася, уплакала, які лёд у мяне на сэрцы. Пачала адтаваць крыху, а вы... I пра дзіця падумаць не хочаце.

— Не звальвай на дзіця, — крыкнула свякроў, сарвала з яе галавы хустку. — Валасы вунь надрала, сукенкі новыя носіш...

— Жывая ж я яшчэ! — крыкнула i Маня. — I не трэба мяне жывую без часу хаваць...

Яна пакінула свякроў на двары i пайшла ў дрывотню, каб не бачылі яе людзі, села на калодку, закрыла твар рукамі i заплакала.

Свякроў не зайшла — ці падалася дамоў, ці мо дзе стаяла паблізу i слухала.

Ды Мані было гэта ўсё роўна. Адно, што ёй было дорага, дык гэта сын, яе сіротка, які гэтаксама не зведаў мужчынскае ласкі, гадуецца самапасам.

Маня доўга плакала i не пачула, як зайшоў Салавей — стомлены, брудны ад смалы, — стаў i слухаў, здзіўляўся спачатку, а пасля занепакоіўся. Падняў яе, спытаў:

— Чаго ты, Маня?

Яна зірнула на яго, не вытрымала, зноў захліпала, ткнулася да яго грудзей i, не сціхаючы, плакала.

— Ну, супакойся, — з пяшчотаю папрасіў ён i гладзіў яе па галаве. — Ну, сціхні... Чуеш?

Але яна не чула, не адказвала.

— Ну, не трэба. Цябе больш ніхто не будзе крыўдзіць, — ён цалаваў яе шчокі, глытаў салёныя слёзы, так i не дабіўшыся ад яе i слова, а сам гаварыў ёй тыя словы, якія даўно ўжо, можа, не ўспамінаў, гладзіў сваёй шурпатай, як тарка, рукою яе валасы.

5.

Назаўтра Салавей, як яна бачыла праз адчыненыя дзверы, прачнуўся позна. Прахапіўся i ўсміхнуўся, быў, здаецца, памаладзелы, лёгкі, дужы.

Ускочыў, адзеўся, зірнуў на канапу, дзе спаў да сённяшняй ночы i якая сёння не разбіралася нанач, i выйшаў на кухню. Расчырванелая ад агню, у светлай сукенцы з кароткімі рукавамі, без хусткі, з гладка зачасанымі валасамі, зусім, здаецца, маладая, Маня зірнула на яго i ўсміхнулася, бачачы, што ён хоча нешта сказаць, а то i пажартаваць, засаромелася, успыхнула i заплюшчыла вочы.

— Маўчы! — сама падышла, прытулілася, моцна пацалавала, а пасля піхнула: — Прынясі вады... Гаспадар!

Ён усміхнуўся, узяў вядро i падаўся на двор, да калодзежа.

1973

Русовіч толькі вярнуўся з работы i не паспеў яшчэ распрануцца, калі пачуў, што нехта звоніць у дзверы.

— Заходзьце, калі ласка! — запрасіў ён. — Не замкнёна.

Дзверы адчыніліся — i зайшла маладая паштарка.

— Вам тэлеграма, — сказала яна, падала сіненькі лісток. — Распішыцеся... — потым дастала з сумачкі невялічкі блакнот i ручку, паклала ўсё гэта на пральную машыну, што стаяла непадалёку пад люстэркам.

Ён спалохаўся, зірнуў на паштарчын вузкі i доўгі, з кірпатым носікам, з самкнёнымі i крышку патрэсканымі ад холаду вуснамі твар i хацеў па ім здагадацца: што ў гэтай тэлеграме? Але гэты малады, свежы i чырванаваты ад марозу твар быў спакойны, можа, толькі крышку незадаволены, што ён так марудзіць. Тады ён дрыготкаю рукою распісаўся, думаючы, што здарылася нешта нядобрае з сям'ёю. Аднойчы ўжо тэлеграма вось так нечакана апавясціла яго пра вялікае гора, i ён з тае пары вельмі баяўся раптоўных позваў...

Паштарка забрала ручку, блакнот i выйшла. Ён, хвалюючыся, адразу не пачаў чытаць, а прабег позіркам па густым радку наклееных слоў, пасля ўжо прачытаў спакойна. Палажыў тэлеграму на пральную машыну, распрануўся і, узяўшы тэлеграму, падаўся ў залу, сеў на канапе, пачаў зноў перачытваць кожнае слова i ўдумвацца ў яго.

«Прыязджай вельмі чакаю Яніна».

Ён усміхнуўся: жонка, відаць, засумавала без яго i вось кліча дадому. Жыве ў далёкай адсюль вёсцы, стамляецца на рабоце, мае шмат клопатаў дома. А вольным часам не ведае, дзе прыткнуцца, з кім пагаварыць.

«Канечне, ёй там нялёгка... — падумаў Русовіч. — Хто-хто, а я добра ведаю. Можа, толькі не трэба расказваць пра гэта ўсім людзям, бо не ўсе разумеюць, не ўсе паспачуваюць. Вось расказваў на тым тыдні, як жывецца жонцы, як ён маркоціцца без яе, дык усе, здаецца, спачувалі, a намеснік дырэктара музея — нізкі, гладкі таўстун — пасміхаўся: «Эх вы, маладыя! Калі што ледзь цяжкаватае, дык i ў слёзы, у нараканне. Вось мы некалі... — i ён расказаў, як ён галадаў, але «выбіваўся» ў людзі. — Трэба во... — ён сашчаміў кулакі, патрос імі, насупіўся, робячы на твары ваяўнічы выгляд. — Толькі ўперад!..»

Русовіч, успомніўшы гэта, падумаў, што маглі б тады заступіцца за яго супрацоўнікі, што мог бы i сам неяк лепей апраўдацца, бо добра было так гаварыць намесніку: той меў не толькі ўласную чатырохпакаёвую кватэру, але i ладную дачу, збіраў грошы на машыну.

Але пазаўчора i ён падсыпаў яму крыху, што аж здзівіліся яго калегі. Прыйшоў у аддзел намеснік — i ўсё пра машыну, пра бензін, пра гараж... А пасля давай хныкаць, што не хапае крыху грошай, а так узяў бы на днях легкавушку.

«Эх вы, ваяка! — не выцерпеў тады ён, устаў, сціснуў кулакі, патрос імі, зрабіў ваяўнічы выгляд. — Жывяце на самай справе толькі марамі пра машыну, гараж, запчасткі, пра ўсякую дробязь... А трэба во як, толькі ўперад!..»

Намеснік анямеў, як праглынуў язык, заліўся чырванню, разгубіўся, пасля злосна буркнуў: «Ты малады яшчэ мяне вучыць, зялёны...» Выскачыў з аддзела i больш не «філасофствуе», a калі трэба нешта па рабоце, дык па тэлефоне выклікае да сябе i строга гаворыць толькі пра службовае.

«Але што гэта я думаю пра таго хітруна? — спахапіўся Русовіч. — Вось жа ў руках тэлеграма... Што рабіць?»

Ён пачуў, што прыйшла з працы гаспадыня, распранулася, патапталася, зайшла сюды, у залу.

У каляровым халаце, у мяккіх тапачках, ружовашчокая, яна выглядала намнога маладзей сваіх трыццаці гадоў.

Хуценька зірнула на яго, на тэлеграму.

— З дому? — як з клопатам спытала, відаць, хочучы ўзяць тэлеграму i самой пачытаць.

— Ад жонкі, — адказаў ён. — Просіць прыехаць.

— Сёння? — здзівілася гаспадыня. — Позна ўжо. Вам жа трэба заехаць спярша ў раён, а тады адтуль у вёску. Сёння не заедзеце, будзеце толькі заўтра раніцаю. Але ноч уся будзе бяссонная...

— Паеду... — прамовіў Русовіч.

— Глядзіце самі... — гаспадыня паціснула плячыма, пастаяла з хвіліну i выйшла.

Яна заўсёды спачувае, што ён адзін тут, у горадзе, што жонка з дзіцем жыве ў далёкай вёсцы, але не хоча ўзяць да сябе на кватэру яго з сям'ёю: цесна будзе, бядуе, ды дзіця замажа сцены, будзе шумець, не даваць спакою.

Русовіч тут жа ўстаў, пахадзіў па пакоі, настройваючыся на дарогу — на санлівы вечар у цягніку i на халодную, амаль бяссонную ноч у раённым скразняковым вакзале.

...Вагон быў амаль пусты. Сядзелі толькі трое пажылых рабочых-чыгуначнікаў. Яны ехалі з працы дахаты, паблізу прымасціўся i Русовіч.

Ён абапёрся локцем на тугую сумку, у якую раней напакаваў усякіх харчоў, сядзеў ля акна, чытаў вячэрнюю газету. Пасля заплюшчыў вочы i хацеў заснуць. Ане сон не ішоў: думаў пра сваю працу, пра сям'ю. Адплюшчваў вочы, калі на прыпынках дзверы адчыняліся i ўрываўся клуб белай халоднай пары, што паўзла долу, ледзяніла ногі, мігам абросвала жалезную абіўку вагона i затуманьвала вокны. Ведаў: жонка накрычыць, што не носіць цёплых шкарпэтак, напалохае, якімі хваробамі ён можа захварэць. Яна — фельчар, ведае пра гэта.

Русовіч працёр далонню запацелае акно i зірнуў у яго. На дварэ ўжо сшарэла — ссінеў снег, пачарнелі цені на ім, гусцеў змрок, што здавалася, напаўзаў з прыціхлага цёмнага лесу. Неба не відаць было — зусім нізка, адразу за верхавінамі прыдарожных прысад, звісала густая шэрань. Няйначай павінен быў вось-вось пасыпацца снег.

Неўзабаве ў вагоне, як толькі цягнік зноў крануўся, бліснула, рассеялася i з'ярчэла святло, высветліла кожны куток, але праз акно зараз нічога не было відаць. Русовіч пазіраў i бачыў толькі свой круглаваты, з невялікім, загнутым носам твар — за апошнія месяцы, здаецца, стомлены, з сумнаватым водсветам у вачах. Неяк нечакана зморшчыўся яго лоб, паглыбіліся залысіны i пацямнелі ўпадзіны пад вачыма.

«Можа, дарэмна я ўздумаў перабірацца ў горад? — падумаў Русовіч. — Можа, трэба было застацца ў вёсцы, загадваць тутэйшым клубам. З раніцы, калі вяскоўцы былі б на рабоце, a дзеці вучыліся ў школе, сядзеў бы ў вялікай i ціхай, прапахлай старымі кнігамі бібліятэцы, чытаў бы ці што-небудзь маляваў для клуба, а то гуляў бы ў шахматы ды гаварыў пра вясковыя навіны з маладым старшынёй сельсавета. Пад вечар, зноў вярнуўшыся пасля полудня ў клуб, пускаў бы радыёлу i ставіў на яе пласцінкі, «шумеў» бы на ўсю вёску, вечарам выдаваў бы дзецям кнігі i гуляў з імі ў шашкі. Па суботах i нядзелях іграў бы на баяне — былі б танцы.

Яніна працавала б зусім паблізу, на медпункце, што праз вуліцу ад клуба. Калі яна не ездзіла б па вёсках, сядзела ў сваім пакойчыку i чакала хворых, замкнуў бы клуб i схадзіў бы да яе. Увесь час былі б разам. А то во: я тут, у горадзе, а яна вунь дзе...»

Хоць не, можа, i добра, што пакінуў вёску: i ён, i Яніна ў Вішнёўцы былі прыезджымі. Дык мусілі апытаць прасторную хату i заняць у ёй адну палавіну. Жылі там, пакуль не ўзяла сабе прымака пажылаватая гаспадарова дачка. Тады прыйшлося шукаць новую кватэру. Вось i прыйшлі да адзінокай старой кабеты, у яе невялікі, з адным акном, пакой.

Русовіч уздыхнуў, успомніўшы гаспадыню i яе хату.

«Колькі я там чаго зрабіў! Паправіў грубку, памяняў у адпушчаным пакойчыку падлогу, паклеілі новыя шпалеры — i ўсё роўна не дагадзіў гаспадыні. Паглядзела яна на новую жоўценькую падлогу, патупала на ёй, на свежыя сцены — i аж заблшічалі ў яе вочы. А тады пачала загаворваць, каб перакрылі за свае грошы i хату».

«Аджывяце за гэта, — казала яна. — Бо ў дождж цячэ ў хаце, рудзеюць сцены, мокне i гніе столь. Ды i добра было б у сваім двары i студню мець...»

«Не ўжывёмся мы з ёю... — пабедавала тады Яніна. — Не будзем слухацца яе — будзе гудзець кожны дзень, як чмель. Падмалодзім яе хату — прагоніць... I веска добрая, i людзі талковыя, але, мусіць, не прыжывёмся мы тут. Сваёй жа хаты няма за што яшчэ купіць, саўгас толькі праз пяць гадоў думае вялікі дом ставіць, дык прыйдзецца некуды пераязджаць. Ці ў другую вёску, ці ў горад нават... Едзь, можа, пакуль што ты адзін куды, уладкуйся на работу, апытай кватэру, а я з Анькаю пакуль што тут застануся, параблю яшчэ на медпункце ды буду чакаць, калі нас забярэш да сябе».

...Прыехалі ў райцэнтр позна. Калі выйшаў з вагона, Русовіч зноў убачыў знаёмы гарадок — вузенькі пры пероне скверык, збоку яго — жалезныя вароты, праз якія трэба ісці ў горад, пустыя скрынкі з-пад піва, што былі складзены ля сцяны буфета. За варотамі разлягалася шырокая белая плошча. Збоку на ёй стаяла паблізу таксі. Шафёр сядзеў у машыне i курыў.

— Падвязі, сябра, у Вішнёўку, — папрасіў вадзіцеля Русовіч.

— Не, не, — замахаў той рукою. — Езджу толькі па горадзе. Туды дарога благая.

Расхваляваны Русовіч хацеў ужо зайсці ў кулінарную лаўку i купіць шклянку соку, як убачыў: прыпынілася паблізу плошчы бурачковая легкавушка i з яе вылез высокі, плячысты, у шапцы-вязанцы, у штанах-джынсах чарнабровы мужчына, ляпнуў дзверцамі, каб яны добра зачыніліся, i падаўся ў кулінарыю.

— Здароў, сябра! — дагнаўшы, наўмысна весела прывітаўся з ім Русовіч.

— Салют! — Той спачатку азірнуўся, прыплюшчыў вялікія выпуклый вочы, пакручваючы на пальцы ключы ад машыны. — Не ведаю...

— Падкінь у Вішнёўку, — папрасіў Русовіч. — Дваццаць вёрст. Але во як трэба, — i ён правёў пальцам сабе па шыі.

Уласнік плюснуў вачыма, згарнуў ключы, укінуў ix у кішэню, але нічога не сказаў.

— Чырвонец даю... Ну, прашу.

— Трэба жонку з работы забраць, —нарэшце прамовіў ён. — Вунь тая, тоўсценькая.

— Накідаю траяк... — сказаў Русовіч, адчуваючы, што таго можна ўгаварыць.

— Стой тут, — буркнуў шафёр, — пайду параюся з ёю. Сам ведаеш, баба...

Уласнік доўга стаяў ля буфета, піў паціхеньку сок, смяяўся з поўненькаю прыгожаю жонкаю ў белым халаце, з залатымі пярсцёнкамі на пальцы, тая i слухала, i, здаецца, нешта злосна гаварыла, раз за разам кідала позіркі сюды, на двор.

— Ну, паехалі, — выйшаў нарэшце i сказаў сваё слова ўласнік. — Толькі ўсё наперад...

— Будзе, — згадзіўся радасны Русовіч.

— Яно так лепей... Дарога добрая? — павесялеўшы, запытаў той.

— Ды, лічы, асфальт! — падбадзёрыў Русовіч.

— Глядзі, каб машыну не пасадзіць.

— Не бойся, — заспакоіў яго Русовіч, прысаджваючыся побач i даючы грошы.

— Знаеш, машына!.. З неба не звалілася... — Той, здавалася, не спяшаўся браць грошы, доўга праціраў анучкаю шкло, прымушаў патрымаць ix у выцягнутай руцэ, а пасля ўжо ўзяў, зірнуў i сунуў ix у кішэню курткі. Пасля паехаў памалу, за горадам аб'язджаў кожную грудку ды ямінку, усё цмокаў: — Вот табе i асфальт! Такая коўзь: можа закруціць, скінуць у канаву.

— Не скіне, — супакойваў яго Русовіч.

— Але добра во свайго каня мець!.. — усміхнуўся той пасля, бачачы, што Русовіч маўчыць.

— Ды няблага, — у тон яму адказаў Русовіч.

— Збіраеш гэтаксама? — разгаварыўся ўласнік.

— Збіраю... -

— I дом свой маеш?

— Маю. Чатыры пакоі, хлеў, гумно i лазню... — чамусьці задзірыста, успамінаючы намесніка іхняга музея, сказаў Русовіч. — Сёлета падвал яшчэ вымурую, гараж, цагляную будку сабаку зляплю.

— Ого! — здзівіўся том, зірнуў з павагаю. — Куркуль ты! Не дзіва, што так во раскідваешся. Другі ноч сядзеў бы на вакзале, але за дваццаць вёрст не даў бы столькі. А ты... — гаварыў ён i зайздраснавата круціў галавою. — Малады яшчэ, a ўжо такі забяспечаны.

— Самае важнае ёсць... — усміхнуўся Русовіч. — Не трэба шукаць.

— Ды канечне, — згадзіўся ўласнік. — Дзіва што!

...Ля жончынай кватэры, ля зацягнутага фіранкаю акна Русовіч прыпыніўся, узрадаваўся, што ў пакойчыку яшчэ гарэла святло. Адчуваючы хваляванне, радасць, што ён блізка ля сваіх мілых жанчынак, ціха зайшоў у сенцы, а тады на кухню, чуючы знаёмы прыемны пах хаты — пах печы i свежавымытай падлогі. Зірнуў на тапчан — гаспадыні не было, пайшла, відаць, да суседзяў глядзець тэлевізар.

Ён ціха адчыніў дзверы, зайшоў у жончын пакой i з замілаваннем убачыў, што дачка Анька, раскрытая, у кашульцы, цмокаючы вуснамі, спала ў калысцы, што стаяла непадалёку гарачага стаяка. Вакол яго на абвіслым шнуры сушыліся калготкі ды сукеначкі. Яму яшчэ бліжэй дыхнула знаёмым дамашнім пахам, водарам розных лякарстваў, без чаго яму было самотна ў горадзе...

Спала, падклаўшы пад падушку рукі, i Яніна. Ляжала на ложку ў халаце, босая. Відаць, доўга — пакуль не прыйшоў вячэрні аўтобус — чакала яго, замаркоцілася, прыхінулася на неразабранай пасцелі i заснула.

Русовіч нагнуўся, пацалаваў яе ў шчаку. Яна імгненна зморшчылася, а пасля падхапілася, абцягнула на круглаватыя калені халат, ca сполахам залыпала соннымі вачыма. Тонкімі пальцамі працерла ix, нібы не ўзрадавалася, што ён прыехаў, села i не пазірала на яго. Ён заўважыў, што павастрэў яе прыгожы шыракаваты твар, патанчэла шыя, не аблягае, a вісіць на ёй халат. Здаецца, нядаўна яна была паўнейшая.

— На чым ты прыехаў? — спытала яна, папраўляючы валасы, i была ў гэтую хвіліну свойская, блізкая ды родная, адно, што ў ёй нязвыклае, гэта тое, што яна не ўсхліпнула: звычайна, як толькі ён пасля тыднёвай ростані вернецца дадому, дык яна заплача ад радасці.

— На легкавушцы. Уласнік адзін падкінуў.

— А я во чакала i заснула... — сказала яна, чамусьці не падышла i не прытулілася, а падалася да стала, дзе пад газетай былі талеркі з грыбамі, салам i яйкамі — тлушч застыў, пабялеў, хлеб прысох; мелася i яго любімая яда — тоненька накрышаная капуста, пасоленая i аблітая маянэзам.

— Дзякую, дарагая! — ён падышоў, прыхіліў яе i пацалаваў.

— Калі ўспомніў, — з крыўдаю папікнула яна, але прытулілася. — Забыўся ўжо пра нас, не спяшаешся дадому... Табе там, канечне, весялей. Ды, можа, якую i маладзейшую ды прыгажэйшую знайшоў?..

— Па-твойму, мне ў галаве толькі адны дзяўчаты...

— Бог цябе ведае... — жонка ўжо зусім адышла ад сну, прамовіла крышку з рэўнасцю, а пасля, як адумаўшыся, каб не пакрыўдзіць, пажартавала: — Ох, бацька, глядзі, падскочу калі неўспадзеўкі, праверу, як ты там паводзішся...

— Правер, — усміхнуўся ён, ведаючы, што яна ніколі не паедзе яго правяраць.

— Ці скора ўжо будзе якая кватэра? — сур'ёзна спытала яна, села на ложак, i ён сеў ля яе.

— Праз год, кажуць.

— I летась i сёлета было «праз год»...

— Што я зраблю?

— I гаспадыня не хоча ўзяць з дзіцём?

— Не.

— Анька змучвае мяне, Міша, — паскардзілася Яніна на дачку. — Неслух, любіць гуляць на дварэ. Выпускаючы, накажу ж дзесяць, можа, разоў: гуляй ля дому, нікуды не адыходзься. Дык не слухае. То з вясковымі дзецьмі куды збяжыць, то на сані да каго ўсчэпіцца i з'едзе куды — усе ж бяруць: «Дакторчына дачка, без бацькі во...» Злуюся калі, а то i пацягну якім матузом, прыстрашу: прыедзе бацька, раскажу ўсё, дык дасць! Не баіцца, пацвельваецца, што «тата біць не будзе, а будзе гуляць». Так што не толькі гуляй, a i прыстраш гэты раз крыху: табе радасць, тыдзень не бачыўшы, пагуляць, а мне потым небалазе...

Ён усміхнуўся: як ты будзеш крычаць, калі дачка такая прыгожая, слаўная, пазірае i смяецца, а то i папросіцца на рукі, абаўе шыю i шчабеча: «Мой татка!»

— Але не магу я без яе... Як падумаю, што трэба аддаць яе бацькам, каб пераехаць да цябе i быць у горадзе, дык плачу... Лепш буду я з ёю тут чакаць цябе...

— I я чакаю суботы, каб паехаць да вас, пабыць з вамі...

— Ну, ладна, Міша, — супакоілася жонка. — Давай паставім сала ў печ, пагрэем. Ды i цішэй гавары, а то Аньку разбудзім, — прамовіла, абняла яго за шыю. — Не магу я так, паасобку, болей, дарагі... Не магу...

— Ну, мацуйся, — папрасіў ён, — не ўсё ж лёгка даецца. Ніхто нам не паможа, што самі зробім, тое i будзем мець.

— Табе добра так гаварыць...

— І мне нялёгка, — прамовіў ён, — але думаю, што даб'ёмся свайго i стане лягчэй. Абы мы з табой разумелі ўсё гэта i трымаліся.

— Можа, i твая праўда... — Яніна прылашчылася, пацалавала. — Мне з табою лёгка, з табою я спакойная i нічагусенькі не баюся. Калі адна тут, дык усяго надумаюся... A з табою я веру, што ўсё добра будзе...

Русовіч пацалаваў жонку, Яніна тулілася да яго i, мусіць, ужо радавалася, што ён прыехаў, i зноў, як раней, ціхенька заплакала ад пяшчоты.

— Паглядзі, што я табе прывёз, — сказаў ён, раскрыў сумку i падаў пакункі, якія купіў на днях.

Жонка, пакуль ён распранаўся, выцерла слёзы, разгарнула паперу з пакункаў, убачыла хустку, завязала яе i падышла да люстэрка, паглядзелася, азірнулася, каб i ён паглядзеў на яе. Цяпер яна здавалася прыгожаю як ніколі. Русовіч глядзеў i радаваўся.

— Дзякую, — Яніна цмокнула яго ў шчаку, разгледзела другія пакункі. — Ну, во i добра, што шаравары Аньцы ўзяў. Зусім падрала тыя, сёння латала ix. Смяецца гаспадыня: у горад прагнеце, а латанае носіце. Не разумее, што я кожную канеечку берагу... I ты, мусіць, заплаціў за кватэру, сталаваўся, патраціўся на падарункі, то будзеш на дарогу прасіць у мяне...

— Буду, — усміхнуўся, прытуліўся да яе. — Добра ведаеш, які я багацей...

...— Ну, скажы ты мне ласкавае слова якое, — прашаптала яна, калі яны павячэралі, прыбралі стол, памылі посуд, ляглі спаць.

— Што табе сказаць? — спытаў ён. — Ты мне нешта сваё скажы...

— Пасля... Спачатку ты скажы, ці любіш мяне.

— Я ж табе гэта ўжо даўно гаварыў, — усміхнуўся ён, пагладзіў яе па валасах, па шыі. — Яшчэ тады, калі думаў замуж узяць.

— А ты яшчэ раз скажы, — Яніна заплюшчыла вочы, пацалавала яго ў шчаку.

— Ну, так, — усміхнуўся ён, адчуваючы, што дома ўсё добра, што жонка паклікала яго толькі таму, што засумавала. Але ён не мог крыўдзіцца. Прыгарнуў жонку да сябе, пацалаваў.

— Родненькі, забяры ты мяне адгэтуль... Не магу я адна, хачу быць толькі з табою. Як падумаю, што магла б у любую мінуту падысці да цябе, прыхінуцца, сказаць ласкавае слова, дык так стане на душы... Мы ж маладыя, толькі цяпер нам жыць i радавацца...

— Ну, ты ж павінна разумець, — сказаў ён, адчуваючы нейкую перамену ў ёй, гадаючы, ад чаго яна магла быць.

— Розумам-то я ўсё разбіраю, — згадзілася Яніна. — Але сэрцам...

— Ну, усё будзе добра, — супакойваў ён, гаворачы тыя словы, якія гаварыў ёй ужо часта, крышку крыўдзячыся, што яна сёння да яго нейкая абыякавая.

— Міленькі! Як добра, што ты ёсць. Што я рабіла б, каб не было цябе? — Яна ўзнялася, прылегла на яго плячо i палажыла яму галаву на грудзі.

— Нехта другі быў бы, — пажартаваў ён.

— Што ты гаворыш? Я не хачу i думаць пра гэта, — гаварыла Яніна. — Каб не ты, я была б нешчаслівая. Ну, скажы, Міша, ці ёсць на свеце такія людзі, якія так любяць адно аднаго?

— Відаць, ёсць, — усміхнуўся ён, чакаючы, калі яна нагаворыцца i супакоіцца, дасць волю сваім пачуццям.

— Ох, ты, мае шчасце, гора i бяда. Усё ты мае... Адкуль ты ўзяўся такі? Аж страшна, калі падумаю, што мы ж маглі i не сустрэцца...

— Маглі... Гэта i ёсць тое, дзеля чаго ты выклікала мяне?

— Не, — прамовіла Яніна i адразу неяк пасумнела.

— А што? — зноў усміхнуўся ён: «Што ж яна хацела мне сказаць, акрамя ўсяго гэтага?»

— Ёсць адно такое...

— Ну, скажы, — Спакойна папрасіў ён, — хоць я ўсё роўна вельмі рады, што ты выклікала мяне.

— Цяжарная я... — сказала яна i прыціхла.

Ён, пачуўшы гэта, зразумеў, чаму яна так сёння сустрэла яго, нават здзівіўся, як яна здолела дасюль маўчаць пра гэта.

— Жартуеш? — ён захваляваўся, адразу зразумеў, што ўсё гэта для ix значыць, але спытаў яшчэ раз з надзеяю, што, можа, гэта жарт.

— Хто-хто, а я ж ведаю, не магу памыліцца... — сумна прамовіла яна. — Ну, што ты скажаш?

— Не ведаю, — прызнаўся Русовіч, здагадваючыся, што было гэтыя дні на душы ў жонкі. — Надта ж неспадзявана гэта...

— А для мяне... — сказала яна. — Каторую ноч ужо не сплю...

— Мо няхай... — прамовіў ён першае, што прыйшло ў галаву.

— Што ж тады будзе? Як я тут адна?.. — сказала яна. — I табе назад вяртацца няма як.

— Што ж тады рабіць? — спытаў ён. — Нешта адно трэба...

— Вось i я не ведаю, — прашаптала Яніна, ткнулася да яго пляча i ўсхліпнула. — Трэба было б, па-добраму, радавацца гэтаму, пра што людзі іншыя век мараць, а для нас з табою цяпер гэта... Баюся я...

— Ну, супакойся, — сказаў ён. — Не ў нас адных такое бывае. Жывуць жа людзі, i мы выжывем. Давай добра падумаем, што рабіць?

— Родны мой! — яна пацалавала яго. — Вось ты так гаворыш, i я спакайнею... Не ведаю, што я рабіла б, каб ты не прыехаў! Адна я... Не вытрымала б!..

— Усё будзе добра... — сказаў ён, адчуваючы новы вялікі клопат i добра не ведаючы, як з ім быць.

...Заснулі яны за поўнач, калі ўжо даўно вярнулася гаспадыня, палезла на ляжанку печы i суцішылася, калі яны нашапталіся, як жыць далей, заснулі, думаючы, што закончыўся такі клапатлівы ўчарашні дзень, апошні дзень сцюдзёнай зімы, i пачаў брацца новы, сакавіцкі, што павінен быў выдацца болей відным, цёплым i доўгім. Пад вясну заўсёды пасля маразоў, мяцеліц i настылага ветру цяплее, вышэе неба, большае сонца i прастарнеюць аблогі.

1974

1.

...Калі ўгарэліся тоўстыя сухастоістыя, пакладзеныя адзін на адзін вываратні, звуголілася i спапялілася дробнае галлё, Здзіслаў паблізу сябе надзяўбаў рыдлёвачкай зямлі i ўскінуў яе на жар. Той адразу прытух, прычарнеў, а сыры пясок, грэючыся ды высыхаючы, пачаў шарэць, сыпацца праз вуглі на дол.

Гэтае невялікае, але яркае вогнішча палала на тупкім грудку-паляне ў густым, ад таго i зацішным стараватым хвоініку. Палымяныя языкі, іскры імкнуліся ўвысь, дзе адразу за цёплым i мільгатлівым паветрам усё ніжэй ды чарней згушчалася кастрычніцкая цемень, ухалоднівалася сыраватае неба. Калі вада, што выпарвалася з сыраватага камля, лілася на нямоцны яшчэ агонь, тушыла яго, дык цемра абрыньвалася ледзь не да зямлі, a калі агонь большаў, цёмная навісь адступала — i асветленая паляна мігам прастарнела.

Вакол вогнішча — на кучках назанашанага наноч сушняку — сядзелі Здзіслаў, яго жонка Валя, i паблізу яе стаяў ён, Мішук.

Муж i жонка Акаловічы паспускалі галовы, пазіралі моўчкі на шапатлівы агонь i, здаецца, ні пра што не думалі, хіба толькі з нейкім дзівам глядзелі на свае макраватыя штаны ды чаравікі. З ix цяпер — ад угрэву — цяплілася пара; Мішук зажмурваўся ад гарачыні, дыму, што выядаў вочы, нагінаў галаву над агнём i стараўся ўбачыць, ці не выкіпела вада ў падвешаным на сырой жардзіне кацялку — у ім варыліся грыбы. I агонь, i пара, i дым пяклі ў шчокі ды ў лоб, але ён усё ж пабоўтаў лыжкай у кацялку i адчуў, што там яшчэ рэдка, яшчэ не будуць падгараць дробна пакрышаныя сыраежкі.

— Ну, вось i пара, браткі мае, бульбу пячы! — нарэшце нарушыў маўчанне, усміхнуўся Здзіслаў, падняўся i — нейкі вельмі ж тоўсты ў свае дваццаць дзевяць гадоў, у чаравіках, у джынсах, у самаробным світэры — падаўся да свайго жаўтаватага «Запарожца», што стаяў непадалёку, ля самай туга нацягнутай палаткі, — на ёй цяпер жоўта адбіваўся бляск вогнішча, асвятляў, з неікаю прагаю выхопліваў з цемені.

Здзіслаў нагнуўся, лэпнуў раз-другі далонню па заднix — даволі ўжо з'езджаных — колах i, мусіць, адчуўшы, што яны нагрэліся, упёрся грудзінай i адапхнуў машыну далей. Пасля ўзяў з яе рэчмяшок i вярнуўся да агню.

— Гэта ж, браткі мае, адны прысмакі — печаная ў прыску бульба! — сказаў, прысеў ля яго, Мімука, развязваў некалі зялёны, а цяпер ужо шараваты ад старасці рэчмяшок i дастаў цэлафанавы мяшочак, завязаны капронавай белай ніткай. У ім было з паўвядзерца бульбы. — Зараз, браткі мае, пачастую вас, векавечных гараджан, лепшаю беларускаю страваю... Ласункам пастухоў i начлежнікаў — вялікіх рамантыкаў... Як i мы во сёння...

I Мішук, i Валя прамаўчалі. Толькі ён зірнуў на яе i ўбачыў, як яна сціснула вусны, усміхнулася, пацешылася з мужавага «браткі мае» ды яшчэ ад напаміну, што ён, яе гэты муж, некалі, у сваім вясковым маленстве, доўгі час быў падпасавічам — у кожныя летнія канікулы зарабляў так сабе на школьны касцюм ды на кнігі.

Здзіслаў не заўважыў гэтай жончынай усмешкі, распіхаў галінаю пад агнянымі паленамі чырвоныя вуглі, накідаў на ix месца бульбы, падгарнуў наверх прыску, пасля пастукаў галінаю па вываратнях — набіў гарачага вуголля.

— Пакрулюем, браткі мае!..

Здзіслаў жартаваў, хоць ніколі не быў надта вясёлым, кампанейскім, бо любіў пабыць сам-насам, падумаць ды памарыць, але цяпер, мусіць, стараўся развесяліць i яго, Мішука, i жонку: яны не вельмі хацелі ехаць з Мінска сюды, у восеньскую халаднаватую Налібацкую пушчу, ды начаваць у лесе. Валя збіралася сёння, у суботу, схадзіць на канцэрт прыезджага, не вельмі таленавітага, але ўсё ж прыезджага i моднага спевака, шкадавала збываць білет, што купілі ёй знаёмыя, а ён, Мішук, i ленаваўся ехаць, не маючы вялікай ахвоты збіраць грыбы, а пасля памагаць старэнькай матцы ix парадкаваць, i не надта хацеў быць у кампаніі чужой — трошкі дзіўнаватай — сям'і. Здзіслаў амаль сілаю вывалак яго з горада, каб i ён з'ездзіў у лес, — каб памог улагодзіць самалюбную, капрызную Валю: усе лічылі, што ён, Мішук, жартаўнік, умее развесяліць самых хмурных людзей, што ён да ўсяго гэтага яшчэ i вельмі хітры, ведае, што сказаць, а пра што лепш i памаўчаць.

Так, канечне, думаў i Здзіслаў: яны зналіся яшчэ са школы. Ведаў i хацеў, каб ён, Мішук, памог яму. Спадзяваўся i, відаць, нават падумаць не мог, што раптам ён не захоча памагаць i не захоча наўмысна: бо яны былі ўжо не толькі даўнія сябры, але i мастакі-супернікі. Наравістая Валя не вельмі супакойвалася ды развясельвалася. За дзень i грыбоў добра назбірала, i расчырванелася на раней белаватым твары ад ветру i ад агню, але не магла дараваць мужу. Таму i цяпер сядзела ля кастра маўклівая. Ca Здзіславам нават не гаварыла, як i не заўважала, што ён усяк хацеў падлагодзіцца.

Здзіслаў, крышку разгублены, што гаворыць, жартуе, а яны маўчаць, не слухаюць яго, дастаў з рэчмяшка загорнуты ў газету вялікі скрутак. Зняў верхнюю газету, разаслаў i, разгарнуўшы іншыя скрутачкі, паклаў на яе булку хлеба, ладны кавалак любовістага сала, салёныя гуркі, пляшку «Белавежскай».

— Зараз слаўна падзедуем, бо на прыродзе i апетыт лепшы! — ужо ў каторы раз пра адно i тое ж гаварыў ён, зноў пацёр рукі, падняўся i дастаў з кішэні штаноў «удалы» складанчык — ім сёння нарэзаў больш двух вёдзер ураджайных сёлета зялёнак, крапягоў, сыраежак ды апенек.

Як убачыў, што ўсе па-ранейшаму маўчаць, як без'языкія, толькі пасміхаюцца з яго гэтай гутаркі ды радасці, пазіраюць на агонь, адышоўся ўлева, у цемень, i — слепаваты, у акулярах, што, можа, прыпацелі, — пачаў абмацваць рукамі тонкія бярэзінкі ды алешынкі. Як было ледзь відаць, знайшоўшы тонкае, як на дубец, дрэўка, нагнуў яго, чыркнуў ножыкам на перагібе, падабраў i падаўся далей, знікаючы ў цемнаце.

Мішук зірнуў на надзьмутую Валю i ў душы ўсміхнуўся: так яму, Здзіславу-шчасліўцу, i трэба! Ён даўно ўжо ўпотай, нават баючыся сам пра гэта думаць, не зусім шчыра ды добра зайздросціў Здзіславу.

Сем гадоў таму яны ў адзін год закончылі мастацкі факультэт тэатральна-мастацкага інстытута, сталі жывапісцамі. Яшчэ студэнтамі малявалі, i іхнія карціны траплялі на выстаўкі. Больш траплялі яго, Мішуковы, карціны. Сам гараджанін, ён ахвотна маляваў горад — заводы, працу рабочых на заводзе, новабудоўлі, — i старыя жывапісцы, крытыкі яго хвалілі, што ён сучасны, прысуджалі на конкурсах прэміі. Студэнтам i нават крышку пазней Здзіслаў быў не надта прыкметны: ён, жыўшы да сямі гадоў у вёсцы i навек, мусіць, не забыўшы ды палюбіўшы яе, маляваў рэчкі, лясы, вясковых людзей, i ўсе — студэнты, выкладчыкі, знатныя майстры — гаварылі, што ён несучасны, старамодны, шмат каго пераймае. Але Здзіслаў цярпліва рабіў сваё, прападаў у роднай вёсцы, накідваў тысячы эцюдаў прыроды, партрэтаў, маляваў карціны — i вось цяпер былыя выкладчыкі, крытыкі хваляць яго, гавораць, што ён i сучасны, i глыбокі. I яго веска «пайшла» па краіне, за мяжою, праславілася — Здзіслава пачалі называць першым сярод маладых жывапісцаў. А да яго, Мішука, як прырасло гэтае другое месца, хоць ён i шмат маляваў, маляваў самыя новыя будоўлі, маладых — стомленых, але вясёлых — рабочых, i ўсё роўна ён быў другі. А сёлета шмат пакутаваў, бо бачыў, што ў жывапіс ідзе шмат таленавітых жывапісцаў i яны хутка, можа, адапхнуць яго. Гэта можна было яшчэ перажыць, выцерпець, узяцца за нешта новае для сябе, але цяжэй, а то i нельга было перамагчы іншае: ён, добра вывучыўшы ўсе Здзіславы карціны, нечакана ўбачыў — у ix ёсць шчырасць, душа, а вось у яго карцінах гэтага няма.

«Вось i рабі што хочаш... — i цяпер падумаў-пагадаў ён. — Здаецца, умею маляваць, але малюю блага. Нікому — а цяпер ужо i мне самому — не падабаюцца мае карціны... А здаецца ж, малюю пра самае-самае сучаснае, пра тое, што ва ўсіх на языку. Але кажуць, што філасофіі, псіхалогіі, душы няма... Можа, з'ездзіць куды i паглядзець што новае? У Сібір ці да маракоў, за мяжу — можа, там знайду i для сябе, i для іншых нешта свежае, глыбокае, калі не магу знайсці яго тут, дома?..»

А са Здзіславам была ў ix яшчэ адна далікатнасць. Валя. Некалі, студэнтамі, яны з Валяю крыху кахаліся. Яна тады гэтаксама вучылася ў тэатральна-мастацкім інстытуце, толькі на акцёрскім факультэце. Пасля, за год да заканчэння інстытута, нечакана выйшла замуж за свайго педагога, вядомага артыста. Але пажыла з ім нядоўга, гады два, разышлася i вось цяпер была са Здзіславам: ён кахаў яе яшчэ са студэнцтва.

Мішук яшчэ не ажаніўся, хоць дзяўчат — добрых, прыгожых — меў шмат. Тыя дзяўчаты павыходзілі замуж, а яму засталіся пажылаватыя равесніцы ці маладзенькія порсткія дзяўчаткі. Праўда, сёлета пазнаёміўся з метадысткай Палаца мастацтваў, студэнткай-завочніцай, пахадзіў крыху, i яна пакрысе даводзіла ўсё да вяселля, з чым ён пачаў ужо маўкліва згаджацца.

Таму сёння i па дарозе, i ўжо тут, у лесе, крышку з пометаю цешыўся: не ва ўсім шанцуе i Здзіславу, зменнае, няўтрымнае часамі гэтае шчасце!

Валя моўчкі пасядзела з хвіліну, пасля чагосьці ўсміхнулася, паднялася i — высакаватая, вельмі стройная ў чорным світэры, увабраным у новыя блакітныя джынсы, прыгожая — роўненька, высока ўздымаючы галаву i крышку какетліва віхляючы клубамі, падалася да машины. Вярнулася адтуль хутка, з транзістарам, з джазавай музыкай. Як падышла, неяк хітра перахапіла яго позірк, насцярожылася, але ўсміхнулася. Такая — нейкая надта дзіўная — яна была заўсёды: за адну хвіліну магла i засмяяцца, ды не абы-як, а проста заліцца смехам, магла жартаваць, кпіць, i тут жа — ні з таго ні з сяго, здаецца, — магла ўзлавацца, надзьмуцца ці заплакаць. Мішук часта быў у Здзіслава, дык бачыў гэта.

«Хоць, можа, — падумаў ён, — усе такія гэтыя артысты, гэты вельмі настраёвы народ, але ўсё ж, можа, i добра, што некалі мы з Валяю не пажаніліся. Змучыла б яна мяне, ды i я так не цярпеў бы, не патураў бы, як церпіць цяпер ды патурае Здзіслаў. Ці спрачаліся б век, ці... Не, няхай лепш яна будзе некаму жонка!..»

— I ў горадзе, i ў лесе сумна без кампаніі, — зноў усміхнулася Валя, перанесла ношку галля, на якім дагэтуль сядзела, бліжэй да яго i села. Зірнула гарэзна — i ён засаромеўся яе. — Табе не надакучыла наша маўчанка, Вовік?

— Вы сямейныя людзі, а я старонні чалавек, не маю права ўмешвацца... — пажартаваў Мішук. — Таму i я маўчу.

— Помсціш? — усміхнулася Валя. Яна i раней мела вельмі дапытлівы розум, магла быць i хітрай, пастарацца так гаварыць, пасміхацца, каб цяжка было некаму зразумець, што яна думае, але магла быць i адкрытай.

— Чаго мне помсціць? — паціснуў ён плячыма. — Яшчэ раз шчыра прызнаюся: не хачу ўмешвацца ў ваша жыццё...

— Ну ладна, Вова, не будземо! — пажартавала яна. — I без лішняй гамонкі мы ўсё ведаем адно пра аднаго... — Валя дастала з задняй кішэні штаноў цыгарэты, патрэсла пачак, i калі з надорванага краёчка паказалася цыгарэціна, падала яму, узяла сама, ткнула яе ў агняную галавешку, закурыла i пусціла вялікі клуб дыму. — Як ведаеш, што мне вельмі цяжка са Здзіславам... Як, можа, i яму са мною... Адно нас ратуе, што мы мала бачымся: ён процьму часу сядзіць у вёсцы, а я шмат бываю на гастролях, жывём кожны сваім...

— Вы абое таленты, людзі мастацтва, абое павінны шмат чым ахвяраваць дзеля яго...

— Талент усё ж ён. Ды магутны талент, — сказала сур'ёзна Валя. — Я не бяздарная, але i не вельмі таленавітая. Але ўцягнулася, не магу без тэатра. I маю такія-сякія поспехі. А са Здзіславам нам цяжка стала, ён сам i далей хоча займацца сваім, а мяне стараецца прывязаць да дому. Проста трызніць, каб я радзіла яму сына... А я не асмельваюся: пайду з тэатра, перастану выходзіць на сцэну, страчу любоў да яе, страчу ўменне... Тады буду любіць дзіця, увесь час думаць пра яго, а цяпер я думаю толькі пра тэатр...

— Якраз яшчэ больш нешта ўведаеш, пабагацееш... — перапыніў яе Мішук. — Побыт больш асэнсуеш...

— Баюся я, Вова, гэтага побыту... — прызналася Валя. — Я ніколі не была i не буду гаспадыняй, добрай жонкай. Я люблю вольнае жыццё... Яму гэта не падабаецца, але ён любіць мяне i ўсё дазваляе... Усё даруе... Бо ён з тых магутных мужчын-пакутнікаў, што здольны дараваць. Ты вось не дараваў бы, не выцерпеў бы ўсіх маіх капрызаў i прыхамацей, а ён церпіць. Таму табе трэба вучыцца ў яго цярплівасці, гэта табе шмат i для творчасці дасць, навучыць нешта глыбей сказаць i ў тваіх трактарных одах... Не фатаграфіі рабіць, а тварыць мастацтва...

«Усе знаўцамі ды крытыкамі сталі, — злосна падумаў Мішук, зноў з самалюбствам думаючы пра свае няўдалыя карціны.

Болей ні Валя, ні ён не паспелі нічога сказаць; з трыма доўгімі дубцамі падышоў Здзіслаў, зірнуў i, як убачыў, што жонка ўжо не маркотная, зарадаваўся, кіўнуў на невялікі з белай рашоткаю транзістар:

— Ну i гэты прагрэс! Нават тут нельга ад яго ўцячы!..

Перанёс да ix сваю ношку галля i прысеў ля ix, радуючыся, што Валя павесялела, зняў акуляры i выцер ix аб світэр. З яго чаравікаў, калашын, што былі блізка ад агню, пачала віцца пара.

Падладзіў агонь, падгарнуў да яго адкочаныя галавешкі — пад імі паспела ўжо нагрэцца ды запарыцца, шэра засушыцца вільготная зямля, — тады выграб з прысаку бульбіну, памацаў пальцамі, зноў падапхнуў да агню.

— Зараз будзе i гатова, — шчасліва прамовіў ён. — А цяпер пячыце сала. Во гэта будзе смак! Куды там да яго вашым улюбёным сардэлкам ды дыетычнай каўбасе!

Адрэзаў ад булкі хлеба ладную лусту, пасля адчыкнуў ражон i падаў Baлi. Тая моўчкі ўзяла i хлеб, i сала, апусціла ражон над самым агнём — i сала адразу ж засквірчэла, пачало рудзець ды чарнець, ліцца тлушчам на агонь, пахнуць, мусіць, на ўвесь лес.

— Падымай вышэй, а то спаліш, пакорміш паветра, — сказаў Здзіслаў, i Валя паслухалася, узняла ражон. — Сабе рэж сам, бо я не ведаю цяперашняга твайго апетыту, — кіўнуў Мішуку, устаў, жмурачыся, зірнуў у кацялок, тыцнуў туды раз-другі нажом, насадзіў на яго грыб, пахукаў i паспрабаваў на смак. Пасля абабраў дзве вялікія бульбіны, пакрышыў ix i ўкінуў у кацялок, нарэзаў дробненька сала i апусціў яго на вечка ад кацялка, паставіў на вуглі — заскварыць булён. Толькі тады пачаў ужо смажыць сала на ражончыку i сабе, раз за разам, як i яны ўсе, тыцкаючы скварку ў хлеб.

Як убачыў, што i Мішук, i Валя спяклі сала, Здзіслаў паклаў на газету свой ражончык, падаў яму пляшку, а сам абчарнелаю галінаю разгарнуў прысак, выкаціў з яго бульбіну.

— Спяклася! — усміхнуўся ён, выграб з прысаку некалькі з прыемным парным пахам бульбін, зморшчыўся ад ix гарачыні, пачаў абіраць, сыплючы сабе на калені чорную сажу. Аскроб — i жоўценькую бульбіну падаў Валі.

Тая спакойна, як усё гэта павінна толькі так i быць, узяла, не ўсміхнулася, не падзякавала. Але, здаецца, i тое, што яна ўзяла, было для Здзіслава вялікім шчасцем.

...Пасля, позняю ўжо ноччу, калi выпілі пляшку i шмат чаго ўсмак з'елі, Мішук i Здзіслаў адышліся ад агню ў глыб лесу.

— Дзякую, браток, — ляпаў яго па плячы Здзіслаў. — Сам не ведаеш, як ты памог мне сёння: бачыў, як Валя развесялілася?! Толькі здаецца, што яна не любіць прыроды, а на самай справе любіць. Дык як можна не любіць гэтай цішыні, гэтага смольнага паху?!

Лес напраўду вельмі чуйна пахнуў вільгаццю, смалою, грыбамі, што ад свежасці аж кружылася галава; паблізу ix, на рыжаватай кары старой хвойкі бліскалі чырвоныя сполахі, i яны, то адціскаючы імжыстую цемру, то адступаючы, свяцілі на ўвесь лес.

— Ды ладна, стары, не перабольшвай маіх заслуг, — адказаў Мішук. Ён зусім не захмялеў, але быў вельмі чуйны да ўсяго — здаецца, кожнаю жылкаю адчуваў i прыгажосць вогнішча сярод ночы, вабнасць гэтых далёкіх чырванаватых сполахаў, мігатлівай у святле агню імжы. У яго душы ўвесь час жыў, непакоіўся мастак, той пакуль што не мог зразумець усяго, што бачылі вочы ды адчувала душа, але трывожыўся, непакоіўся: усё гэта просценькае, звычайнае, як само жыцце, але ва усім гэтым ёсць нешта вечнае, глыбокае, прыгожае!

Мішук стаяў, здзіўляўся.

«Вось Здзіслаў маўчыць, пазіраючы на гэтыя дрэвы, агонь, але ўсё запамінае. I гэтая ноч, гэтае відовішча ўсплыве ў яго памяці некалі пазней, можа, i ў дні тугі, тугі па лесе, вогнішчы, печанай бульбе i смажаным на ражончыку сале — i тады ён намалюе вельмі добра. Ён такі — гэты Здзіслаў».

Мішук зноў адчуў прыгнечанасць перад Здзіславам, нібы ён цяпер стаяў не побач з сябрам-аднагодкам, а з «масцітым» мастаком.

— Цяжка ў нас усё з Валяю, — прызнаўся Здзіслаў. — Абое мы — яна сваё, а я сваё — любім мастацтва, паважаем гэтую любоў, але мы зусім нейкія чужыя. Чужыя як людзі. Можа, i таму... Ну, як табе сказаць? Я табе, брат, веру, таму ўсё скажу: каторы ўжо год жывём разам, a дзіцяці мець не хоча. А я так хачу мець сына. Я хачу быць бацькам, хачу мець гэты клопат...

— Рашайце, стары, гэта ўсё самі, — разумеючы, сказаў Мішук. — Табе вось гэта, а мне, стары, можа, не менш цяжка. У мяне, стары, крызіс. Я стаю на раздарожжы: ці выйду на дарогу, ці буду блытацца i занепаду. Вось пытанне: быць ці не быць?

— Ты, браток, малюеш здорава, тэхніка ў цябе выключная, — прамовіў Здзіслаў, — але ты не ведаеш, што маляваць. Таму шукай нечага, старайся шмат-шмат маляваць. Бываюць жа дзве такія крайнасці: адзін ведае процьму чаго, што гэтага хапіла б на ўсё жыццё дзесяці мастакам, але не ўмее намаляваць, a другі ўмее маляваць, ды не мае гэткага багатага ведання. Вось i ў цябе ёсць такая закавыка... Банальшчыну гавару, але правільна...

— Гэтага я не падыму... — паківаў галавою Мішук, паказваючы на вогнішча. — Тут ужо ты — што рыба ў вадзе... Хоць ты мяне, відаць, недарэмна сюды прывёз...

Здзіслаў усміхнуўся i нічога не адказаў.

2.

Назаўтра, калі Мішук прачнуўся i вылез з машыны (спачатку ён лёг спаць у мяшку на свежым паветры, але пасля, ноччу, змёрз i ўцёк у машыну), Здзіслава не было: паехаў да рэчкі.

He азірнуўся, не бачыў, але чуў, як Валя выйшла з палаткі, з гультаяватай асалодай пацягнулася, а пасля, пазяхаючы i лэпаючы рукою па адкрытым роце, запытала:

— Куды панёсся наш рамантык?

— Па ваду, — не азіраючыся, адказаў Мішук, седзячы на галлі i пазіраючы на агонь. — Будзем зараз мыцца, людзьмі станавіцца.

Валя, як ён добра чуў, крадучыся падышла, нагнулася, прытулілася да яго спіны i абхапіла рукамі, сціснула ix у яго на грудзіне.

— Добрай раніцы табе... — ціха прамовіла, цмокнула яго ў шчаку.

— Добрай раніцы, — буркнуў ён. — Як спала? Сніла сцэну, гледачоў?

— Не, спала як забітая, — адказала яна, цмокнула яго ў вуха, ад чаго ў ім балюча зашчымела, а пасля i залажыла. — I вы, кавалеры, спалі як забітыя. Хоць бы хто з вас пабудзіў...

— Ты пра што гэта? — з жартоўнай строгасцю запытаў Мішук. — Ты, замужняя жанчына?

— Ладна, стары, кінь... — сказала яна, гэтаксама з жартам стукнула яму падагнутымі каленьмі ў спіну. — Хто-хто, а я ведаю цябе, помню... Думаеш, не бачу, што ты ўсё яшчэ любіш мяне? Бачу. Толькі дарэмна злуешся, помсціш: мы можам лёгка вярнуць тое... Ну, чаго маўчыш? Не верыш? — Яна павярнула да сябе яго галаву — i ён, саромеючыся, міргаючы, мусіў зірнуць ёй у прыгожы i пасля сну твар, зноў убачыў у знаёмых вачах знаёмую гарэзнасць, той настрой, што заўсёды бывае ў яе, калі яна хоча кахаць i быць каханай.

Мішук прыплюшчыў вочы, даўся, каб яна пацалавала яго, але сам вельмі з неахвотаю адказаў на яе пацалунак, пасля выцерабіўся з яе ўчэпістых рук.

— Ты чаго? — не пазіраючы на яго, толькі прысеўшы на калені i ўткнуўшыся тварам яму ў грудзіну, спытала яна, нібы разгубілася, нібы засаромелася.

— Не трэба... — адказаў ён. — Зразумей мяне.

— Ну чаму? — прашаптала яна. — Няўжо я памыляюся, няўжо табе ненавісная?

— Не, — сказаў ён. — Ты мне вельмі падабаешся. Ты такая прыгожая, што не можаш не падабацца...

— Дык што замінае нам кахаць адно аднаго?..

— Здзіслаў...— прызнаўся Мішук.— Я зайздрошчу яму, нават парою ненавіджу яго за тое, што ён такі таленавіты, што ён так шмат робіць, так далека мінуў мяне, але я не магу яго абмануць. Яго нельга абманваць.

— Я паважаю яго як мастака, як чалавека, але не люблю... — прызналася яму i Валя. — Ды, відаць, цябе аднаго толькі i любіла... Але... Ды што гаварыць, як я не зберагла гэта каханне, на што яго... Вось цяпер i выходзіць: у цябе крызіс, я не кахаю Здзіслава, Здзіслаў пакутуе...

— Я сёлета ажанюся, — адказаў Мішук, — i ў мяне будзе сям'я. А з крызісам... Паглядзім... Не такі ўжо я няздара...

Мішук, чуючы, што Валя ці не плача, зірнуў долу i ўбачыў недалёка ля сябе на зямлі жоўты бярозавы ліст, што нейкім цудам заляцеў сюды, у хваёвы лес, пакрыўся за ноч сцюдзёнаю расою. Як прыгледзеўся, дык здзівіўся: спачатку здавалася, што гэтая золкая раса была сіваватая ад холаду, але на самай справе буйная кропля, што сабралася пасярэдзіне ліста, у ямачцы, была вельмі чыстая ды празрыстая.

1977

Калі мяне зняволілі другі раз, пад канец саракавых гадоў, дык ужо не ашаломлівалі i не ламалі, як раней, у сярэдзіне трыццатых: не глумілі ў камеры, не мардавалі на допытах, не судзілі i не кідалі па пересылках. Нават «шчыра», верачы ў сваю дабрачыннасць, «суцешылі»: паверце, мы не ведаем за вамі ніякай віны, але ёсць загад з Масквы выслаць усіх, хто «праходзіў па пяцьдзесят восьмым», дык вось i выдаляюць, адрываючы ад працы i сем'яў.

Мяне заперлі ў вагон-заку на Далёкі Усход. Узялі ў гарадку К. на ўлік i, паколькі я ў свой час скончыў педфак, адправілі ў райана — няхай яны ўладкоўваюць цябе на работу па тваёй прафесіі. У райана ўжо мелі варункі з высыльнымі настаўнікамі, выкладчыкамі вучылішчаў, тэхнікумаў i інстытутаў, «з адукаваным, але ненадзейным кантынгентам»; зразумела, у школах у гарадку вакансій для нас не было, ix пазаймалі ўжо свае, мясцовыя, многія з ix былі жонкі ўплывовых раённых службоўцаў i гарнізонных афіцэраў; мне знайшлі месца моваведа ў адной з самых далёкіх ад раёна школ (мы, беларусы, паколькі ў нас даволі цесна размясціліся гарады, аблепленыя вёскамі, па-свойму разумеем «далёка ад горада», гэта значыць маем на ўвазе самае вялікае кіламетраў пяцьдзесят, там жа, у Сібіры, зусім іншыя прасторы i падлікі. Я, да слова, трапіў у глухамань за трыста вёрст). Туды я дабіраўся на самалёціку, на грузавіку, ішоў пехатою, пад'язджаў на санях, прытульваўся ў гасцініцы альбо прасіўся нанач у чужых людзей, аддзячваючы чымсьці простым са свайго сціплага скарбу ці абыходзячыся шчырым «Дзякуй» (усюды ёсць людзі, якія адразу ж пагоняць прэч непажаданага госця, але ўсюды трапляюцца i тыя, хто не можа быць безуважны, абыякавы да турбот i няшчасця пакутных), — адным словам, лезучы па снезе i змагаючыся з завірухай, распытваючы, дзе той пасёлак Жамчужны, я крочыў, поўз і, нарэшце мінуўшы сотні вёрст прыгожых, але на той час чужых i ненавісных мне бела-зялёных таежных краявідаў, дацягнуўся туды, дзе жылі паляўнічыя, лесарубы, золаташукальнікі, былыя зэкі i вольныя, за якім яшчэ далей быў вялікі лагер. Вось тут альбо ў іншай сібірскай мясціне прадпісана было жыць мне аж да свайго скону. Для мяне, улюбёнага ў рускую літаратуру, заўсёды было велічнае слова «Расія», магічнае — «Сібір», але цяпер яны былі для мяне нялюбыя, бо супраць майго i свайго жадання глыталі мяне, засмоктвалі ў свой страўнік, зусім не зважаючы, што ў мяне ёсць родны i любімы кут, свая мова, праца, каханая жонка, якая павінна неўзабаве нарадзіць.

У школе мяне, высыльнага, сустрэлі не з абдымкамі, але досыць спакойна, далі амаль стаўку выкладчыка рускай мовы i літаратуры, а таксама некалькі гадзін працы, паколькі я даволі добра навучыўся ўжо абыходзіцца з пілкаю i рознымі гэблікамі. Цяпер разам ca мной у школе было трое мужчын — адзін з ix быў дырэктар, малады яшчэ чалавек, франтавік, ён без вышэйшай адукацыі, толькі з пасведчаннем выпускніка курсаў настаўніка пачатковых класаў выкладаў гісторыю, другі быў завуч, фізік, пажылы ўжо, кульгавы i падслепаваты, спакобны i памяркоўны чалавек. Астатнімі настаўнікамі былі жанчыны розных узростаў. З інстытуцкімі дыпломамі былі толькі двое: завуч i я. Жыць мяне прыладзілі да старой адзінокай кабеціны Аграфены ў яшчэ старэйшую, аселую i скасабочаную хатку.

Сумуючы i маркоцячыся, пачаў, аднак, я шчыра «сеяць разумнае, вечнае i добрае». Мне далі некалькі дзён, каб я пазнаёміўся з дзецьмі, а пасля пачалі правяраць маю работу: спачатку са мной на ўрок прыйшоў завуч, а пасля — дырэктар. Завуч сказаў мне: «У меня к вам претензий нет. Чувствуется: вы — профессионал», дырэктар таксама задаволіўся, але дадаў: «Мое критическое замечание следующее: необходимо никогда не упускать из виду воспитательного момента, подчеркивать любовь нашего народа к товарищу Сталину, к партии». Хоць мой урок быў па літаратурным творы мінулага стагоддзя, прышпільваць да яго партыю, тым больш Сталіна, было недарэчы, але я не заспрачаўся, спакойна ўсё паслухаў i сказаў: «Спасибо». Дзеці-вучні, убачыўшы, як выкладаю, паводжуся, хутка пераадолелі насцярогу да мяне, былі пачцівыя, a настаўніцы, пачуўшы, што мяне хваляць, пачалі ў вольныя часіны, у «фортачкі», прасіцца пабыць на маім уроку i, не палічыце за пахвальбу, за многае былі ў захапленні; з маёй гаспадыняй, хоць яна была маці герояў грамадзянскай вайны, а я, што ні кажы, «вораг народа», мы пасябравалі ўжо праз некалькі дзён. Карацей, даволі хутка я набыў у пасёлку добрую рэпутацыю: «Этот учитель-белорус — серьезный и культурный человек», да мяне ўсе звярталіся толькі па імені i па бацьку, a калі я пачаў складаць некаторым малапісьменным людзям розныя заявы, прашэнні, а то i проста лісты іхнім сынам туды, «у Расію», памагаць выпускнікам i нашым настаўніцам, некаторыя з якіх не былі нават на курсах, паступаць у інстытуты, аўтарытэт мой яшчэ ўзрос. «Жаль, Иванович, что ты пораженный в правах, иначе мы бы выбрали тебя нашим депутатом. Даже в Москву».

Каб не даваць волі смутку, маркоце i болю, я намагаўся ні хвіліны не сядзець без работы: у школе не толькі даваў урокі, але па сваёй ахвоце сталярнічаў з дзецьмі ў школьнай майстэрні, ладзіў розныя гурткі, літаратурна-музычныя вечары (крыху рыпаў на баяне), а на кватэры, калі спраўляў настаўніцкія клопаты, майстраваў для Аграфены зэдлікі i ўслончыкі, этажэрку для кніг, драўляную выразную канапку, падрамантаваў печ, а пасля ўзяўся рабіць новыя вокны i дзверы.

— У вас разумная галава i залатыя рукі, Іванавіч, — бывала, захаплялася гаспадыня, калі я з усмешкай прасіў агледзедь тую ці іншую рэч. — Нашы маладыя незамужнія жанчыны пачалі сохнуць па вас...

Чуючы гэта, я змаўкаў i зацінаўся: зусім нядаўна даляцела сюды да мяне звестка, што няма ўжо ні маёй Клавы, ні нашага з ёю дзіцяці, што каханне маё зноў абарвалася на самым пачатку i мне не суджана лёсам зведаць як след яго сілу i моц, быць па-сапраўднаму абласканым жанчынаю, жонкай i маці маіх дзяцей, напоўніць сваю душу глыбокім i добрым пачуццём, па якім сумую, але якое ніяк не магу набыць у свае сталыя ўжо гады.

У нядзелю, калі не працаваў, я ці гадзінамі ляжаў i, заплюшчыўшы вочы, думаў пра сваё такое няўдалае жыццё, ці выходзіў за пасёлак, паглыбляўся ў тайгу, запыняўся каля старога магутнага дрэва, слухаў, як непарушна стаіць лес — агромністы, велічны, спакойны, а то нават глухі да тваіх думак, да твайго болю (невыпадкова ёсць у тайзе станцыі з такімі красамоўнымі назвамі, як «Погорюй» або «Покукуй»), адчайваўся, на нейкі час траціў розум, развагу, знібеў душою, нібы сам станавіўся нейкім дрэвам, а пасля, адчуўшы, што тайга велізарная, але кожнае дрэвіна пяе ёй сваю песню, вяртаўся ў пасёлак з яснай думкай: «Трэба жыць!»

— Вы яшчэ малады, Іванавіч, дык вам трэба жаніцца,— як я цяпер разумею, спрабавала вярнуць мяне да звычайнага жыцця Аграфена.— Не хочаце браць простую жанчыну — бярыце якую настаўніцу.

— Я не магу, пакуль не пройдзе гадавіна жалобы, нават думаць пра гэта, — адказаў я ёй шчыра (з іншымі я ніякай гамонкі пра сябе i сваё не вёў). — У нас такі звычай, баба Аграфена.

— I ў нас такі, Іванавіч, але не ўсе шануюць яго. Надта цяпер, пасля вайны.

— Але я не магу парушыць яго. Мая Клава была неабыякавая мне.

— Помніце, шануйце ў памяці i ў душы, але не глуміце сябе жалобаю. Я некалі, калі прапаў на вайне з немцам мой гаспадар, калі потым, у грамадзянскую, склалі галовы мае сыны, магла яшчэ выйсці замуж, а можа, нават і нарадзіць. Але зажурбоцілася, панікла, падумаць нават пра гэта не магла. Дык вось адна век свой дажываю.

Не скажу, пасялковыя жанчыны — удовы, адзінокія маці, незамужнія, настаўніцы таксама — адразу ж уважылі мяне, пачалі прыкідваць, каго я магу ўзяць альбо хто можа пайсці за мяне, але, учуўшы пра мае сямейнае гора i ўбачыўшы, як перажываю, нібы далі мне час, каб папакутаваць i зноў акрыяць, спачуваючы хто добрым словам, хто спагадным позіркам. I, канечне ж, жылі сваім жыццём, якое бярэ сваё: той-сёй, каго раіла Аграфена мне браць за жонку, выходзіў замуж за іншага альбо заводзіў мужчыну, той-сёй траціў маладосць, здароўе i сілу ў працы, у сумным пасялковым побыце альбо ў выпіўках. Прызнаюся, я доўгі час здзіўляўся вельмі, што тады, пасля вайны, пачалі часцей выпіваць — i франтавікі, i жанчыны. Як бачыў, збіраліся ў кампаніі, весяліліся, а пасля плакалі i па тых родных ці блізкіх, хто загінуў, i пa сваім, як гаварылі, скалечаным жыцці. Нэндза, пакуты, боль, радасць, слёзы — усё гэта крочыла побач, разам, кладучы свой адбітак i на старэйшых, i на маладзейшых, i на тых, хто нараджаўся. Праўда, была адна рэч, што суцешвала, спрыяла валачы цяжар, турботы i беднасць, а таксама ўстойваць перад сваёй доляю: гэта — вера ў тое, што калі нават такое, як вайну, выцерпелі, выжылі, дык хутка, вось-вось зажывём усе багата i шчасліва, як паказваюць у кіно, а гэта значыць так, як ужо недзе жывуць людзі...

Вось так я і пражыў свой сумны ды жалобны год у тым далёкім ад свету Жамчужным, усё больш звыкаючыся з думкай: высылка твая, браце, пажыццёвая, не быць табе ўжо ніколі сярод сваіх людзей, гаварыць i пісаць на роднай мове (на ёй ты можаш толькі моўчкі думаць альбо калі-нікалі спяваць), жыві так, як жывуць тут усе, i вечны спачын твой будзе тут, дзе здаўна ляжаць у сырой зямлі сотні, тысячы самага рознага прыезджага люду, у тым ліку i такіх выгнаннікаў, як я...

...Зноў вось зіма — з працяжным далёкім стогнам i блізкім не то злосным, не то адчайным выццём; завіруха; як відаць праз шкло, снег па вокны; скупа свеціць лямпа, крыху пагойдваецца, i ад гэтага гайдання трымцяць сполахі па хаце; накінуўшы на плечы паліто, я сяджу за сваім пісьмовым сталом, чытаю познія дзённікі Талстога i міжволі адчуваю самыя розныя пачуцці. Я разумею клопаты i пакуты старога сямейнага чалавека, насуперак якому робяць тое-сёе жонка i дзеці, я разумею думкі вялікага мысліцеля i пісьменніка пра светастварэнне i пра лад (альбо нялад) у ім; у яго жорсткіх, часамі крышку какетлівых ацэнках як чалавеку i творцу сабе, у яго безапеляцыйных словах пра іншых людзей i літаратараў бачу я, грэшны, работу вулкана думкі i душы, i гэты вулкан выштурхоўвае ўсё, што бурліць i бурліць... Аўтар, здаецца, стаміўся ад побыту i ладу, ад думак i пачуццяў, ад сваіх супярэчнасцей, але ўва мне, чытаючы ўсё гэта, паволі з разуменнем расце нязгода: дзякуйце Богу, Леў Мікалаевіч, што вам не заміналі жыць у палацы, прапаведаваць Расіі i ўсяму свету, нават спрабаваць зладзіць свае вучэнне i рэлігію, сваё ўладкаванне дзяржавы, вучыць цара, як трэба кіраваць, i пісаць супраць яго. Вы маглі колькі хочаш не згаджацца з іншымі, сумнявацца, у цішыні i цяпле кабінета ды за каваю наракаць: «Все больше и больше почти физически страдаю от неравенства: богатства, излишеств нашей жизни среди нищеты; и не могу уменьшить этого неравенства. В этом тайный трагизм моей жизни», але вас не хапалі сярод ночы, не шпурлялі вобзем i не тушылі аб вашую галаву цыгарэціну, не даводзілі да звяроты i пагібелі ў лагерах... Дык чый большы трагізм? I за што?

Я не магу не думаць пра іншае, пра што баліць душа. Я — канечне, усяго толькі з вышэйшаю адукацыяй, інтэлігент у першым пакаленні, па-ранейшаму паэт-пачатковец (хоць за апошнія больш чым дзесяць гадоў мог мець ужо не адну кніжку), але з беларускай літаратуры яшчэ да мяне вырвалі сапраўдных прафесіяналаў i майстроў — Гарэцкага, Дубоўку, Зарэцкага, Галавача, Жылку... Што будзе з ёю, калі ўжо няма Купалы i Чорнага, калі, як чуў, усё радзей i радзей гучыць беларуская мова, калі ўсе, хто на ёй размаўляе шчыра, у любы час могуць быць залічаныя нацыяналістамі i трапіць сюды?

Нечакана я спахопліваюся, нават аж уздрыгваю: пра што я думаю? Каго асуджаю? Ды пра гэта нават не пагаворыш шчыра са сваім земляком: колькі нават з нас, зняволеных, верыць: гэта я зняволены выпадкова, па памылцы, а вось ты, пэўне ж, у чымсьці вінаваты! Колькі, пачуўшы, што ты «кідаеш цень на родную ўладу», нашкрэбае на цябе «туды, куды трэба»! Я, сялянскі сын, разумеў, што трэба спасваць азіміну ды тое-сёе праполваць, але ніяк не мог уцяміць: чаму нас, ахвяр, столькі шмат i чаму, як пырскаў мне са слінай мой першы следчы, «мы дурняў не бяром, мы бяром самых разумных i адукаваных»? Чаму мы, такія, небяснечныя свайму народу?

Паверце, i тады, у канцы саракавых гадоў, думаў пра гэта, але не мог сам адказаць сабе. Што ж, многія вяскоўцы, вучоныя, сябры па вучобе i па паэзіі не жадалі калгасаў, ix, можа, трэба было адпіхнуць, каб не заміналі, што ж, такія, як я, селі з-за «ворагаў» — такіх, як Зіноўеў, Каменеў, Ягода, Яжоў ды Бухарын. Сталін, можа, i не ведаў, што яны робяць. Але чаму нас садзяць, высылаюць цяпер? Колькі яшчэ будуць знявольваць? За кожнае неасцярожнае слова? А то проста так — па чыёйсьці волі?

Я ўжо не чытаў, нават не па-сапраўднаму думаў, а патануў у безнадзейнай развазе, калі ты, просты смяротны, не можаш патлумачыць, чаму i дзеля чаго робіцца столькі зла «ў імя народа», «у імя светлай будучыні», чаму якраз цябе бяруць за ахвяру?! Бездань пакуты i болю проста душыла мяне: у бядзе i горы ты адзін. Сам-насам з няшчасцем, сваім лёсам, а то i са смерцю...

Зусім нечакана ў шуме завірухі чую ледзь выразныя жаночыя галасы, смех. Што гэта? Ява? Альбо тчэцца нейкі ўспамін пра нейкі самотны зімовы вечар з маёй вясковай маладосці? Можа, пра валачобніцтва ці пра забаву-гулянку, вяселле на маёй радзіме?

Не, гэта — тут: чуваць стук у дзверы.

— Іванавіч, — падае голас з печы Аграфена, — старая, кепска чую, дык не разбяруся: гэта мяцеліца шалее альбо нехта просіцца да нас у хату?

Я апамятаўся, падымаюся і, вяртаючыся ў думках да рэалій майго побыту, іду да дзвярэй. Выходжу ў прыбудоўку i, адкінуўшы крук, не столькі адчыняю, колькі пхну ад сябе ў гурбе ўваходныя дзверы — з двара ўвальваюцца жанчыны. Па постацях, па тым, як яны крэкчуць, пасміхоўваюцца, уцякаюць ад холаду, пазнаю: ix ажно трое. Нашы настаўніцы.

— Мы да цябе, Іванавіч, — чую знаёмы голас. — Пусціш на агеньчык?

— Заходзьце, — запрашаю, зачыняю за імі дзверы, адчуваючы ажыўленне ад першага на маю кватэру такога шматлікага прыходу жанчын-настаўніц.

Тыя заходзяць, вітаюцца з гаспадыняй — яна, у валенках, у доўгай цёмнай спадніцы, у кофце i ў цёплай хустцы, худая i дробная, трошкі падобная на казачную Бабу Ягу, вызірае з-пад занавескі, адказвае на прывітанне i назірае, як жанчыны скідаюць цёплыя, загорнутыя вакол шыі хусткі, верхнюю вопратку i паўстаюць у валенках, сукенках зграбнымі маладзіцамі: бялявая, лялечна прыгожая паўнагрудая Наталля-хімічка (гэта яна запытала пра дазвол зайсці), высакаватая i танклявая, з хлапчукоўскай прычоскаю Вера-матэматычка i мая калега-мовавед Аглая — сярэдняга росту, круглатварая i поўненькая жанчынка са смуткам у чарнявых вачах. Ім ад дваццаці да дваццаці пяці гадоў, яны нашмат маладзейшыя за мяне.

З ix найбольш смела, a часамі i гулліва-задзірыста паводзіцца са мной Наталля — яна жыла ў горадзе, была замужам, развялася, a калі завяла раман з жанатым інструктарам райкома партыі i пра гэта ўведалі ад жонкі нявернага мужа, яе саслалі сюды. Была замужам i Аглая (ёй, як i Наталлі, пад дваццаць пяць гадоў), але яе муж загінуў сам i загубіў дзіця, яна, гэтая Аглая, бывае i вясёлая, i сумная, увогуле спагадная жанчына. Самая маладая, сарамлівая i непрыгожая Вера — яна, як кажуць, яшчэ нават не цалавалася з хлопцам.

Уваліўшыся, настаўніцы прынеслі ў хатку водар ветру i снегу, марозу, абаяльнасць жаночай маладосці, позіркаў i ўсмешак — той дух, якога тут яшчэ не было за маёй памяццю, які не можа не ўзрушваць i не хваляваць.

— Не супраць, гаспадынька, што ўкуліліся да вас? — пытае ў Аграфены бойкая Наталля.

— Чаго ж мне, сударынька, быць супраць? — усміхаецца амаль бяззубая кабеціна, але яе зморшчаны, непрывабны стары твар дабрэе, — Заходзьце, сядайце. Нам з Іванавічам весялей будзе. А то ён вочы слепіць над кніжкаю, а я дзяўбу носам альбо свае сумныя думы думаю.

— Бабуль, а вы хітрая! — жартоўна ківае белым прыгожым пальцам Наталля.

— Якая ж мая хітрасць, сударынька?

— I самі не выходзіце на сяло, i Іванавіча не пускаеце...

— Дык, па-вашаму, каля сябе трымаю?

— Каля сябе.

— Такога чалавека, сударынька, не грэх i не аддаць абы-каму.

— Бабуль, прызнавайцеся: прыварожваеце да сябе? — пакеплівае Наталля, i я заўважаю, што нашы госці пагулялі крыху ўжо недзе, бо паволі пачынаюць молада налівацца чырванцом, сарамліва ўсміхацца. — Усе ж ведаюць: Іванавіч закаханы толькі ў вас!

Аграфена ўсё разумее, смяецца разам з усімі i нават жартуе:

— Хоць вы ўсе маладыя i прыгожыя, але, бачыце, зачаравала.

— Мусім, бабуль, патрывожыць вас, разбіць вам сэрца, — не адступае Наталля. — Не аддадзім, забяром ад вас кавалера. Хоць адной з нас, але дастанецца нам.

— Бярыце-бярыце, сударыні мае, — цешыцца Аграфена. — Хопіць яму бабылём быць, казкі мае старэчыя слухаць ды памяццю жыць. Малады яшчэ, можа ашчаслівіць каго i сам шчаслівым быць.

— Залатыя словы, бабуль, — кажа Наталля, пасля з павешанага мной у парозе свайго кажушка дастае i падае мне зялёную армейскую фляжку, у якой штосьці булькае, бляшанку тушонкі i паўбохана хлеба (канечне ж, падарунак вайсковага старшыні, з якім у яе «шуры-муры»). — Падавайце, Іванавіч, посуд. Думаю, будзе не лішне выпіць па кроплі за наша бліжэйшае знаёмства. Мы ўсё ж маладыя людзі. I ўсе несямейныя, — хораша ўсміхаецца, нават зусім без збянтэжання прытульваецца, абдаючы пахам прыемных духоў, — закаханыя ў вас.

Яна, здаецца, гуллівая ад прыроды, ад неўтаймоўных энергіі i эмоцый (можа кожнаму, нават самаму стойкаму i халоднаму, закружыць галаву i не проста завабіць, але i раз'юшыць), але са мной яе гуллівасць мае свае межы: ведаючы маё сямейнае гора, яна, Наталля, умее падахвоціць, разлучыць з кепскім настроем далікатным жартам i прыязнай усмешкаю, схаванай, але ўласцівай ёй жаночай дабрынёю. «Харошая яна жанчынка, — аднойчы не ўтрываў i сказаў мне сам-насам наш малагаваркі завуч, — ды толькі вось тое ў яе жулік... Калі хочаш зведаць жаночыя чары, жар кахання, дык толькі зірні на яе: яна ўсё адразу ж адчуе, дасць табе ласку i яе ад цябе запатрабуе... Ты, Іванавіч, не чырваней, павер мне, старому воўку: здаровы мужчына не павінен доўга быць без жанчыны...»

Я, адказваючы Наталлі прыязнай усмешкаю, адчыніў бляшанку, падаў шклянкі i кубак вады, а Вера i Аглая пачалі наразаць хлеб i намазваць яго тушонкай. Першая луста — Аграфене, яна бярэ яе ад Аглаі i шчыра дзякуе.

— Вы, Іванавіч, наш рыцар, дык налівайце, — калі мы абселі стол, кажа Наталля i падае мне фляжку. Як я i чакаў, там спірт. Наліваю ўсім патроху, a ў сваю шклянку дадаю i вады. У след за мной разбаўляюць пітво Аглая i Вера.

— Сапраўдныя мужчыны, Іванавіч, любяць натуральнае, пякучае, — усміхаецца Наталля, як бачыў я ўжо колькі разоў, добра ўмеючы піць спірт.

— Я тут не зусім сапраўдны, — адказваю, адчуваючы, што мне паступова лягчэе на душы, я радуюся, што ў мяне сёння госці i якраз жанчыны, што адна з ix, Наталля, смелая, вядзе рэй, a іншыя дзве трошкі бянтэжацца перада мной за свой нечаканы візіт.

— Тост скажу я, калегі, — зноў бярэ ўсё ў свае рукі Наталля i хітравата пазірае на мяне. — А тост мой кароценькі: «За жыццё!»

Я ўсё разумею, удзячны, што мае калегі помняць, што мінулася мая жалоба i я магу крыху падвесяліцца, шчыра дакранаюся да шклянак, што трымаюць жанчыны, i першы выпіваю ўсё. Гэта вельмі здзіўляе ўсіх: ого, наш Іванавіч можа i чарку ўзяць!

Толькі мы пачалі закусваць, як у дзверы зноў пачуўся стук, a неўзабаве сюды сам укуліўся чалавек — наш дырэктар. Невысокі, у валенках, у вайсковым галіфэ i бушлаце, худатвары, з вузкім носам i тонкімі нервовымі вуснамі. Не скажаш, што дурны альбо непуцёвы, але няпросты: цвярозым быў асцярожны, хітры, каб, мабыць, не рабіць промахаў перад завучам i мною ды i іншымі, а вось п'яным мяняўся, ліпнуў сляпіцаю, спрачаўся, папракаў i лез на ражон.

— За бяседай — i без мяне!— жартоўна падакараў цяпер. Значыць, яшчэ не шмат кульнуў, на той мяжы, калi з аднаго стану выйшаў, a ў другі яшчэ не трапіў. — I ў каго! У Іванавіча!

— Аднак нюх у цябе слаўны, Трыфанавіч! — пахітала галавой Наталля. — Добра ўзяў наш след!

— Я як начальнік павінен ведаць, як жывуць мае падначаленыя! — Той зняў вушанку, паказаў віхрастую русявую чупрыну, расшпіліў бушлат, пад якім паказалася паношаная «сталінка» з каляровым радочкам ордэнаў i медалёў. — Вось уведаў: Іванавіч прымае жанчын! Адразу па некалькі!

З дырэктарам пачалася ўжо лішняя выпіўка, i рэй ужо захапіў ён i чым больш касеў ды «плыў», тым болей вёрз абы-што. Урэшце ён усё ж здолеў агледзець, што яго не столькі шчыра слухаюць, колькі не замінаюць балабоніць, перасыпаць сваю звягню не столькі досціпамі, колькі непрыстойнымі жартамі i анекдотамі, лічачы, што гэтым ён «просты», «свой» з намі, падначаленымі (тады і пазней я сустракаў нават сярод высокага начальства самых звычайных «простых» i «сваіх» мацюжнікаў); Наталля неўпрыкмет перакрыўляла яго; маладзенькая Вера гарэла ад чырвані; Аглая, бачачы, як зямляк сам выяўляе дурноту, апусціла сарамяжліва галаву.

— Што ты такая сумная, падруга? — паклаў Трыфанавіч руку на Аглаін плячук.

— Штосьці ты, Трыфанавіч, як мы заўважаем, не абыякавы да нашай Аглаі! — пацвелілася Наталля. — Прызнайся: найперш з-за яе i сюды зайшоў?

— Як я магу быць абыякавы, калі я з яе Колем змалку сябраваў, разам пайшоў на фронт i столькі быў пад варожым агнём!

Наталля гаварыла праўду: Трыфанавіч заўсёды ва ўсім апекаваў Аглаю, быў да яе шаўковым i п'яны, але гэтая яго апека не зусім падабалася той: здаецца, Аглая асцерагалася ўсякіх размоў i рэўнасці сяброўкі, Трыфанавічавай жонкі.

— Але ты пазіраеш на яе не зусім па-сяброўску. Абдымаеш i распранаеш вачыма!

— Перастань, Наташа, — папрасіла яе Аглая. — Такія жарты недарэчы.

— Цыц! — падтакнуў Трыфанавіч, грукнуў па стале кулаком, сцяў тонкія вусны, што яны ажно пасінелі. — Не смей сказаць на яе ні аднаго дрэннага слова!

— Я жартую, Трыфанавіч, — прыхінулася да яго лісой Наталля. — Мы ж маладыя людзі, хіба не можам расслабіцца, павесяліцца?

Я некалькі разоў за гэты час трапляў тут на розныя гулянкі i амаль заўсёды пасля ix засмучаўся: эх мы, браткі-славяне, канечне, трэба сабрацца, пасядзець разам, выпіць, пагаманіць i паспяваць, даць адпачынак альбо ўзлёт душы, але не можам, не ўмеем мы гэта рабіць! Мы не ўтрымаемся, каб не нажлукціцца, не пасварыцца, не натаўчы адно аднаго, а то i яшчэ горш — усадзіць каму ў запале нож, а пасля пайсці ў турму... Бач, нават тут, у настаўніцкай кампаніі, не прыстойная бяседа, а сарамоцце.

Трыфанавіч, хоць п'яны, не зусім задаволіўся ад Наталлінай ліслівасці, перавёў позірк i крыўдліва загугнявіў:

— A Іванавіч мяне не паважае...

— Не, — абачліва забегла наперад Наталля. — Паважае.

— Не,— нават яе, красуню, адпіхнуў Трыфанавіч.— Ён глядзіць на мяне звысоку, лічыць: я — ерундовы настаўнік i дырэктар, яму не раўня.

— Іванавіч, вы ж так не думаеце? — па-змоўніцку падміргнула мне Наталля, каб я не пачынаў спрэчку.

Я не збіраўся падкідаць дровы ў агонь, дык змаўчаў.

— Мы аказалі яму давер, а ён, бачыце, з амбіцыяй i апломбам! Мы п'ем, а ён амаль не п'е! Не ўважае, не хоча апусціцца да нас! Ён жа — з Еўропы, а мы — Сібір, Азія!

— Я ўдзячны вам усім, што вы згадзіліся ўзяць мяне ў вашу школу, — падаў голас я. — Ніякіх сваіх ацэнак нікому не даю, бо сам павінен працай i паводзінамі заслужыць добрую ацэнку. Амбіцый i апломбу, здаецца, не маю. Іншая справа, што i ў мяне ёсць свой характар, сваё, адметнае ад вашага становішча...

— Чуеш, Трыфанавіч? — тушыла дзёрзкасць i задзірлівасць у дырэктаравай душы Наталля. — Мы цябе не толькі паважаем, мы цябе любім, бацька наш дарагі!

— Наш бацька — таварыш Сталін, — той, як я ўжо заўважаў, які б ні быў надзюдзюканы, мог верзці абышто, самае брыдкае плюгаўства, але ніколі не траціў палітычнай асцярогі. Вось i цяпер не толькі ажывіўся, але вырачыў вочы i затрос у паветры кулаком. — Смерць імперыялізму!

Само па сабе зразумела, я не мог пагаварыць з гэтым Трыфанавічам шчыра. Зрэшты, як i з іншымі франтавікамі, якія, падвыпіўшы, хацелі «сказаць мне праўду». Быў я не той суразмоўнік, якому трэба было гаварыць пра тое, што на душы, дык я не хацеў, каб ім дасталося з-за мяне. Хоць, скажу шчыра, многім франтавікам i партызанам, найперш простаму люду, не вельмі зайздрошчу: многія з ix дачасна дайшлі ад ран i кантузій альбо звекавалі свой век у брудных гумовых ботах, фуфайках ды з віламі, a многія, кінуўшыся жыць пасля вайны, верачы, што для ix, пакутнікаў i герояў, іхніх дзяцейхутка наступіць рай на зямлі, але не змогшы дачакацца, каб ix хоць палічылі за людзей, а не за гужсілу, пазней зняверыліся, залівалі розум, душу гарэлкай... Толькі жменька ўдачлівых партызан i франтавікоў, якая трапіла ў навуку, у культуру, на пасады, не толькі пажыла, але i пажыравала, зубамі i нагамі трымаючыся за партыю i лад, што ўзняслі ix за верную службу з гразі ў князі... Яны i цяпер, маючы добрыя пенсіі, лечачы нават самую маленечкую больку ў спецпаліклініках i бальніцах, ходзячы альбо нават беручы дома далікатэсы ca спецмагазінаў, наганяючы альбо скідаючы тлушчык на спецдачах ці ў спецсанаторыях, дык вось яны як лічылі, так i лічаць: усё былое — слаўнае, яны — святыя, за народ, зусім не чырванеючы, што простаму люду няма доступу туды, дзе займелі месца яны, a такія, як мы, па-ранейшаму для ix — ворагі, якіх толькі яны, на жаль, не дадушылі...

Ды я забег наперад. Тады, у канцы саракавых, такія, як Трыфанавіч, мелі ўсю ўладу над такімі, як я, хоць самі былі амаль няпраўныя перад тымі, хто сядзеў на вышэйшым, чым іхняе, крэсле.

— Іванавіч, у нас не адбылася адна размова, дзеля якой, уласна, мы сюды i прыйшлі, — таямніча шапнула мне на адыход чырвоненькая, пыхкая ад маладосці, здароўя i жаноцкай шчодрасці Наталля i, як кінулася мне ў вочы, на гэтыя яе прытульванне i шэпт вельмі насцярожана стрэльнула позіркам Аглая. — Але пагаворым пра гэта заўтра. У школе.

Назаўтра я першы запытаў пра тое, пра што хацелі пасакрэтнічаць са мной жанчыны, i Наталля сказала мне зусім простае:

— Вы, Іванавіч, як педагог ачаравалі нашую Аглаю. Яна марыць выкладаць мову i літаратуру гэтак, як i вы. Адпаведна, хоча паступіць у інстытут. Дык ці згодны вы, Іванавіч, быць яе рэпетытарам?

— Я не супраць, — адказаў я Аглаі, якая была побач. Яна чамусьці густа пачырванела.

— Вось i добра, — усцешылася за тую Наталля. — Ідзе вясна, адклад не ідзе на лад, дык варта пачаць ужо вучобу. Лепш за ўсё, як я думаю, Іванавічу даваць урокі на сваёй кватэры, дзе ціха i спакойна. Канечне, могуць быць суды-перасуды, але зважаць на ix не трэба.

— Іванавіч, гэта Наталля настойвае, каб займацца ў вас, — зірнула на мяне са збянтэжаннем i мальбой Аглая. — Вы, калі жадаеце мне памагчы, можаце прыходзіць да нас.

— У вас дзеці не дадуць вам як след займацца, — сказала Наталля, i ў вачах яе заскакалі гарэзныя чорцікі. — Я вось не супраць прыходзіць да Іванавіча, але, на жаль, думаю паступаць не на філалагічны, а на хімічны факультэт. Дый мой старшына раўнаваць будзе.

Карацей, мы началi вучобу; тыдзень-другі Аглая прыходзіла да мяне вечарамі з Верай, але потым тая перастала суправаджаць яе. Мы з Аглаяй пасябравалі. А то i больш. Калі яна прапускала вечар-другі, я адчуваў трывогу i занепакоенасць, не мог за што-небудзь узяцца i не знаходзіў спакою.

«Мабыць, захварэла наша вучаніца», — гаварыла мая гаспадыня, здаецца, таксама ўжо сумуючы па ветлівай i прыязнай госці, а заадно, мабыць, добра адчуваючы мой неспакой.

...Завірухі, адвыўшы i нагнаўшы снегу, зімовай задумнасці, збеглі ў тундру; пачалі ўсталёўвацца ясныя i сонечныя дні, спакойныя, але з моцным марозам i срэбным холадам ночы.

Аграфена, начапіўшы на нос акуляры, сядзіць на печы i вяжа, здаецца, зусім не зважаючы на ціхі гоман у хаце, а мы з Аглаяй прымасціліся за сталом i робім сваё: я дыктую ёй абзацы з кнігі, яна піша, а пасля мы разам разбіраем усё i тлумачым, чаму тут трэба якраз такія знакІ прыпынку, чаму «не» альбо «в» з некаторымі словамі пішуцца разам ці асобна.

У нейкі час я адчуваю: Аглая няўважлівая: яна нібы слухае, але ці адказвае мне не зусім дарэчы, ці ўвогуле маўчыць. Я падымаю вочы ад кнігі, гляджу на Аглаю — на гладка зачасаныя i сабраныя за патыліцай у «куклу» i прышпіленыя паўкруглым грэбенем чарнявыя валасы, на адкрыты высокі лоб, на гладкую, яшчэ з крэмавым загарам шыю, на паўнаватыя свежыя шчокі, на стройныя плечы i заўважаю тое, чаго раней не бачыў: на яе лобе, у куточках вачэй разгладзіліся, зніклі маршчыны, з вачэй сплыў смутак, на паўнаватых вуснах блукае штосьці па-жаночаму няўлоўнае, але добрае, а пад цеснаватай сукенкаю хораша кругляцца грудзі. Адным словам, бачу новую Аглаю — маладую i здаровую, акрыялую пасля вялікай бяды i прагную да жыцця, а можа, i да кахання... Цяпер вось яна не спахопліваецца, не рдзее, як яшчэ нядаўна, не адводзіць вочы, глыбей пазірае, нібы спрабуючы зазірнуць мне ў душу, — я не вытрымліваю, зноў апускаю галаву, адчуваючы, што нешта зрушваецца калі не ў свеце, дык між намі. Нейкі імпульс, што пранізвае душу, пачынае хваляваць, а то нават i трывожыць.

— Іванавіч, — падае ціхі голас Аглая, — адкуль вы столькі ўсяго ведаеце?

— Я ж не толькі скончыў універсітэт, але нашмат старэйшы за вас, — адказаў ёй таксама ціха. — Але вы здольная вучаніца, хутка будзеце ведаць усяго не менш за мяне.

— Іванавіч, раскажыце пра сябе.

Я нейкі час маўчу, не магу падняць вочы, а пасля пытаю:

— Што вы хочаце ведаць? За што мяне судзілі, а цяпер выслалі сюды?

— Не толькі пра гэта.

— А яшчэ пра што?

— Пра вашыя юныя гады, пра жонку, па якой вы столькі верна насілі жалобу.

— Я магу расказаць пра сябе маладога, але прадбачу: расчарую вас.

— Чаму?

— Цяпер вы ўяўляеце мяне з нейкім арэолам таямнічасці i нават пакутнасці. Мой расказ разбурыць яго, гэты арэол. Вы ўбачыце мяне звычайным i простым чалавекам, праўда, з нялёгкім лёсам.

— Дык раскажыце мне пра сябе.

Я не адчуў у яе голасе нездаровай альбо наўмыснай цікаўнасці, адчуў шчырасць, дык, як i некалі Клаве, я паволі распавёў Аглаі пра сваю вёску, бацькоў, пра сваё маленства, пра вучобу ва універсітэце, пра Істу (праўда, цяпер ужо амаль без абурэння гаварыў пра цешчу за тое, што спачатку не хацела мець мяне за зяця, а пасля не аддала мне майго сына), пра свой першы арышт i лагеры, пра вяртанне на волю адразу пасля вайны i пра ўспышку кахання да Клавы, якая, будучы, як кажуць, простай жанчынай, адчула маю душу i аддала мне сваю.

— Божа!— пачуўшы маю адысею, захітала галавой Аглая. — I вы лічыце сябе звычайным i простым! I вы падымаеце пакуты Дастаеўскага i яго герояў! Вы ж — большы гаротнік: вінаваты без віны!

— Я не адзін такі, Аглая. Нас, такіх, шмат.

— Цяпер, калі вы шчыра расказалі пра сябе, я разумею: сапраўды, у нас такіх, як вы, шмат, — скрушліва прамовіла яна. — Дагэтуль многіх з вас я, дурніца, шчыра лічыла «ворагамі народа». Як i гаварылі ды пісалі ў газетах.

— Аглая, мілая, — я падняў галаву i зірнуў у яе павільгатнелыя ад спагады i перажытага болю вочы. — Вы папрасілі — я даверліва расказаў пра сябе. Але не для таго, каб тут, тым болей па-за гэтым домам гаварыць пра гэта i рабіць высновы.

— Вы не верыце мне? — запытала яна з болем.

— Баюся. За сябе i за вас. Думаць, разважаць пра ўсё гэта вельмі небяспечна.

— Дык што — трэба замест галавы мець гарбуз?

— Я ж не маню: за неасцярожнае слова я адседзеў, змарнаваў больш дзесяці сваіх лепшых гадоў. А вось цяпер мяне кінулі сюды з-за перасцярогі. Мабыць, каб адфільтраваць нас ад франтавікоў i партызан. Яны не скажуць усёй праўды, але нашай не павінна быць ні кроплі... Мы, мусіць, ужо спісаныя...

— Што вы кажаце, Іванавіч? — не згадзілася Аглая. — Як можна спісваць такія светлыя розумы, як у вас?

— Я — звычайны, Аглая. Але для некага небяспечны...

— Няпраўда. Звычайная — я. Вы — асоба, — яна абхапіла рукой маё запясце i сціснула яго. — Вы не хочаце заўважаць: у вас закаханыя калегі-жанчыны... I ведаеце, хто першы захапіўся вамі?

— Скажу шчыра: я не думаў пра гэта, — адказаў я i адчуў, што не так i не тое гавару: Аглая заводзіць гэтую гутарку не зусім выпадкова.

— Вы заглыбіліся ў сваё гора i не хочаце заўважаць, што жыццё не спыняецца, a ідзе... Ды хіба мне вам пра гэта казаць? Вы самі добра гаварылі пра гэта на прыкладзе Андрэя Валконскага з «Вайны i міру», калі той бачыў адзін i той жа спачатку сухі, непрывабны, а пазней зялёны ды велічны дуб... Дык вось вы, Іванавіч, адразу ж спадабаліся нашай Наталлі. Але яна пашкадавала вас: «На жаль, я не магу быць добрай жонкай, рана-позна захаплюся іншым. Дык не хачу прыбліжаць, а пасля кідаць, глыбока раніць такога высакароднага чалавека». Чуеце?

Я адразу адчуў пэўную гульню, i па ёй мне трэба было трошкі гулліва запытаць: «А хто яшчэ, апроч Наталлі, захапляўся альбо захапляецца мною?» Але мае сталыя ўжо гады, пакуты i боль не падштурхнулі да гэтага.

— Адхіліліся мы з вамі ўбок,— сказаў я.— Давайце займацца далей.

Аглая адразу ж адпусціла мае запясце, густа пачырванела, нібы яе залавілі на якойсьці правіннасці, i зусім нечакана пачала складваць у свой рыдыкюль сшыткі. Колькі я ні затрымліваў, гаворачы, што сёння мы працавалі менш, чым калі, але яна не паслухала, пайшла, на хаду развітаўшыся з гаспадыняй, i на тэты раз не дазволіла, каб я правёў яе нават за вароты.

Застаўшыся без Аглаі, я адразу ж адчуў, што нібы раздвойваюся: не мог фрывольнічаць, дазваляць сабе абы-што з нашмат маладзейшаю жанчынай, але быў i не зусім тактоўны ды гібкі, а то i пакрыўдзіў яе. Але як павінен быў я паводзіцца іначай? Завесці гаману пра яе i сябе? Але дзеля чаго? Пазаляцацца?

— Я не слухала, пра што вы бубнілі, — падала голас з печы Аграфена, бачачы, што я хаджу туды-сюды па пакоі. — Але ці не пасварыліся вы?

— Чаму вы так думаеце, цётка? — запытаў я.

— Вельмі ж рана i шпарка яна сёння выскачыла адгэтуль, а вы не выйшлі яе праводзіць.

— Яна заспяшалася па сваіх клопатах, — схлусіў я.

— Хіба так.

Я сеў, паспрабаваў далей чытаць дзённікі Талстога, але, выбіўшыся з раўнавагі, не запамінаў таго, што бачыў вачыма. Мабыць, Аглая мела рацыю: жыццё мацней класікі i асабістага, няўхільна кліча i вабіць. Але куды i да чаго? Па-другое, чым так незадаволілася Аглая? Ажно здзівіўся: бач, гэтая маладзічка з іменем гераінь Дастаеўскага i ў школе, i тут нібы глядзіць мне ў рот, захапляецца, але ўсё ж з характарам! Няўжо яна закахалася ў мяне? У абяздоленага i старэйшага? Ці толькі захапілася?

— Не пашанцавала ёй у жыцці, — быццам адчуваючы мае думкі, прамовіла Аграфена, — але яна добрая. Выбачайце мне, старой i дурной, але... Ці не гаварыць, Іванавіч?

— Гаварыце, калі ласка, — адгукнуўся я.

— Здаецца мне, каб вы яе ўзялі, дык яна пайшла б за вас. Каб вы бачылі, як яна хораша на вас пазірае, калі вы апусціце вочы на кніжку...

— Стары я для яе, цётка, — усміхаюся.

— От скажаце! Які вы яшчэ стары!

«Дык што? Гэтая вучоба толькі дзеля прыліку? Яна пачала ўжо злавацца, што я сляпы i глухі? Няўжо здольная ў свае маладыя гады пры такой жаночай красе злучыць са мной лёс i падзяліць, узяць на сябе мае нягоды? »

Я гляджу, узіраюся на бела-жоўтую кветку на шпалерах i адчуваю: як ні ныраў у свае пакуты, адгароджваўся ад жыцця, ад жанчын, уцех i радасці i як ні збіраўся дажываць толькі памяццю, але вось вынырваю на паверхню, узбуджаюся i хвалююся тым, што ёсць у жыцці. Адчуваю: прызнавайся сабе альбо не прызнавайся, але гэтая Аглая табе не абыякавая, табе хораша, калі ты яе бачыш i гаворыш з ёю, яна цябе вабіць як жанчына, i ты ўжо не раз жадаў яе прытуліць i пацалаваць. У цябе большае ўжо да яе пачуццё, чым схільнасць, сяброўства ды сімпатыя. Дык што — гэта каханне? Але ж я кахаў ужо Істу, Клаву. I не абы-як, а шчыра, глыбока, здавалася, на ўсё жыццё. Ці яно, гэтае каханне, неабдымнае i невычарпальнае?

Назаўтра ў школе Аглая (у яе вачах зноў ажыў смутак) намагалася не сустрэцца са мной, мітусліва забягала i тут жа зноў выбягала з настаўніцкай, увечар не прыйшла на вучобу. Гэтак доўжылася, мабыць, з тыдзень. Я засмуціўся, але не асмеліўся першы загаварыць, зацяўся. Хоць быў двойчы жанаты, але слаба разбіраўся ў жаночых норавах: i з Істай, i з Клавай жыў разам менш года, калі мы яшчэ былі не столькі муж i жонка, а маладыя Ён i Яна (праўда, з Клавай я, сталы ўжо чалавек, неяк адразу адчуў сябе мужам i гаспадаром, але зусім ненадоўга), дык многага не змог пазнаць у жыцці i ў жанчыне, што звычайна пазнаецца тады, калі з'ясі разам пуд солі. Дык i з-за гэтага не зусім разумеў учынак Аглаі, а таксама не ўяўляў яе новых паводзін, калі я паспрабую тое-сёе запытаць i пры гэтым, можа, загаварыць няўдала.

Першы крок насустрач зрабіла Аглая.

— Іванавіч, — аднаго дня, калі мы засталіся ў настаўніцкай толькі ўдваіх, яна, апранутая ўжо ў паліто, прыхілілася да вушака, — выбачайце.

— За што? — запытаў я, хоць, здаецца, зразумеў усё, што цяпер у яе маладой душы.

— За тое, што я дурная...

Я збянтэжыўся, як хлапчаня. Ад яе перажыванняў, ад таго, што не я, мужчына, першы ступіў, паспрабаваў пераступіць цераз непаразуменне.

— Ніякай вашай віны перада мной няма, Аглая» — апусціў галаву я. — Дык i не дакарайце сябе ні за нішто. Прыходзьце, будзем дзяўбці граніт навукі далей.

— Прыйду, — усміхнулася, пажвавела, залілася здаровым чырванцом.

Сапраўды, зноў начала заяўляцца вечарамі, i мы нібы зусім спакойна пачалі карпець над кнігамі ды сшыткамі далей. Чаму — «нібы снакойна»? Мы пазіралі адно на аднаго, гаварылі, быццам сябры, але пад гэтым сяброўствам было ўжо i іншае — штосьці змоўніцкае, тайнае наша, адно, пра што ведалі толькі яна i я. I хоць я яе праводзіў, ціснуў на развітанне руку, але гэты поціск, ціхае i пяшчотнае «Да пабачэння» поўнілі сэрца ўсведамленнем хуткага большага i еднаснага. Мы не гаварылі, але адчувалі: сам лёс зводзіць i збліжае нас.

Так вось цягнулася да Восьмага сакавіка. Вечарам гэтага святочнага дня — пасля прамовы дырэктара i канцэрта для вучняў i насельнікаў пасёлка — мы настаўніцкім гуртам засталіся ў школе i наладзілі банкецік з гулянкаю. Нам іграў на баяне вайсковы старшына — каханак нашай Наталлі i наш «карміцель».

Калі пачаставаліся i пачалі танцаваць, дык наш дырэктар (а ён зноў джыгнуў болей за ўсіх) пачаў прыставаць да Аглаі. То ўсаджваўся побач з ёю i вёрз-вёрз пра сябе i яе былога мужа, пра іхнія франтавыя перыпетыі, а то, як усе бачылі, пажадна нашэптваў ёй на вуха i заманьваў у настаўніцкую.

— Іванавіч, — не раз i не два штурхала мяне локцем Наталля, — ратуй Аглаю. Хіба не бачыш яго юру?

Я ўсё бачыў. Як i тое, што Аглая не гарэзнічае i не сваволіць. Наталля ж, думаючы, што я не ўсё разумею, калі такі спакойны, улучыўшы момант, зашаптала мне:

— Глядзі, не страць сваё шчасце! Аглая цябе любіць!

Мала гэтага, дык Наталля намагалася яшчэ зусім спаіць Трыфанавіча, затрымаць каля сябе, каб з Аглаяй мог патанцаваць я; той куляў чарку за чаркай, касеў, але з мяне вока не спускаў. Нават больш — пачаў задзірацца, a ўрэшце схапіў мяне за кашулю на грудзіне.

— Ты што сабе дазваляеш, «герой»? — вытарашчыў ён чырвоныя вочы, а ягоныя тонкія нос i вусны яшчэ болей патанелі ад злосці.

— Што я дазваляю забароненае? — як мага спакойна запытаў я (пасля мне сказалі, што я ў гэтую хвіліну збялеў).

— Ты нахабна прыстаеш да жонкі майго друга, франтавіка!

— Я яе не крыўджу, — я спрабаваў адарваць ад сваёй грудзіны ягоныя рукі. — А вы, калі ласка, вядзіце сябе прыстойна!

— Ты, хітрая i двудушная контра, будзеш яшчэ вучыць мяне?!

Спачатку ўсе анямелі, пазіралі на нас, а пасля кінуліся раздымаць — Трыфанавіч забушаваў, адпіхваў настаўніц, але тыя абляпілі яго i абсадзілі на крэсла.

— Мікалай, — падышла да яго i сцята прамовіла бледная Аглая, — сёння скажу перад усімі: запыні свой кантроль, свае дамаганні да мяне!

— Які «кантроль», якія «дамаганні»! — узвіўся той. — Я абараняю гонар свайго друга-франтавіка!

— Я сама абараню яго i свой гонар. Калі б ён жыў, была б яго вернай жонкаю, — дадала Аглая са слязьмі. — Але яго няма i не будзе ніколі. Дык не глумі мне душу, не выношвай свае непрыстойныя намеры. Каханкай я не буду. Нікому. Я хачу быць жонкай i маці. Жонкай — таму, каго я пакахаю, хто мяне пакахае.

— Дык ты гатова памяняць героя вайны на «ворага народа»? — упершыню, адчуваючы крах сваіх надзей, напаў-раніў яе той.

— Кажу, я сама буду рашаць свой лёс.

— Эх, сволач! — Трыфанавіч падскочыў, вырваўся з жаночых рук, падбег, мігам сцягнуў са стала абрус з рэшткамі пітва i ежы, строс усё гэта на падлогу i зларадна-пераможна заззяў: — Наце! Мае вам!

Нейкую хвіліну ўсе анямела маўчалі.

— Дурань, самы неабчасаны пень, — ціха прамовіла Аглая. — Табе месца не ў школе, а самае вялікае — конюхам на канюшні. — Пасля да настаўніц: — Збярыце ўсё, навядзіце лад, дзяўчаты. — А затым да мяне: — Хадзем, Іванавіч. Не перажывайце. Гэты хамут унізіў не вас, a ўнізіўся сам. Паказаў: яму далека да вас.

Трыфанавіч нібы астудзіўся, абмяк — апусціў долу абрус, адышоў i, адвярнуўшыся ад усіх, спрабаваў закурыць; жанчыны пачалі прыбіраць.

— Не перажывайце, Іванавіч, — ужо на двары, трымаючыся за маю руку, зноў папрасіла Аглая. — Гарэлка зацьміла яго невялікі розум, абудзіла зайздрасць, злосць, нянавісць да вас. І не толькі таму, што вы — добры настаўнік.

Я змаўчаў.

— Вы мяне разумееце, Іванавіч?

— Разумею, Аглая.

— Што вы разумееце? — запытала ўжо крыху гулліва.

— Усё.

— Скажыце, пра што вы думаеце.

— Ён, мабыць, кахае вас.

— Вы так лічыце сур'ёзна?

— Адкажу пытаннем на пытанне: хіба ён не ўмее, не можа кахаць?

— У яго ёсць жонка, дзеці, дык вось няхай ix кахае i любіць.

— Бывае, Аглая, i жанатыя ды сямейныя ўпершыню адчуваюць каханне.

— Ці не апраўдваеце вы яго, Іванавіч? — здзівілася Аглая.

— Не, не апраўдваю. Я гавару тое, пра што думаю.

— I што вы яшчэ думаеце пра яго? Да слова, пра ягоную зайздрасць, злосць i нянавісць да вас?

— Ён раўнуе.

— Чаму? Хіба ў нас з вамі каханне?

Яна запытала нібы з гуллівасцю, але голас яе заўважна затрымцеў, а крок змяніўся. Мы пры срэбным святле i холадзе начнога неба падышлі да развілкі дарогі: мне было направа, ёй — налева. Мы прыпыніліся каля тоўстага камля высокага i чорна-матавага дрэва.

— Вы зноў маўчыцё ў важны момант, Іванавіч... — прашаптала Аглая i злёгку даверліва прытулілася. — Скажыце мне праўду. Пра тое, што ў вас на душы, што вы можаце сказаць толькі мне...

— Скажу шчыра, Аглая: я не ведаю, што сказаць... — прызнаўся я. — Дакладней, ведаю, магу сказаць, але... не ведаю...

— Іванавіч, у вас светлы i ясны розум, дык не туманьце, калі ласка, — папрасіла Аглая. — Вы можаце стрымлівацца, трымаць сябе ў руках у школе, я гэта разумею, але са мной будзьце шчырыя.

«Яна мяне кахае, я не абдзелены жыццём, — маланкай мільгнула ў маёй галаве. — Але яна яшчэ маладая, добра не разумее, чым можа заплаціць за гэтае каханне да мяне, чалавека такого цяжкага лёсу...»

— Не замыкайцеся, Іванавіч. Давайце пагаворым шчыра. Мы, думаю, зразумеем адно аднаго.

— Аглая, мне трэба гаварыць пра мае думкі i пачуцці...

Яна, як адчуў, устрапянулася, але не адхілілася, нават паклала галаву мне на грудзіну, казычучы цёплай хусткай мой падбародак, закруціла на маім паношаным паліто гузік.

— Я зусім не падабаюся вам?

Мне ўжо не было выйсця, трэба было гаварыць праўду i разам з ёю ныраць у новы вір, што зноў трапіўся мне на жыццёвай сцяжыне.

— Не, Аглая. Наадварот, думы i пачуцці мае пра вас i да вас самыя лепшыя. Толькі я ix баюся.

— Чаму?

Я ўздыхнуў. Цяжка.

— Гаварыце, Іванавіч. Усё. Як ёсць. Мы ж не юнакі, каб не ўмець сказаць i не ўмець паслухаць пра самае, можа, цудоўнае i запаветнае на свеце.

— Дык сёння мы павінны рашыць: або — або?

— Або — або! — Яна зразумела тое, пра што думаў я.

Я ўзяў яе за плечукі, стуліў:

— Аглая, мілая мая сібірачка, адна з лепшых жанчын на свеце, я насуперак сам сабе кахаю цябе. Люблю ўсёй душой, усёй сваёй любоўю.

Яна падняла галаву, зірнула на мяне, i я нават цяпер, уночы, убачыў, як ззяюць яе вочы:

— I я, Іванавіч, кахаю вас. Бадай, упершыню ў сваім жыцці гэтак захоплена i моцна. Чуеце, мой мілы i дарагі маўчун?

— Чую, але...

— Ну, што яшчэ за «але»?

— Я, Аглая, ніколі не кідаўся, не кідаюся i не буду кідацца такімі словамі. Калі гавару ix, дык толькі ад сэрца, ад душы...

— Дык чаму ўсё ж «але»? — ціха запытала яна, не зводзячы з мяне захопленага позірку.

— Ды не маю я права гаварыць такое, бянтэжыць вас: не маю права на ваша пачуццё.

— Па-мойму, Іванавіч, права на сваё i нейчае пачуццё мае кожны. Нават закаранелы злачынец.

— Я — іншае, — стаяў я на сваім. Як разумееце, не гуляў, не какетнічаў, a думаў i гаварыў ужо стала, як кажуць, з вялікай адказнасцю.

— Чаму вы — «іншае»? Вы не верыце, што мы, сібірскія мядзведзі, здольныя на вялікае пачуццё, на каханне?

— Не, Аглая. Вы — людзі як людзі, a ў чымсьці нават, можа, лепшыя за нас, з мацерыка. Я хачу сказаць іншае. Пра сябе.

— Скажыце, можа, i я, ваша вучаніца, крыху вам памагу.

— Вы ж чулі: я, як i кожны, амаль змалку марыў пра добрую i прыгожую дзяўчыну-прынцэсу, пра высакароднае каханне. Я хацеў кахаць, быць любімым, хацеў быць верным мужам i шчаслівым бацькам. Я сустрэў Істу. Пакахаў яе за чыстую душу, за светлыя думкі, за летуценнасць i пяшчоту. Але... Пазней, болей дзесяці гадоў паблукаўшы па пакутах, мае сцяжыны прывялі да Клавы. Я i яе пакахаў. За шчырасць, за дабрыню, за жаноцкасць i за жаданне жыць па-зямному паўнакроўна. Але... Бачыце, да мяне літаральна прыліплі гэтыя клятыя «але». Я міжволі прыношу сваім каханым не толькі бяду, але смерць...

— Вы найперш сябе лічыце вінаватым за гэта?

— Не найперш, але доля віны ёсць i мая. Без мяне, можа, Іста i Клава не толькі жылі б, але былі шчаслівыя.

— Нейкая доля праўды альбо ісціны ў вашых словах ёсць, але толькі доля, Іванавіч. Астатняе — іншае. Нейкае нешчаслівае супадзенне.

— Але мне, Аглая, ад гэтага не лягчэй. Я не магу забыць, што не ўбярог любімых жанчын. Я не магу не думаць пра тое, што i цяпер не здолею як след абараніць, шанаваць любімую жанчыну: не ўладаю сваім лёсам, сваім кожным днём...

— I што вы думаеце рабіць? Збіраецеся заглушыць сваё пачуццё, каханне i адмовіцца ад пачуцця, кахання любімай жанчыны? Рашылі скарыцца свайму лёсу альбо року?

— Я ж казаў, Аглая: я разгубіўся, не ведаю, што i як рабіць.

— Але вы ўжо не можаце думаць, дбаць толькі пра сябе, — прамовіла Аглая.— Вы павінны ўжо клапаціцца i пра мяне: вы міжволі змусілі закахацца ў вас. Я ўжо не ўяўляю без вас свайго жыцця, сваёй новай сям'і.

— Але...

— Я гатова выцерпець з вамі ўсе выпрабаванні, нягоды.

— Але ж нас могуць у любую хвіліну разлучыць. Я — зусім ненадзейны жаніх, муж: кажу ж, не належу сам сабе, a ў руках нават сляпога выпадку.

— Я ведаю гэта, але мне нават папакутаваць за вас — вялікі гонар.

— Аглая, — усміхнуўся я, прытуліў да сябе бліжэй, — гэта гаворыце не вы, a прамаўляе гераіня Дастаеўскага.

— Гэта прамаўляю я!

— Значыць, гэта словы вашай маладосці, нейкага рамантычнага ўяўлення.

— Гаварыце што хочаце, але нідзе не дзенецеся, будзеце спрыяць, каб я мела Сям'ю, была Жанчынай, Жонкай i Маці, — сказала i для пераканання пастукала кулачком мне па грудзіне. — Я недзе чытала: мы, людзі, павінны клапаціцца нават пра звяркоў, якіх прыручылі. Не гнаць прэч, адпіхаць, а дбаць пра ix. А я, Іванавіч, не толькі звярок, а закаханая ў вас адзінокая, як вы кажаце, маладзіца, якая хоча быць шчаслівай i ашчаслівіць любімага чалавека...

Яна наблізілася, дакранулася вуснамі да маіх; паколькі я стрымліваўся, не адказваў схільнасцю на яе схільнасць, яна пакратала, пашоргала вуснамі аб мае, пасля раскрыла ix, i мы ўпершыню адчулі сябе адданымі адно аднаму мужчынам i жанчынаю. Па меры таго як пацалунак наш зацягваўся, нас пачало пранізваць слодычнае цяпло i трымценне.

— Вядзі мяне...— пасля, калі адарваліся адно ад аднаго i пераводзілі дых, прашаптала ўзгарачэлая Аглая, пераходзячы ўжо на «ты».

— Куды? — з жартам i ўсцешана запытаў я.

— Туды, куды вядуць любімую. Да сябе.

...Назаўтра мы прачнуліся амаль разам на досвітку, прытуленыя адно да аднаго, цёплыя; я, супакоены, здаецца, дужы i ўпэўнены ў сабе чалавек, з уцехай, што была ў кожнай жылцы, пачуў прыемны водар блізкіх валасоў, маладога жаночага цела, якое было ўжо маім. Ужо не саромеючыся паказаць, якія ў яе шыя, плечы ды грудзі, Аглая прыпаднялася, паўлегла мне на плячук, i я нават у паўзмроку ўгледзеў: на мяне скіраваны не круглаваты твар, аслонены распушчанымі валасамі, а натхнёны, адухоўлены лік.

— Дзень добры, муж мой!

— Дзень добры, жонка! — шчасліва адказаў я. Не магу гаварыць за ўсіх мужчын, што яны адчуваюць пасля першай адной ночы з каханаю жанчынай, але я, спакутаваны, адзінокі, адчуваў невыказную радасць, што душа адагрэтая вось гэтай прыгожай, маладой i страснай асобаю, i цяпер яна, твая душа, нібы разліваецца шырокай i паўнаводнай ракою — ракою дабрыні i надзеі на шчасце.

— Як спаў, муж мой?

— Вельмі моцна.

— I я, бадай, упершыню за гэты год спала як забітая.

Нашы рукі спляліся, i мы замёрлі ў доўгім слодычным пацалунку, што адразу ж змусіў часцей, чым звычайна, біцца сэрца, успламяніў кроў i поклічна зблізіў нас.

— Муж мой! Муж мой! Муж мой! — чуў i не чуў я шчаслівы шэпт, радаваўся i цешыўся, не помнячы ўжо ні пра ніякія беды i няшчасце, бо спяваў гімн жыццю i каханню.

Гімн наш закончваецца на велічнай i адухоўленай ноце, мы, мусіць, доўгі час усё яшчэ адчуваем штосьці нашмат большае, чым уцеху i насалоду, непераможныя «блаженство и истому», тайна i чароўнасць якіх у тым, што яны даюцца як вялікі дар i кожны раз нібы на ўсю глыбіню i моц, але ўсё па-новаму.

— Каб ты ведаў, як мне легка, — шэпча пасля Аглая. — I на целе, i ў душы.

— I мне, — адказваю. — Здаецца, я яшчэ зусім малады.

— Малады, муж мой.

— Мы павінны чым хутчэй запісацца, Аглая. Баюся цябе страціць.

— Не страціш, бо я ўжо толькі твая. Пайду за табой на край свету. A запісацца можам хоць сёння. Сакратар сельсавета — мая сяброўка, дык яна ўсё зробіць так, як я папрашу. Я табе скажу яшчэ больш. Я не буду раўнаваць да тых, хто кахаў цябе i каго кахаў ты. Няхай памяць твая пра ix будзе свяшчэнная. Калі цешча аддасць табе сына, дык я прыму яго як свайго.

— Дзякуй, залатая мая, — яе гэтыя словы цешылі мяне не менш, чым наша блізкасць.

— Давай жыць толькі так — з верай, павагай, любоўю адно да аднаго, разам пераносіць усе няшчасці, злыбеды, навалы i ліхія часіны!

— Давай! Я прысвячаю табе сваё жыццё.

— А я — табе.

— Дык нас тады нішто не сагне i не зломіць!

— Нішто!

Пазней, калі мы падняліся, апрануліся i выйшлі з-за шырмы, не магла не адбыцца наша сустрэча з Аграфенай. Канечне ж, нам з Аглаяй было крыху сорамна перад ёю, старой цнатлівай жанчынаю. Тая, ясна, чуючы i бачачы, што я ноччу вярнуўся i лёг спаць не адзін, таксама сумелася, але, угледзеўшы Аглаю, здаецца, супакоілася.

— Цётачка, — абняла яе, нізкую i гарбаватую, за плечы стройная i жыццярадасная Аглая, — выбачайце нам, грэшнікам. Адбіла я ад вас вашага кватаранта, бо люблю яго, хачу мець за мужа.

— Адбівай сабе на здароўе, мілая мая, — усміхнулася Аграфена. — Сыходзьцеся, жывіце сабе на радасць. Абое ж маладыя, харошыя.

— A калі я перайду сюды жыць? Прымеце?

— Пераходзь, мілая мая. Месца хопіць i табе.

— Дзякуй, цётачка.

— Загінулі мае сыночкі яшчэ ў грамадзянскую, дык не зрабілі мяне бабуляю, — усхліпнула старая, — дык я хоць вамі ды вашымі дзеткамі пацешуся. Я глядзела на вас i думала сабе: калі гэтак люба пазіраеце адно на аднаго, вуркуеце, як галубы, дык быць не можа, прыліпнеце, сыдзецеся. Ажно па-мойму i выйшла.

— Па-вашаму, цётачка, — зацалавала яе ў шчаку радасная Аглая. — I заадно — па-нашаму.

— Пражылі мы з Алесем разам амаль сорак гадоў, ён не дацягнуў да свайго сямідзесяціпяцігоддзя ўсяго некалькі месяцаў.

Я, сусед, не буду прыхарошваць ні яго, зямнога мужчыну i паэта, ні сябе, зямную жанчыну i былую настаўніцу, але скажу, паверце, ад усёй душы: было ў нас шмат клопатаў i турбот, усякага ліха, часамі былі ў нас непаразуменні i спрэчкі (кожны ж са сваім характарам), але я маю поўнае права сказаць: мы змацавалі з Алесем трывалую сям'ю, нарадзілі здаровых i разумных двух сыноў, дачку, не толькі далі ім кавалак хлеба, апратку, але вывучылі, паспрыялі кожнаму мець дыплом, выйсці ў людзі. Нашы дзеці абсямеіліся з іншымі добрымі людзьмі, падарылі нам здаровых i разумных унукаў, — адным словам, я, лічу, пазнала з Алесем сапраўднае шчасце.

Алесь — не ведаю, ці гаварыў вам пра гэта — меўся напісаць раман i назваць яго «Тры любімыя жонкі» з трох частак — «Іста», «Клава» i «Аглая». Калі быў маладзейшы, яшчэ здаровы, асцерагаўся брацца за гэта: у тыя гады i не надрукаваў бы такі твор, i пісаць было небяспечна — маглі б забраць не толькі рукапіс, але i яго самога, ткнуць у псіхлячэбніцу. Калі пачалася перабудова, калі зноў, але больш ужо адкрыта, пачалі гаварыць пра Сталіна i лагеры, ён загарэўся, засеў i пачаў пісаць дзень i ноч. «Аглаечка, — гаварыў мне, — каб ты ведала, як я, вяртаючыся памяццю ў трыццатыя гады, памаладзеў душой, як мне хораша, смутна i балюча, як мне хочацца расказаць, расказаць, расказаць пра тое, што столькі насіў у душы, як мне лёгка i, здаецца, добра пішацца! Я напішу лепшы свой твор, i ён зойме належнае месца ў беларускай літаратуры». Але гэты ўсплёск быў зусім кароткі i раптоўна абарваўся назаўсёды разам з Алесевым жыццём...

(Аглая, седзячы на лаўцы каля майго дачнага доміка, расказвае гэта мне i маёй жончы i плача.)

— A пачалі мы з ім разам жыць у маёй сібірскай вёсцы ў чужой хатцы: ён — спакутаваны, абяздолены, навек адарваны ад сваёй радзімы, пад наглядам, я — таксама не зусім шчаслівая. Hi ў яго, выгнанніка, ні ў мяне, са шматлюднай сям'і, амаль ніякага скарбу. Дзякуй Богу, была толькі маладосць, было здароўе, жаданне працаваць i бьщь назаўсёды толькі разам, была вялікая вера i надзея, што пазней будзем жыць лепш.

Веска, настаўнікі ўхвалілі наш шлюб, толькі наш дырэктар школы, як мы яго называлі, Трыфанавіч, аж ускіпеў, калі я перайшла з чамаданчыкам на кватэру Алеся, сабраў настаўніцкі сход, каб «асудзіць антымаральныя паводзіны некаторых членаў педкалектыву». Можа, i дасталося б нам, каб не Алесева абачлівасць: ён настаяў, каб распісацца, i мы ўпотай распісаліся ў сельсавеце. На сходзе мы крыху вычакалі, паслухалі, хто што пра нас скажа, а пасля я паказала свой пашпарт з сямейным штампам, а Алесь — даведку. Трыфанавіч проста звар'яцеў ад гэтага; пазней пачаў грубіць усім, напівацца да таго, што валяўся пад платамі (ён, мабыць, кахаў мяне, але неяк дзіка: не хацеў разлучацца са сваёй сям'ёю i ў той жа час жадаў трымаць мяне паблізу i каб я не выходзіла за нікога замуж). У рэшце рэшт чуткі пра паводзіны Трыфанавіча дайшлі да райана. Яго знялі з дырэктарскай пасады, перавялі ў радавыя настаўнікі, а пазней зусім звольнілі са школы, i ён колькі гадоў працаваў на лесапільні. Дырэктарам школы паставілі нашага завуча, а завучам — Алеся.

Маючы залатыя рукі майстра, Алесь хутка з хаткі Аграфены зрабіў церам-церамок: памяняў ніжнія вянцы, вокны, падлогу, ашаляваў i прыбудаваў новы трысценак, падняў i мудрагеліста заламаў страху, каб на другім паверсе быў яшчэ адзін пакой, перабудаваў печ i сам зляпіў новую грубку. Да ўсяго мы завялі курэй, парася, затым — i цяля, заадно Алесь зрабіў з рэек i шкла парнічкі пад памідоры i гуркі, выпісаў з радзімы i садзіў цыбулю, часнок, моркву, буракі, кроп, развёў парэчкі i сад. Скажу шчыра, я здзіўлялася з таго, наколькі ў яго было шмат цярпення i настойлівасці. Скажам, вось з садам. Яблыні i грушы часта вымярзалі, дык ён проста тварыў цуды, каб выратаваць ix: капаў канаву, на беразе яе садзіў дзічкі, пасля спілоўваў ix i прышчэпліваў чарнаплодную рабіну i яшчэ штосьці, а потым на гэтым — галінкі яблынь i груш (дзічка пускала моцнае карэнне, рабіна ці яшчэ што давала невялікую крону), а на зіму прышчэпы згінаў у канаву i ўцепліваў лапкамі ды снегам, i тыя не вымярзалі, давалі ўлетку яблыкі i грушы. Паступова мы, можна сказаць, нават абжыліся: круглы год штосьці мелі сваё. Улетку — малако, сыр i яйкі, свежыя гуркі i памідоры, увосень — сушаныя i марынаваныя грыбы, сала i мяса (вельмі смачна Алесь рабіў сальцісон, крывяную запяканку, кілбасы, вэнджаніну).

Карацей, у нашай вёсцы зайздросцілі мне: да ўсяго Алесь быў непітушчы, спакойны, шанаваў мяне i любіў — песціў нашых дзяцей, памагаў усім рукамі i словам. Адна з нашых настаўніц, Наталля, часта цмокала ды хітала галавой: «Дурніца я вялікая, магла б мець Аляксандра Іванавіча мужам, жыць за ім каралёвай, але сама ўпусціла, аддала яго Аглаі».

Увосень пяцьдзесят шостага года я ўпершыню ўбачыла, як мой дужы i мужны Алесь аднаго дня сеў за стол, апусціў галаву, абхапіў яе рукамі i плача — калі паштарка прынесла яму паперчыну пра ягоную волю. Я, абняўшы яго за плечы, плакала разам з ім, радуючыся, што з майго мілага чалавека, бацькі нашых дзяцей нарэшце, праз дваццаць гадоў глуму, змыта страшнае кляймо, а з яго душы ссоўваецца цяжкі валун. Тады ўпершыню ўбачыла яшчэ я, як пры мне Алесь адкаркаваў пляшку, наліў поўненькую «малянкоўскую» шклянку гарэлкі i адзін нагбом выпіў усё, зноў наліў i зноў выпіў — бутэльку за раз, моўчкі яшчэ паплакаў, а пасля кінуў-рынуў усю работу i ўпаў на ложак. Спаў цэлыя суткі, стогнучы i плачучы ў сне. Калі ачухаўся, яму было вельмі дрэнна. «Усё, Аглая, — сказаў мне, — амаль не піў дагэтуль, амаль не буду піць i пасля». I амаль не ўжываў спіртнога, толькі калі-нікалі, па вялікіх святах ды ў дзень свайго вызвалення.

Абжыўшыся, стаўшы гаспадыняй дома i гаспадаркі (Аграфена перад смерцю адпісала ўсё нам), я асцерагалася ехаць у незнаемую для мяне Беларусь, хацела застацца тут. Ды хіба я магла ўтрымаць птаха, які імкнуўся звіць гняздо ў родным кутку? Неўзабаве ён паехаў у Мінск, атрымаў грашовую кампенсацыю ў Літфондзе Саюза пісьменнікаў, апытаў работу i кватэру, наведаў сваіх i Клавіных родных, пастаяў i паплакаў каля Клавінай магілы (з таго часу ён моўчкі, не могучы стрымаць слёз, плакаў ужо часта — нават ад узрушлівага верша, апавядання альбо эпізода ў кіно), а па дарозе да нас, у Маскве, сустрэўся са сваім i Ісціным сынам.

Ен прызнаўся мне пра тую сустрэчу, але доўга ўсяго не расказваў. Сын (пад чужым прозвішчам, канечне) вучыўся ўжо ў Маскоўскім універсітэце, не па бацьку, быў невысокага росту, тонкі, нервовы. «Я, павер, — расказваў мне пазней Алесь, — толькі зірнуў у яго вочы, i ў ix, мігатлівых ды сумных, адразу ўбачыў з болем яго цяжкі лёс».

«Бабушка перед смертью сказала мне, кто моя мать и кто мой отец, — зашаптаў сын бацьку, калі выйшлі з універсітэта на двор. — Она винила во всем тебя за твой белорусский национализм. Я тебя прошу: простили тебя, вернули из ссылки — хорошо, живи, честным трудом докажи, что ты наш, советский, человек. Но от меня отойди. Я хочу быть физиком-ядерщиком, а твоя биография сломает мою биографию...»

Адным словам, той i тады ўзяў, i пазней браў грошы, але прозвішча не мяняў, лістоў бацьку не пісаў i ў Мінску не заяўляўся, не ведаў i не ведае, што пасля той маскоўскай сустрэчы бацька ледзь дабраўся да гасцініцы, a ўночы ў яго быў сардэчны прыступ...

Калі Алесь вярнуўся, мы сабралі такі-сякі скарб (самае дарагое з яго былі нашы сыны), прадалі дом, гаспадарку i паехалі ў Мінск, што стаў ужо для мяне дарагім i родным. Некалькі гадоў было нялёгка, нават цяжэй, чым там, на Далёкім Усходзе: жылі спачатку ў чужых людзей, а пасля — у паўтарачцы (Алесь узяў у нашу сям'ю Клавінага сына, памог яму паступіць у тэхналагічны інстытут; той, як вы ведаеце, добры хлопец, называў Алеся татам), абыходзіліся Алесевымі зарплатай і невялікімі ганарарамі (я насіла нашу дачушку). Пасля, год за годам, пакрыху сталі на ногі: займелі трохпакаёвую кватэру, пабудавалі невялікі дачны домік на Лысай гары, купілі паезджаны «масквічок», нават разы два пагрэліся на паўднёвых курортах.

Што да мяне, дык мае мары i надзеі спраўдзіліся, я, жонка i маці траіх дзяцей, была радая i нават шчаслівая, для мяне самы вялікі клопат быў усіх накарміць, прыбраць у хаце. Што да Алеся, ён часта засмучаўся. Да слова, хочуць даць яму ордэн ці медаль, пададуць паперы, але адусюль адбой.

«Кляймо з нас усё ж не змылі, — хітаў ён галавою. — Нехта недзе асобна трымае папкі з нашымі справамі i час ад часу зазірае ў ix...»

Ці вось, скажам, сустрэнем суддзю, які судзіў яго ў трыццатыя гады, дык Алесь, звычайна пачцівы, не вытрывае: «Жывы, як бачыш. Дзякуй Богу, паэт, бацька, дзед!» — «Пачакай, — не бянтэжыцца той, — скажа партыя — яшчэ раз судзіць буду. I цяпер ужо — да расстрэлу». — «Не, душагуб, ужо мінуўся ваш час. Хутка будзем судзіць вас мы, ахвяры!» — «Судзіце-судзіце, — у таго ядавітая ўхмылка, — а тым часам не вам, а нам пенсію павысілі! Не вы, а мы ходзім у спецмагазіны i ездзім у спецсанаторыі, у партыі ў актыве!»

I з гэтым скарыўся Алесь: так было ўжо ўсталявана. Праўда, было толькі адно, што адразу ж выбівала яго з раўнавагі, i ён не мог тады саўладаць з сабою: яго i Ісцін сын. Той стаў фізікам-ядзершчыкам, меў добрыя грошы, ажаніўся, займеў дачку, а пасля нечакана запіў, разбурыў сям'ю, страціў вакансію ў закрытым інстытуце i пакаціўся ўніз. Калі даваў якія весткі пра сябе, дык кароткія i адны тыя ж: «Нуждаюсь. Пришлите денег». Якраз вось так — «пришлите», ні табе «бацька», ні «тата», ні яшчэ як-небудзь, толькі безыменна.

Калі яго дачцэ ад першай жонкі (яшчэ ў яго два сыны з іншымі жанчынамі) споўнілася васемнаццаць гадоў, ён сказаў ёй: «Всё, алименты я тебе уплатил, больше ко мне не обращайся. Если хочешь деньжат, езжай в Минск, там живет мой отец, а твой дед. Он из репрессированных, полон ненависти к советской власти, но деньги тебе должен дать».

Уражаная, што ў яе бацькі, выходзіць, ёсць бацька, а ў яе — дзед, дзяўчына прыехала ў Мінск, каб хоць зірнуць на дзеда-нелюдзя ды паспрабаваць яго перайначыць. Калі пасядзела ўсяго некалькі хвілін за сталом з намі, была зачараваная Алесевай абаяльнасцю i яго цёплым, радасным успамінам пра яе бабулю Істу. Слухала i, хоць не пачула пра свайго бацьку ні аднаго кепскага слова, ужо стала хітала галавой: «Как мог уродиться таким подлецом мой отец!» Мы супакойвалі яе як маглі, a калі яна ад'язджала, праводзілі яе, далі тысячу рублёў (на той час немалыя грошы), запрасілі прыязджаць яшчэ, як дадому.

Неўзабаве пасля дачкі прыпёр бацька. Зайшоў ён у кватэру, i ўсё, як кажуць, стала ясна: няголены, амаль бяззубы, у скамечаным касцюме, на пінжаку якога вісеў на нітачцы толькі адзін гузік, у даўно ўжо неваксаваных туфлях.

«В хоромах живете! — пазлараднічаў, азіраючы нашы тры пакоі. — А я вот не имею ни телевизера, ни холодильника...»

Алесь змаўчаў, нічога не адказаў, зразумела, па-бацькоўску радуючыся, што сын, які б ні быў, усё ж нарэшце заявіўся. Я магла б сказаць: «Дарагі мой, не зайздросць, што твой бацька пад старасць пабудзе ў цяпле i паляжыць на мяккай канапе: усю маладосць сваю пракідаўся па халодных i брудных нарах!», але стрывала.

Колькі ён ні быў у нас, разумнай, сямейнай размовы з ім так i не выйшла. Hi за чаркаю, ні без чаркі, якую ён з першага ж вечара пачаў вымагаць у Алеся: «Наливай, старик, еще выпьем». На другі дзень, зранку, калі сын быў цвярозы, Алесь спрабаваў пагаварыць з ім, даведацца, чаму ён так сябе паводзіць (цяпер сын быў без ніякай работы, разышоўся ўжо з трэцяю жонкаю), параіў застацца тут, у Мінску, дакляруючы знайсці яму працу. Праўда, патрабаваў, каб сын даў слова, што кіне калі не піць, дык напівацца звыш меры. Сын маўчаў, пазіраў у кут, але як толькі пахмяліўся i адразу ж захмялеў, груба абарваў бацьку: «Ты меня не воспитывал, так не имеешь права читать мне нравоучения» альбо: «Все ребята гордились своими отцами-фронтовиками, а я всегда был удрученный».

«А бацька твой быў не засмучаны i не прыгнечаны? — не выцерпела я. — Ды без віны вінаваты? Ці ты прадаўжаеш верыць, што i ён зламыснік?»

«Я ничего не знаю».

«Дык думай крыху, ты ж ужо не дзіця i не юнак» — сказала я. — Бацька пекла зямное — хлуслівыя абвінавачванні, глум, здзек, катаржную працу — прайшоў, страціў дарагіх людзей, быў на краёчку пагібелі, але не толькі ўстаяў, але застаўся чалавекам. У яго ёсць жонка, дзеці, унукі, якія яго любяць. Ён сумленна працуе ў літаратуры, i яго паважаюць калегі, чытачы. А ты? Канечне, не зведаў сапраўднай бацькоўскай увагі i ласкі, але, дзякуй Богу, добрыя людзі паднялі цябе на ногі, паспрыялі скончыць школу, а пасля — універсітэт. Ты меў добрую работу, зарплату, сям'ю, кватэру, дык чаму ты гэта ўсё змарнаваў?»

«Такая жизнь».

«Жыццё, — кажу, — нялёгкае, але не трэба ўсё-ўсенькае на яго альбо на свой лёс звальваць. Бяры, пакуль не позна, прыклад з бацькі. Найперш сам настройвай сябе на лад».

Настроіў. Мы купілі яму новы касцюм, кашулю, туфлі, гальштук, некалькі дзён не далі ні кроплі гарэлкі, адпарылі ў ванне, апранулі, i Алесь павёў яго ўладкоўваць на завод. Уладкаваў. Але ў той жа вечар ён загнаў пінжак i гальштук на гарэлку, вярнуўся дадому п'яны i выкачаны ў бруд.

Цярпенне Алесева лопнула, калі аднаго дня нецвярозы сын прыстаў да яго: «Слушай, ты уже старик, ты можешь в любой момент дать дуба. Дал моей старшей дочке тыщу, дай и моим остальным детям по тыще. А мне отпиши свою дачу».

Алесь збялеў ад такога нахабства, а пасля толькі вымавіў адно, але цяжкое слова: «Вон!»

«Да пошел ты, добродетель этакий, на ...! — узвіўся той. — Давили тебя, но не дадавили...»

Выпаліў, грукнуў дзвярыма і пайшоў, каб яшчэ болей напіцца, упасці на тратуары каля смеццевай скрыні і трапіць у выцвярэзнік; назаўтра вернецца адтуль i зойдзе ў нашу кватэру не з думкай папрасіць выбачэння, а неяк здолець урваць грошы на піва, але... Але бацькі ўжо не будзе: яго ўночы зваліць інсульт.

На пахаванне ён не застанецца, з'едзе, i некалькі гадоў пра яго не будзе ні слыху ні дыху.

(Я ўбачыў сына Алеся С. летась, калі мы з удавой i некалькімі пісьменнікамі ездзілі на радзіму нябожчыка, — у школе, дзе той некалі вучыўся, адчыняўся яго невялічкі музей.

Дык вось з намі ў невялікім аўтобусіку ехаў i сын Алеся С. (усё яшчэ з чужым прозвішчам). Ён пры вітанні з кожным называўся: «Я — сын Алеся Іванавіча», лісліва зазіраў усім у вочы, быў нервовы, нейкі змучаны ці нават стузаны — як я потым уведаў, ён толькі што выйшаў з ЛПП i пакутліва перажываў ломку ў арганізме, што быў падкошаны ўжо алкаголем. Здаецца, ён працаваў грузчыкам у мэблевым магазіне, быў, як жартуюць ці кажуць ca смуткам, біч.

У школьным музеі сказалі слова чалавек з райвыканкама, настаўнікі, мы, літаратары, а таксама ўдава Алеся С., Аглая А. Пасля, як заведзена, зайшлі ў сталоўку i разам пасядзелі за багатым сталом (як я заўважыў, сын Алеся С. чаркі не браў, але чамусьці ап'янеў не менш за тых, хто крыху выпіў). Калі вярталіся дадому, мы, усцешаныя тым, як сціпла, але ад душы цёпла настаўнікі i дзеці ўшаноўваюць памяць свайго земляка, а нашага брата-літаратара, крыху пагаманілі, а пасля далі волю добраму настрою — песні. Надта ж хораша спяваў самы старэйшы сярод нас, народны пісьменнік — высокі і плячысты мужчына, сапраўдны беларускі асілак, у свае семдзесят гадоў жвавы, востры на слова, а часамі i вельмі калючы, майстра слова, — карацей, мы ўсе любаваліся ім, а ён, мабыць, быў проста ў добрым гуморы: «Аглаечка, я ведаю: ваш Алесь любіў спяваць, дык i я паспяваю». — «Спявайце, мілыя, — з сумотай i заадно з радасцю, што мы шануем яе і яе мужа, адказвала тая. — Сапраўды, Алесь любіў песню. Найперш народную. Ён i ў лагеры ды высылцы часта ратаваўся якраз песняю».

Нечакана, калі выпала паўза, сын Алеся С. пацягнуўся да нашага лідэра-спевака: «Товарищ, давай споем «По долинам и по взгорьям».

Мы здзіўлена зірнулі на яго, бо гэтая яго просьба была зусім недарэчная — i ў дзень, калі ўшаноўвалі яго бацьку, i пад гэты настрой, калі спявалі тое, што само імкнулася з душы. Ніхто яму не сказаў ні слова; класік спахмурнеў, доўга маўчаў, мабыць, перажываў тое, што не магло цяпер не ўсплыць i не сціснуць душу (ён добра ведаў i пра жыццёвую адысею Алеся С., i пра яго варункі з сынам).

Пасля доўгага маўчання народны пісьменнік зноў падаў голас — ціхі, журботны: «По диким степям Забайкалья...»

Сын Алеся С. неяк счах, асунуўся, нібы зусім ужо стары, крыху паслухаў, а пасля прыхінуўся да сценкі аўтобусіка i неўзабаве адышоў у сон. Пачуўшы, што ён засоп, усе прыціхлі i ўжо да Мінска ехалі моўчкі, слухаючы, як гудзе матор, шыпяць колы па асфальце нашага аўтобусіка, як з гулам i ca свістам праносяцца сустрэчныя машыны. А пасля, мусіць, кожны паволі пачаў думаць пра сваё: у кожнага сваё жыццё-быццё, свае клопаты, удачы i няўдачы. Канечне, у гэтыя хвіліны не магло не кранаць душу жыццё Алеся С. ды не напаўняць яе болем, смуткам, а заадно нястрымнай прагаю жыць...)

1992

Конюх Мікола — у старой, выбеленай ад вотруб'я фуфайцы, у падвязанай на патыліцы шапцы-вушанцы, якая ўнізе выпацела, выцерлася аб шыю i была без падкладкі, у гумовых ботах, чырванашчокі — вывеў з цёплай канюшні высокага, белага, з чорнымі плямамі на баках каня, падвёў яго да калёс i паставіў між аглабель.

— Дзякую, — сказаў Міхаіл Апанасавіч, бачачы, што конюх не толькі апускае долу лейцы, але i бярэцца за хамут, які ляжаў ужо на добра падмазаных калёсах. — Я сам запрагу.

— Ды ладна, мы — людзі не ганаровыя, паможам... А то, можа, ужо i забыўся, як ушчэмліваюць каня ў аглоблі... — пажартаваў вельмі вясёлы сёння Мікола, мігам беручы хамут i нацягваючы яго на задраную ўверх конскую галаву, а пасля пераварочваючы гужамі ўніз. — Станеш гаспадаром у Каці, то на чарку калі заклічаш.

«Хоць крыху i старэйшы я па гадах, але настаўнік пачатковых класаў, а ix не так цэняць, як настаўнікаў старэйшых класаў. Словам, не надта салідны... — падумаў Міхаіл Апанасавіч. — Вось ён так смела i гаворыць са мною, пакеплівае...»

— Чаго маўчыш, як вады ў рот набраў? — як здзівіўся Мікола, папраўляючы пад хамутом конскую грыву, зірнуў, шырока раскрываючы белазубы рот, вышэй i ніжэй якога сінелася густая невялікая шчэць. — Мусіць жа, ужо добра прыгрэўся ля яе? Га? Недарэмна, я табе скажу, зусім недарэмна, — пры гэтым ён хітра прыжмурыў левае вока, — яна ўхапіла цябе ў кватаранты. Нябось хлопца якога маладога ці дзяўчыну не ўзяла, а цябе во, сталага, пад свае гады, так сказаць, прыняла...

— Трэба ж i мне, прыезджаму, недзе жыць... — заступіўся i за сваю маладую, працавітую, што пчала, гаспадыню, i за сябе сарамлівы Міхаіл Апанасавіч. — Так што не трэба абы-што гаварыць на спагадлівую жанчыну... — прамовіў, накруціў, падкарочваючы, гуж, падняў аглоблю i ўсунуў у гужавую пятлю дугу, другі канец цераз конскую шыю падаў Міколу, які гэтаксама ўжо накруціў гуж, зачапіў ім за дугу, ад чаго клешчы хамута шырока раз'ехаліся.

— Трэба-то трэба, гэта ясна... — загуў Мікола, каленам ціснучы ўжо на правы клешч. — Але ж яна — ты толькі не абіжайся, — я табе скажу, ніколі кватарантаў не брала. А гэта ні з таго ні з сяго падахвоцілася... Цяпер, брат, уся вёска гаворыць... I не толькі нашы Міланькі... Не злуй, калі табе гэта не надта будзе наравіцца, але я табе скажу: я добра ведаю, чаго яна хоча... Яшчэ як ведаю, я табе скажу... — Ён заматаў ужо на клешчы пасак, завузліў яго, ад чаго дуга зусім сціснулася ды выгнулася. — Часта прыходзіла дагэтуль да мяне то каня папрасіць, то баразну якую разараць... Пашчыплеш у кладоўцы за бакі — дык рагоча, я табе скажу... Вот што я табе скажу, а ты сам кумекай, — бо ў цябе не мая дурная, а разумная галава, — што гэта значыць...

Міхаіл Апанасавіч, ціха тоячы сорам i нават злосць на залішне гаманкога конюха, прамаўчаў, адвязаў ад падсядзёлка кавалак старой сашмараванай ляйчыны — церассядзельнік, — прывязаў да аглоблі, другі канец кінуў цераз конскую спіну на той бок. Там яго перахапіў Мікола, падняў каня.

— Ты не злуйся, калі я замнога лепячу языком... — Той паправіў падсядзёлак, а пасля пасак пад конскім жыватом. — Прыставай да яе ў прымы, я табе параю, калі бярэ. Не глядзі надта, што простая баба, а не настаўніца... — сказаў гэта ўжо не з насмешкай, а шчыра. — I маладая яшчэ, імчаць будзе, што воз з гары... I спраўная... За бабу i за мужчыну робіць... — i, бачачы, што яму не адказваюць, запытаў: — Куды паедзеш?

— У лес, — адказаў Міхаіл Апанасавіч.

— Тады не бяры драбін, — сказаў той i сам зняў ix з калёс, паставіў ля пафарбаванай вапнаю драўлянай сцяны канюшні. — Каня не кілзай, а то цуглі вострыя, губы парэжа... — прамовіў, сеў на цагляную прызбу, дастаў з кішэні замусоленую пачку, узяў адну цыгарэціну, пастукаў па далоні, прыпаліў, зацягнуўся i пусціў дым долу, на свае тоўстыя літыя гумовікі.

Міхаіл Апанасавіч, спяшаючыся i саромеючыся Міколавых дапытлівых i смелых позіркаў, хутка падлажыў пад дугу новыя цвёрдыя лейцы, выцягнуў ix, сеў на старой, учарнелай ляжанцы — дзвюх збітых на канцы перакладзінкамі дошках, — на якой сёлета за лета i за гэтую раннюю восень многа чаго паперавозілі, бо відаць была на ёй сухая кара, сена i мох, спусціў ногі i турзануў лейцамі каня.

Прысохлыя калёсы крануліся, для чаго каню прыйшлося крыху напяцца, аж рыпнула тугая дуга.

Міхаіл Апанасавіч ездзіў ужо ў лес не раз. Яшчэ на пачатку верасня прывёз Каці — гаспадыні — сухастою, бярозавага галля, што валялася на працярэбленай нядаўна лініі, пасля прытарабаніў два вазы смаловых карчоў. Цяпер вось ехаў па хваёвыя жэрдкі, якія насек на тым тыдні, каб паставіць яшчэ цяпер, восенню, новы плот.

Каб ён памагаў па гаспадарцы, Каця не прасіла. Але ён бачыў, што пры хаце шмат непаладкаў, i сам стараўся тое-сёе падладзіць. Ды i не мог сядзець без работы.

Школьнай працы было не шмат. Напісаць планы, праверыць дзеткам-другакласнікам сшыткі — i, бадай, усё. А так у вольную хвіліну чытаў ці сядзеў у хаце ля акна i пазіраў на кастрычніцкі двор — на пажаўцелыя бярозы, апалае лісце, якое ўжо зачарнелася пры плоце, пазіраў на дождж, што ці ліў цурком, ці раптоўна заціхаў, або пазіраў i не мог разабрацца, што ж на дварэ, бо часта з раніцы было хмурна, сыра — вісеў мокры цяжкі туман i імжэла дробненькая халодная морась. Гэта быў не дождж, на зямлю не лілося вады, а нешта мокрае нябачна i надта ж рэдзенька сеялася з неба ці — калі гаварыць праўдзівей — штосьці імжыстае павісла між небам i зямлёю, ліпла да твару, як ліпне мокрае павуцінне, калі нагінаешся i шыешся пад нізкімі густымі лапамі маладога сасняку.

Пазней, пад полудзень, нечакана між хмар выблісквала сонца — ужо высока ад зямлі,— разганяла туман, хмары, i пачынала бачыцца блакітнае неба. Падсушвалася паветра, падсушваліся барозны разагнанай з раніцы бульбы — i на зямлю лілося жаўтаватае i самотнае святло. Цяпла, аднак, вялікага ўжо не чулася, бо i сонца было няяркае, нібы астуджанае, i паветра прыкметна настоялася ўжо асеннімі скразнякамі, i зямля астыла, страціла цяпло ад першых замаразкаў.

Калі людзі сама распачыналі працу ў саўгасе ці дома — выбіралі бульбу ды сушылі атаву, — сіваватыя, шчодрыя на ваду хмары зноў згушчаліся, захутвалі сонца, моцна i ўліўна абрынваліся на зямлю халодным дажджом. Ён быў яшчэ не зусім восеньскі, бо не ліў падоўгу, а нечакана прыпускаў i гэтак жа нечакана аціхаў. Тады было, як кажуць, сем пагод i няможна было ўгадаць, што выдасца на дварэ праз гадзіну.

Вось так часта — амаль праз кожную хвіліну — нечакана мяняўся тады на дні i настрой Міхаіла Апанасавіча. I не таму, што ён да полудня сядзеў дома, быў зусім адзін (гаспадыня хадзіла ў саўгас на працу, а яе дочкі — у школу), пасля ішоў вучыць сваіх другакласнікаў, якія прыходзілі на другую змену. Не. Відаць, трывожна, a калі i сумна яму было ад іншага — што ён тут, у Міланьках, быў чалавек новы, прыезджы i ўсе тутэйшыя людзі, як i калегі-настаўнікі, былі незнаёмыя. Хоць адчуваў, што дырэктар пра яго ад загадчыка райана ведае многае, i тое-сёе расказаў пра гэта астатнім настаўнікам, i яны гэтаксама адчуваюць, які ён чалавек, як склаўся ў яго лёс...

Такую-сякую цікавасць да сябе ён адчуваў, хоць i думаў, што ён, гэты інтэрас, мог быць i ад таго, што ён новы чалавек тут. А да новых людзей заўсёды пільна прыглядаюцца.

Неяк паволі ён сам адчужваў сябе ад калектыву. I не таму, што сёлета адзін быў тут новы, а болей таму, што меў скрытнаваты i сарамлівы характар, які не дазваляў яму хутка пазнаёміцца ды пасябраваць з чужымі, малазнаёмымі людзьмі. Каб яшчэ хто іншы сам пайшоў яму насустрач, сам пастараўся б падружыцца, то i ён тады змог бы адказаць такім жа пачуццём. Хоць тут надта i не было яму з кім пасябраваць.

Алесь Трахімавіч i Іван Сямёнавіч былі намнога старэйшыя за яго, мелі свае клопаты, ды Зубок часта хварэе (вось i ўчора завезлі яго ў бальніцу лячыць жаўтуху), то з ім, хворым, i невядома, як паводзіць сябе, а Рагатка — дырэктар, неяк гэтаксама няёмка шукаць дружбы з ім, начальнікам. Ды яшчэ з надта ж строгім ды дзіўнаватым: то ён суровы, так хмурна пазірае i папракае, што мароз па скуры ідзе, то раптам так неспадзявана з некага пажартуе ці выбухне магутным рогатам, што i не ведаеш, што сказаць, усміхацца ці не... Відаць, са старэйшых самы кампанейскі — Вяртун. Здаецца, ён добры, спагадлівы, сяброўскі чалавек. Праўда, калі ён вып'е — нечакана мяняецца... Але ў школе спакойны, гутарлівы i жартаўлівы, як кажуць, душа калектыву: без яго намнога сумней было б працаваць... Хоць i з ім сяброўства не ладзіцца: ён сямейны, як адвучыць, дык i спяшаецца дахаты.

Астатнія — маладыя, намнога маладзейшыя за яго. З імі наўрад ці можа быць якое сяброўства: у ix зусім іншыя, чым у яго, клопаты. Настаўніцкія-то адны — вучыць дзяцей, памагаць адзін аднаму ў гэтым. Хоць i не зусім адны: яны вучаць амаль усе старэйшыя класы, а ён — маленькіх дзетак, як i Мая Сцяпанаўна. Гэта даволі розная праца, не лягчэйшая, але іншая. Што ж датычыцца пазашкольнага, свайго, то ён ім, маладым, не пара. Там у ix усё рознае... Таму ён, мала спатыкаючыся з маладымі, знаў толькі мужчын, Васільца, Сліжа i маладога Рагатку ды Маю Сцяпанаўну, з якой разам працаваў у другую змену, a астатніх, надта дзяўчат, нават яшчэ не ведаў, як ix называць па імені i па бацьку.

Ён, відаць, найбольш мог бы пасябраваць з Паўлам Мікалаевічам, з якім кватараваў амаль па суседству. Мог бы, каб разам хадзілі ў школу, вярталіся з яе, мелi вольны вечар. А то выходзіла так: ён — дома, a Васілец — у школе. I наадварот. А вечарам, позна зусім, ён хадзіў раз да яго, але гаспадыня сказала, што яе кватарант, Павел Мікалаевіч, вечарамі дома не бывае... А пасля i сам пачуў, што той ходзіць да настаўніцы нямецкай мовы... Вось ён так i заставаўся адзін, усё яшчэ ніяк не мог з кім сысціся, адчуваў, што ён, бадай, адзін з прыезджых яшчэ не прыжыўся тут, не прывык да школы i да вёскі...

Як добра яшчэ не прывык i да свайго кватаранцкага жыцця, не так, можа, не прывык, як усё яшчэ не мог звыкнуцца з ім: некалі быў ён жанаты, меў свой добры дом, сям'ю, гаспадарку. I яму, калі меў усё гэта, а пасля прыйшлося пакінуць, то нялёгка было пачынаць усё спачатку — стаяць з чамаданчыкам у руцэ i гадаць, дзе ж знайсці сабе прытулак. Маладыя настаўнікі тут, у Міланьках, i там, дзе раней ён працаваў, здаецца, ахвотна i бесклапотна жылі на прыватных кватэрах, сталаваліся, лёгка прывыклі да кватаранцкага жыцця, а вось ён, маючы некалі ўсё гэта сваё, ніяк не мог змірыцца са сваім кватаранцтвам...

Праўда, Каця, цяперашняя яго новая гаспадыня, добра глядзела, напраўду ці крышку хітруючы, адгаворвала яго ад гэтай i іншай гаспадарскай працы, але была ўсё ж вельмі рада, што ён памагае. Пасміхалася, смачней карміла, часта мяняла пасцель, мыла яму бялізну, пазірала на яго заўсёды добра, з павагаю. А яму было не толькі добра на душы, што памагае адзінокай гаротнай кабеце, але чамусьці не раз i сорамна. Ён пачаў бянтэжыцца, калі заставаўся з ёю адзін на адзін, пазіраў ёй у вочы, бачыў, што яна дзеля яго стараецца яшчэ ў большай чысціні трымаць хату, сама харашыцца...

Дзеля яго... Гэтае адчуванне вельмі ўразіла, i ён стараўся не асаромецца перад Кацяй — амаль i не браў за гэтую пару чаркі, сам паверыў, што ніякі ён не п'яніца, як пра яго не раз гаварылі. Ён адчуў, што можа i зусім не піць... З кожным днём ён усё болей хваляваўся ад жыцця пад адною страхою з маладою кабетаю, адчуваючы, што ён усё ж мужчына i ў яго — як гэта доўга здавалася — не зусім перагарэлі чалавечыя пачуцці ды жаданні...

Міхаіл Апанасавіч бачыў, што падабаецца Каці; быў рады, толькі крышку з сорамам заўважаў, што падабаецца не так, як маглі б быць даспадобы вясковыя мужчыны, а прыемна ёй, што ён настаўнік, «чысты чалавек», што жыве ў яе i памагае, зусім не ганарыцца, не баіцца вясковай працы, мае някепскую плату. Не раз ён, думаючы пра ўсё гэта, гадаў: можа, дарэмна чакаць у яго ўжо немаладыя гады не жаночага, добра абдуманага разліку, а сляпога юнацкага кахання, бо гэта ўжо было i, можа, ніколі не паўторыцца, але ўсё ж хацелася, каб ён быў пакаханы, як чалавек, каб былі адчуты i яго пачуцці... Але — як ні жадаў патаемна нечага святога i далікатнага да сябе — сам жа часамі здзіўляўся, што ён да Каці адчувае гэтаксама нешта падобнае, што, можа, адчувала i яна — «а разам жа жыць можна...». Можа, вось ведаючы такія свае думкі, бывала, саромеўся Каці, да якой пра свае пачуцці, думкі не загаворваў i якая гэтаксама не заводзіла пра гэта гутаркі, хоць часта-часта ў размовах была блізка да гэтага. Таму даўнавата ўжо адчувалася, што ў ix «нешта ёсць...».

...Міхаіл Апанасавіч патурзаў лейцамі каня, цмокнуў, каб той падбег — каб заехаць дамоў, узяць сякеру i ланцуг, з'едзіць у лес, забраць жэрдкі, прывезці, адвесці на канюшню каня i паспець на першы ўрок другой змены.

Паехаў не вёскаю, а крыху далей ад людскіх вачэй — сценкаю.

...Малады зялёны сасняк яшчэ пахнуў, здаецца, цёплаю смалою, летнім пылам, жоць зямля была ўжо нямала мочаная асеннімі дажджамі i па ўсім была відаць восень: стала рыжай мёртвая трава, ляжала жоўтае i прычарнелае лісце, чырванеліся над шыгаллём высокія мухаморы.

У старым лесе, які цяпер стаў нейкі спакойны, глухі, пажоўклы i пачарнелы, цемнаваты без сонца, рэха не кацілася — як летам — збоку, а прападала ўжо тут, на дарозе, — толькі чулася, як тупка бег конь, як ляскаталі, падтрасаючыся на абабітых i засмалелых каранях колы, як амаль нячутна чапляўся за ногі пабялелы верас, за якім — між высокіх сосен — бачыліся дзе-нідзе старыя пні, густа абсыпаныя дзікімі жоўтымі грыбамі ці лясной белай плесенню. I ад таго, што яна, плесень, ужо не сохла, а была вільготная, то зноў i зноў адчувалася: на дварэ ўжо халодная восень — пара, калі найчасцей i наймащней прыходзіць да яго смутак...

Не надта маладым, высокім хвойнікам пад'ехаўшы да складзеных адна на адну жэрдак, ён прыпыніў каня. Адпяў i падкінуў яму пад ногі сена, якое ўзяў у Каціным гумне, i ўсю дарогу — каб яно не зляцела — сядзеў на ім. Скінуў з калёс ляжанку, дастаў ззаду воза шворан, адцягнуў заднія колы.

Паклаў на перадок камлямі дзве жэрдкі, прымяркоўваючыся, каб яны былі не надта блізка ад конскіх ног. За задок калёс зачаніў ланцуг, прапусціў яго праз кольцы, падняў дышаль, усадзіў у яго шворан і, пацягнуўшы, зачапіў за яго ланцуг, абкруціў ім дышаль i дзве жэрдкі. Тады пачаў накладаць на расцягнутыя калёсы хвойкі, адчуваючы, як бярэцца, ліпне да рук мяккая смала, што выступіла буйнымі кроплямі на ссечаных i ацярэбленых мясцінах.

Як ускінуў усе жэрдкі — а яны, пакладзеныя адна на адну, дасталі каля паловы ручак, — падумаў, што трэба яшчэ ссячы хоць некалькі сосен. Узяў сякеру i адышоўся ад воза, задраў галаву i пачаў выглядаць высокія i гонкія хвойкі, жмурачыся ад нізкага светла-шэрага, як апусцелага неба. Ішоў i неяк раптоўна ўспомніў, што на днях будзе дзень нараджэння старэйшай дачкі... Прыпыніўся, заплюшчыў вочы i як убачыў яе такой, з якой развітваўся, — маленькай, поўненькай, светлавалосай, вясёлай-вясёлай... Пасля ўявіў яе такой, якой бачыў гэтым летам, — тонкай, высокай i прыгожай, як маці... Сустрэўшыся ў горадзе, яна першая падышла i павіталася: «Добры дзень, тата!..» Пагаварылі яны нейкую хвіліну, пакуль не выйшла з магазіна маці, якая прыязджала купляць ёй да новага навучальнага года абновы... Гэтая кароценькая сустрэча ўсё ніяк не забываецца, вярэдзіць i вярэдзіць душу...

Ён кожны год да даччыных імянін пасылаў ім падарункі, бо дасюль перагарэла сэрца па былой жонцы, а па любімай дачушцы ныла яшчэ моцна i цяпер: дзіця ёсць заўсёды дзіця, бо няма ні былых, ні цяперашніх дзяцей, яны заўсёды твае дзеці...

...Каця, невялікая ростам, не зусім тонкая, але i не поўная, вельмі загарэлая на твары, дужая i здаровая кабета, вярнулася з саўгаснага поля позна, калі ён, Міхаіл Апанасавіч, прыехаў з лесу, адвучыў другую змену i прыйшоў дахаты.

— Вы, мусіць, вельмі прагаладаліся ўжо? — сустрэўшыся ў двары, усміхнулася яна, усміхнулася, хоць была i стомленая.

— Ды не, — адказаў ён, адчуваючы, што напраўду хоча есці, але не стаў прыспешваць, каб яна тут жа гатавала вячэру: ведаў, што ёй яшчэ шмат клопатаў ды працы па гаспадарцы.

Ён з хвіліну пазіраў на яе кругленькі твар з невялікім роўным носам, з чырвонымі ад ветру i дажджу шчокамі, бачыў маладое здароўе на ім, заўважаў гарэзныя агеньчыкі ў яе кругленькіх вочках, адчуваючы сарамлівае хваляванне. А як яна яшчэ ўсміхнулася, зірнула пільна i з нейкім маладым выклікам, зусім разгубіўся, заміргаў, збянтэжыўся, чуючы, як у горле перахоплівае дыханне.

— Зараз, людзі мае, усё зладзім... — спахапіўшыся, што шмат стаіць, Каця неяк ненатуральна моцна i бадзёра загаварыла да дачок, загадала тым абіраць бульбу, а сама скінула фуфайку, атрэпала яе аб плот ад пяску, застаючыся ў даўгаватай сукенцы, пачала ўходжвацца.

Работа, як кажуць, гарэла ў яе руках. Яна хутка i амаль у адну хвіліну рыхтавала едзіва свінням i курам, насіла гэта ў загарадкі i праз міг ужо вярталася адтуль з трэскамі, бегла да нечага іншага. Зрэдку кідала на яго хуткія позіркі i, пылаючы суха на шчоках, усміхалася.

Міхаіл Апанасавіч, бачачы гэта i трывожачыся, прысеў на лаўцы, што была ля сцяны, пад кухонным акном. Пасядзеў з хвіліну, i як убачыў, што вярнулася з пашы карова, падняўся, адчыніў ёй весніцы. Каця вынесла з дрывотні i кінула ў куток двара ахапак звялай канюшыннай атавы — i карова ахвотна падышла да яе, узялася есці, раз за разам матляючы галавою, ад чаго закідвала на спіну траву. А Каця ўжо праз міг была ў хаце, загадвала дочкам падпальваць у печы i ставіць варыць бульбу.

Ухадзіўшыся, Каця вынесла з хаты гаршчок з цёплаю вадою, вымыла ёю каровіна вымя, абцерла яго сухім ручніком, села на столачку i пачала даіць. Пачуўшы пах сырадою, прыбег аднекуль з-за хлява рыжаваты кот, падняў кароткі хвост, замяўкаў, тручыся ля гаспадыніных ног.

— Естачкі захацеў? — жартам падражніла яго Каця. — Ах ты, стары гультай! А хто ж мышэй будзе лавіць? Бегаюць вунь па кладоўцы, гарцуюць, як коні...

Міхаіл Апанасавіч, зноў седзячы на лаўцы, усміхнуўся, бачачы, што гаспадыня вельмі паважае ката i сабаку, хоць не раз i кажа, што «замест гэтых гультаёў можна было б выкарміць добрага падсвінка», але зводзіць ката i сабаку не збіраецца.

«Любіць усё жывое...» — падумаў ён.

— Ну, як там, Апанасавіч, мае вучаніцы? — запытала Каця ў яго, бачачы, што ён сядзіць паблізу i саромеецца, запытала, хоць i добра ведала, што ён не вучыць яе дачок. — Усё гаварэця, каб я ведала.

— Дзеці як дзеці, — адказаў ён. — Ніхто на ix не наракае. Старанныя, працавітыя.

— Працуюць, бо жыццё прывучыла... — уздыхнула Каця. — Большая-то кожны год добра вучыцца, а вот меншая кепска... Ды i здароўе яе кепскае... Усё галава баліць...

— Двоек жа i меншая не мае... Падрасце, то i здароўе паправіцца... — сказаў ён, ведаючы, што Каця вельмі любіць, калі хто хваліць яе — i напраўду працавітых, сумленных, прыгожанькіх — дзяўчатак. — А цяпер, можа, яе рост такі...

— Можа, i так, — згадзілася Каця. — Я i сама некалі такая ўжо танюсенечкая была, зусім не такая, як цяпер...

Дочкі ж, слухаючы гэтую размову i сарамліва ўсміхаючыся, усё яшчэ бянтэжачыся яго, i новага ў доме чалавека, i настаўніка, запалілі ў печы (чуваць было, як пачаў слацца па двары смалісты дым), пасля намылі свінням бульбы, насыпалі яе ў гаршкі, каб маці адразу заўтра ранічкай магла паставіць ix у гарачую печ. Як толькі тут, на двары, памылі рукі, адразу шмыганулі ў хату.

— Брыдка во за троечкі... — усміхнулася Каця, якая паднялася ўжо, ішла да сянец з ледзь не поўным вядром малака, якое наверсе ўспенілася, пахла на ўвесь двор.

—Дзеці ёсць дзеці, — заступіўся ён. — Але няма чаго, далібог, маракаваць вам: добрыя ў вас дочкі...

— Такія ўжо добрыя!.. — гучна, каб чулі тыя, сказала Каця. — У людзей i лепшыя ёсць.

Яна паставіла паблізу ганка столачак, на яго — вядро з малаком, а сама падалася ў хату, заляскала там вілкамі пры печы, пасля вярнулася з бляшанкай i цадзілкай. Паклала жаўтаватую цадзілку на высокую тонкую бляшанку, абціснула яе, падняла вядро, перагнула крыху i пачала ліць з яго малако, якое адразу ж гучна заструменіла па дне.

— Пакіну, гультай, i табе, — міралюбна сказала кату, які зацёрся аб яе гумовікі.

Усё малако з вядра не ўлезла ў бляшанку. Каця дапільнавала, калі яно перастане цадзіцца, узняла цадзілку i астатняе працадзіла ў двухлітровы слоік. Крыху з дна вядра наліла кату ў кансервавую баначку, што з загнутым вечкам стаяла ля сянец.

Бляшанку Каця апусціла ў студню, a слоік занесла ў хату.

Калі вярталася адтуль, несла ў руцэ кубак, Міхаіл Апанасавіч ведаў, што гэты сырадой яму. Ён выпіў i падзякаваў.

— Піце на здароўе, — спакойна, як надта нічога такога добрага i не зрабіла, адказала яна. — Самі бачыце, малака хапае. Ды i другога чаго, хоць i без гаспадара жыву, ёсць. Не многа, але ёсць. Карова добрая, не прагаварыцца толькі, два парсючкі гэтаксама ладныя. Сена пачці сабрала за лета, дроў тожа хваціць на зіму. Толькі вот па мужчынскай часці вялікія непаладкі — плот пагніў ды паваліўся, веранда ды страха во абы-якія, што, здаецца, i не глядзеў бы, падпаветка развалілася... Ды, на добры толк, i хату ўжо варта было б ашаляваць, бо надта ж халодная.

— Страху-то позна ўжо раскрываць, бо восень на дварэ, — сказаў ён, бачачы, як яна, абцягваючы на поўныя калені сукенку, прысела на ганку. — А плот можна яшчэ i цяпер перасыпаць.

— Хіба мая гэта работа, Апанасавіч? — клапатліва, моршчачыся, прамовіла яна. — Ці надта час на гэта маю?

— Пагаварыце з лесніком, хай яшчэ дазволіць высекчы сасняку ды дасць на шулы чаго таўсцейшага, то я за восень пакрысе i перасыплю ўвесь частакол, — сказаў ён, — усё роўна мне да полудня няма чаго рабіць. То памагу.

— Вы ўжо i так... Гэта мы, простыя людзі, прывыклі да ўсялякай работы...

— I я ж не беларучка. Увесь час жыву ў вёсцы, раблю вясковую работу, — сказаў ён. — Калі быў жанаты, то i гаспадарку свію меў, усё сам рабіў. I настаўнічаў, i дома спраўляўся. Як цяпер Вяртун ці Рагатка...

— Я ж здалёку замуж сюды прыйшла, то i цяжка, бо адна жыву, без радні... I ён жа, чалавек мой, быў прыезджы... — прамовіла яна. — Што зраблю сама, тое i маю...

— Нешта будзе, — заспакоіў ён. — Дзяцей на ногі амаль паднялі ўжо, гаспадарку не толькі не запусцілі, але i добра трымаеце.

— Ды не прападзём жа, абы здароўе Бог даў... — згадзілася яна. — А я, дзякуй Богу, яшчэ добра чуюся... Шчасця вот толькі малавата... Лепей сем разоў згарэць, як адзін раз аўдавець... Ды ў маладым веку... — усхліпнула, шморгнула носам, але ўтрымалася, не заплакала, хутка выцерла падалом вочы, зірнула на яго і, чамусьці як саромеючыся ці позіркам просячы, каб ён цяпер нічога не гаварыў, усміхнулася. Пры гэтым не варухнула нават вуснамі, не міргнула вокам, усміхнулася толькі позіркам, выказваючы да яго вялікі давер.

— Але чаго мы, людзі, тут сядзім: холадна i цямнее ўжо, хадзем у хату.

Устала, падалася першая. У хаце прыпынілася ля печы, выцягнула вілкамі гаршчок з бульбаю, паторкала відэльцам, правяраючы, ці зварылася.

Ён гэтаксама падняўся, убачыўшы, як ад шыбін адарваліся дзеці — відаць, дзяўчынкі сачылі за ім i за маці. Але Каця нічога на ix не сказала, абхапіла гаршчок анучаю, зняла яго з прыпека i адцадзіла ваду ў вядро, а пасля высыпала бульбу на стол, на разасланы ручнік. Тады відэльцам, адпіхаючы лісце хрэну ды вішанніку, дастала з вядра салёныя гуркі, паклала ix, зялёныя, крамяныя, у талерку. Пасля ўзяла з паліцы загорнуты ў паперу, на якой самапіскай была напісана цана, кавалак купленай у магазіне каўбасы, парэзала яе, наліла ў кубкі кіслага малака.

Затым схадзіла ў другую палавіну i прынесла адтуль пляшку, заткнутую гумовым чорным коркам.

— Не трэба, — прамовіў ён, саромеючыся i Каці, i яе дочак-вучаніц.

— На апетыт трохі... — усміхнулася Каця, наліла яму з палавіну шклянкі, а сабе зусім крыху. — Ну, будзьце здаровыя, — сказала, але пастаралася не зірнуць, не глядзела: бярэ ён чарку ці не — выпіла, прыкрыла рот рукою. — Фу, як яе толькі п'юць!

Ён паволі выпіў, моўчкі пачаў закусваць.

— А можа, i гэта дап'яце? — спытала пасля. — Кропля тут засталася, што вам значыць, мужчыну...

— Ды хопіць, — усміхнуўся ён. — Не раз i кропля лішняй бывае, зводзіць... Што тады i стрымацца не можаш... Вялікая яна губіцелька, гэтая гарэлка...

— Гэтая халера толькі дурных ды прагных губіць, разумнага чалавека не звядзе... — сказала яна, зноў на яго не пазіраючы, але шмат што i намякаючы. — Ну, дык бярыце за здароўе ды за гэты розум...

Выпіўшы, ён зноў пачаў есці, адчуваючы, што ў яго разгарэўся апетыт, а яна яшчэ дастала гуркоў, парэзала каўбасы. Сама не ела больш, сядзела паблізу, як радуючыся, што сядзіць разам з мужчынам i той смачна есць тое, што яна прыгатавала, i не толькі смачна ўплятае, але i, канечне, у душы дзякуе ёй.

— Спадабалася вам у нас, Апанасавіч? — запытала пасля з хваляваннем у голасе.

— Ды няблага... — адказаў ён, зірнуў на яе, яшчэ зусім маладую, ружовашчокую, прыгожую, i адчуў такое збянтэжанне, якое даўно ўжо не адчуваў: прыйшоў вялікі смутак па жанчыне — па жонцы, сяброўцы, маці яго дзяцей, — па ўсім тым, без чаго, відаць, не можа жыць усякі разумны ды здаровы чалавек. — Ды чаму можа быць блага? Дырэктар як дырэктар, як i ў кожнай школе, калегі па рабоце разумныя, далікатныя, працавітыя... Толькі вот, можа, аднагодкаў маіх мала, бо ўсе маладыя амаль, са сваімі клопатамі, i я ім мала падыходжу, бо ў мяне іншыя клопаты... A ў вас мне — здаецца, лепш нідзе i быць не можа...

— Ці добра вам тут выходзіць? — як ужо між іншым запытала Каця, прыбіраючы стол.

— Ды рублёў сто трыццаць...

— Добра, — сказала яна.

Ён нічога не адказаў, закурыў, глядзеў, як увішна ўсё робіць гаспадыня, i адчуў трывожнае хваляванне ад блізкасці жанчыны...

1975

Бывае такая ня'доўгая, але вельмі прыкметная пара на дварэ — асенняе лета. Стаіць яно на пачатку верасня, калі яшчэ не паслабела святло, не паспела астудзіцца паветра i трымае летняе цяпло зямля. Тады некалькі дзён гэтак жа горача, як i ў чэрвені ці ў ліпені, бо няма яшчэ халодных скразнякоў i нудных дажджоў-абложнікаў. Морась — цёплы пырскуль ці ўліўны грыбасей — часта нарываецца, але яна хутка праходзіць, мякка парыць, прымушае красаваць у лесе зямлю.

Цёпла, утульна ў асенняе лета, але ўжо вока журботна заўважае жоўта-рудаватае лісце, чырвані ў якім большае з кожным днём, бачыць апусцелыя сухабелыя палі, пацукравелыя яблыкі ў садах i самотную пажаўцеласць на дварэ, якая надта відаць, наганяе незразумелы сум, калі сонца прыхаваецца за хмару i свеціць адтуль, свеціць, здаецца, ярка, але неяк па-жоўтаму самотна. Журбота i смутак прыходзяць, мусіць, ад трывогі за цяпло, зеляніну i кветкі, ад трывогі перад блізкімі халадамі i нізкімі сібернымі дажджамі.

Гэту пару — асенняе лета — Вольга Пятроўна вельмі адчула сёлета, адчула на саракавым годзе свайго жыцця. Дасюль, здаецца, i не заўважала надта, што там на дварэ — канчаецца лета ці ідзе восень, пацяплела ці крыху пахаладала. Важней за ўсё была праца, сям'я — муж ды дзеці — i свая маладосць. А вось сёлета, бадай, упершыню, прыйшла трывога, што ўсё на свеце мяняецца, прыходзіць i адыходзіць, але толькі не маладосць. Нечакана яна прыйдзе, закрасуе, успеніць кроў, ад якой закружыцца галава, затуманіцца розум — тады, можа, i прыйдуць цудоўныя хвіліны кахання ды шчасця, — але нечакана — што i не заўважыш — пасля атухне, хвалюе, як даўні ўспамін, ад якога часамі i зноў палягчэе, абудзяцца радасць, нейкія няспраўджаныя жаданні ды мары пра недасяжна прыгожае i неспрабаванае, а пазней усё нечакана i гэта адыдзе, знікне — i добра чуецца, што табе ўжо сорак, што няма маладой ношкі на плячах, якая зусім не чулася дагэтуль, бо была вельмі лёгкая, нячуйная, як крыллі, можа, затое другая — пажылая — пачала адчувацца адразу...

Вольга Пятроўна ляжала на канапе i адпачывала. Толькі што яна вярнулася дахаты са школы, праўдзівей сказаць, прыйшла не са школы, а з поля, бо дзеці ўжо другі дзень не вучыліся, a капалі ў саўгасе бульбу. Вярнулася, памылася, пад'ела i прылегла адпачыць, адчуваючы, што доўга не прыйдзецца паляжаць, бо трэба ісці i выбіраць сваю бульбу. Здзіўлялася, што цяпер так хутка пачала стамляцца, чаго раней з ёю не было.

Цішыня стаяла ў ix вялікай хаце. Надта ціха зрабілася нядаўна, калі паехала вучыцца ў горад дачка — закончыла дзесяцігодку i паступіла ў інстытут. Сын ужо з год служыў у войску. Дома была толькі яна, Вольга Пятроўна, ды муж-настаўнік.

Яна падумала, што незаўважна надта, хутка выраслі i разышліся дзеці, што ix ужо не збярэш, не ўтрымаеш тут, дома, а сама яна, маці, не такая старая, магла б яшчэ радзіць дачку ці сына, мець, словам, дзіця, з якім было б i цяпер i некалі весялей. Магла б, каб не было сорамна не так перад людзьмі, як перад сваімі дарослымі дзецьмі, якія ўжо, як яна адчувала сваім матчыным i жаночым сэрцам, маюць маладыя трывогі, жаданні, перажываюць пару першага кахання i яе, пажылой маткі, калі яна родзіць, не зразумеюць, пачнуць калі не папракаць, то саромецца. Ды i муж, саракасямігадовы мужчына, як яна адчувае, не хоча гэтага, думае, мусіць, што яны ўжо старыя...

Вольга Пятроўна выцягнула даўгаватыя ногі, выпрамілася, убачыўшы, што яна яшчэ надта не пастарэла, не страціла стройнасці — невысокія во, але не апалыя, тугаватыя грудзі, зусім не поўны жывот, ладныя загарэлыя ногі, на якіх толькі дзе-нідзе сінеліся падпухлыя жылкі. Не пастарэў i твар — высокі, мала маршчыністы лоб, жывы агеньчык у вачах, чырванаватыя шчокі. Толькi ў куточку вачэй ды вуснаў збегліся густаватыя зморшчакі, але яны яшчэ надта не стараць яе, бо відаць на яе твары былая краса. Так, яна некалі была вялікая красуня, мела многа хлопцаў, выбірала, мяняла ix, а вось выйшла замуж чамусьці за невысокага, не вельмі сімпатычнага Анатоля, які, як пасля агледзелася, i старэйшы быў за яе, i не такі разумны, як здавалася, але быў, праўда, добры настаўнік i гэтакі ж добры муж. Ціхманы i паслухмяны. Што яна хацела, думала, ён тое век i рабіў, слухаўся яе. Здаецца, толькі вельмі раўнаваў, мучыўся, як яна ў школе пасміхалася з калегамі-настаўнікамі ці вытанцоўвала ў клубе з прыезджымі шаферамі, але мучыўся моўчкі. Можа, нават i таму, што яна жартавала з чужымі мужчынамі, любіла закружыць ім крышку галаву, прымусіць ix i ўкахацца ў яе, паспрабаваць заляцацца, але ніколі большага чаго яна не дазваляла.

Анатоль, які гэтаксама быў з ёю сёння на полі, вярнуўшыся дахаты, пераапрануўшыся i перакусіўшы, не прылёг, a хадзіў недзе па двары. Ці не падбіраў у садзе ападкі — сёлета чамусьці яблыкі вельмі чарвівелі i абвальваліся. Ix не паспявалі есці — i крышаноў з ix насушылі, варэння наварылі, а цяпер дык не ведалі, дзе ix дзяваць.

Пачуліся крокі ў сенцах — ішоў у хату Анатоль. Ён прыпыніўся на кухні, паставіў, мусіць, ля пapoгa кош з ападкамі i ішоў сюды, у лепшую палавіну, дзе стаяла канапа, шафа з кнігамі, тэлевізар i стол.

— Мала што сыплюцца яблыкі, дык яшчэ адна напасць на ix... — сказаў ён, трымаючы ў руцэ вялікі жоўта-зялёны яблык з глыбокімі норкамі, у якіх была відаць чарнаватая труха.

Вольга Пятроўна, лежачы, зірнула не на яблык, а на мужа — невысокага, лысаватага i з густымі маршчынамі на вузкім, здаецца, зусім нясвежым, нават старым, твары, убачыла, што ён стаміўся. Яна пашкадавала яго, паклікала да сябе.

Ён паасцерагаўся, што ідзе па ходніку ў туфлях, можа натрэсці пяску, але бачачы, што яна кліча, зморшчыўся, падышоў i прысеў, стараючыся на яе не пазіраць.

— Сарокі клююць здаровыя жоўтыя антоны, — яшчэ раз заклапочана сказаў ён. — Гэта ж ніколі такога не было, каб птушкі яблыкі на дрэвах дзяўблі...

— Прыляж, — ціха прамовіла яна, пасунулася да сцяны, даючы яму болей месца ля сябе.

— Можа, пойдзем ужо на агарод, — сказаў ён, — буду падкопваць, а ты будзеш выбіраць.

— Выберам тую бульбу, нідзе яна не дзенецца, — адказала яна, — яшчэ вунь толькі пачатак верасня на дварэ. Чаму ты еў часнок?

— Вецер прахапіў, — прамовіў ён, — дык вось заклаў у нос, каб прагнаць прастуду. I з'еў пару драбкоў.

— Які ты нехарошы! Толькі сябе аднаго глядзіш... — яна прыгарнулася да яго. — Але прылашчы...

Ён як засаромеўся, што яна так гаворыць, паводзіць сябе як зусім маладая, азірнуўся, бы хто быў у хаце, а тады злёгку, каб паслухацца, не зусім ахвотна правёў далонню па яе русявых валасах.

— Як яна там, наша Ірынка? — нечакана спытала яна.

— Будзе вучыцца, як i мы некалі вучыліся, як i цяпер вучацца яе аднагодкі.

Пакуль ён гэта гаварыў, яна паспела ўжо ціха заплакаць — зажурбоціцца па дачцэ. Бязгучна плакала i адчувала, што муж гэта чуе, але не спяшаецца супакоіць, пацалаваць яе, як некалі, у маладыя гады, адразу ж супакойваў i цалаваў, а ляжыць побач моўчкі, добра ведаючы, што яна крыху пахліпае, выплача свае хуткія жаночыя слёзы i сама супакоіцца. Ёй стала балюча, што ён такі — спакойны i па-мужчынску чарстваваты.

— Не можа ж яна век быць з намі, — сказаў яшчэ ён, прамовіў зноў надта цвяроза i сухавата. — Пайшлі, бо нам з табой удваіх шмат работы.

I яна, слухаючы яго, паплакала, напраўду супакоілася, што дачцэ трэба было выязджаць адсюль, бо трэба вучыцца, думаць пра будучае, a ім во трэба застацца ўдваіх, працаваць i думаць пра ix, пра сваіх дарослых дзяцей. Яна, адчуваючы, што раптоўны жаль не зусім прайшоў, пацалавала мужа ў аброслую за дзень, калючую шчаку. Ён жа нават не варухнуўся, здаецца, нішто не захвалявала яго — што яна блізка, што ў яе крышку расшпілена блузка i з-пад яе відаць лагчынка ад яе тугіх грудзей, што вышэй каленяў агаліліся яе белаватыя роўненькія ногі.

— Дык пойдзем? — спытаў ён.

— Пойдзем, — уздыхнула яна, яшчэ толькі нядаўна хацела прашаптаць мужу: «А можа, нам i праўда асмеліцца?..» — нават прыдумала ўжо, як апраўдацца, але як толькі пачула сухаватае i настойлівае: «Дык пойдзем?» — стрымалася і не пачала гаварыць мужу пра свае патаемныя думкі, бо яшчэ збаялася, ці добра не толькі дзеці, але i ён, Анатоль, яе зразумее...

Муж падняўся i сказаў, што пойдзе падкопваць на аторку — лапінцы пры хляве — бульбу, а яна няхай зараз падыдзе з кашамі. Сказаў i, не азіраючыся, выйшаў.

Вольга Пятроўна паднялася, паправіла засцілку на канапе. Па целе прабегла нейкая прыемная стома, здаецца, прыліло цяпло да шчок. Яна падышла да люстэрка, паглядзелася i ўбачыла, што напраўду на шчоках гарыць чырванец, i адчула, што гэта не звычайны чырванец, а палымяны, малады.

Яна аж збянтэжылася ад яго.

Можа, муж убачыў яго i крышку раней, заўважыў i сышоў.

Яна ж, пазіраючы на сябе, думала, што зусім яшчэ не старая, даволі маладая на твары i постаццю. I тут жа ўспомніла, што ёй пра гэта — што яна маладая i прыгожая — гаварыў нядаўна адзін мужчына. Ды не пажылы чалавек, а малады хлопец, новы настаўнік.

Ён, гэты новы настаўнік, прыехаў у ix школу ў сярэдзіне жніўня. Быў здалёку, але тутэйшыя настаўніцы ўжо аднекуль ведалі, што яму трыццаць гадоў, што ён быў жанаты, развёўся, будзе плаціць аліменты за дзіця.

Гэты Станіслаў Браніслававіч здаўся спачатку зусім не настаўнікам. Здаўся па сваім адзенні. Усе мужчыны-педагогі хадзілі на працу ў строгіх — аднаго колеру штанах i пінжаку — касцюмах, у белых кашулях i пры гальштуках, а ён, новенькі, прыйшоў першага верасня ў школу ў шэрых джынсах, на якіх былі жоўтыя замкі, прышыты скураныя жоўтыя латкі з малюнкамі, шырокі з вялікаю бронзаваю панругаю пояс, быў у рыжай скураной куртцы, у расшпіленай на верхні гузік кашулі.

З усімі ён, ні кропелькі не саромеючыся, хутка пазнаёміўся, загаворваў, гэтак жа хутка пазнаёміўся i з ёю, усміхнуўся, што яна вельмі прыгожая, гаварыў i пільна, нясціпла пазіраў у вочы i пазней стараўся і ў настаўніцкай на перапынках жартаваць толькі з ёю, зусім не гледзячы, што бянтэжыцца яна i бялее на твары яе муж ад гэтага. Да яе прыйшоў страх ад яго вось гэтай смеласці ды хітрасці застацца з ёю адзін на адзін i гаварыць ёй пяшчотным голасам толькі прыемнае.

А на днях, атрымаўшы першую плату, яны, настаўнікі, наладзілі невялікую гулянку. Патанцавалі. Анатоль не танцаваў, сядзеў у кутку з мужчынамі, то яна вальсіравала з жанчынамі i з ім, Станіславам Браніслававічам. Танцор ён быў вельмі спраўны, умеў лёгка круціцца, вадзіць яе вакол сябе, прыбліжаючы часамі так блізка, што яна ажно хвалявалася ад гэтага.

Станцаваўшы польку, яна выбегла на двор астудзіцца. Следам за ёю выбег i ён, наблізіўся i шапнуў: «Якая вы мілая! Я ўкаханы ў вас. Чуеце?..»

— Што вы гаворыце? — усміхнулася яна, махаючы перад тварам хустачкаю. — Я ваша маці.

— Я люблю вас, чуеце? — шаптаў ён i прыбліжаўся да яе. — Hi адна дзяўчына вам тут не раўня... Прыйдзіце заўтра ў восем да Каменнай гары... Я буду вас там штодзень чакаць.

— Гаворыце вы!.. — прамовіла яна, усміхаючыся. — Не хапала мне толькі ў сорак гадоў на спатканні бегаць... Апомніцеся, што вы гаворыце, малады хлопец?

Але бачачы, што ён набліжаецца i ці не думае прыхіліць яе да сябе, крутнулася ля яго i хутка падалася ў хату, села ля мужа i болей не танцавала, а пасля ўгаварыла яго ісці дахаты. Нічога яму пра нядаўняе не сказала, a ўжо лежачы ў пасцелі i ўспомніўшы гэта, усміхнулася сама сабе, гадаючы, што было б, каб яна ў свае гады пачала яшчэ хадзіць на спатканні. Думала так i аж ківала галавою...

«А я яшчэ i не старая, — зноў падумала яна цяпер, стоячы ля люстэрка, — i кахаць яшчэ ўмею, магу...»

A Станіслаў Браніслававіч сёння, як яна ішла з поля дахаты, як наўмысна чакаў яе ля магазіна, прывітаўся i выхітраваў, размаўляючы з Анатолем, шапнуць ёй, што ён учора чакаў яе ля Каменнай гары i сёння будзе чакаць, i так зірнуў, што ў яе перахапіла дыханне.

...Ля васьмі гадзін вечара, калі ўжо прыцямнелася, яны пазносілі i высыпалі ў склеп выбраную бульбу, вярнуліся ў хату i хуценька ўхадзіліся па гаспадарцы. Яна сказала мужу абіраць i варыць бульбу, а сама падаіла карову, пасля сасмажыла яешню.

Калі ўдваіх моўчкі i нехаця павячэралі, прыбралі са стала, яна сказала мужу, што ў клубе будуць паказваць сёння цікавае кіно, можна схадзіць i паглядзець.

— Ай! — стомлена ўсміхнуўся Анатоль. — Давай лепш тэлевізар паглядзім ці спаць ляжам, — i, калі гаварыў, шырока пазяхаў i меў такі лянівы выраз твару, што добра відаць было: ніякімі сіламі яго з хаты цяпер не вывалачаш.

— Ну, што ты такі? — Калі ён уключыў тэлевізар, сеў на канапе, яна падышла, апусцілася яму на калені, абняла за шыю.

— Фіранка не зацягнута — людзі ўбачаць.

— Ну i што? — спытала яна. — Хай бачаць. А ты вось вазьмі i панасі мяне на руках...

— Яшчэ што выдумай! — сказаў ён i ссадзіў яе з каленяў побач на канапу. — Хочацца табе яшчэ дзяцініцца!..

— Дзяцініцца, дзяцініцца! — перадражніла яна зласнавата, i ён, здаецца, зразумеў яе, адчуў нават тое, што яна хацела сказаць, але не сказала.

Адчуў, але зусім не змяніўся. Сядзеў i ўзіраўся ў тэлевізар, у якім пачалі паказваць футбол.

«А можа, той на ніякія спатканні не прыходзіць? — нечакана падумала яна пра Станіслава Браніслававіча. — Можа, ён толькі насміхаецца з мяне?» — падумала яна так, i стала крыўдна, што малады хлопец надумаўся пацяшацца з яе.

Як падумала так, адчула горыч, чамусьці ёй захацелася напраўду схадзіць да Каменнай гары i неяк асцярожна, незаўважна паглядзець: прыйшоў той туды ці i не думаў ісці.

— Нешта галава баліць, так хочацца пабыць на дварэ, — сказала яна, ведаючы, што Анатоль нізашто зараз не выйдзе з хаты.

— Ну, пахадзі па свежым ветры, — сказаў незадаволена ён.

— Пайду, — прамовіла з крыўдаю яна, — пайду i не вярнуся да цябе такога...

— А дзе ж ты дзенешся? — усміхнуўся ён.

— Пайду шукаць кавалераў...

— Ідзі, ідзі... — пакепліваў Анатоль. — Толькі ты ім i трэба...

— Што я — такая ўжо старая ці зусім збрыдчэла? — пакрыўджана спытала яна.

— А што — маладзенькая? — усміхнуўся муж i аж падскочыў да тэлевізара: на стадыёне футбалісты ў белай форме забілі гол у вароты футбалістаў у чорным.

Вольга Пятроўна нічога болей не сказала мужу, падалася з хаты.

На дварэ цяпер, пазнаватым вечарам, добра чулася ўжо, што стаіць восень. Было свежа, астыла дзённае цяпло, ад рэчкі папоўз холад, ды i раса пачынала гусцець надта холадна.

Вольга Пятроўна, скалануўшыся плячыма ад дрыжыкаў, выйшла на агарод i разораю падалася на сценку, а з яе — полем да Каменнай тары. Ішла i не хацела ісці, думала, на што ўсё гэта яна робіць, чаго ідзе, чаго хоча, што трэба вярнуцца назад, але i вельмі хацелася пайсці i паглядзець, ці прыйшоў той, ці сур'ёзна ён нешта задумаў...

Вольга Пятроўна многа абгінала, ішла да рэчкі, каб падысці туды не з поля i быць заўважанай, а непрыкметна прыблізіцца з другога боку, з кустоў.

Як пачала прыбліжацца да высокай гары, якую цяпер пачалі раскопваць на жвір, пайшла цішэй, затупала мякка, узіраючыся наперад i ўслухоўваючыся. Часта прыпынялася i падоўгу стаяла, уважліва слухала i стрымлівала дыханне. Але нічога ўбачыць i пачуць не магла, хоць ужо зусім блізка была ля гары.

Можа, вось так уся як ёсць i выскачыла б з кустоў на дарогу, каб не пачула цыгарэтны дым. Тады раптоўна прыпынілася, прыклала руку да сэрца: так яно нечакана затрапяталася. Затрапяталася, як толькі ў роскапні ўбачыла ў джынсах i скураной куртцы, маладога, з цыгарэтаю ў зубах, Станіслава Браніслававіча, які сядзеў на вялікім камені i курыў, пазіраючы амаль на яе.

«Што ён сабе думае, гэты чалавек, за каго мяне лічыць? — падумала яна i разам з тым неяк узрадавалася, што ён не насміхаўся, a напраўду прыйшоў сюды, лічыць яе яшчэ за зусім маладую. — Але што гэта я?..»

Яна, спалохаўшыся сама сябе, адступіла крок назад i зачапіла галавою галінку сасняку, i тая загайдалася. Заміраючы, яна пазірала на галінку, прасіла Бога, каб хлопец не заўважыў гэтага. Пастаяўшы яшчэ крышачку, яна ціхенька адышлася i хутка падалася адсюль, адчуваючы, што нешта зрушылася ў яе душы, як абуджаецца, здаецца, забытае маладое хваляванне, як штосьці нядобрае цягне яе вярнуцца назад, а не ўцякаць адсюль, бо яна, можа, уцякае ад сваёй маладосці, ад свайго цяперашняга шчасця i пасля будзе папракаць сябе за гэта...

...Калі падыходзіла да свайго дома, што амаль ужо зліўся ў цемені з садам, з паветрам i небам, убачыла ў акне лепшай палавіны сіняе святло ад тэлевізара. Падышоўшы бліжэй, да самых шыбін, зірнула i з самотаю, з нейкім пачуццём вялікай страты згледзела: муж, прылёгшы на правы бок, падкурчыўшыся, ужо спаў нераспрануты на канапе.

1974

— Дуся! — як толькі ён зайшоў i сеў на сваё любімае месца за тоўстай калонай, загукала прыбіральшчыца, якую тут усе называлі Пятроўнай. — Твой уздыхацель прыйшоў...

Зноў гэтая паджылая, невысокага росту, таўсматая кабеціна ў неахайным шэрым халаце змусіла апусціць вочы i, мабыць, пачырванець: яна, па-жаночаму прадчуваючы, што яму падабаецца афіцыянтка Дуся, не вельмі шануе яго пачуццё, ды ведаючы, што ў Дусі ўжо ёсць «хахаль», не вельмі высока цэніць той яе любоўны раман. Сказаць шчыра, ён, Павел, з самага першага знаёмства недалюбліваў Пятроўну, якая ў свой час, «калі была маладая i прыгожая», была ў абслузе ў засакрэчаным пансіянаце «і ўбачыла, чаго вы, дурні, ніколі не ўбачыце, i пажыла так, як вы ніколі не жылі i жыць не будзеце», пасля працавала ў рэстаране афіцыянткай, a калі распілася, пачала апускацца, трапіла сюды прыбіральшчыцай. Ад гэтага была злая, грубая i цынічная. Некалькі разоў, падвыпіўшы, яна спрабавала пагаварыць з ім; да слова, магла сесці, падперці падбародак далонню i таямніча запытаць: «Ты ведаеш, хто ён альбо той?» Называла прозвішчы мінскіх начальнікаў, ухмылялася, але не распускала язык. Толькі, здаецца, душылася ад злосці i гневу за тое, што шмат ведае, «такое магла б сказаць, што ў вас усіх вочы на лоб палезлі б», але «гаварыць не мае права».

Дуся была на кухні, брала там «тавар» — вось вярнулася з падносам піражкоў, пасля, не пазіраючы ні на Пятроўну, ні на яго, зноў пайшла на кухню i прынесла адтуль паднос са шклянкамі з сокам.

— Дуся, — ухмыльнулася Пятроўна, абапёршыся на швабру. — Уздыхацель памірае ад голаду!

— Ужо выпіла! — незадаволена адказала ёй тая, але, не бачачы каля буфета кліентаў, узяла блакноцік i накіравалася да яго.

Незвычайная была гэтая прывакзальная ўстанова — буфет, сталоўка i рэстаран заадно. Звычайна ўдзень тут харчаваліся праезджыя шафёры i пасажыры, дык заходзілі ў верхняй вопратцы, бралі падносы i самі выбіралі сабе харч, а вось ужо ўвечар заходзілі сюды па-іншаму — як у рэстаран, садзіліся за столікі i маглі заказаць не толькі закусь, але i пітво.

Ясна, было тут далека не шыкоўна i не вельмі ўтульна, не мелася розных далікатэсаў, заўсёды рэзка пахла кіслай капустаю, але вячэраць ён, Павел, заходзіў якраз сюды, як адчувала гэтая разбэшчаная Пятроўна, з-за буфетчыцы-афіцыянткі Дусі. Вось i цяпер касіў вочы, назіраў, якая яна i як ідзе: яшчэ маладая, крыху за дваццаць пяць гадоў, сярэдняга росту i круглаватая, у кароткай спаднічцы, паверсе якой беленькі фартушок, у ружовай блюзцы i ў белай касынцы з прыгожым узорыстым стаўбунком.

— Добры вечар, — ветліва павіталася i, апусціўшы вочы, разгарнула на чыстым аркушыку блакноцік. — Што жадаеце?

Ён не зусім разумеў, нават бянтэжыўся, што яна з ім такая ветлівая i ў той жа час стрыманая: з іншымі яна ўсміхаецца, жартуе, а то, бывае, можа на п'яных i хуліганістых накрычаць, а то, штурхаючы ў плечы, i рэзка выгнаць ix з будыніны. Значыць, яна мела свой характар, толькі з ім, як кажуць, афіцыйная.

— Калі ёсць, дайце, калі ласка, салату, добрае мяса з бульбай i чай, — з перарывістым дыханнем прамовіў ён, не могучы зірнуць на яе круглаваты тварык з трошкі кірпатым носам i з велікаватымі прыгожымі цёмнымі вачыма.

Запісаўшы ягоны заказ, Дуся адразу ж падалася на кухню, ведаючы, што ні гарэлкі, ні віна ён не просіць.

Не, ён не ксёндз, браў чарку, калі быў жанаты, напіваўся i часамі брыдка, калі развёўся (жонка, грызучы, што ён мала зарабляе ў школе, паперла яго ў заробкі на Поўнач, а сама на гэты час завяла сабе іншага ўсцешніка), i зусім ледзь не загібеў, калі апынуўся без работы, жылля i капейкі. Што ні кажы, трэба дзякаваць i дзякаваць за тое, што выцягся з багны, цяперашняму свайму сябру, капітану міліцыі, які не столькі абражаў, піхаў нагамі, мерыўся засадзіць, колькі здолеў адшукаць у яго розуме i душы, здавалася б, вельмі маленечкае, за што ён зачапіўся i выбраўся на святло i свежае паветра... Вось ужо два гады ён, Павел, працуе ў тутэйшай раённай газеце i не мае ніякіх нараканняў, нават больш — сёлета, увесну, ягоная былая жонка прасіла вярнуцца: каханец, які з год жыў з ёй, прыдбаў сына, «няўдзячна» пакінуў яе i пайшоў да сваёй сям'і. Можа, адолеў бы крыўду, гадаваў бы сваё i чужое дзіця, калі б жонка, бачачы яго зацятасць, зноў не папікнула: «Каб ты добра зарабляў, дык не паехаў бы ў свет, не было б яго, гэтага падманшчыка...» Адчуўшы, што сапраўднага сямейнага жыцця з ёй i цяпер не будзе, ён толькі адказаў: «Я i цяпер, як адчуваеш, не шмат зарабляю...»

Калі б захацеў, дык за апошні год мог бы асямеіцца. Рэдакцыйная машыністка хацела звесці яго са сваёй сястрой, незамужняй дзяўчынай амаль ягоных гадоў, гаспадыня кватэры раіла ўзяць замуж яе сяброўку-разводніцу. Паколькі быў мужчына сярэдняга веку, не мог не думаць пра жанчын; жаніцца не спяшаўся, а вось палюбоўніцу выцікоўваў. Можа, i знайшоў бы, каб не гэтая Дуся.

Яна, як зусім выпадкова ўведаў, была ўдава. Года паўтара таму яе муж з малым сынам наляцеў на матацыкле на машыну i загінуў. Не выжыла i дзіця. Дуся, як казалі, ледзь не звар'яцела, хацела кінуцца пад цягнік, пасівела, была як мумія. Ды жыццё прытупіла яе боль, скруху. Яна пакрыху акрыяла, адчула, што трэба жыць. Але адзін Бог ведае, чаму яна адмовілася ад салідных мужчын i прыстойных хлопцаў, а з сёлетняга лета звязалася з тым, каго Пятроўна называла «хахалем». Той не толькі вярнуў Дусю да жыцця, але падпарадкаваў яе сабе: ён, разы два судзімы, зладзюган i вымагальнік, нахабнік, як казалі, нават i не меўся браць яе замуж, меў толькі за сваю «кралю». Здаецца, ніхто не разумеў, з-за чаго Дуся дазволіла i сабе, i яму такое. Няўжо з-за абыякавасці да свайго лёсу альбо з-за таго, каб хутчэй змарнаваць сваю маладосць?

Зрэшты, калі Дуся несла Паўлу на падносе вячэру, заваліўся сюды i яе «хахаль» з такімі ж, як сам, сябрамі. Тут жа кінуў чэпкі позірк i на яго, Паўла, i на яе, сваю «кралю», але толькі на міг — паблізу сеў за вольны стол, ведаючы, што Дуся адразу ж падыдзе да яго.

Так i ёсць. Пажадаўшы Паўлу «смачнага», Дуся закрочыла да ix, чатырох, ужо на лёгкім падпітку. Відаць, выпілі ў кагосьці на рабоце; усе працавалі, хто грузчыкам, хто слесарам, але за сваю працу мала трымаліся, прамышлялі іншым, нават i рэкецірствам. Як гаварылі пошапкам, якраз яны спраўна абіралі, патрабуючы даніну, некалькіх тутэйшых кааператараў.

Павел еў адбіўную, бульбу з гарошкам i агурком, але не чуў сёння вялікага смаку: яго прыгнятала рэўнасць, усёдазволенасць Дусінага «хахаля». Мала таго што той абы-што вярзе Дусі, дык бессаромна ляпае, гладзіць яе па нешырокіх, але ладных клубах, а яна не асаджае, толькі адмахваецца. Калі Дуся хутка прынесла тым графінчык з гарэлкай, закусь, яны шумна, не саромеючыся, лаючыся i рагочучы, пачалі піць, жэрці, ведаючы, што ніхто не асмеліцца сыкнуць на ix.

Жадаючы хутчэй пайсці адгэтуль, Павел не дапіў чаю i падняўся. Ды тыя заўважылі гэта; «хахаль» — аднаго з ім росту, але толькі шырэйшы ў плячах, лысаваты i круглатвары, у чорным касцюме ды шэрым тоўстым свэтры, падхапіўся i, дачакаўшыся, калі ён наблізіцца, нахіліўся i, няшчыра ўсміхаючыся, запрасіў:

— Прашу за наш стол.

— Дзякую, — адказаў Павел. — Мне трэба ісці дамоў.

— Мы частуем вас.

— Кажу ж, не магу.

— Грэбуеце рабочым класам? — ухмыльнуўся той, але ягоныя калючыя шэрыя вочкі бліснулі нядобра. — Гегемонам?

Бачачы, што Павел не сядзе, а таксама тое, што ўсе, а заадно i Дуся за буфетам, назіраюць за імі, паказаў вачыма на стол, дзе ён толькі што сядзеў:

— Калі не жадаеце выпіць, дык дазвольце пагутарыць з вамі.

Нідзе не дзенешся, мусіў вярнуцца i сесці. У след за ім сеў i той.

— Можа, вы што хочаце сказаць мне, таварыш пісьменнік? — запытаў. Звышветліва, але з холадам i з'едліва.

— Па-першае, я не пісьменнік, a журналіст раённага маштабу, — адказаў Павел, намагаючыся не захвалявацца. — А па-другое, не маю патрэбы ў гутарцы з вамі.

— I не хочаце стаць маім малочным братам? — пакпіў.

Павел пра ўсё здагадаўся, але адцерабіўся:

— Я вас не разумею.

— Вы? — наўмысна здзівіўся «хахаль». — Майстра слова?

— Я не разумею, што вы хочаце ад мяне.

— Патлумачу, — той ухмыляўся, кпіў, гуляў, адчуваючы сваю сілу i перавагу. — Мне даносяць: вы падбіваеце клінкі вунь да той красуні, — паўз пляча паказаў пальцам на буфет. — Гэта — праўда?

— Выбачайце, яна — ваша жонка?

— Не. Яна — мая краля. Па запісной кніжцы i па кашальку. Ясна?

— Ясна, што вы не маеце на яе тыя правы, што мае муж.

— Я з ёй сплю, — выпаліў той. — Яна ад мяне зрабіла нядаўна аборт. — Павярнуўся, зірнуў на буфет. — Так Дуся?

Тая, канечне, усё чуючы, апусціла галаву.

— Дуська! — фальшыва заветлічаў яе каханец. — Скажы яму, што ты мая, што другога... табе не трэба.

Дуся ўскінула голаў, гнеўна стрэльнула на яго вачыма і, нічога не прамовіўшы, рэзка вымкнулася з буфета на кухню.

— Вось бачыце: пакрыўдзілі жанчыну, — пахітаў галавой нахабнік.

— Вы пакрыўдзілі i зняважылі, — прамовіў, мусіць, бялеючы, Павел. — Калі ўсё гэта i праўда, што мы чулі, дык не трэба гаварыць услых на людзях. Дуся i сваёй цяжкай доляй, i сваёй красой вартая ўвагі, пашаны i любові, а не пошласці i цынізму. Калі вы яе пакахалі, калі хочаце ашчаслівіць, дык бярыце замуж i шануйце, як вялікі скарб.

— А кажаце, што не пісацель!

— Я, ведайце, каб Дуся згадзілася быць маёй жонкай, не глуміўся б з яе.

— I пасля мяне?

— I пасля вас.

Той уперыўся злым позіркам, зажаваў ад нянавісці, а пасля зноў павярнуўся i загукаў-закамандаваў:

— Дуся! Ідзі сюды! Саступлю цябе пісьменніку! Але з адной умовай: ён будзе займацца тваёй душой, а я тваім целам...

Паслухмяная яму Дуся не выйшла. Што да Паўла, дык ён не мог болей гавэндзіць з пашляком, падхапіўся.

— Вы...

— Ну, хто? — той падняў галаву, звузіў вочы. — Нявыхаваны? Не чыстаплюй? Ды ведай: яна не за табой, безграшовым інтэлігенцікам, а за мной пабяжыць. Бо я маю i грошы, i да ix усё...

— Я не жадаю з вамі больш гаварыць!

— I ўсяго? А чаму не жадаеце з'ездзіць мне па мызе?

— Бо не хачу пэцкаць рук.

— Ха-ха-ха! — зарагатаў той. — Чулі? Ён мог бы ўляпіць! Мне!

Можа, каб быў зусім п'яны, той пусціў бы ў ход кулакі, але цяпер разважліва фанабэрыўся, гуляў як кот з мышшу, намагаючыся ўесці іншай зброяй — словам.

— Паслухай, не строй з сябе фон-барона, — вось яшчэ працадзіў. — Калі ты забыўся, дык мы можам напомніць, як яшчэ нядаўна валяўся пад платамі, як цюцік, у вочы пазіраў, каб хто зміласцівіўся i кухаль піва падаў!

— Што было, то было, — адказаў Павел. — Але я здолеў падняцца з гразі, а вось вы i самі падаеце, i прыстойную жанчыну збіваеце з тропу.

— Няўжо? — задураслівіў той i працягнуў татуіраваную руку, каб ухапіць ягоную i, можа, памерацца сілай. — Што вы кажаце?!

Павел рэзка адкінуў яго руку, павярнуўся i закрочыў з рэстарана. Не герой, канечне, але i больш за іншых сказаў сёння таму, каго ўсе баяліся ў гарадку.

Пасля гэтага Павел перастаў хадзіць у прывакзальную харчэўню, хоць i сумаваў па Дусі. Праўда, i раўнаваў, i нават ненавідзеў яе за тое, што звязалася з «хахалем», але не мог без яе.

Недзе праз два тыдні яна пазваніла яму ў рэдакцыю.

— Дуся? — здзівіўся, а заадно ўсцешыўся i захваляваўся, як хлапчук. — Неверагодна, што гэта вы!

— Павел, — яна не падтрымала такога яго тону, прамовіла ўсхвалявана, але з ноткамі страху. — Сцеражыцеся!

— Чаго?

— Ён можа забіць вас...

— Хто?

— Ды ён... Помніце вашу гутарку з ім у нас?

Ясна. Яму пагражае яе «хахаль».

— Я не сустракаюся больш з ім, нягоднікам. Дык ён лез у маю кватэру сілком, ламаў дзверы. А цяпер... Лічыць, што я ганю яго прэч з-за вас...

— Дуся? — затактала ягонае сэрца. — Можна, я вас так буду называць?

— Калі ласка. Я i ёсць Дуся.

— Адкуль вы, Дуся, звоніце?

— З пошты.

— Гэта — блізка, — узрадаваўся ён. — Пачакайце хвіліну. Я хутка падыду.

— Што вы? — напужалася. Не трэба...

— Трэба, Дуся. Я іду, — i паклаў першы трубку.

Борздка накінуў паліто, шалік, вушанку — балазе за гэтыя першыя снежаньскія дні пачала патроху ўлегвацца зіма, — i подбегам пашыбаваў да пошты. Як i чакаў, каля ганка ўбачыў яе — у спрытных чорных боціках, у зграбным сінім кажушку з белай аблямоўкай i пад мужчынскай коцікавай вушанкай. Здаецца, ад яе, гэтай вялікай шапкі, твар яе драбнаваты, носік невялікі, але вочы ўсё роўна выразныя, a поўныя вусны вабныя.

— Якая вы прыгожая, Дуся! — шчыра зачараваўся.

Збянтэжылася, аж пачырванела. Але тут жа спахапілася:

— Мы не можам доўга быць разам.

— Чаму? — усміхнуўся. — Я вам не падабаюся?

— Я ж гаварыла... Знойдуцца тыя, хто ўбачыць i данясе яму. Я хацела перасцерагчы вас.

— А я, Дуся, вельмі рады, што бачу вас... Я... Давайце, калі ласка, сходзім з вамі ў кіно альбо ў гарадскі рэстаран!

— Праўда, асцерагайцеся, — сумелася, але была разважлівая. — Ён — каварны, жорсткі i помслівы. I сябрукі ягоныя — мярзотнікі.

— Адчуваю, — прамовіў ён. — Ды страх — не самае моцнае пачуццё. Ёсць яшчэ штосьці большае...

Змаўчала, але ён сэрцам адчуў не зацятасць — увагу, цеплыню да сябе.

— Здаецца, Дуся, сам лёс зводзіць вас са мной... — сказаў усхвалявана, па-свойму прызнаючыся ёй у каханні. — Што да мяне, дык я доўгі ўжо час жыву найперш дзеля нашай сустрэчы...

Зноў не адказала, ніжэй апусціла галаву.

— Хадзем, — запрасіў, — абы-куды. Абы быць разам. Паслухала, даверліва i лёгка закрочыла побач, трымаючы пад пахай сваю сумачку.

Праз гадоў пяць, выйшаўшы на волю, той, каго называлі Дусіным «хахалем», прыплёўся ў прывакзальную харчэўню i пасадзіў каля сябе яшчэ болей пастарэлую i неахайную Пятроўну. Наліў ёй чарку-другую, выпіў сам некалькі фужэраў гарэлкі, а пасля, ляпаючы па стале кулаком, пачаў выліваць з душы боль, гнеў, а заадно ўсё цяжкое i цёмнае, што наліпла i па-свойму грызла i бунтарыла, было ягонай зламанай доляй:

— Вось адседзеў я за ix, Пятроўна. I можа, найперш з-за Дусі.

Тая хацела лізнуць яшчэ, дык уважліва слухала, як кажуць, глядзела яму ў рот.

— Я нямала баб меў, Пятроўна, але яна, Дуся, болей за ўсіх увайшла сюды, — пастукаў кулаком сабе па грудзіне. — Яна не толькі стройная ды прыгожая, яна... карацей, не шваль, якой я нямала бачыў. Я, можна сказаць, пакахаў яе. Можа, i з-за таго, што шмат яе дабіваўся, выводзячы з трансу, праявіў у сабе нямала таго, чаго не праяўляў з іншымі. Часамі нават быў рыцарам, насіў яе на руках. Ды не ўлічыў: бабу лягчэй заваяваць, чым утрымаць. Я заганарыўся сваёй перамогай, лічачы, што не толькі падпарадкаваў яе, але яна сама за мной будзе бегаць... Ды яна не пабегла, а перабегла да іншага, Пятроўна...

— Мы, бабы, Валодзька, незразумелы народ, — заасцярожнічала старая прайдоха.

— Ёй, бачыце, «мала грошай, пасцелі, ёй трэба было болей душы, ласкі, павагі». Ca мной яна «памылілася, дарэмна мне паверыла, што змянюся, яна палюбіла яго, інтэлігентнага чалавека!». Больш — яна, Пятроўна, падгледзела, як я яго аднойчы перастрэў i крамзануў ножыкам, падняла шурум-бурум, паклікала людзей i міліцыю. Яна мяне пасадзіла.

— Але вярнуўся во жывы i здаровы, дзякуй Богу, — падлешчвала яму Пятроўна. — Знойдзеш сабе іншую. Не горшую.

— У першы ж дзень сустрэў яе. Аж сэрца зайшлося: яшчэ пахарашэла. Але ад мяне, як ад чорта, адскочыла.

— Пакуль дружна жывуць, двое дзетак ужо.

— Дуся!!! — ціснуў той свой лоб далоняй, унурваў галаву i выў. — Такая баба! I чужая! Не мая! Я ж прасіў: ладна, не хочаш быць маёй краляй, будзь жонкай! Не, адмовілася, выгнала з кватэры, з душы... — Падняў галаву, спадылба зыркнуў на выпадковую субяседніцу, махнуў рукой грэбліва. — Пайшла вон, старая галёшына! — I да новай буфетчыцы-афіцыянткі: — Эй, шахіня, нясі яшчэ пузыр гарэлкі! Піць, гуляць будзем, заліваць сваю нуду-жуду!

— Дурны ты, дурны! — пахітала галавою тая. — Сам такую жанчыну страціў, сам губіш сабе жыццё!

1991

...Ён не бачыў яе недзе каля паўгода. Цяпер спяшаўся з далёкай экспедыцыі, радасна прадчуваючы i малюючы ва ўяўленні іхнюю хуткую сустрэчу.

Па тым, што дзверы кватэры былі замкнёныя толькі на адзін замок i то не да канца, зразумеў: яна мела на руках ягоную тэлеграму, наўмысна адпрасілася з працы i цяпер, пад вечар, дома i чакае яго. Сапраўды, так: у прыхожай на невысокай карычневай абутковай скрынцы ляжалі яе сумка, пакет з кнігай i невялікім складным парасонам.

Ён ціхенька зачыніў за сабой дзверы, апусціў долу валізы i ўсцешна знерухомеў: ca спальні чулася любімая ім i ёю пяшчотная музыка — яны часта ўключалі яе, слухалі яе, а то, лепш сказаць, луналі пад яе ў паднябессе ў адмысловыя інтымныя хвіліны...

З хваляваннем ступіў у знаёмую, але цяпер вельмі мілую сэрцу залю — з недарагой, але прыгожай секцыяй, дзе былі посуд, кнігі i шафка для адзення, з высокімі белымі гардзінамі i адцягнутымі ў бакі карычневымі шторамі. На нізкім часопісным століку абапал глыбокіх мяккіх крэсел — букет ярка-чырвоных ружаў, пляшка сухога віна, сухая каўбаса i свежыя гуркі. Ен узяў са століка адзін са сподкаў, накрыў яго сурвэткай і, дастаўшы з унутраных кішэнь пінжака пераклееныя паперкамі кіпы дзесятак, дваццацьпятак i пяцьдзесятак, паклаў ix сюды, выцягнуў паперадзе сябе i з урачыстым, пераможным выглядам пакрочыў у спальню.

Яна не чула, што ён ужо зайшоў: стаяла спіной да яго i глядзелася ў люстэрка. У доўгім ванным бела-сінім халаце, з загорнутым ручніком на галаве, сярэдняга росту i сярэдняй паўнаты. Вось угледзела яго перад сабой, у люстэрку, борздка азірнулася, нават нібы ад нечаканасці спалохалася, як перад незнаемым мужчынам, захінаючы на сабе халат.

Ён молада прыкленчыў на адно калена на ходніку i падаў ёй сподак: на, вазьмі, мая каралёва, наш жаданы легкавічок, я як след працаваў i зарабіў на яго. Яна апомнілася, заззяла ад радасці, але сподка не ўзяла, нечакана гарэзна расхінула на сабе халат, паказваючы белаватыя поклічныя сцёгны, паўнаваты жывот, на якім, аднак, хораша кідалася ў вочы ямінка ад пупка, круглыя белыя грудзі, вабную шыю, — а я, бачыш, вось што для цябе маю i берагла. Ён падхапіўся, паставіў на блізкі стол сподак i, адчуваючы моцнае сэрцабіццё, шпарка ступіў раз-другі, моцна абняў яе пад халатам — яшчэ вільготную, цёплую, адмыслова пахкую мылам ды шампунем. Сустрэўшы яе адданыя вусны, па-маладому задыхнуўся ад доўгага i ўжо нясцерпнага пацалунка. У ім, гэтым пацалунку, усё было сказана без слоў: як яны сумавалі адно без аднаго, як чакалі гэтай хвіліны, як цяпер хочуць яшчэ большага.

Хмялеючы, ён ужо не мог падумаць ні пра ванную, ні пра столік з пітвом, баяўся выпусціць яе, трапяткую, жаданую, з рук хоць на хвіліну, асцярожна схіліў на засланы ложак. Пад любімую музыку похапкам сарваў з сябе апратку, i яны адразу ж сталі блізкія, адразу ж, без адмысловай перадлюбоўнай гульні, іхнія целы i душы ва унісон музыцы абзыўнуліся сваёй мелодыяй...

Калі пасля ўтрапёнага парыву, радасных воклічаў, палёту вярнуліся да рэальнасці i леглі побач, толькі цяпер здолелі загаварыць. I першая падала голас яна:

— Сокал мой...

...Паверыце ці не: ён i яна былі не каханкі, а муж i жонка, бацькі дваіх дзяцей, жылі разам гадоў дзесяць, але вось такое ўзнёслае ў каханні зведалі, бадай, упершыню — пасля першай даволі працяглай ростані.

1991

1.

...Нарэшце, пасля доўгіх i бязладных вандровак па сібірскіх прасторах, Максім атабарыўся, здаецца, трывала — у невялікім таежным гарадку С., уладкаваўся мастаком у раённым доме культуры i займеў асобны куток для жылля, а таксама знайшоў паўскладское памяшканне пры клубе пад сваю майстэрню.

Спакваля ў яго ўжо калі не мінулася, дык аслабла прага да ўцёкаў ад самога сябе, да бадзяння па свеце. Нейкі голас у душы сказаў: усё, хопіць бегу, трэба асесці, супакоіцца, перагледзець сотні сваіх эцюдаў i накідаў, адабраць вартае пэндзля і, не трацячы марна часу ды не кідаючыся на розныя спакусы, маляваць, маляваць i маляваць тое, што не толькі апраўдала б ягоныя ўцёкі з радзімы сюды, у Сібір-матухну, было б свежым у іхнім, мастакоўскім, свеце, але i прынесла б яму самому сапраўдную творчую радасць.

Праўда, недзе з месяц маляваў, пісаў для клуба тое, што гаварыла загадчыца — нядаўняя камсамольская дзяячка. Яна, як зразумеў, глядзела ў рот райкомаўскаму начальству i да ўсяго была дзяўчына-перастарка. Яе фантазіі хапала толькі на тое, што трэба напісаць некалькі лозунгаў — «пра самыя перадавыя ў свеце нашы канстытуцыю i лад», «пра розум, гонар i сумленне нашай эпохі», аформіць стэнды пра «нашы поспехі» ды намаляваць некалькі агітацыйных карцін «пра мірныя працоўныя подзвігі нашых сялян i рабочых, дзе яны, людзі працы, былі б радасныя i шчаслівыя». Ён слухаў, рабіў усё, каб, улагодзіўшы начальніцу, спакваля i патроху пачаць карпець над сваім, а то браць i пабочныя заказы ад заводаў i бліжэйшых ад горада калгасаў: на той час меў вялікую патрэбу ў грашах.

Паколькі гарадок быў невялікі, усе тут пра ўсіх ведалі шмат, дык ён адразу ж сваёй незвычайнай прафесіяй i апраткай (старыя джынсы, тоўсты свэтар, берэт), сваімі паводзінамі (маўклівасць, абыякавасць да чаркі i жанчын) кінуўся ўсім у вочы. Як адчуваў, спачатку яго палічылі за дзівака, як не з гэтага свету, пасля, калі ўведалі, што ён разведзены i здалёку, здаецца, уявілі яго чалавекам з таямніцай. Праз яшчэ нейкі час, убачыўшы, што ён усё ж «нармальны», да яго пачалі прыглядацца некаторыя жанчыны.

Здаецца, іхнім разведчыкам альбо паслом была загадчыка гасцінічнага рэстарана Веліканава: з усіх мясцовых людзей, апроч загадчыцы клуба, бібліятэкаркі ды прыбіральшчыцы, з ёй найбольш бачыўся i меў гутарку. Яны жылі амаль у суседніх інтэрнацкіх пакоях: ён — у аднамесным, яна з мужам — у паўтарачцы, а па-другое, спачуваючы сціпласці ягонага халасцяцкага жыцця, яна ў любую хвіліну рабочага дня знаходзіла яму месца за сталом у рэстаране i нават ведала, што i колькі чаго ён жадае з'есці. Дык вось гэтая Веліканава, хітравата ўсміхаючыся, загаворвала з ім прыкладна так (праўда, не сам-насам, a ў рэстараннай залі прылюдна): «Сказаць вам, сусед, нештачка па сакрэце?» Ён адказваў таксама з усмешкай: «Хто ж, суседка, не любіць сакрэтаў?» — «Вы, Максім, — таямніча паніжала яна голас, — заінтрыгавалі адну маладую жанчыну». Альбо праз нейкі час: «Вашы акцыі, сусед, растуць: вамі зацікавілася адна з красунь нашага горада. I ведаеце, разведзеная. Праўда, з адным дзіцем».

Ён аджартоўваўся, але аднойчы зусім сур'ёзна сказаў: «Пакуль што жанчынам няма месца ў маім сэрцы, Ніка». — «Там толькі месца мастацтву?» — пакпіла тая. «Толькі яму», — адказаў і, як адчуваў, гэтым адказам ды сваім далейшым пурытанствам яшчэ болей змусіў усіх палічыць: ён мае нейкую тайну альбо драму i што ва ўсім гэтым, канечне ж, вінаватая далёкая незнаемая жанчына.

2.

Позна вяртаючыся з майстэрні, стомлены, але задаволены сённяшняй працай, Максім убачыў: інтэрнат шуміць-гудзе, нават на другім паверсе, у неахвочай да гулянак Веліканавай, яркае святло, вясёлыя гоман i смех.

Калі пераапрануўся, па-халасцяцку вячэраў паўбатонам i бутэлькай малака, думаў пра гэтую Веліканаву: калі i яна лічыць яго загадкавым чалавекам, дык не ўсё проста i з ёю. Ён быў некалькі разоў у яе ў гасцях — разы два запрашала адрамантаваць кран i прас, а таксама клікала за стол тады, калі вярнуўся i зноў ад'язджаў у доўгую экспедыцыю яе муж-геолаг, чалавек, як здалося яму, чымсьці вельмі прыгнечаны. Той не толькі цярпліва выслухоўваў усе жончыныя рэзкасці, кпіны, але яшчэ i ліслівіў перад ёю. Па-другое, у гэтых Веліканавых, як сказалі яму, было некалі дзіця, але памерла. Больш дзяцей яны, яшчэ маладыя, чамусьці не заводзяць.

Хто ведае, як паводзіцца дзесьці Веліканаў, мужчына рослы i сімпатычны, але яна, Ніка, тут сябе шануе. Як не раз прыкмячаў, сустрэўшыся на калідоры, тут, у інтэрнаце, калі была адна, яна сумавала, часта плакала, мала выходзіла на людзі, а вось на рабоце ажыўлялася, жартавала, гарэзнічала, хоць усё роўна ў вачах ляжаў глыбокі смутак. Hi разу не заўважаў ён, Максім, каб яна прыводзіла каго з мужчын у сваю кватэру альбо калі-небудзь не начавала дома, ды i мужчыны, нават грубаватыя шафёры, якія сілкаваліся ў рэстаране i заначоўвалі ў інтэрнаце, лішняга сабе з ёй не дазвалялі, усяк выяўлялі да яе сваю павагу i, бывала, абсякалі якога-небудзь праезджага калегу ці нахабнаватага камандзіровачнага, калі хто з ix дазваляў сабе непачціва пазаляцацца да Веліканавай. Праўда, яе апекуны трохі з рэўнасцю назіралі, што Веліканава так ветліва паводзіцца з ім, халасцяком, але, не бачачы ніякіх ягоных, як кажуць, шураў-мураў, мірыліся, разумеючы яе ўвагу як клопат добрай жанчыны пра адзінокага чалавека.

Гоман у пакоі Веліканавай узмацніўся — значыць, можа, яе госці пачынаюць разыходзіцца. Не, пачуў, не выходзяць, а загучнела ўсё таму, што на нейкую хвіліну адчыніліся дзверы кватэры. I вось ужо далікатны стук да яго.

— Заходзьце, — падхапіўся ён, ставячы на тумбачку бутэльку з недапітым малаком.

Суседка. Веліканава. Рослая, у целе, з буйнаватымі, але не грубымі рысамі твару (высокі лоб, на які спадае кароткая пасмачка цёмных валасоў, кучмістыя бровы, вялікія вочы, у якіх цяпер няма смутку, бо яны ззяюць, у меру даўгаваты нос i ў меру паўнаватыя шчокі), яна была апранутая ў караткаватую i дэкальтаваную блакітную сукенку — у невялікім выразе яе крыху, але кідка, бачыўся краёк грудзей маладой i здаровай жанчыны.

— Сусед, дзе вы былі? — запытала, i ён па яе голасе адчуў, што яна на лёгенькім падпітку. — Ці не ў той развядзёнкі, што зацікавілася вамі?

— У майстэрні. З той, што называецца Творчасцю.

— Так я вам i паверу! — гарэзна паківала спрытным пальчыкам.

Ён паціснуў плячыма: не верыце — дык не верце.

— Ды ладна, дзела маладое, — махнула рукой. — Але мы вас чакалі. Мы нават па вас засумавалі. Я, Максім, запрашаю вас на мой дзень нараджэння. Сёння я пачынаю выходзіць са свайго другога дзесятка.

— Віншую, — нахіліў ён галаву. Збянтэжыўся. — Але я не маю падарунка ды во які... — Паказаў на свае пацёртыя джынсы i на такую ж паношаную клятчатую кашулю. — Касцюм свой здаў у хімчыстку.

— Не трэба мне ніякага падарунка, — адказала i нечакана ўзяла i пацягнула за руку. — Хадзем. Вы i ў гэтым уборы хораша выглядаеце. Жанчыны проста прагнуць бачыць вас у нашай кампаніі.

— Пачакайце, — папрасіў ён, вызваліў руку, разгарнуў альбом, дзе часам маляваў алоўкам тых, хто сядзеў разам з ім у рэстаране, вырваў адзін ліст i падаў Веліканавай. — Няхай сёння будзе хоць гэта. Пазней будзе іншае.

— Гэта ж я! —усклікнула яна, пазіраючы на малюнак. — I быццам артыстка!

— Вы ж — багіня. Ніка. Багіня перамогі.

— Мы бачылі, што вы штосьці малюеце, але што нас i вось гэтак... — Здзівілася i неспадзявана цёпла цмокнула ў шчаку. — Дзякуй. Вы намалявалі мяне вельмі прыгожай.

— Вы i ёсць такая.

— Не, Максім, — зноў усміхнулася, але ўжо не гарэзна. — Вы намалявалі мяне залішне прыгожай.

— Вы тут такая, якой убачыў я вас пры добрым настроі. Ён бывае ў вас не часта, але я аднойчы паспеў яго не толькі ўбачыць, але i занатаваць.

Яна глыбока i дапытліва зірнула яму ў вочы, здаецца, аблашчыла цёплым позіркам, але нічога больш ні пра свой партрэт, ні пра сябе не сказала.

— Хадзем, калі ласка, — толькі прамовіла, але ўжо не ўзяла яго за руку, падалася з пакоя.

Ён паслухмяна пайшоў за ёй, разумеючы, што гэтым самым парушае свой усталяваны пурытанскі лад жыцця, вымушаны будзе знаёміцца з новымі людзьмі альбо глыбіць знаёмства з тымі, каго ўжо крыху ведае, больш пазнаваць нечы свет i больш некага дапускаць у свой.

Кампанія — а тут сабраліся жанчыны-калегі Веліканавай па рабоце — сустрэлі яго з радасным ускрыкам.

— Глядзіце, — адразу ж, паказваючы свой партрэт, пахвалілася перад імі гаспадыня. — Багіня Ніка!

— I калі ён паспеў намаляваць?! — здзівілася пасудамыйніца, паджылаватая i поўная, цяпер добра захмялелая ўжо Мікалаеўна (імя яе не ведаў). — Відаць, на хаду падэшвы адрывае!

— Ды ён амаль кожны дзень малюе ўсіх нас, калі сядзіць за сталом, — падказала афіцыянтка Клава, зграбная, увабраная ў святочную сукенку, з каралямі на шыі i з пышнай завіўкай, бойкая i, здаецца, не без жаночых свавольстваў маладзіца. Яна, паходжваючы па рэстараннай зале, канечне ж, заўважала, што ён робіць накіды.

— I нашы партрэты ёсць? — запытала буфетчыца, сярэдніх гадоў i вельмі ж паўнагрудая ды з магутнымі паўаголенымі рукамі Нюра. — I такія прыгожыя, як Веліканавай?

— На цябе, Нюра, мабыць, будуць карыкатуры, — пакпіла Клава. — Ты ж мужчынам заўсёды недаліваеш.

— Я пагляджу! — затрэсла на яго пальцам п'янаватая Нюра. — Я праверу! Сёння ж!

З усіх жанчын-застольніц адна маўчала i неяк сарамліва пазірала на яго Аксана — кухар, маладзенькая, але лупаватая i не вельмі зграбная дзяўчына.

— Не зважайце, Максім, на бабскія гавэнды, сядайце, — Ніка пасадзіла яго непадалёку ад сябе (а яна, як імянінніца, сядзела па цэнтры стала), наліла яму чарку гарэлкі.

— Штрафную яму! Шклянку! — закамандавала Нюра, не зважаючы, што трошкі разбэрсаная.

— Не трэба, калі ласка, — папрасіў ён гаспадыню, бачачы, што тая вачыма шукае чысты фужэр. — Я амаль не п'ю.

— Не п'ю, не куру, жанчын не люблю! — перакрывіла яго Нюра. — Які ж ты мужчына тады!

— Ды сунімі ты язык, трапло! — паўшчувала яе Мікалаеўна. — Ты што, не бачыш: перад табой не проста мужчына, a інтэлігент! Мастак!

— Але ж ён не ў спадніцы, a ў штанах! — агрызнулася тая.

— Ты ў спадніцы, але вырабляеш абы-што!

— Ціха, бабы! — папрасіла Ніка. — Калі ласка, выпіце, Максім, i паешце, — падсунула да яго сподак i пачала накладаць на яго салату, каўбасу i вяндліну. — Ды выбачайце нам за гэты шурум-бурум. Не так ужо шмат у нас, жанчын, радасці i ўцех, дык вось дазволілі сабе расслабіцца.

— Дзякуй, — адказаў ён, устаў.

— Правільна, — падперла далонню падбародак Нюра. — Скажы прамову. Я люблю слухаць разумных людзей. Ды калі яны яшчэ гавораць пра нас, жанчын.

— Я мала ведаю вас, вы мала ведаеце мяне, — прамовіў ён, бянтэжачыся, што жанчыны, засумаваўшы ў сваёй кампаніі без мужчын, пазіраюць на яго ўчэпіста. — Але тое, што робіце вы для мяне, што робіць імянінніца, шаноўная Ніка, гаворыць: вы — добрыя рускія людзі. Дык я рад прыгубіць за вашу дабрыню, а таксама за здароўе, за доўгую маладосць i шчасце нашай гаспадыні. Абяцаю напісаць яе вялікі партрэт i паказаць яго на выставе, каб нашу Ніку ведалi далека.

Жанчыны запляскалі, усе пацягнуліся, каб дакрануцца да яго чаркі; ён выпіў, але не ўсё.

— Не-не! — не згадзілася Нюра, якая сядзела насупраць. — Усё! Да дна! Пакажы, што ты мужчына!

— Сапраўды, я не магу піць, — папрасіўся ён.

— Ты што — хворы? Альбо баішся сарвацца?

— Не. Не прывык піць.

— Так не бывае.

Адным словам, не ўстаяў перад Нюрыным змусам, выпіў усё. Заслужыў новыя воплескі, што паслухаў ix, але сам сабе наказаў: не, больш жанчынам паддавацца не трэба. Таму пазней ужо настаяў, каб i налівалі мала, i каб усе пілі менш, адвабліваў песнямі — балазе няблага спяваў. За гэта, здаецца, яго пачалі паважаць яшчэ больш.

Калі разыходзіліся, п'яная Нюра схамянулася:

— Зойдзем, бабы, да яго, няхай пакажа нам свае карцінкі.

— Позна ўжо, — паспрабавала яе i ўсіх адгаварыць вясёлая сёння Ніка. — Паглядзім іншым разам. Максім жа ад нас не ад'язджае.

— Бачыш, якая ты! — не здавалася Нюра. — Адхапіла сабе харошы партрэцік i задаволеная! А мы? Не вартыя? На нас толькі карыкатуры?

Хацеў ці не хацеў, a мусіў павесці падпітую жаночую камнанію ў свой пакой i паказаць альбом. Жанчыны шчыльна абселі i абступілі яго з усіх бакоў.

— Ніка! — заўсклікалі хорам, калi ўбачылі новы партрэтны накід.

— Ніка!

— Зноў Ніка!

— Клава! — загулі, калі ўбачылі сваю афіцыянтку ў белым фартушку i белым каптурыку. — Мікалаеўна!

— Ніка!

— Ніка!

— Зноў Ніка!!!

— Нюра! — ажывіліся, бачачы малюнак, дзе жанчына за буфетам дзёрзка падперла бакі рукамі i на кагосьці лаялася.

— Не карыкатура, але не так добра намаляваная, як Ніка, — нібы пакрыўдзілася тая.

— Ніка!

— Амаль усё пра Ніку! — пасля, калі ён загарнуў альбом з апошнімі сваімі накідамі, заўважыла Клава. — Ніка вясёлая, Ніка сумная, Ніка хітраватая!

— Зразумела, — пахітала галавой Нюра. — Ён закахаўся ў нашую Ніку!

У Максіма нечакана ўстрапянулася сэрца: акаселая Нюра чуйна ўгадала тое, што ён адганяў ад сябе, таіў; як убачыў, сумелася i Ніка — можа, ад таго, што зразумела: невыпадкова столькі шмат маляваў яе, а можа, ад таго, што жанчыны абы-што падумаюць пра ix. Праўда, узяла сябе ў рукі, перавяла гутарку на іншае:

— А вось партрэта нашай Аксанкі няма.

— Ведама, увесь час на кухні, дык не трапляла на вочы чалавеку, — па-свойму заступілася за маладзенькую напарніцу разважлівая Мікалаеўна. — Хіба Аксанка не прывабная?

— А ведаеце што, бабы? — загарэлася Клава. — Давайце пакінем тут Аксанку, няхай папазіруе Максіму!

— Пакідаем! — рашуча секанула паветра дужай рукой Нюра. Кажуць, кулаком яна збівае з ног свайго мужа.

— А ты што скажаш, Аксанка? — Клава прытуліла да сябе тонкую рыжаватую дзяўчыну, якая цяпер палала ад сораму. — Папазіруеш? Можа, нават i без адзення? Чула, мастакі вельмі любяць маляваць голых жанчын, а пісьменнікі — пісаць пра ix.

— Не бянтэжце дзяўчынку, — прамовіла Ніка, засаромеўшыся. Ёй, здаецца, пачала не падабацца гэтая залішне вольная жаночая размова.

— Знайшла дзіцятка! Ёй ужо дзевятнаццаты год, — хмыкнула Клава. — Яна хоча замуж. Дык i трэба завабліваць жаніха.

— А ты легла б альбо села перад чужым мужчынам голая? — паўшчувала Мікалаеўна.

— Села б! — не сумелася тая. — Ды перад высокім i прыгожым! Толькі, на жаль, мая постаць ужо не тая. Вось каб такая, як у Нікі!

— Хопіць, Клава, распускаць язык, — незалюбіла Веліканава. — Што падумае пра нас Максім!

— Хай ведае: бабы ёсць бабы, — паклала яму руку на плячо Клава. — Хоць, кавалер ты наш адзіны, раскажы пра сябе. Які лёс закінуў цябе сюды?

— Самы звычайны, — усміхнуўся ён.

— Які? Раскажы!

— Вам гэта будзе не зусім цікава. Ды...

— От прычапілася да чалавека! — заступаючыся за яго, напала на Клаву Ніка. — У яго, можа, усё глыбока асабістае.

— Хіба мы не паважаем яго? — апраўдалася Клава. — Мы не чапляемся, мы просім расказаць, што прывяло яго сюды, да нас.

— Сцежкі-дарожкі мае, кажу, звычайныя, — бачачы, што не адмоўчышся i не аджартуешся, сказаў ён. Тым больш што не адчуў, каб Клава хацела зняважыць яго. — Сам я з беларускай вёскі, з вялікай сялянскай сям'і. Змалку любіў маляваць. Скончыў наш тэатральна-мастацкі інстытут. За дыпломную i за яшчэ некалькі новых карцін стаў членам Саюза мастакоў. Маляваў для музеяў, для сябе, афармляў кнігі i розныя выставы...

Паколькі ўсе жанчыны слухалі яго амаль не дыхаючы, апусціў галаву, пачаў спавядацца далей:

— Аднойчы трапіў на конкурс прыгажосці. На ім вельмі ўпадабаў адну маладзенькую студэнтку. Яна ўзяла толькі трэцяе месца, але была варта большага. Запрасіў яе папазіраваць... Закахаўся. Пажаніліся. Неўзабаве павінен быў мець кватэру, майстэрню — здавалася, жыві, працуй i радуйся. Усё няблага ішло i ў маёй «міс-3». Пераходзіла з курса на курс, удала спявала ў студэнцкім рок-гурце. Нават больш — яе агледзелі прафесіяналы, пачалі запрашаць да сябе. Паклікаў i кіраўнік ансамбля, які яна любіла да самазабыцця. Але яе кумір вылучыў перад ёй умову... Яна згадзілася... Я ўведаў гэта ад яе суперніц, змагаўся, але яна сказала мне: «Мастацтва мне даражэй за сям'ю...» Я не мог не падаць на развод. Пасля пакінуў горад i з'ехаў сюды...

Калі ён заціх, расчуленая Мікалаеўна запытала:

— А дзяцей маеце?

— Не. Яна не хацела ix. Каб ні на дзень не адлучацца ад эстрады.

— Вось гэтыя артысткі! — абурылася Нюра. — Распусніцы!

— Не ўсе, — сказаў ён. — Ёсць сярод ix i іншыя, харошыя.

— Вы i цяпер кахаеце яе? — сардэчна запытала Клава.

— Пакрыху забываю...

— Забывайце яе, яна вас не вартая, — параіла Клава. — Вы яшчэ сустрэнеце тую, якую пакахаеце. I яна вас пакахае.

— У Максіма ўжо няма ў сэрцы месца для жанчыны... — нечакана гулліва ўсміхнулася Ніка.

— Быць не можа, знойдзецца, — сказала Клава. — Якое ні цвёрдае, непрыступнае мужчынскае сэрца, але павінен быць у ім куточак i для жанчыны. Ды яшчэ ў мастака, у каго зусім іншая, чым у звычайных, душа! Так, Максім?

Ён усміхнуўся i паціснуў плячыма, чамусьці саромеючыся ў гэтую хвіліну зірнуць на Ніку — паружавелую, з ззяннем у вачах i пахарашэлую.

— Была б я маладзейшая, дык не данусціла б, каб вы маркоціліся адзін! — уздыхнула Клава. — Хоць бы мне маіх сорак! Я ім, — хітнула галавой на Аксану i Ніку, — паказала б жаночы парыў да любові з адзінокім маладым мужчынам!

3.

Пасля гэтага вечара Максіму было вельмі няпроста сустракацца з Нікай. Зрэшты, як адчуваў, ёй таксама. Яны пазбягалі бачыцца, загаворваць, а калі перакідваліся словам-другім пра што-небудзь жыцейскае, дык абое бянтэжыліся, мітусіліся i пунсавелі.

Паволі загадчыца клуба пакінула яго ў спакоі, дык ён, нарэшце, у цішыні i спакоі маляваў сваё запаветнае. I пачаў цыкл сібірскіх карцін з партрэта Нікі. Узіраючыся ў свае ранейшыя эскізы, ён спрабаваў па-свойму зразумець глыбокі смутак у яе вачах, дабрыню, што высвечваецца з душы на звычайным твары гэтай жанчыны, — нават не толькі дабрыню, але i нейкае шчырае i прывабнае хараство. Па меры таго як усё больш i больш на палатне пад фарбамі нараджалася іншая, «ягоная» — i зямная, i трошкі адухаўлёная — Ніка, Максім ужо не толькі адчуваў, але ўпэўніўся: не, ён не захапіўся Нікай, як у свой час сваёй «міс», a закахаўся ў яе, як у жанчыну i чалавека.

— Ніка, — затрымаў яе аднойчы ў рэстаране. — Я заканчваю ваш вялікі партрэт. Я хацеў бы ўбачыць вас у вашым любімым адзенні.

— Што ад мяне трэба? — апусціла яна вялікія сумнаватыя вочы.

— Каб вы разы два-тры пасядзелі перада мной па гадзіне ў майстэрні.

— Я не магу прыйсці туды.

— Чаму?

— Хіба вы не прадбачваеце ўсякіх размоў?

— Але я не змагу дабіцца дасканаласці, як мы кажам, без натуры.

— Я магу даць вам мой здымак.

— Я не малюю па здымках.

— Не, Максім, — папрасіла, зірнуўшы на яго пяшчотна. — Я разумею вас, але мяне не зразумее горад.

— Я правяду вас у майстэрню i выведу з яе незаўважанай.

— Не.

— Вы асцерагаецеся мужа? — ціха запытаў.

— Не. Мне абыякавая яго думка, але мне не ўсё роўна, што пра мяне скажа горад.

— Тады хоць дайде мне, калі ласка, сваю любімую сукенку альбо кофту. Іначай буду вымушаны намаляваць вас у белым халаце, у якім вы цяпер, у рабочы час.

Яна згадзілася, схадзіла ў свой нумар i неўзабаве прынесла загорнуты ў газету пакет. Як потым убачыў у майстэрні, дала яму новую прыгожую сукенку.

Праз дні тры вярнуў яе.

— Выходзіць? — усміхнулася Ніка.

— Неўзабаве можаце ўбачыць сябе ўвекавечанай у мастацтве.

— Калі ласка, — папрасіла, прыклаўшы руку да грудзей, — нікому не паказвайце партрэт, пакажыце мне першай.

— Прынесці вам дадому? — усміхнуўся.

— Прыносьце,— згадзілася.— Спадабаецца — пачастую каньяком, не спадабаецца — знішчыце карціну.

— ... i намаляваць іншы партрэт, — дадаў ён. — Але ўжо з натуры. Так?

— Паглядзім. Хоць не такая я ўжо вартая, каб трапляць у вечнасць.

Сапраўды, неўзабаве, праз два дні, у нядзельны падвечар, калі многія гараджане яшчэ загаралі, купаліся, Максім выйшаў з паўзмрочнага i халаднаватага падвала, несучы пад пахай загорнутую ў шэрую паперу вялікую рамку з палатном. Паважна, як працаўнік, што зрабіў сваё, задуманае, крочыў па тратуарах, аслоненых слепкімі ад сонца белымі дамамі i заціхлымі зялёнымі древамі, здаецца, нават не хвалюючыся: упадабае карціну Ніка ці не. Можа, i таму, што выява яе яму самому падабалася. Каб нават прыйшлося знішчаць карціну, дык рабіў бы гэта не з прыкрым адчуваннем няўдачы i свайго бяссілля.

Як i чакаў, Ніка была дома. Можа, па звычцы пустэльніцы, можа, чакала яго. Ва ўсякім разе была ў караткаватай чорнай спадніцы, што вабна аблягала яе паўнаватыя сцёгны i клубы, у беленькай блюзцы з кароткімі рукавамі — яна, гэтая блюзка, пекна аблягала яе пакатыя плечы i паднятыя станікам грудзі ды не замінала ўбачыць спрытныя локці.

— Ёсць другая я? — усміхнулася, але, здаецца, з узрушэннем. — Тая, што ўжо ў вечнасці?

— Ёсць. Сустракайцеся.

Калі разгарнуў паперу i паставіў карціну на крэсле каля сцяны, Ніка больш чым здзівілася ці ўразілася:

— Я!!! Жывая!!!

Максім адышоў, сеў на канапе i пазіраў то на Ніку, то на яе партрэт, уяўляючы, што каб Ніка не апускала на лоб пасмачку валасоў, a пакідала высокі лоб адкрытым, дык яна была б іншай — мабыць, старэйшай, можа, нават строгай i непадступнай, пасмачка ж маладзіла i лагодзіла яе. Ніка села побач, пільна паглядзела некалькі хвілін на свой партрэт і, скрыжаваўшы рукі на грудзях, уздыхнула:

— Божа, які смутак у вачах!

— Я не ведаю добра, Ніка, чаму ў вас тэты смутак, але ён, па-мойму, святы...

Яна павярнулася да яго — доўгія павекі яе заміргалі, поўныя вусны ўздрыгнулі, а па бліжэйшай поўнай шчацэ паплыла буйная слязіна.

— Які вы ўважлівы i праніклівы, — сказала паўшэптам. — Вы ўгадваеце тое, што на душы.

— Не ўгадваю — толькі адчуваю, Ніка.

— Вы расказалі сваю гісторыю, хочаце пачуць маю?

— Калі можна, дык раскажыце.

— Мая гісторыя таксама простая, — задумліва прамовіла. — Я, як i вы, з вёскі. Праўда, змалку не ведала, чым буду займацца. Па парадзе бацькоў паступала ў інстытут народнай гаспадаркі — не паступіла. Пайшла, як цяпер жартуюць, у кулінарны тэхнікум. Скончыла, трапіла на працу сюды ў рэстаран. Тут пазнаёмілася са сваім будучым мужам, неўзабаве выйшла за яго замуж. Ці кахала яго? Здаецца, кахала, даверылася яму цапкам, як i трэба прыхіліцца жанчыне да таго мужчыны, хто бярэцца быць яе заступнікам. Прыйшоў час — нарадзіла дзіця. Ды лёс аказаўся неміласэрны да нашай дачушкі. Праз месяцы тры яна памерла. Самі разумееце, нам было вельмі цяжка. Я не бачыла свету з-за слёз, а ён хадзіў чорны, як хмара. Мінуў год, ці што. Гора наша прытупілася, хоць i радасці жыць не было. Ды, як кажуць, увесь век свой з пакутаю не пражывеш, рана-позна трэба сказаць сабе: «Отвяжись, худая жизнь, привяжись хорошая!» Карацей, я чакала: муж — усё ж мужчына, мае больш сілы i волі, паможа мне акрыяць. «Худ мой мужилка — а завалюсь за него, не боюсь ничего!» Я — да яго, а ён, бачу, халодны. Аднойчы вяртаецца — не прытуліў, не пацалаваў, у вочы не глядзіць, сеў i п'е. Напіўся. Як свіння. «Слухай, — кажу яму назаўтра, — не так, як трэба, ты жывеш, не так, як трэба, мы жывём.

Кінь напівацца, будзь чалавекам. Як бачыш, i я не весялюся, мардуюся, знемагаю, але ж я не знаходжу збавенне ў гарэлцы ды ў адчужанасці да цябе. Дасць Бог — у нас яшчэ будуць дзеці, жывыя i здаровыя». Ён доўга маўчаў, адводзіў вочы, а пасля прызнаецца: выпадкова пазнаў адну жанчыну, а яна... Словам, яму трэба лячыцца. Божа, мне аж свет пацямнеў уваччу. Як так можна?! «Вон!» — з болем, з крыўдай, з істэрычнасцю — з усім, што сабралася на душы, залямантавала я i пачала выкідаць з кватэры на калідор ягоныя рэчы. Пайшоў, але неўзабаве вярнуўся. Ужо з бальніцы. «Ведаеш што, — адказала на яго просьбу дараваць яму, — калі хочаш, жыві побач, але быць табе жонкай не магу. Тым больш не нараджу ад цябе. Але паколькі я яшчэ маладая, хачу мець дзяцей, дык буду нагледжваць прыстойнага мужчыну. Сустрэну такога, ну такога — я яго... А ты пасля рабі што хочаш. Не супраць гадаваць чужое здаровае дзіця — гадуй, супраць — сыходзь ад нас...» Вось Максім, мінула з таго часу ўжо два гады...

Пяшчотна, аддана зірнула на яго, але ўсміхнулася з глыбокай пакутніцкай самотнасцю. Пасля сумнавата ўсміхнулася:

— Вось якія няўдачлівыя мы з вамі, Максім. Нават за тое, што падманутыя: вы — жонкай, а я — мужам. Вы ўцяклі ад свайго гора сюды, а я... марную з-за нягодніка маладосць...

— Хто ведае, Ніка, — прамовіў ён, — каму цяжэй, а каму лягчэй. Зведаў бяду, гора, устаяў як чалавек — можа, зведаеш i жыццёвую ды чалавечую радасць; паплыў-панёсся, як трэска, па волі лёсу — можа i знесці ўбок, а то нават i асудзіць на пагібель...

— Праўду вы кажаце, — боль, а з ёю i сумота адступілі ад яе вачэй, а значыць, i ад душы, а замест ix усплылі цяпло ды надзея.

З хваляваннем, узрушаны, ён узяў яе пальцы, што былі блізка, i паціснуў ix; яна таксама ўзрушана паціснула ягоныя пальцы, перадаючы яму ўжо ўспламянёны імпульс. Яшчэ болей узрушваючыся, ён нахіліўся i далікатна пацалаваў яе ў вусны. Яна не адхілілася, але i не прытулілася, толькі заплюшчыла вочы і, здаецца, яшчэ болей даверылася яму. Устрапянулася, часцей, а то i нястрымана забілася сэрца. У абаіх. Міжволі яны прыпалі адно да аднаго. Калі нечакана не хапіла дыхання, адарваліся ад пацалунка i прыткнуліся адно да аднаго лбамі. Пасля, утаймаваўшы дыханне, зноў надоўга прыпалі адно да аднаго i зноў, супакойваючыся, аддана прытуліліся галовамі.

— Кахаеш? — запытала Ніка шэптам. — Хоць крыху?

— Кахаю. I не крыху.

— Прашу: скажы праўду.

— Я не маню. Кахаю.

— Мне вельмі трэба ведаць іменна праўду, — апякла гарачай шчакой ягоную. — Калі я табе толькі падабаюся, калi жадаеш мяне як жанчыну — калі ласка, буду тваёй палюбоўніцай, але не нараджу ад цябе. Калі ж ты пакахаў, амаль так, як пакахала цябе я, дык тады нараджу. Я хачу, каб даць жыццё дзіцяці не выпадкова, a толькі ў каханні. Каб яно было i здаровае, i добрае.

— Я кахаю цябе, Ніка.

— А былую жонку-красуню? Я ж, бачыш, не міс горада. Нават нашага, невялікага. Я звычайная.

— Ты — звычайная i незвычайная. Ты ўсё маеш: красу, чалавечнасць, пяшчоту. Калі можна так сказаць, вялікую душу. Яна выпраменьвае такое святло, такую вабнасць, нават чароўнасць, што маюць не ўсе самыя пісаныя красуні. Некаторыя з ix, самазакаханыя ад хараства свайго цела, не могуць быць з добрай душою. Яны па-свойму нешчаслівыя людзі. Яны прыносяць няшчасце не толькі іншым, але рана-позна i сабе.

— Дык хочаш, каб я стала маці твайго дзіцяці? — пяшчотна запытала Ніка.

— Хачу,— шчыра адказаў Максім.— Я люблю дзяцей. Я хачу быць бацькам.

— Тады я толькі твая,— прамовіла яна. I на вуха: — Ідзі ў спальню, на наш сямейны ложак. Ён справа.

Максім упершыню ступіў у той пакой, дзе ён яшчэ ні разу не быў i куды цяпер заходзіў ужо як гаспадар. Тут былі два ложкі: адзін злева, другі справа, каля шафы для адзення. Каля акна, што было пасярод сцяны i пазірала на вуліцу, стаяў накрыты абрусам стол, а на ім — ваза з чырвонымі ружамі.

Ніка вярнулася, калі ён ужо ляжаў на беленечкім прасцірадле i пад лёгкай, таксама ў беленечкім чахле коўдрачкай, зашмаргнула на акне цёмна-рудыя занавескі, утвараючы ў пакоі паўзмрок, а пасля, не саромеючыся, як жонка, паволі i, гарэзна ўсміхаючыся, пачала скідаць з сябе халат: глядзі, каханы, якая я i што можа быць тваім! Затым поклічна паімкнулася да яго — рослая, з моцнымі, у меру поўнымі нагамі, з прадаўгаватымі i каля буйнаватых смочкаў акругленымі грудзямі, хораша белая, — i ён аж замёр ад таго, што да яго сама набліжаецца, хутка будзе ягонай ажылая ад іхняй сустрэчы маладая жанчына.

Ён прыпадняў коўдрачку — яна легла побач i, паспеўшы нават за міг агледзець яго, радасна прашаптала:

— Ты не толькі прыгожы. Ты вельмі стройны.

— I ты прыгожая ды стройная, — таксама з радасным шэптам адказаў ён, тулячы яе ў абдымку.

Ніка заплюшчыла вочы, ахвотна тулілася ўсім целам, прагна цалавала i неўзабаве ўжо аддана была ягонай. Спачатку моўчкі прывыкала да іхняй блізкасці, пазнавала яго, а пасля, запалымнеўшы, ажывілася — пачала то нібы ўцякаць ад яго плоццю, то тут жа імкнуцца насустрач, заміраць, спрабаваць штосьці сказаць пра тое, пра што не хапала слоў, i зноў ды зноў зачароўваць яго сваімі клубамі. Аж да той хвіліны, калі яны абое зняможана ўпалі тварамі на падушку...

4.

Пасля гэтага Максім i Ніка пачалі жыць як муж ды жонка. Праўда, яны нават не загаворвалі, хто яны цяпер, жылі, цешыліся жыццём, адно адным, i ўсё.

— Дзівак ты мой міленькі i любенькі, — радавалася Ніка, калі ўжо мінала гарачая часіна, яны ляжалі побач, суцішваліся i пачыналі ўсвядомлена гаварыць, — як я ледзь не памылілася! Напачатку ж я цябе не ўпадабала. Палічыла: ты калі не дзівак, дык не зусім нармальны чалавек. Потым адчула: не, ты дзіўнаваты, не такі, як усе, але цікавы, памяркоўны, добры. Пасля, калі ўведала пра тваю няўдачу ў жыцці, я ўжо не магла не думаць пра цябе. А чым больш думала, бачыла, слухала цябе, тым больш захаплялася табой. I ўрэшце закахалася. Калі ты паказаў альбом, дзе гэтулькі маіх партрэтаў, я зразумела, жаночай душою адчула: i я табе неабыякавая. А зразумеўшы гэта, я ўжо не магла стрымаць сябе... Я хачу быць жанчынай, маці, я хачу кахаць i любіць. Цяпер вось, калі я твая, а ты мой, я іншая. Я ўжо не ведаю страху, ваганняў, я жыву, хачу жыць. Я ўжо іначай пазіраю на неба, на дрэвы, на дамы, на людзей, бачу ва ўсім гэтым прыгажосць, чароўнасць... Ты ведаеш, што мне сёння сказала наша Клава? «Ніка, ты зусім змянілася. Памаладзела i пахарашэла. Ты ззяеш. У цябе нават ужо іншая находка, іншы голас. Ты закахалася, i ў цябе лёгка на душы».

— Сапраўды, Ніка, ты цяпер іншая, — радасна гаварыў ён. — I я іншы.

— Іншы. Цяпер ты сапраўдны мужчына.

— Сапраўдны ці не сапраўдны — не ведаю, але я таксама хачу жыць, працаваць, кахаць. Карацей, паўнацэнны.

— Паўнацэнны, — больш чым згадзілася. — I, галоўнае, мой! Але прызнайся: не баішся, што я гэткая прагная да жыцця i любові?

— Не. Я такога не баюся.

— Не бойся, міленькі i любенькі. Я ж здаровая, дужая баба, i мне самой маці-прыродай дадзена жыццялюбнасць. Не распусная, не пошлая, а натуральная. А натуральнасці, мусіць, не трэба саромецца i баяцца. З яе кпяць найперш неразумный альбо цынікі. Так, тварэц багінь?

— Так, багіня жыццялюбнасці.

— Я, каб ты ведаў, часамі дакараю сябе: ці маю права прычэплівацца да цябе, нежанатага, майстра такой рэдкай прафесіі? Я ж, бадай, ніколі не зразумею таго, пра што ты думаеш, што i як робіш, буду апускаць цябе да сябе, простай бабы, да простага абываталя.

— Не такая ўжо ты простая, калі разумееш такія рэчы, — як i думаў, сказаў ён. — Ты разумная i адчувальная.

— Я чытала: пісьменнікам, мастакам, кампазітарам трэба вялікае натхненне, i яго найперш даюць ім новыя сустрэчы, як ты кажаш, з больш разумнымі i адчувальнымі жанчынамі, — скрушліва прамовіла яна. — Дык я таксама баюся: а раптам надакучу табе? Я ж бываю i злая, сварлівая, помслівая.

— З характерам? — усміхнуўся.

— З характарам.

— А якая ж гэта жанчына без характеру альбо без настрою i капрызаў? У гэтым, здаецца, уся яе вабнасць.

— Я не буду радавацца, не буду шчаслівая, калі надакучу i ты пакінеш мяне, — уздыхнула Ніка. — Але, здаецца, не буду пакрыўджаная лёсам. Ужо нават за тое, што звёў нас, што я i пакахала цябе, i магу даверыць табе стаць бацькам нашага дзіцяці. Мы ж даём яму жыццё ў каханні i шчасці, яно не можа не быць здаровае i добрае.

— Ты лічыш: яно пачало ўжо жыць?

— Хутка даведаемся, — шапнула яму на вуха, прытулілася, паклала ягоную руку сабе на жывот. — Палашчы яго, палюбі, пажадай яму расці...

...Праз месяцы два, калi зачасцілі ўжо дажджы i пацягнула з паўночнай тайгі холадам, Ніка парушыла сваё слова: сярод белага дня зайшла да яго ў майстэрню. Спакойная, радасная, як можа быць задаволеная жанчына. Пачала азіраць ягоныя прылады, карціны. Затым, убачыўшы, што ён пільна назірае за ёй, усміхнулася:

— Ты чаго так пазіраеш на мяне?

— Мне здаецца: ты невыпадкова асмелілася прыйсці сюды, — усміхнуўся i Максім. — Душой адчуваю: ты хочаш мне штосьці сказаць.

Як ты адчуваеш? — падышла, стала побач, пазіраючы ў вочы.

— Па тваёй спакойнай радасці.

— I што ты адчуваеш?

— Мусіць, здарылася тое, што павінна было выйсці ў маладых жанчыны i мужчыны...

— Які ты здагадлівы! — узлахмаціла яму чупрыну.

Ён літаральна схапіў яе, сціснуў.

— Мядзведзь! — шчасліва паўшчувала. — Задушыш! — Але калі сустрэла ягоныя вусны, яшчэ бліжэй прыгарнулася i закінула яму за шыю рукі.

Яны туліліся i цалаваліся доўга. Праўда, цяпер паіншаму, як раней. З радасцю i падзякай адно аднаму.

— Угадаў? — запытаў пасля, хоць ужо ўсё было ясна.

— Угадаў, — адказала шчасліва. — Застаецца толькі пачакаць i паглядзець, якія твае творчыя пошукі...

— Гарэзніца!

— А чаму мне не быць ёю? Што цяпер мне замінае радавацца?

— Калі так, дык ведай: будзе сын.

— Чаму ты так лічыш?

— Бо я, аўтар, так хачу.

— Бач, які славалюбны, а то i фанабэрысты! — пажартавала. — А я што — не аўтар таксама?

— Аўтар. Але i ты, думаю, хочаш сына.

Ён адхіліў яе, каб зірнуць у вочы; яна чамусьці пасупраціўлялася, не адхілілася i не наказала твару. Калі ж ён настаяў, проста адарваў яе ад сябе, убачыў: яе зрэнкі затуманеныя, вочы поўныя слёз, што вось пацяклі ўжо ўніз, па шчоках. Ён адразу зразумеў, ад чаго гэтыя слёзы: i ад пакуты, i ад радасці.

— Не плач, мілая, — папрасіў. — Усё будзе добра.

— Я не магу не плакаць, мілы мой Максім... — прамовіла i зноў прытулілася да яго.

— Я ўсё разумею, Ніка...

— Ведаю, што разумееш, не дакараеш за слёзы па тым, што я страціла...

Ён не адказаў, толькі мацней прыгарнуў:

— Паплач, мілая.

— Я больш ужо не плачу, — сказала, хоць, канечне ж, яшчэ не магла паадолець жалю па сваёй дачушцы. — Я з табой...

Максім зноў адхіліў Ніку, узяў адзінае тут, у сваёй сціплай майстэрні, крэсла, паднёс яго да нацягнутага чыстага палатна, а пасля падвёў яе сюды.

— Садзіся! — сказаў рашуча. — Зараз будзем пачынаць новую карціну «Ніка — будучая маці».

— Максімка, я ж... Ды во i апранутая не так, як трэба, — усцешана, але збянтэжана ўсміхнулася Ніка.

— Якая ёсць, такой буду i маляваць! — ужо не мог адступіцца ад свайго ён.

5.

Праз гады тры, калі Максім вярнуўся ў Мінск, у Палацы мастацтваў ён наладзіў выставу сваіх сібірскіх карцін, дзе быў i вялікі цыкл «Ніка — багіня перамогі», «Ніка са смуткам у вачах», «Ніка вясёлая», «Ніка хітраватая», «Ніка ў чаканні мацярынства», «Ніка з сынам».

Калегі — сярод ix некалькі паджылых, некалькі сярэдняга веку i яго равеснікаў, зусім мала маладых — учэпіста азіралі яго карціны. Тыя, хто прыехаў сюды здалёку i лічыў, што ашчаслівіў тутэйшае мастацтва, пазіралі на ўсё з рэўнасцю, мясцовыя мастакі, якія лічылі, што ён з'ехаў з роднай старонкі i прывёз абы-што, тое, чаго нямала навезлі іншыя, спачатку паходжвалі каля карцін з ухмылкаю, але ўсе яны каля цыкла, дзе гераіняй была Ніка, не толькі прыпыніліся, але i затрымаліся надоўга.

— Сапраўды, калега, гэтая твая Ніка — багіня i якраз багіня перамогі, урачыстасці, — хацеў ці не хацеў, але сказаў яму мэтр Н. — Больш чым удалы цыкл. Стары, гэта ўжо сапраўднае мастацтва. Ты не знік, ты ўваскрос i падняўся.

Павіншавалі яго, як кажуць, i свае, таксама раўнівыя, але цяпер некаторыя шчыра радыя за яго — за тое, як ён намаляваў жанчыну ў розных іпастасях. Усе ж разумелі, што такое можна было б намаляваць i не выязджаючы з роднага горада, але для таго, каб натхніцца на такое, не абысціся без вялікіх узрушэнняў i пачуццяў.

Улучыўшы хвіліну, Максім — у чорным касцюме i пры матыльку, шчаслівы — азірнуўся i сярод нешматлікай публікі падміргнуў рослай жанчыне ў цёмным парыку i ў вялікіх цёмных акулярах.

Гэтая невядомая тут нікому таямнічая асоба была не толькі яго ўзрушаная прыхільніца, але i ягоная жонка, Ніка. Яна, хочучы, каб яе пакуль што не ведалі, была сярод тых, хто першы агледжваў яго выставу i рашаў яе лёс, уважліва прыслухоўвалася да ўсіх, хто мог сказаць якое слова пра ягоныя карціны i пра яе, — лепш сказаць пра тую, якая ажыла ў вобразе Нікі-жанчыны альбо багіні. Цяпер Ніка чакала другое дзіця. Як лічылі яны з Максімам, дачку.

1992

Седзячы ў самалёце;што плыў над белавоблачным морам у Ташкент, яна ўспомніла ўсё тое не раз i не два...

1.

— Дазвольце назвацца: старшы лейтанант Жураўлёў!

Яна не паспела ні абурыцца, ні ўсміхнуцца, толькі здзівілася: нечакана, нібы з-пад зямлі, паўстаў, загарадзіў дарогу вайсковец, падняўшы правую руку да блакітнага аколыша фуражкі. Пакуль яна, запыніўшыся, папраўляла раменьчык ад сумачкі-касметычкі на левым плечуку, ямчэй брала ў правую руку пакет з памідорамі, якія толькі што купіла ў вулічным кіёску, i заадно акідвала позіркам гэтага неспадзяванага зуха — высакаватага, стройнага i пагляднага, — той смела сваволіў далей:

— Дзяўчына, выходзьце за мяне замуж!

Цяпер ужо яна прыкінула: перад ёй звычайны юрлівы залётнік, але чамусьці — можа, i таму, што быў добры настрой, — не зазлавала, а нават пагарэзавала:

— Я — не дзяўчына.

Ён апусціў руку i нібы засмуціўся:

— Вы — замужам?

— Не, — усміхнулася. — Але не тая, што вам трэба вось так адразу...

— Якраз тая, — суцешыўся. — Дазвольце, — i даволі рашуча ўзяў з яе рук пакет з памідорамі, закрочыў побач.

Яна ўжо не зразумела самую сябе: дагэтуль не толькі не дазваляла незнаемым мужчынам прычэплівацца, але нават гуляць з ёю вачыма i няшчыра-спакуслівымі словамі, а вось сёння, тут не толькі не адганяе бойкага заляцаку, але нават адчувае да яго нейкую гарэзную цікаўнасць. Што ж, падумала, паглядзім, што будзе далей, наколькі хопіць у яго красамоўства i прыстойнасці.

— Вы, канечне, прабачце, — ужо не брава, а спаважліва прамовіў той. — Я, мабыць, здаюся вам нахабнікам. На самай справе гэта не так. Я прыехаў сюды з далёкага азіяцкага гарнізона, у мяне ў запасе ўсяго адзін сённяшні дзень, дык вось змушаны...

— ...адрываць падэшвы на хаду... — даказала яна i зірнула на яго.

«Здаецца, як i мне, гадоў дваццаць шэсць, лоб высокі, разумны, бровы густаватыя, вабныя, вочы глыбокія, блакітнаватыя, добрыя, нос кірпаваты, але добра падыходзіць да худаватых шчок, а вусны паўнаватыя, лагодныя, форма не новая, але дагледжаная...»

— Зусім не, — збянтэжыўся кавалер. — Паверыце ці не: пакуль вы бралі памідоры, разлічваліся i перакінуліся словам-другім з прадаўшчыцай, я назіраў за вамі i адчуваў: закахаўся. З першага позірку.

— I часта такое ў вас? — пакпіла, бачачы, што i ён пільна азірае яе постаць, твар.

— Я не шмат бачу жанчын-славянак. Некаторыя падабаюцца, але каб закахацца з першага позірку, — дык сёння першы раз.

— Дык я, па-вашаму, красуня? Німфа? Фея? Ці толькі паглядная краля?

— Навошта вы так? — сумеўся. — Я гавару праўду. Будзьце ласкавы: скажыце хоць, як вас зваць.

— Вельмі проста: Зіна.

— I ў мяне ўсё простае: Жураўлёў, Міша. Халасцяк, які марыць знайсці не фею ці німфу, а вартную дзяўчыну, ажаніцца i быць добрым мужам ды бацькам. Вы згодныя стаць афіцэравай жонкай? Пакінуць свой утульны Мінск i паехаць са мной у азіяцкі горны гарнізон?

Зіне здалося, што ён ужо не толькі не зухуе, але шчыры, вабіў i вабіць душэўнасцю, але яна рашыла астудзіць яго:

— Я ж казала: я — не дзяўчына. Разведзеная. Ды i не ведаю добра сама, ці, як вы кажаце, вартная.

— Дзеці маеце?

— Не.

— Паслухайце, Зіна, — запыніўся, зірнуў з маленнем ёй у вочы. — Вы — мой лёс. Я ехаў сюды па новы салдацкі набор i адчуваў: штосьці павінна змяніцца ў маім жыцці. I вось, ідучы па праспекце, зусім выпадкова заўважаю вас. Маё сэрца аж падскочыла: калі гэтая чарнявая, стройная, мілая, з добрымі вачыма незнаёмка незамужняя, дык яна — толькі для мяне!

— Вось як... — Разгубілася ад яго такога запалу, адчуваючы, што падскоквае ўжо, непакоіцца яе сэрца.

— Вы — настаўніца? Урач?

— Не. Я чалавек «сухой» прафесіі. Бухгалтер.

— Але вы вельмі жывая, пяшчотная i нейкая цёплая...

— Я звычайная.

2.

Назаўтра, едучы на работу, Зіна не верыла сама сабе, што нібы ў сне, нібы наяве ўтварыла ўчора: паблукаўшы па горадзе, дапусціла незнаёмага чалавека ў сваю аднапакаёўку, выпіла з ім віна, патанцавала пад грампласцінку, а потым, адчуўшы галавакружэнне, аддалася яму. Ды мала сказаць — была блізкая з ім, яны вуркаталі, галубіліся ўсю ноч, яна ніколі дасюль не чула столькі мужчынскага шэпту, пяшчоты i поціску дужых рук, столькі не знемагала ў слодычы i стоме. Ёй здавалася: усяго гэтага не было, як i ранішняга развітання, апошняга дыхзаймальнага абдымку i пацалунка, яго клятвы, што яна ўжо яго жонка, а ён яе муж. Каб упэўніцца, што гэта ўсё так, яна раз за разам адчыняла касметычку i даставала лісток з ягоным адресам i тут жа, бачачы прыгожы почырк, адчувала, што адмыслова смыляць яе вусны, хораша пачуваюць сябе, здаецца, усё яшчэ трапяткія клубы, абласканыя грудзі i спатоленая плоць у парыве маладой страсці i што сэрца як ніколі б'ецца роўна i спакойна ці, лепш сказаць, нячутна. А да ўсяго ёй здавалася, што гэтага Жураўлёва («Мой залётны птах, журавель!» — шаптала яму ўчора) ведае ўжо даўным-даўно, нібы на свае вочы бачыла, як ён нялёгка жыў з пакінутай бацькам маці, як падрастаў i добра вучыўся, стаў афіцэрам.

— Зіна! — здзівілася ў бухгалтэрыі яе сяброўка Алеся. — Ты сёння незвычайная!

— Я, дзяўчаты, — адказала з усмешкай, — зведала каханне з першага позірку, ноч любові ўсёперамагальнай...

— З кім?

— З лётчыкам.

— Ты выходзіш замуж?

— Выходжу. Наперадзе ў мяне рамантычнае падарожжа ў азіяцкія горы!

Але пазней здарылася тое, пра што часамі думала: лётчык прыслаў ёй толькі адну тэлеграму («Дзякуй за ўсё. Люблю. Навечна твой».), а потым заціх, не адказаў ні на першы, ні на другі яе ліст. Праз месяц уведала i іншы сюрпрыз: цяжарная. Усвядоміла: калі народзіць, дык, канечне ж, ёй прыйдзецца гадаваць дзіця адной. Мусіць, яна была для таго малойца толькі адной са спакусных, i ён узяў сваё. Можа, ён жанаты ўжо чалавек, мае дзяцей.

Насуперак Алесі (тая: «Журавель лятае высока, а лётчык яшчэ вышэй!..»), маці («Дзеўка, з дзіцем табе будзе цяжэй выйсці замуж!») не адчаілася i не засмуцілася: ёй далося тое, з-за чаго яны развяліся з мужам. Ёсць у яго з іншай дзіця, цяпер вось будзе яно i ў яе ад іншага. Яна будзе маці, жанчына як жанчына. Можа, нават i добра, што бацька яе дзіцяці будзе далёкі чалавек, дык яна не хваліла яго, але i не кляла. Хопіць сіл, здароўя i ўсяго іншага, каб падняць сваю крывінку на ногі, а там...

А там, праз месяцы тры, нечаканая тэлеграма ад Жураўлёва: «Ляжу пасля невялікай драпіны ў ташкенцкім шпіталі. Калі кахаеш, прыязджай. Я толькі твой».

Усё перавярнулася ў яе душы: ён — зусім не такі, як яна падумала пра яго ў сваёй сумоце, а, канечне ж, быў у Афганістане i вось там паранены — тады ўжо другі год ішла грамадзянская вайна ў той далёкай краіне i адтуль, як чула i сама бачыла, часта прывозілі труны i з маладымі забітымі мінчукамі...

3.

Шпіталь яна знайшла хутка.

Але калі ішла пад спякотным, вельмі ж плаўкім i яркім паўднёвым сонцам, бачыла на алеях на лаўках каротка пастрыжаных параненых у бальнічных піжамах i белых салдацкіх кашулях ды ў тапачках, нямала напужалася: а раптам не пазнае свайго лётчыка — у самалёце ўспамінала-ўспамінала ягоны твар i так не ўявіла добра. Ды баялася, што ў яго, можа, зусім не «драпіна», можа, моцна скалечаны.

Ды трывога яе была дарэмная. Як толькі ўбачыла на лаўцы сярод чорнавалосых русявага, з блакітнымі вачыма i кірпаносага, праўда, схуднелага i белага, дык ажно ўстрапянулася сэрца: ён і, дзякуй Богу, з рукамі ды нагамі! I Жураўлёў, трымаючы адну руку на падвязцы, падхапіўся, засвяціўся ўвесь:

— Зіна!

Не зважаючы на люднасць, яны прыпалі адно да аднаго i надоўга замёрлі ў душэўным пацалунку. Ёй адважвала руку напакаваная валізачка, але ні яна не здагадвалася апусціць яе долу, ні ён не здаўмеўся ўзяць яе вольнай рукою, якой пяшчотна гладзіў яе па плячах.

Калі разлучылі вусны, яна ўжо заслёзненымі вачыма ўбачыла: ён не толькі ззяе, a шчаслівы.

— Хлопцы, — апярэдзіў яе, паварочваючыся да чорнавалосых. — Мая жонка. Зіна.

— Возьми чемодан у супруги, дорогой, — усміхнуўся адзін з ix.

Жураўлёў борздка ўзяў яе валізку.

— Можа, табе няможна падымаць цяжар? — занепакоілася яна.

— Хутка буду насіць цябе на руках! — радасна шапнуў ёй на вуха.

Пасля, калі яны апынуліся адны ў ягонай палаце, калі дзверы былі замкнёныя на аддадзены «жураўлю» чорнавалосымі хлопцамі ключ, а за вокнамі паволі ўжо гусціліся цені, ён, скупа расказаўшы, як іхнюю часць нечакана перакінулі ў Афганістан, як быў там збіты ў небе i прастрэлены навылёт з аўтамата, калі спускаўся з пакінутага самалёта на зямлю на парашуце, паказаў ордэн, калі яна не раз i не два заходзілася ад страху i паплакала, — дык вось ён, тулячы яе, ужо ў кароткім халаціку i ў тапачках, пацешыўся:

— А ты яшчэ папрыгажэла! I папаўнела крыху.

— А чаму ж мне не папаўнець? — усміхнулася, ладуючы голаў на яго грудзіне. — Было ж ад чаго...

— Ды ты цяжарная?

— Цяжарная.

— Ад мяне?

— Больш ніхто не апусціўся перада мной проста з неба i не пакахаў з першага позірку!

Ён i адной рукой сціснуў так, што яна ажно крактанула.

— Я шчаслівы. А ты?

— I я, герой мой.

— Які я герой, любая мая. Гэтая вайна страшная, i не трэба было нам туды лезці, распальваць яе. Нічога мы там не даб'емся, будзем толькі вінаватыя за пралітую іхнюю i сваю кроў...

Ён, вайсковец, гаварыў пра тое, пра што зусім іначай талдычылі з Крамля i пісалі ў газетах, пра што іначай думала i яна, ёй нават было вусцішна, але яна слухала i не перапыняла: гэта гаварыў той, хто быў там i, канечне ж, цудам ацалеў, хто, урэшце, бацька яе дзіцяці.

— За адно я герой, — усміхнуўся. — За тое, што заваяваў цябе. Хоць, наадварот, заваявала мяне ты.

— Герой, мілы, — пацалавала яго ў шчаку. — Зухаваты, смелы, дужы, пяшчотны...

— Ты не кляла мяне за тое наша, не асуджала сябе?

— Можна сказаць шчыра, амаль не. Сама цяпер скажу табе: я хачу цябе.

— Але ж...

— Я ведаю, што кажу, — нядаўна, калі пераапраналася, змусіла яго адвярнуцца, а цяпер, любоўна пазіраючы яму ў вочы, паволі скінула з сябе халат i ўсё астатняе, нічога не саромеючыся i хочучы як мага мілей падарыць яму сябе.

— Ты больш цудоўная i чароўная, чым я ўяўляў цябе, калі вярнуўся да свядомасці, — прашаптаў ён, лашчачы яе позіркам. — Якая спрытная галоўка! Шыя! Якія пакатыя плечы! Якія стромкія i белыя грудзі, вось з гэтымі задзірыстымі смачкамі! Якія круглыя клубы! Гэта ўсё хараство толькі для мяне?

— Толькі для цябе, — яна нібы купалася ў ягоных захапляльных словах, проста i ў той жа час незвычайна радуючыся.

— Зіна, я не магу стрымацца. Штосьці мацней за маю волю...

— I не стрымлівайся, нам трэба пазнацца якраз цяпер...

Ён быў трапятлівы, але далікатны, пяшчотны, намагаючыся не праяўляць буйнасць страсці, не толькі, як той раз, спатоліць сваю пажаднасць. Пазнаўшы пагрозу смерці i цану жыцця, кахаючы яе, ён больш думаў пра яе, i яна адчувала гэта вельмі чуйна, таксама трымцела ад страсці, аддавалася ўсім целам, ведаючы, што ёй патрэбен якраз ён, яе «журавель». Міжволі пацёк час, у вушах звінелі чароўныя званочкі, a ў заплюшчаных вачах успыхвалі слепкія маланкі, a калі ён знясілена, з асаблівай пяшчотаю прыпаў да яе грудзей, i ў яе плоці пайшлі-пакаціліся вогненныя хвалі, узгарачаючы i лашчачы ўсё цела, яна адчула тое, чаго не зведала раней: ужо не толькі плоць, але i душа яе злучаецца з душой гэтага дарагога ёй чалавека...

4.

Зіна i Міша жывуць цяпер у Мінску, маюць двухпакаёвую кватэру, дваіх дзетак, радыя i шчаслівыя, хоць у ix, як i ва ўсіх, хапае сваіх клопатаў i турбот.

1993

1.

...Калі я падняў тэлефонную трубку i звыкла прамовіў, што слухаю, жаночы голас запытаў:

— Сымон, сын Аляксандра?

— Я, — адказаў, усё яшчэ пасучы вачыма рукапісны радок на папяровым лісце, каб паспець сёння ж дапісаць сваё, як лічыў, вельмі важнае эсэ i аддаць яго на перадрук рэдакцыйнай машыністцы. Жанчына, што званіла, здалася не чужая, але я не вельмі пазважаў на знаёмую інтанацыю: за столькі гадоў журналісцкай працы прывык i слухаць іншых, i рабіць у гамане сваё.

— А гэта я, Сеня...

Вось цяпер я ажно ўздрыгнуў — якраз ад гэтага пяшчотнага «Сеня»: іменна так, ласкава, некалькі гадоў таму пачала называць мяне адна дарагая мне жанчына...

Ускінуў галаву, a ўсхваляванае сэрца спачатку рэзка ўстрапянулася, а пасля часта i дробна застукала радасна ды прыемна: гэта ж...

— Не пазнаў? — i хвалюючы, i гарэзны паўшэпт у трубцы.

— Пазнаў! — усклікнуў я. — Рэня! Але як ты нечакана, нават дзіўна знікаеш i заяўляешся! Дзе ты цяпер?

— Тут, у вашым Менску. На аўтобусным вакзале.

— На якім? На старым? На новым?

— Ты — што, хочаш пабачыцца?

— А ты? Не?

Змаўчала, але ў трубцы добра было чуваць яе ўзбуджанае дыханне.

— Рэня, прашу, не знікай, — занепакоіўся я. — Дазволь сустрэцца i хоць хвілінку зірнуць у твае добрыя вочы! Я нават не ўяўляю, якая ты цяпер. Гэта ж столькі ўжо часу мінула, калі ты пакінула запіску i пайшла з нашай кватэры!

— Не шмат, але i не мала, — усміхнулася яна. — Пяць гадоў, сем месяцаў, тры тыдні, чатыры дні i шэсць гадзін...

— Значыць, ты не забылася пра ўсё тое наша!— светла расчуліўся я.

— А ты, Сеня?

— I я, Рэнечка, усё-ўсё памятаю. Дык дзе ты? Так хочацца зірнуць на цябе хоць краем вока!

— Не баішся? Я цяпер зусім не тая. Мажная i цяжкая цётка.

— Для мяне ты i цяпер будзеш маладая i вабная. Я ж нашмат старэйшы. Я — дзед ужо. Майму ўнуку паўтара года.

2.

Праўда, мы не бачыліся столькі часу, колькі так дбайна налічыла Рэня.

Пазнаёміліся тады, калі быў я разведзены i гады два зноў халасцякаваў, i трэба шчыра прызнацца, нягодна. Рэдакцыйная мітусня, частыя выпіўкі на рабоце, у камандзіроўках i ў мяне дома, як правіла, з няўдачнікамі, п'яная «разумная i смелая» кухонная балбатня з вечара да раніцы, цяжкое ачухванне, безграшоўе, па некалькі дзён непамыты посуд у ракавіне ды замочаная бялізна ў ванне, a ўрэшце лёгкія, але малаўсцешныя, а то i прыкрыя любошчы з малавядомымі распусніцамі — вось што пачало ўсталёўвацца ў маім жыцці ўсё больш i больш. Канечне, зусім невыпадкова мая сястра-гараджанка, бачачы, як я пакаціўся з горкі ўніз, хацела зноў ажаніць мяне, каб я трапіў пад пільны i строгі жаночы назірк ды на бязлітасны суд з немінучай караю; калі ж я, стрэлены верабей, ухіліўся ад яе разведзеных сябровак, якія не столькі хацелі мяне ашчаслівіць, колькі праглі пакінуць сваю невялікую кватэру сталым дзецям i перабрацца жыць да мяне, каб, можа, у адзін спрыяльны час вытурыць i стаць гаспадыняю майго жылля, — дык вось сястра сказала мне рэзка, але шчыра: «Баішся яшчэ раз апячыся — што ж, пачакай, не заводзь сям'ю. Але ведай: тваё цяперашняе казацтва да дабра не давядзе. Табе трэба прыстойная жанчына. Калі хочаш якраз такую, дык магу параіць адну. Простая маладзічка, прыёмшчыца-майстра ў гадзіннікавай майстэрні,але маладзейшая за цябе на гадоў дзесяць, паглядная. Муж яе ў турме, гады два ўжо, i яшчэ будзе там гадоў пяць. Дык яна на гэты час не супраць пазнаёміцца з добрым мужчынам. Спадабаешся ёй — будзеш i абласканы, i дагледжаны...»

Я з жартам згадзіўся: што ж, пакажы яе, што пакутуе без мужчыны. Зірну, ацаню сваім вокам: прывабіць — так i быць, няхай пагрэецца каля майго боку. Не ўпадабаю — бяда малая, яна — адной сцяжынаю ад мяне, а я — іншай ад яе.

Сустрэліся мы з той («пакутніцай», як я назваў яе за вочы) у сестрыной кватэры. Я чакаў, што ўбачу непрыгожую i нязграбную мымру, якую абыходзяць нават самыя заняпалыя мужчыны, ажно не, насуперак сваёй спапярэдлівасці паўстала перада мной маладая, гадоў дваццаці пяці-сямі, сярэдняга росту i паўнацелая маладзіца.

Мяне адразу ўразілі яе вочы. Не кіргізскім разрэзам i не чарнявай глыбінёю, а смуткам, а то яшчэ i сорамам. Значыць, душа яе была спакутаваная, сілы сцісклыя, з-за чаго яна не магла ні весела ды задзірыста стрэльнуць позіркам, ні заззяць усмешкаю, што, бывае, вельмі прыгожыць жанчыну. А што да яе цела, дык паўнаватасць была дарэчы: яе харашылі развітныя грудзі, стройныя ногі ды вабна акруглыя клубы, а да ўсяго яе прыемна i прыварожліва аздоблівала свежасць ды адмысловая жаночая чысціня, што даецца асобе шчырай i высакароднай. Праўда, калі яна, гэтая Рэня, забывала пра тое, што яе мучыла, усміхалася, дык, сапраўды, ад усмешкі яснела, азаралася жыццярадаснасцю. Калі ж спахоплівалася, зноў смутнела, сціскалася i напружвалася.

Пасля вячэры я праводзіў яе дадому. Але далей свайго аўтобуснага прыпынку мяне не пусціла: паасцерагалася, каб не падгледзелі яе з мужчынам суседкі i не нашапталі пра гэта свекрыві. Калі я папрасіў нумар яе тэлефона, яна зусім спакойна, толькі пільна-пільна зірнула мне ў вочы:

— Навошта?

На табе, ледзь не ўхмыльнуўся я! Шукае мужчыну-суцешніка, а тэлефона даваць не хоча! Дзеля чаго такая гульня? Ці, можа, я ёй не спадабаўся? Але ж многія жанчыны кажуць, што я — статны i разумны мужчына.

— Навошта? — усміхнуўся я. — Каб яшчэ раз сустрэцца з вамі.

— Навошта? — паўтарыла яна тое ж слова i тым жа нібы асуджальным голасам.

«А мы з характарам ці з капрызамі», — падумаў я, а ўголас запытаў, як лічыў, зусім натуральна:

— Чаму я, халасцяк, не магу зноў убачыць прыгожую жанчыну?

— Я — замужняя, — адказала яна.

— Мяне гэта не бянтэжыць, — не адставаў я, праўда, захоўваючы тактоўнасць i не гаворачы пра тое, што ведаю, дзе цяпер яе муж.

— У мяне — дзіця, свякроў строгая... — Здаецца, на гэты раз быццам пачала бараніцца ці, лепш сказаць, пераконваць сама сябе, чаму ёй не трэба сустракацца з чужым мужчынам.

— Ім неабавязкова гаварыць пра тое, што вы хочаце пабачыць маладога сімпатычнага чалавека.

— Хіба я вам сказала, што хачу сустрэцца з вамі?

— Не сказалі. Але сустрэцца з вамі хачу я: вы мне вельмі прыемная.

Рэня раптоўна запунсавелася i, здаецца, завагалася:

— Я не маю тэлефона. У нашай майстэрні ён будзе толькі праз тыдзень-другі.

— Тады, калі ласка, вазьміце мой хатні i рабочы тэлефоны. Стане маркотна ці, наадварот, радасна, захочацца пабыць не адной, а з чалавекам, якому вы спадабаліся, пазваніце. Ну, a калі ён, гэты чалавек, вам абыякавы, дык, што ж, не зважайце на яго...

— А вы — хітрун вялікі! — усміхнулася яна. І зычліва. Значыць, я ўсё ж знайшоў нейкі ключык да яе сэрца.

Яна ўзяла маю візітку. Але не падала знаку ні праз дзень, ні праз тыдзень.

— Нейкая дзіўная твая знаёмая,— сказаў я сястры.— Шукае мужчыну, але гуляе.

— Яна ж жанчына, — адказала тая з усмешкай. — А ты хіба не ведаеш, што мы, бабы, народ асаблівы. Мы хочам, каб мужчына лічыў цябе за самую-самую, дабіваўся не толькі сілай, але i ласкай!

— Я ж не юнак, i яна не дзяўчынка.

— Яшчэ раз табе кажу: яна — жанчына!..

Прызнаюся, я тады яшчэ не разабраўся, што мая сястрыца падманула мяне: на самай справе Рэня не прасіла яе падшукаць ёй мужчыну, таму для яе, Рэні, мае залёты былі, як i трэба, нечаканыя, насцярожлівалі. Што да мяне, дык я пачаў ужо забываць пра гэтую, як лічыў, самотную майстрыху, падкочваўся ўжо да паўнагруднай i з гуллівымі вочкамі касіркі з магазіна, як нечакана Рэня пазваніла i нават з гарэзнасцю:

— Гэта — адна вашая знаёмая. Не забыліся, хто іменна?

— Паколькі за апошнія два тыдні варункаў з жанчынамі не меў, дык пазнаю апошнюю: Рэня з сумнымі вачыма, — пажартаваў я i слова за слова ўгаварыў яе сустрэцца. Яна згадзілася, але толькі на тое, каб разам схадзіць на новы замежны фільм, ад якога ў горадзе быў проста фурор. Неўзабаве мы разам пабывалі ў тэатры, пачалі заходзіць у розныя магазіны. Калі яна дазволіла пацалаваць яе i калі аднойчы згадзілася зайсці ў мой аднапакаёвік, я самаўпэўнена палічыў, што заваёва мая трывалая, a поўная перамога блізкая. Нават здзівіўся: казала, што я хітры, ажно сама хвацкая i ўдатная — павадзіла за нос i змусіла закахацца ў яе.

Трапіць у мае жытло яна-то трапіла, нават дазволіла ў прыхожай прыціснуць да сцяны i прытуліцца ўжо з ясным намерам, але вялікай волі маім рукам не дала:

— Астудзіся! Пакажы, як ты жывеш без жанчыны.

Яна ўчэпіста, па-жаночаму агледзела вешалку з маім паношаным i не зусім дагледжаным адзеннем (да слова, на пінжаках не было ўсіх гузікаў, а на плашчы — чэпліка), a ў залі адразу ж акінула пільным позіркам выцертую накідку на канапе, некалі белую, а цяпер паджоўчаную занавеску на акне, заплямленыя пальцамі шкліны ў кніжнай шафе i зусім лагодна ці са спачуваннем усміхнулася:

— Гультай ты, аднак жа!

— Згодзен, — адказаў я, зноў спрабуючы сціснуць яе ў абдымку. — Хоць мужчына не зробіць тое, што ўмее рабіць спраўная i дбайная жанчына.

— Хочаш я навяду ў тваёй кватэры бляск?

— Хачу. Але я хачу i іншае, што дае свой бляск у душы...

— «Не спеши!»... — Рэня сціснула мне дзюбку носа i вызвалілася з маіх рук.

Ды я, узбуджаючыся ад таго, што яна такая павабная i спакусная ў прыталенай белай сукенцы з чырвоным раменьчыкам, не мог ужо не толькі не прытульваць яе, але і, урэшце, сілай кульнуць на канапу, раз'юрыцца ад блізкага i жаданага цела. Мая жарская пожадзь была ёй неабыякавая, яна не толькі папунсавела, але пачала нават брацца чырвонымі плямінамі на шчоках, ды i адчайна абаранялася, i рашуча адштурхоўвала:

— Не трэба!.. Супыніся!.. Нічога не будзе!..

Я проста раз'ярыўся, палаў ад сухой гарачыні, ужыў усю сваю сілу, але здолеў толькі ўбачыць i адчуць рукамі яе тугія i белыя сцёгны: Рэня, сабраўшы сваю немалую моц, рэзка i груба адшпурнула мяне на падлогу. Сама падскочыла з канапы і, папраўляючы на сабе сукенку, абурылася:

— Я думала: ты — прыстойны чалавек. А ты як i ўсе...

— Ты ж — маладая жанчына, я таксама яшчэ не стары мужчына... — душачыся ад прыкрасці i злосці, адказаў я. — Ці ты лічыш, што ў нас павінна быць толькі піянерская дружба?

Яна павярнулася i, прыжмурваючыся, зірнула мне не ў вочы — у душу, здаецца, апякаючы яе сваімі пакутай i болем:

— Ты — што? Зусім не паважаеш мяне?

— Каб я цябе не паважаў, дык чаго я знаўся б з табою! — адказаў я, сам ужо адварочваючыся. — Я кахаю цябе. А таму i жадаю. Ты ўжо для мяне самая жаданая.

Яна падышла, уткнула твар мне ў сніну:

— Выбачай, але я вось проста так не магу... Трэба ж дапусціць іншага мужчыну, здрадзіць мужу... Як пасля быць з ім?

— Тады навошта змусіла мяне закахацца ў цябе?

— Я i сама не ведаю... Ты паклікаў — я пайшла насустрач... Цяпер вось сумятня ў душы...

Я павярнуўся, i мы глыбока зірнулі адно аднаму ў вочы. Што да яе вачэй, дык яны былі лагодныя, цёплыя, нават у ix быў добра зразумелы мне покліч. Мы моўчкі прыпалі адно да аднаго i надоўга суцішыліся ў трапяткім пацалунку. Рэня прыціснулася ўжо да мяне ўсім станам, а потым, адарваўшыся ад пацалунка, выдыхнула:

— Буду твая. Толькі ты пачакай. Я сама падам знак, калi i ты станеш мне жаданы... Калi ўжо не змагу жыць без цябе... Тады я аддамся табе i, ведай, шмат запатрабую ад цябе... А цяпер, мой харошы, давай сядзем, пагаворым. Мы ж яшчэ мала ведаем адно аднаго.

Мы селі на канапе, узялі адно аднаго за рукі.

— Раскажы мне пра сваю жонку, — папрасіла Рэня. Дзіўны люд гэтыя каханкі: i тыя, ранейшыя, перш чым аддацца, распытвалі пра маю былую жонку.

— Выбачай, але я не люблю расказваць пра яе, — i Рэні я сказаў так, як i іншым. — Я не магу яе пахваліць, але i абгаворваць не хачу. Ды яна ўжо замужам, цяжарная ад новага мужа.

— Ты яе кахаеш?

— Цяпер — не. Люблю, i любоўю пакутлівай, толькі дачку. Ды яе маці настроіла супраць мяне. Мы не бачымся.

— Ты не спрабаваў зноў ажаніцца?

— Не.

— Але меў жанчын?

— Збягаўся i разбягаўся... А цябе кахаю. Калі згодная, дык выходзь за мяне замуж. Вось паглядзіш: буду добрым мужам.

— Я ж не разведзеная, — уздыхнула яна.

— А можаш развесціся?

— Падумаю. Час жа ёсць: яму яшчэ сядзець болей пяці гадоў.

Я пацягнуў яе да сябе — Рэня зразумела мой душэўны парыў, паслухала i села мне на калені ды абняла за шыю. Мы моцна i еднасна пацалаваліся; цяпер яе вусны, як ніколі дагэтуль, былі раскрытыя i падатныя, i руку маю са сваіх сцёгнаў яна не адкінула. Душой, мабыць, зразумела, што цяпер не буду насільнічаць, а захачу папяшчоціць яе.

— Ох, гэтая твая правая рука! — Пасля паклала на яе сваю далонь. — Гэтакая нясцерпная i гарачая!

— Яна хоча лашчыць цябе. Дык ці трэба за гэта яе папікаць? — гулліва адказаў я на яе мілую гуллівасць.

— Даб'ецца зарана свайго — можа задаволіцца, а то i астынуць...

— Такое цела, як у цябе, не можа не вабіць яе...

— А не здаецца табе, што я ў свае гады запоўная?

— Паўната паўнаце розніца. Твая — вабная i панадная. Вялікая радасць лашчыць цябе позіркам i рукамі.

Яна зноў сціснула дзюбку майго носа:

— Вось ты які! Пажаднік! A казаў, кахаеш!

— A хіба сапраўднае каханне можа быць без гарачай пажаднасці?

— Мабыць, не, — згадзілася, уздыхнула яна. — Я вось да свайго мужа не адчувала яе, гэтай пажаднасці. Не скажу, што ён слабы, але ён грубы, думае толькі пра сябе. Ён увогуле грубы, двурушны, цынічны, для яго нічога няма святога. Ён працаваў у ахове, навучыўся біць людзей. Біў i мяне, i маці сваю. Злодзей адпеты. Яго i пасадзілі за тое, што з хаўруснікамі краў у калгасе бычкоў i забілі вартаўніка. Ён мне зусім чужы. Я з жахам думаю пра той час, калі ён вернецца. I са страхам непакоюся, што мяне гэтак павабіла да цябе, мой харошы...

— Але чаму мы не можам кахаць адно аднаго? Быць мужам i жонкаю?

— Для цябе, Сеня, можа, усё i проста. Для мяне — не... Я нават не хачу гаварыць табе пра ўсе свае трывогі: нашто, каб трывожыўся, перажываў i ты?..

— Але цяпер, калі ты згодная быць маёю, у нас многае павінна быць адно. Трывогі i клопаты — таксама. Я хачу памагаць табе.

— Ёсць ты — i ўжо добра, мой харошы, — прамовіла шэптам Рэня. — Можа, не страну веру ў мужчын...

— Вось чаму ў цябе такія сумныя вочы!

— I цяпер?— усміхнулася.

— У апошні час яны, здаецца, павесялелі.

— Бо, мой харошы, павесялела на маёй душы... — Рэня ўжо сама прыпала да маіх вуснаў.

Карацей, Рэня пасля гэтага дня мела ўжо ад маёй кватэры ключ; яна заходзіла сюды, калі хацела, i сама, без ніякай маёй просьбы пачала наводзіць лад i чысціню: пабяліла столь, змусіла садраць старыя i паклеіць новыя шпалеры, абцягнуць новым палатном канапу i крэслы, перафарбавала вокны, дзверы, падлогу, батарэі i трубы. Мала што яна паспрыяла маёй кватэры стаць прыгожай i ўтульнай, дык яшчэ пакрысе адвабіла аднаго за адным сабутыльнікаў i мяне самога засцерагала ад лішняй чаркi, ласуючы мяне блінамі з тварагом i мясам, рознымі запяканкамі ды кашамі, булёнамі i поліўкамі... Я проста на вачах пасвяжэў i пагладчэў, а то нават i амаладзіўся, пачаў больш пісаць, часцей друкавацца, а значыць, узбіўся i на капейку, ужо не толькі за паўмесяца, але нават за дзень да зарплаты не гадаў, у каго б пазычыць рубель-другі. У нас з Рэняю амацавалася слова «наша». «Хадзем у нашу кватэру», «Дзе наш нож?», «Пусцее наш халадзільнік...». Мы па-ранейшаму цалаваліся, туліліся, але Рэня ўсё не падавала знаку, што нам трэба быць яшчэ бліжэйшымі.

...Тады, у суботу, яна зайшла да мяне з раніцы з пакоўнай сумкаю i тортам. Як цяпер бачу яе тую: у чорных туфлях на высокіх абцасах, у блакітнай сукенцы i, як заўсёды, з раменьчыкам, што спрыяе акрэсліць высокае пагруддзе i шыракаватыя клубы, з новай завіўкай, светлая i ззяючая. Я, скажу шчыра, ажно аталапеў ад таго, як яна сёння здолела проста, але ўмела аздобіць сваю жаноцкасць. Бачачы мае здзіўленне i захапленне, яна ўсміхнулася:

— Што — я сёння новая?

— Чароўная! — адказаў я, беручы ад яе пакункі.

— Я зусім простая, — паблазнавала.

— Але з простай умееш пераўтварыцца ў цудоўную! — пацалаваў яе ў шчаку.

— Ты ці наўмысна падхвальваеш мяне, ці...

— Не ведаю, — перапыніў яе, тулячы. — Можа, я i аслеп, бачу на табе i ў табе тое, што хачу бачыць...

— Добра гаворыш, — прылашчылася. — Прыйдзецца цябе ўзнагародзіць...

— Але ж ты, здаецца, забегла сюды на хвіліну-другую, бо i на гэтыя выхадныя паедзеш у вёску.

— Сёння — не, — адказала. — Гэта я сказала свекрыві, што паеду да бацькоў. А на самай справе суботу i нядзелю хачу пабыць з табой. Ты не супраць?

Я моўчкі сціснуў яе. Яна прытворна войкнула i падалася да мяне ўсім целам. Канечне ж, гэта быў яе той знак, пра які яна гаварыла. Калі я павёў яе ў залю, яна зусім не ўпарцілася, толькі як, нацалаваўшыся, я пачаў скідаць яе шыкоўную сукенку, яна нібы параіла:

— Можа, пачакаем вечара? У нас жа наперадзе два дні...

— Не буду чакаць ні хвіліны...

— Нясцерпны...

— Вельмі.

Мы задыхана шапталі i распраналі адно аднаго. Мяне прыемна здзівіла, што нават прыталеная апратка паўніла Рэню, бо на самай справе, без ніякага адзення, яна была танейшаю i больш зграбнай. Праўда, больш паўнейшыя былі толькі вызваленыя ад станіка грудзі — круглаватыя, бялюткія, колеру чыстага снегу, з сіняватай павуцінай жылак каля пахаў i з карычневымі кружкамі вакол буйных смочкаў, якія цяпер я асабліва прагна i ласкава запесціў.

Рэня ўжо не саромелася паказаць мне сваё цела, нават, здаецца, цешылася, што яно гэтак захапляе мяне, раз за разам падымала маю галаву, каб адарваць яе ад грудзей i жывата, каб самой пацалаваць у мае вусны, a неўзабаве павабіла да сябе...

— Супакойся, — прашаптала, адчуваючы мае трымценне. — Ты — яшчэ мне незнаемы. Дай пазнаць цябе... I я табе незнаемая, дык пазнай мяне...

— Ты вельмі жаданая, — адказаў i я шэптам, не верачы самому сабе, што наступіла вось часіна трымаць у абдымку каханую жанчыну.

— I ты мне жаданы, — прамовіла яна, таксама не могучы стрымаць трымцення.

Хутка мы перасталі гаварыць — лепш сказаць, запынілі свядомую гаворку, зашапталі-замармыталі, а яшчэ пазней i ў мяне, i ў яе пачалі вырывацца з душы толькі адчайна-радасныя стогны i ўскрыкі, — аж да таго часу, калі мы абое асабліва моцна сціснулі адно аднаго i замёрлі ў пакутліва-шчаслівай знямозе...

Адным словам, не толькі тыя два выхадныя дні, але i ўвогуле зажылі мы з Рэняй як муж i жонка — месяц, другі, паўгода. Каб i хацеў, дык не змагу як след расказаць, якія мы зведалі юр, жарскасць, гульні, уцехі, кожны раз усё ў нас было па-новаму i нібы напаследак. Мы проста павар'яцелі. Сталі зусім бессаромныя, але былі шчаслівыя. Рэня мая расцвіла, i я стаў лёгкі, рухавы, радасны.

Ды... Можна, канечне, звальваць усё на жыццё, на лёс, але ўсё ж я сам хутка спракудзіў усё. Калі Рэня ад'ехалася на тыдні два да сваякоў у Польшчу, я неабачліва дапусціў у кватэру былых сабутыльнікаў i сарваўся, нібы з ланцуга. Запіў — i запіў адзічэла.

Калі Рэня вярнулася, прыйшла з падарункам, дык убачыла ў нашай кватэры ранейшае бязладдзе: навал бутэлек, брудны посуд, пакамечаныя адзенне i бялізну, а ў дадатак, як потым расказала, мяне, смяртэльна п'янага i нераспранутага на яшчэ нядаўна бялюткім, а цяпер неахайным нашым прасцірадле.

«Я паверыла табе, пакахала як прыстойнага чалавека, — назаўтра я ўбачыў яе запіску. — Ты ж разбурыў маю веру i мае каханне, абразіў, а то i, выбачай, дарэшты знявечыў маю душу. Паколькі я табе не жонка, дык не буду ні ўшчуваць, ні бегчы на тваю работу альбо да тваіх сяброў, каб уратавалі цябе. Але скажу табе па-простаму, як зусім просты ў гэтым свеце чалавек: дзіўныя, незразумелыя вы, некаторыя беларускія ці ўвогуле славянскія пісьменнікі i журналісты. Бог, бацькі, часамі зусім простыя, далі вам светлы розум, шчодрую i сумленную душу, вы ўдала паступілі i паканчалі інстытуты, што многім з нас было не па сіле, выбіліся ў людзі, можаце рабіць сваё добра, зусім не горш за іншых, штосьці спаўняеце, але ў нейкі час, можна сказаць, самі ідзяце да чорта. Найперш з-за таго, што прыахвочваецеся да гарэлкі, топіце ў ёй свае згрызоты ці адчуваеце ў ёй смак. Я толькі што была ў Польшчы, дык там вельмі вялікі праклён, калі табе пажадаюць: «Каб ты ў гарэлцы смак пачуў!» Для каго гэты смак на весялосць i радасць, а для каго, хто не можа ўтаймаваць спачатку чортаву, а потым сваю бяздонную спакусу, ён разбуральны i пагібельны. Ты ж сам мне расказваў, колькі здольных тваіх знаёмых у маладым веку пайшлі на той свет з-за гарэлкі... Мала таго што яны яшчэ б маглі шмат зрабіць вартага, дык пакінулі сваіх бацькоў, жонак i дзяцей нешчаслівымі...

Сеня, прашу цябе вельмі: адумайся. Не зможаш сам кінуць піць, дык ідзі палячыся, паберажы сябе калі не для такой, як я, дык для таго, на што ты здатны. Вас жа такіх, як ты, у нас зусім мала...»

Як след яшчэ не ачухаўшыся, пакутуючы без апахмелкі, я, аднак, зразумеў: Рэня ад мяне сышла. I мала што зняверылася, дык напаследак сказала праўду i праўду горкую. Ды, як чамусьці бывае, гэта не суцешыла, а раззлавала, да мяне проста прыліла плынь гневу, непрыязнасці, а то i варожасці.

«Пайшла ты сама к чорту!» — скамячыў я гэтую паперчыну i шпурнуў яе ў кут, ненавідзячы ўжо не толькі былую жонку, сяброў, Рэню, але i ўвесь свет — нават самога сябе.

Піць не кінуў. Ліў у горла абы-што: піва, самае таннае i дрэннае віно, абы-якую самагонку, розныя ласьёны —усё, што трапляла ў рукі. Мяне панізілі на пасадзе, а неўзабаве ўвогуле выгналі з працы. Свет, мае інтарэсы звузіліся да маленечкай шчылінкі: выпіць i забыцца! Прыстойныя сябры, радня адвярнуліся ад мяне; я зведаў падваротні i падвалы, самае што ні ёсць быдлячае жыццё, не раз i не два засынаў на лесвіцы перад сваімі дзвярыма, не могучы адчыніць ix, стаў для сталічнай міліцыі адным з «вядомых» гараджан, якога не зусім ласкава кідалі спачатку ў патрульную машыну, а потым у выцвярэзнік.

Выратаваў мяне... чорт. Аднойчы, не проста п'яны, а асвінелы, я хмурнай часінаю ўдзень змог стаць каля люстэрка i зірнуць у яго. Канечне, адразу ж угледзеў свой ненавісны лыч — ускудлачаныя сіваватыя валасы, нездароўча чырвоныя i затуманеныя вочы, чорныя паўкругі пад імі, густую шчэць на ўпалых шчоках. Дзікун, дый толькі! Калі ж я наблізіў вочы да люстэрка, зірнуў туды атупела, дык нечакана адтуль, з маіх люстэркавых вачэй, а гэта значыць з маёй душы, паласнула па мне цемраю, а пасля з гэтай чарнаты нібы пачаў паўставаць хтосьці іншы — змрочны i бязлітасны, які, здаецца, хацеў вось-вось схапіць мяне за шыю i задушыць. Маленькай кропляй свядомасці я адчуў: з маёй душы выскачыў другі я, невядомы, але цёмны i паганы. Той нясе смерць мне гэтаму, якога я ведаю.

Я па-вар'яцку адкінуўся ад люстэрка, чакаючы, што той будзе ўжо тут, у пакоі, пачне са мной размаўляць, цешыцца сабою: маўляў, у кожнага чалавека, у мяне таксама, ёсць у спратах душы яшчэ іншы чалавек, i ён уладае i кіруе... Ды не, ніякай чорнай асобы я не ўбачыў, адчуў толькі невыказна дзікі страх i не мог заснуць. Баючыся цемені, я на ўсю ноч уключыў святло ў пакоі i ўжо гнаў ад сябе прэч думку, каб дзе чаго кульнуць у рот i нібы страціць прытомнасць.

Назаўтра, ужо ў светлы дзень, я зноў падышоў да люстэрка ў прыхожай, уталопіўся туды, датыкаючыся да яго носам, i зноў, ужо не ачмурэлы, угледзеў, што глыбее, гусцее цемень i з яе вымалёўваецца жудасная здань...

Зноў адскочыўся ад гэтага ненавіснага люстэрка, кожнаю жылкай адчуўшы, што той страшны пасланец заяўляецца ў спрыяльны для ягонай перамогі час.

«Гэта — мая смерць!..» — апякло розум i душу. Раней пра гэта, пра свой адыход з гэтага свету, мала думаў, а калі i разважаў, дык як пра штосьці яшчэ няблізкае i тое, што датычыць не мяне, а вось цяпер скалануў, узрушыў да самай глыбіні душы хуткі нябыт...

Я накінуў на сябе плашч, начапіў скамечаную брылёўку i, утульваючы голаў пад асеннім дажджом, пашыбаваў да майстэрні, дзе працавала Рэня.

Кліенты, работнікі майстэрні ды i Рэня літаральна знямелі, калі ўбачылі мяне, такога апушчанага i нашэршанага. Рэня, па-ранейшаму паўнацелая, вабная, але i па-колішняму са смуткам у вачах, сумелася-зніякавела i апусціла галаву.

Аднак калі я паклікаў на калідор, выйшла туды з сумачкай.

— Ну што? — запытала там хмурна. — Даць хоць на піва? «Апошні раз»?

— Не, — тросся я. — Памажы мне ацалець.

Яна зірнула на мяне сумна, нават горка (Хто я табе? Ды пасля тых брыдкіх слоў, што тут ты не раз кідаў мне ў твар?), пасля ўздыхнула i захітала галавою:

— Вось да чаго можна дапіцца! Яшчэ зусім не старому, здароваму мужчыне!

Канечне, яе словы былі непрыемныя, але я мужна сцярпеў іхнюю праўду.

— Цяпер пойдзеш лячыцца?— запытала яна.— Каб зусім кінуць піць?

— Пайду.

— Шчыра?

— Шчыра.

— Лічыш: утрымаешся ад таго страшнага смаку?

— Утрымаюся.

— Што ж, паверу яшчэ раз, але...

— Павер, — запэўніў я. — Хоць не маю ніякага права прасіць пра гэта якраз цябе.

Рэня ўзяла адпачынак на тыдзень за свой кошт, вымочвала мяне ў ванне, адпойвала настоем зёлак, за свае грошы зноў рамантавала маю кватэру, а пасля завяла мяне ў паліклініку, а з паліклінікі — у бальніцу.

Не буду шматслоўнічаць, як я пакутаваў ад зняваг i грубасці санітарак, перамагаў боль, спакусу, маркоту, безцікаўнасць, як пакрыху набіраўся сіл i духу. Рэня прыязджала да мяне зрэдзь, але намагалася, каб яе са мной мала хто бачыў. Калі я праз пэўны час, як пачаў люднець, загаварыў з ёй пра тое, каб нам зноў быць разам, яна адказала: «Не ведаю...»

Праз месяцы два, акрыяўшы, я вярнуўся ў сваю кватэру, настройваючы сябе на тое, што сёння ж пачну шукаць работу, запрашу да сябе Рэню — няхай паглядзіць, што я зусім новы чалавек ці, лепш сказаць, той, які трэба.

Рэня гаварыла мне, што раз-два на тыдзень зазірае ў маю кватэру, каб яе прыбраць i праветрыць, але цяпер, калi зайшоў, з задавальненнем убачыў, што тут не толькі лад, але i чысціня, утульнасць. Нават мая вопратка пачышчаная i адгладжаная, абутак ажно ззяё.

Калі распрануўся i зайшоў у залю, дык аж запыніўся i замёр: на нашым з Рэняй століку, што быў пасярод пакоя, паміж нашымі мяккімі крэсламі, стаяў вялізны букет рознакаляровых руж (цяпер, ужо зімою!), а на канапе, здаецца, пасля цёплага душа, пад коўдрай ляжала-спачывала Рэня. I ў адмыслова-мілай позе: адно яе поўнае i белае сцягно было ненакрытае, як i адна палавінка белых круглявых грудзей, на галаве — махровы ручнік, а на вуснах — шчаслівая ўсмешка аспакоенай жанчыны. Я затаіўся. Мне i хацелася падысці, палашчыць кідкае для вока ненакрытае цела, а то i абцалаваць яго, але мне было i боязна пабудзіць яе, перапыніць, мабыць, лёгкі i прыемны сон. Калі я ўжо збіраўся павярнуцца i на дыбачках выйсці з пакоя, Рэня зусім ужо натуральна i хораша ўсміхнулася, адкінула з сябе коўдру i працягнула да мяне поўныя, да локцяў загарэлыя, а вышэй белыя, са знаёмымі мне радзімымі крапінкамі рукі.

Я ступіў, паў перад ёй на калені; яна, не адплюшчваючы вачэй, прытуліла мой твар да сваіх тугіх, крышку, але прыемна халаднаватых i водарна пахкіх вадой ды мылам грудзей i расчулена запяшчоціла маю патыліцу...

Пасля гэтага мы зноў зажылі як сямейныя людзі, i шчасце гэтае цягнулася... ды не, не цягнулася, а прамільгнула за тры гады. Я, здаецца, ужо здолеў угаварыць Рэню, каб яна развялася i назусім перайшла жыць з дзіцем да мяне, як аднаго дня яна нечакана знікла, пакінуўшы мне новую запіску: «Мы вымушаны разлучыцца. Дзякуй табе за ўсё, мой харошы. Я з'язджаю з горада, але ты не шукай мяне. Так трэба. Цяпер я ўжо моцна веру, што ты ўстаіш i зробіш яшчэ нямала добрага».

...I вось званок. Праз столькі гадоў, калі сплыло столькі ўсяго ў маім жыцці, калі я страціў надзею яе калі-небудзь i пачуць, i ўбачыць...

3.

Перад аўтастанцыяй, каля газетнага кіёска, мой позірк міжволі запыніўся на двух цыбатых хлопчыках у аднолькавых клятчатых шэра-жаўтаватых штоніках, рудых куртачках i чорных берэціках, — звычайна вось так, на адзін фасон, прыбіраюць блізнят. Мабыць, i гэтыя, як адчувалася, жвавыя хлопчыкі, якія падрасталі ўжо да першакласнікаў, былі браты i аднаго ўзросту. Праўда, іхніх тварыкаў я не ўбачыў: яны стаялі спінамі да мяне i, водзячы па шкле кіёска пальцамі, разглядвалі маркі i чыталі надпісы на ix.

«Глядзі ты, якія малыя, a ўжо чытаюць!» — здзівіўся я.

Хлопчыкі зусім не пазважалі на мяне, для ix выпадковага прахожага, i я абмінуў ix, незнаемых, з хваляваннем прадчуваючы, што вось-вось, можа, ужо i паблізу, на пероне, убачу яе, Рэню.

Сапраўды, калі абмінуў рог будынка, на зусім малалюднай паднавеснай пляцоўцы каля лаўкі з сумкамі стаяла яна — ужо ў асенніх боціках на высокіх абцасах, у чорным скураным плашчы, у заліхвацкім капелюшы і, здаецца, яшчэ памажнелая — адным словам, сталая жанчына. Угледзела мяне — гарэзна ўсміхнулася, як

свавольніца, i яе паўнаваты, усё яшчэ свежы твар асвяціўся знаёмай i мілай душэўнай чысцінёю.

Мы разам, у адным памкненні, узялі адно аднаго за рукі, зірнулі ў вочы:

— Рэня!

— Сеня!

Пацалаваліся. Легка, тры разы. Я за гэты час адчуў, што ад Рэні павявае незнаемы мне водар — мабыць, ад дарагіх духоў i парфумы. Раней, калі мы былі разам, яна амаль не ўжывала ўсяго гэтага, дык цяпер, напамаджаная, здалася мне незвычайна яркай.

— Ну што? — запытала яна. — Пастарэла?

— Расцвіла! — шчыра захапіўся я. — Стала нейкай новаю!

— Якой, па-твойму?

— Шыкоўнай! Недасяжнай!

— А ты пасаліднеў!

Мы ўсё не адпускалі рук адно аднаго; яе далоні, пальцы былі мяккія, пяшчотныя, дык перадавалі мне прыемную i радасную цеплыню, жаночую дабрыню — гэта былі рукі каханай, з якой i праз шмат часу прыемна сустрэцца, ёсць што добрае калі не ўспомніць разам, дык з хваляваннем i шчасцем перажыць моўчкі.

— Куды ты тады ўцякла? Дзе схавалася? — запытаў я пра тое, што турбавала мяне не адзін год.

— Так трэба было, Сеня... — любасна адказала яна, ўсміхнулася, мацней сціснула мае рукі, дык яшчэ болей пачала перадаваць мне сваё цяпло.

— Чаму? Тады, пяць гадоў, сем месяцаў, тры тыдні, чатыры дні i ўжо сем гадзін таму, ты перестала мяне кахаць?

— Наадварот...

— Выбачай, але я не зусім разумею тыя твае ўцёкі...

— Усё проста, Сеня, — адвяла вочы, уздыхнула яна.— Калі ты пачаў настойваць, каб я развялася i запісалася з табой, каб мы былі законный муж i жонка, я напісала свайму ў турму, што не кахала i не кахаю яго, сустрэла i палюбіла добрага чалавека, дык, значыць, давай разыдземся. Не трэба нам болей мучыць адно аднаго. Ён хутка прыслаў мне ліст, абняслаўліваў, ганьбіў на чым свет стаіць i прыстрашыў: зарэжа i мяне, i цябе, «майго хахаля!». Ён, бачыш, нават не падумаў, што ў мяне ёсць душа, што я магу па-сапраўднаму пакахаць... Калі заўважыла, што за мной пачаў віжаваць яго хаўруснік, дык адчула: пагроза ягоная — не проста словы. Заб'юць. Найперш — цябе... Вось i ўцякла з горада. Каб ты застаўся жывы...

— Куды ты ўцякла? Думаю, ведаеш: у вашу вёску я ездзіў, але твае бацькі не сказалі мне, дзе ты.

— Бацькам ты спадабаўся, але яны зрабілі так, як я загадала. Я ж пераехала ў Слуцк. Да цёткі. Яна адпісала мне палову свайго дома.

— Але ж я...

— Каб ты не знайшоў мяне праз міліцыю, — падняла вочы, зноў гарэзна ўсміхнулася, — я адмовілася ад мужавага прозвішча...

— Ты жывеш з ім? — спахмурнела запытаў я.

— Не. Я з ім усё ж развялася. Цяпер ён зноў сядзіць, піша мне выбачальныя лісты, але я ix нават не чытаю.

— Чаго ж ты маўчала? Я паехаў бы за табой не толькі ў Слуцк, але i на край свету! Ты ж вельмі добра ведала, што для мяне значыла!

— Ён хутка знайшоў бы нас усюды. Ды...

— Што — «ды»? — уздрыгнуў я, прадчуваючы, што ў нас з Рэняй усё ж быў шанец застацца разам.

— Калі ён пабыў зусім мала на волі i зноў сеў, я адразу ж падала на развод, прыехала ў Мінск да цябе, ды... Адамкнула сваім ключом нашу кватэру, зайшла, а там — твая былая жонка...

— Яна мне ніколі не гаварыла пра цябе! — усклікнуў я. — Недзе з паўгода я з ёю не жыў, кватараваў у чужых людзей.

— Значыць, хацела ўтрымаць цябе.

Я ажно апаў душой: канечне ж, каб быць са мной не толькі з нашым, але i з чужым мне дзіцем, жонка магла звераломнічаць. Яна i мне хлусіла: маўляў, цяжка захварэла, новы муж ёй здраджвае, дык ратуй мяне ад смерці, бо мы з табой усё ж не чужыя людзі. Я паверыў ёй i пашкадаваў, спачатку ўпусціў яе з дзецьмі ў сваю кватэру, а потым вярнуўся туды i сам.

— Ты, мой харошы, засмуціўся? — ціха запытала Рэня.

— Чаму ты тады не сустрэлася са мной? — з болем выдыхнуў я. — Мы сёння былі б з табой разам!

— Твая жонка спачатку бэсціла мяне, а потым стала перада мной на калені i заламала рукі: «Я хворая, хутка памру. Не забірай ад дзяцей бацьку! Ён любіць i мяне, i ix. Ты ў яго зусім выпадковая жанчына».

— Ах, Рэня-Рэня! — падакараў. — Пра ўсіх ты падумала, толькі не пра сябе, i не пра мяне!

— Не, мой харошы. Падумала, i яшчэ як! — падбадзёрыла мяне харошай усмешкаю яна, вызваліла рукі i хітнула галавой убок.

Я азірнуўся: да нас ішлі тыя два хлопчыкі, якіх я нядаўна бачыў ля кіёска. Яны па-дзіцячаму здзіўлена (праўда, толькі на міг) зірнулі на мяне, на незнаёмага дзядзьку, што гэтак блізка стаіць каля іхняй маці, падаліся да Рэні i амаль у адзін голас загаварылі:

— Мама, паглядзі, якія маркі мы купілі.

Вось цяпер маё сэрца, можна сказаць, запынілася, а душа мая на самай справе апала ці знямела: мне даволі было беглага позірку на хлапчукоўскія тварыкі (а яны былі сапраўды падобныя адзін да аднаго), каб убачыць, што высокія лобікі, густыя, амаль зрослыя на пераноссі чорныя броўкі, кірпаватыя носікі, падціснутыя вусны (верхнія трохі навіслыя, нібы крыўдлівыя), вузкаватыя падбародкі — усё гэта мне вельмі знаёмае. Якраз такім бачыў я сябе на фотаздымку, калі мне было недзе столькі гадоў, колькі цяпер гэтым блізнятам.

Рэня, здаецца, занепакоілася: я, мабыць, змяніўся на твары, а то, можа, i пабялеў.

— Добра-добра, сыночкі, — яна прытуліла хлопчыкаў да сябе, але не зводзіла з мяне запытальнага позірку. Пасля ці то з разгубленасцю, ці то з вінаватасцю запытала:

— Праўда, Сеня, гэтыя малойчыкі — два крамяненькія баравічкі?

Скажу шчыра, я не мог нічога адказаць: мяне ашаламіла тое, што я цяпер зусім нечакана калі не ўведаў, дык адчуў душою. На мяне хлынулі, запэланілі ўсяго велізарнай сілы неспадзяванасць, расчуленасць i яшчэ не зусім усвядомленая радасць. Ад хвалявання я ажно зажаваў пашчэнкамі.

— Сеня, Усяслаў, — цёпла папрасіла Рэня блізнят, — схадзіце яшчэ паглядзіце марак ці яшчэ што, нам трэба яшчэ пагаварыць...

Як мне здалося, яна хацела сказаць, што трэба «пагаварыць з дзядзем», але ў апошняе імгненне схамянулася i стрымалася прамовіць такое; хлопчыкі зноў здзіўлена зірнулі на мяне, але маці паслухалі, зноў пакрочылі за рог вакзальнага будынка, да кіёска. Калі я, учэпіста правёўшы ix вачыма, зноў зірнуў на Рэню, то ўбачыў: хоць на яе твары мацярынская радасць, але ўсё ж неспакойная ўжо i яна, таксама пабялела i, здаецца, смыляе-смыляе поўнымі вуснамі. Я схапіў яе за рукі:

— Рэня, гэта — нашы сыны!

— Чаму ты так думает? — яна падняла галаву, зірнула мне, можа, як ніколі глыбока ў душу.

— Адчуваю бацькоўскім сэрцам!

— Значыць, сэрца тваё чуйнае... I, можа, нават адчуў, які з ix Сеня?

— Не. Але яны абодва — нашы!

— Нашы, харошы мой, — хораша i шчасліва ўсміхнулася.

— Але ж ты казала...

— Казала... — перапыніла яна мяне, ведаючы, што я хачу сказаць. — Але... Ды скажу табе ўсё як ёсць. Калі ты вылечыўся, паздаравеў i паспраўнеў, год, другі, трэці не браў у рот i кроплі, хораша абыходзіўся са мной, я цябе пакахала, як самага дарагога мне чалавека. Шчыра i глыбока, што можа шчырэй i глыбей не бывае. I целам, i душой усёй. Калі ж пасля ліста таго дурня ўбачыла, што нам не суджана быць з табой разам, я рашыла, што наша каханне не павінна проста так абарвацца i знікнуць... I, бачыш, як удала ўсё выйшла: ажно два баравічкі!.. Дзякуй Богу, здаровенькія, прыгожанькія i разумненькія хлопчыкі... Ты рады, што ў нас з табой ёсць не толькі памяць пра наша каханне, але i дзеці?

— Я не рады з-за таго, што я гэтага не ведаў.

— Спачатку я думала нічога табе не гаварыць. Каб ты не хваляваўся, не перажываў за нас. Пасля рашыла ўсё ж сказаць, — Рэня прытуліла мае рукі да сваіх грудзей. — Дык вось ведай, Сеня, пра ўсё.

— Малайчына ты, Рэня, — сказаў я чулліва. — Цудоўная жанчына. Цяпер такіх, як ты, не вельмі шмат.

— Ёсць i такія, як я, ёсць i яшчэ лепшыя, — яна прыхіліла голаў да майго плечука. — Але ўсё сваё маладое, гарачае, пяшчотнае я аддала табе, а нашым дзецям аддаю ўсё сваё самае добрае...

— Ты — адна? Замужам?

— Замужам, Сеня. Ён, мой гэты муж, павер, прыстойны чалавек. Я не кахаю яго, як кахала цябе, але паважаю. Жывём мы дружна, па-сяброўску. У яго памерла жонка, дык ён глядзіць нашых, а я, здаецца, як след гляджу яго сына i дачку.

— Штосьці ўсё i так, але штосьці ўсё i не так, Рэня...— уздыхнуў я.

— Мабыць, — згадзілася яна. — Ды ёсць тое, што выйшла... У мяне, у цябе, у іншых...

— Ты лічыш: нашы сыны не павінны ведаць, хто іхні бацька?

— Не ведаю, Сеня, — уздыхнула i яна. — Няхай яшчэ крыху падрастуць — пасля, бадай, i скажу ім пра ўсё. Тым больш што пазней табе прыйдзецца памагчы ім: Сеня добра малюе, a Усяслаў спявае. Па табе, бачыш, пайшлі... Лічы, ва ўсім...

...Сёлета нашы з Рэняй жэўжыкі пайшлі ў другі клас...

1994