Жэтон на метро

Андрэй ФЕДАРЭНКА

ЖЭТОН НА МЕТРО

Раман

Частка першая

НЕСПАКОЙНЫ ВЕЧАР

І

Бывае, тое, што здавалася вечным, прамільгне за адно чалавечае жыццё, а падзенне знічкі расцягнецца на тысячагоддзі; ад з'явы нібыта глабальнага маштабу з часам у гісторы не застаецца і следу, і наадварот, якаясь драбяза, узніклая на пустым месцы, пакрысе пачынае павялічвацца, разрастацца, раскручвацца, уцягваючы ў сваю арбіту ўсё новых і новых людзей, заблытваючы іх, ператасоўваючы і прымушаючы рабіць самыя неверагодныя ўчынкі... Так думаў паэт Віктар Рак (псеўданім), які ў расшпіленай белай сарочцы, у шортах, з кубкам кавы ў адной руцэ і з тонкай цыгарэтай у другой стаяў на сваёй зашклёнай, шырокай і доўгай, амаль летні кабінет, лоджы, каля расчыненай створкі вакна і пазіраў на нязвыкла ціхі дворык. Было тое сямнаццатага ліпеня дзве тысячы сямнаццатага года (амаль усе крымінальныя гісторы пачынаюцца з пратакольнай даты, і гэтая не выключэнне), у пятніцу, у дзевяць вечара.

З вышыні шостага паверха відаць была лаўка каля пад'езда, рабіна з аранжавымі, рана паспелымі ягадамі, дзве дарослыя бярозы і дзве маленькія, падвязаныя да калкоў. Машын мала — людзі перад выхаднымі паз'язджалі ў вёскі і на дачы. На прастакутніку аўтастаянкі застыў у пакорлівым чаканні, на спушчаных колах, і яго, Рака, старэнькі Volkswagen Passat, на якім ён даўно не ездзіў. Чорная дарожка асфальту коса перасякала зялёны газон, у канцы дзіцячай пляцоўкі, пустой цяпер, закручвалася правільнай дзявяткай, абгінаючы нерухомыя арэлі і пясочніцу з забытым ярка-чырвоным вядзерцам. Удзень быў дождж, пазбіваў з травы і з дрэў пылок, які цяпер жаўцеў уздоўж бардзюраў і каля ліўнёвак. Ад зямлі падымалася дрыготкая пара. Пахла вымытым лісцем і мокрай травой. Вечаровае сонца хоць і схавалася за суседні дом, але нават нябачнае — свяціла, і паветра было сіняватым, як лёгкі туман ці смуга.

У лоджыю ўляцеў ліпеньскі хрушчык і не мог знайсці расчыненую палавіну акна, біўся аб шкло, поўз угару і падаў зноў на падаконнік. Паэт лёгкімі пстрычкамі памог яму вылецець, прытушыў у бляшаначцы з вадой недакурак — ніколі ў жыцці нічога не выкінуў з балкона, нават скарыстанай запалкі, і, паціраючы рукі, прысеў за стол.

«А пара,— падумаў уголас,— даўно пара ўсур'ёз заняцца прозай!»

Усярэдзіне лоджыя была ўтульная, прасторная; пісьмовы стол, канапка, два крэслы — адно завалена кнігамі, у другое сеў паэт; на стале — лямпа, уключаны ноўтбук, з паўдзясятка гелевых рознакаляровых ручак і стос паперы— чыстай, беленькай, якая так і прасілася, каб хутчэй парушылі яе цноту. Паэт падняў над клавіятурай растапыраныя пальцы, як музыкант над клавішамі раяля...

Тут і ўдарыў ззаду з пакоя ў вушы званок. Стацыянарны тэлефон! Як ён на яго забыўся? Мабільны адключыў, а гэты — хто ім цяпер карыстаецца? Паэту захацелася заціснуць вушы. Як усе творчыя людзі, плюс адзінокія, ды ва ўросце (а было яму за сорак, лепш сказаць — пад пяцьдзясят, ці яшчэ больш дакладна — сорак восем), быў ён маладушны, меў слабыя нервы, да таго ж выдатна ведаў, што ад такіх званкоў — па стацыянарным, увечары перад выхаднымі — нічога добрага не бывае; менавіта такімі званкамі яму паведамлялі пра смерць маці, бацькі, хроснай, пра хваробу стрыечнага брата,— гэта пры тым, што ў яго часта змяняліся нумары, і калі, напрыклад, трэба было паведаміць якую добрую навіну — ніхто не мог дазваніцца, але як толькі здаралася няшчасце, адразу знаходзіўся дабрадзей, ды не адзін, а некалькі, якія адшуквалі яго ў самых неверагодных месцах па любым тэлефоне, каб хутчэй выказаць спачуванне. Цяпер нібыта і не было адкуль чакаць непрыемнасцей — хоць бы таму, што ў яго больш нікога з блізкай радні не засталося, акрамя цёткі, што жыла дзесь каля Енакіева «на падкантрольнай Кіеву тэрыторы», ды яшчэ больш далёкага сваяка, падпалкоўніка міліцы ў адстаўцы, якога Рак не помніў нават па імені,— а ўмоўны рэфлекс застаўся.

Канечне, можна не браць трубку. Але потым стане сорамна. Цяжка будзе ўклініцца ў працэс. Пачнуцца ўпіканні самога сябе ў маладушшы.

А званок не сунімаўся! Рак асцярожна зірнуў на сіні экранчык. Нумар незнаёмы. Хутчэй за ўсё якісь нецярплівы аўтар. Трэба адказаць. Вырашыць усё ў пятніцу, бо такія дастануць з-пад зямлі, будуць званіць у суботу, у нядзелю, пакуль не сапсуюць выхадныя. Была яшчэ, праўда, надзея, што памыліліся нумарам. Ён падняў трубку.

— Слухаю вас,— сказаў строга, як у рэдакцы адказваў аўтарам. Ледзь чутны, бы з таго свету, жаночы голас запытальна назваў яго імя і па бацьку. Ён не пазнаў голасу, але раптам захваляваўся.

— Так. Ён вас слухае.

— Гэта... Алена!

— Лена?

— Міхайлоўская!

Ён успомніў імгненна — далёкую вясну, выступленне ў нейкім паліграфічным каледжы, ці тады яшчэ тэхнікуме, цэлую актавую залу студэнтак-завочніц, і сярод іх адна, белая, поўненькая, з блізарукімі добрымі вачамі, не так прыгожая, як абаяльная, на якую ён увесь час любаваўся; ён і сам быў тады малады, адносна, канечне, трыццаць гадоў роўна. Пасля выступлення падпісаў ёй кнігу, пазнаёміліся і пайшлі гуляць па вячэрнім, нагрэтым за дзень горадзе. Яна аказалася смяшлівай, без комплексаў, жартавала, што калі яны пажэняцца, яна возьме падвойнае прозвішча: як прыгожа будзе гучаць — Алена Рак-Міхайлоўская. А яму было не да жартаў. Ён крыху пабойваўся яе, такой маладой, а калі яна прызналася, што замужам («за чалавекам, якога не кахаю»,— хутка дадала яна), і не пражыла з му­жам і года, першая думка была ўвогуле ад яе адвязацца. У той жа час ён разумеў, што надта спрыяльны момант, гэтая сустрэча, і каб пасля не давялося шкадаваць пра нявыкарыстаны шанц. А з іншага боку, яму не было куды яе весці. У трыццаць гадоў ён не меў кватэры, усё абяцалі, маўляў, дом на падыходзе, ды ўсё адкладвалі, і ён пакуль туліўся ў жанатага сябра. Між тым цямнела, загарэліся ліхтары, ён ліхаманкава думаў, як быць, але яна сама праявіла ініцыятыву — проста ўзяла яго за руку і павяла ў парк, дзе было на дзіва нешматлюдна, і там, у глухім кутку, куды не даставала святло ліхтара, яны адшукалі закрытую кустоўем лавачку, засыпаную чаромхавымі пялёсткамі (самога дрэва нідзе не было відаць), на якую прыселі, схаваліся, затаіліся, як школьнікі; як тады пахла чаромхай! якія цёплыя былі ў яе вусны! якое падатлівае, гарачае, маладое цела! — і неяк само сабой адбылося тое, што потым стала адным з самых светлых успамінаў у яго жыцці. Ён напісаў пра гэта верш, «Чаромхавы чад», паставіў у канцы дату, год, дзень, нават прыблізны час; верш неаднойчы перавыдаваўся ў зборніках, і кожны раз, праглядаючы яго, Рак згадваў сімпатычную Міхайлоўскую, усё чакаў, калі яна абзавецца (так яны дамовіліся — яна яго будзе шукаць, а не наадварот), чакаў пісьмаў і званкоў, а іх не было, яна знікла без следу і без знаку.

— Дык вы помніце мяне?

— Яшчэ як помню,— сказаў ён, зірнуўшы на кніжныя паліцы.— Дзе ж ты была столькі часу?

— А вы дзе былі? Як можна... мы правінцыялы ...куды нам... баялася парушыць... вы такі славуты...

— Дзе ты цяпер?

— Усё там! Жыву. Працую! — гучна гаварыла, амаль крычала Міхайлоўская. У трубцы нешта патрэсквала, папісквала.— Замуж вось выходжу!.. Дачка... амаль дарослая... клас!..

З-за кепскай сувязі яму пачулася не «клас», а ў «нас» — «дачка дарослая ў нас». Ён так усхваляваўся, што раптам стала горача вушам; і ўжо тым больш прапусціў пра замужжа. Не кожны дзень і не кожнаму мужчыну ў жыцці даводзіцца чуць падобнае.

— Колькі гадоў?

— Што?

— Колькі ёй гадоў? — закрычаў і ён.

— Сямнаццаць!

Ад хвалявання ў яго адбыўся нейкі збой у памяці. Ён падышоў да кніжнай паліцы (сонца сядала, апошні водбліск яго затрымаўся на шкле расчыненых балконных дзвярэй, і на імгненне Рак, як у люстэрку, убачыў там свой адбітак: падстрыжаная галава з кароткай чупрынкай, твар, знаёмы да кожнай зморшчынкі, кожнай радзімкі, зрэшты, даволі сімпатычны, калі б не вочы: пукатыя, як у рака, заўсёды здзіўленыя, а цяпер яшчэ і ўстрывожаныя). Кніжкі пасыпаліся долу. Ён пацягнуўся да верхняй паліцы, дзе стаялі некалькі новых зборнікаў з «Чаромхавым чадам» і дзе яшчэ вышэй, на самым ражку, вісеў на шаўковай нітцы, прадзетай у дзірачку, звычайны жэтон на метро цёмна-чырвонага колеру, прыціснуў плячом трубку, каб вольнымі былі дзве рукі, выкалупнуў кніжку, адгарнуў старонку з вершам, паглядзеў на дату, дадаў дзевяць. І адразу на душы стала абыякава. Які танны шантаж. Навошта ж так.

— А павінна быць васямнаццаць,— глуха сказаў ён у трубку.

— Чаму?

— Калі, як ты сцвярджаеш, гэта наша дачка...

І прыкусіў язык. Толькі цяпер дайшло, што ён двойчы за хвіліну ўмудрыўся даць маху. Яна зразумела яго.

— Так, — сказала яна ціха.— Усё правільна. Нашай было б васямнаццаць... магло быць.

Ён ветліва-халодным, амаль афіцыйным тонам папрасіў прабачэння за кепскую сувязь і далей слухаў, не перабіваючы. Даведаўся ён, што яна па-ранейшаму працуе ў раёнцы тэхрэдам, была замужам, развялася, муж-раўнівец кінуў яе з малой, дачку гадавала адна, і вось яна вырасла, скончыла школу, ледзь хапіла балаў на журфак, але там яшчэ ўнутраныя экзамены і творчы конкурс у два этапы: сачыненне і «дэманстрацыя навыкаў рэдагавання тэксту», як выказалася Міхайлоўская.

— Ад гэтага будзе залежаць, на бюджэт ці на платнае. Або ўвогуле на філфак. І ну зусім няма каму памагчы!

«Вы толькі і ўспамінаеце, калі вам нешта трэба»,— падумаў Рак. Кепская сувязь, гэты то блізкі, то далёкі, то звонкі, то глухі, быццам з таго свету, голас, гэтыя яе амаль плаксівыя інтанацы,— усё пачынала яго крыху раздражняць.

— Хоць парайце што-небудзь!

Моршчачыся, адводзячы трубку ад вуха, ён вяла паспрабаваў адхрысціцца:

— Дык у чым праблема? У крайнім выпадку хай плат­нае.

— Платнае для багатых. На платнае да трох тысяч. У год.

— Даляраў?! — ахнуў ён, на гэты раз хутка памножыўшы тры на чатыры.

— На філфак, канечне, менш...

— Дванаццаць тысяч! Але што я магу? Ды і хіба гэта робіцца так хутка? Дзе ж ты... вы раней былі?

— Баялася. Вы такая славутасць,— па другім крузе пайшла яна.— Можа, як-небудзь... мы ж не чужыя людзі...

— Я ніколі ў жыцці гэтым не займаўся.

— Хоць дайце надзею! А калі б гэта была наша дачка? Тады знайшлося б выйсце?

Ён сказаў:

— Паспрабую, але не абяцаю.

— Які вы добры! Я ведала, што вы паможаце!

— Ніякіх гарантый,— паўтарыў ён і, каб хутчэй скончыць: — Тады — да пабачэння?

— Не-не,— спахапілася яна, успомніўшы, што хоць з ветлівасці павінна і ім пацікавіцца.— А самі як? Усё адзін?

Настала яго чарга хоць коратка паспавядацца. Так, адзін, жаніцца не паспеў, доўга не было кватэры, а потым, калі яна з'явілася, не было з кім, больш не падыходзілі на выступленнях маладыя дзяўчаты, а пасля і сама жаніцьба стала нейкай не моднай,— наадварот, пачало лічыцца, што сапраўдны творца павінен быць заручаны толькі з Літаратурай, каб аддаваць усяго сябе творчасці,— словам, было позна.

— Так і жыву, працую ў рэдакцы ў аддзеле паэзіі, зорак з неба не хапаю, але жыццём задаволены, цаню сваю творчую свабоду... Ну, да пабачэння?

Але Міхайлоўская ўсё адцягвала: «Дзякую, дзякую, што б я без вас рабіла, вы такі ж добры, як і быў!» Зноў ён сказаў: «Да пабачэння?» — і зноў яна: — «Дык, значыць, можна спадзявацца? Можна вам званіць?»

І так некалькі разоў. Калі нарэшце ў трубцы пачулася піканне, Рак з прыкрасцю паглядзеў на стос чыстай паперы, на ноўтбук, дзе даўно ўключыўся рэжым чакання і патух манітор. Засяроджана пасвістваючы, ён дацягнуўся да ражка паліцы, зняў жэтон, пакруціў на пальцы, павесіў назад, выйшаў на лоджыю. У двары ужо амаль сцямнела. Ён узіраўся ў сіняватыя прыцемкі і думаў: цікава, чаму ён і праўда як бы за нешта адчувае віну?

І тут зноў ударыў ззаду званок. Уся яго вінаватасць знікла без следу. Ён падумаў на Міхайлоўскую: вось людзі, дай палец, кусаюць па локаць! Да яго не адразу дайшло, што гэта не тэлефон, а звоняць у дзверы. Асцярожна, не ўключаючы святло, ён прабраўся ў калідор, заглянуў у «вочка» — і ўбачыў суседа, які жыў праз вуліцу, старога Самусенку, і пачуў яго гучны басавіты голас:

— Відчыняй, бісаў сын! Я цябе бачыў толькі што на лоджы!

ІІ

Некалі даўно гэты Самусенка, Анатоль Фядосавіч яго звалі, выкладаў у іх ва ўніверсітэце старажытную, класічную і сучасную беларускую літаратуру, быў ненамнога старэйшы за студэнтаў, сімпатычны, строгі, высокі ростам; пра яго ведалі, што жанаты, мае сына і дачушку, а таксама, што ён аўтар нейкай надзвычай смелай дысертацы ці манаграфіі, якую, праўда, ніхто са студэнтаў не чытаў. У Рака засталося ў памяці, як Самусенка хутка заходзіць у аўдыторыю — ад паветранага струменя варушыліся старонкі канспектаў на першых партах, і адразу, яшчэ не дайшоўшы да кафедры, пачынае чытаць па памяці:

З-за рэчкі ціснуцца каровы.

Ідзе наперадзе Красуля,

за ёю Лысая, Рагуля

ды дзве пярэзімкі-цялушкі

ідуць у згодзе, як дзве дружкі;

а збоку чмыша бык Мікіта,

хвастом матаючы сярдзіта...

— І гэта ўсяго адна «бедная» беларуская сям'я! — казаў іранічна і чамусьці сярдзіта, як той бык, Самусенка.— Палічыце, і зразумееце, што гаротнасць нашага сялянства моцна перабольшана.

Аднак акрамя гэтай каронкі — цытаты з «Новай зямлі» — на яго занятках панаваў сум. Лекцы былі сухія. Ад манатоннага, крыху ў нос, голасу ўсе ўпадалі ў санлівасць. Затое на семінарах і іспытах рэзаў ён бязбожна, рабіўся яршысты, уедлівы: не пытаў, а дапытваў; студэнты ад страху называлі яго і Фядос Анатольевіч, і Анатоль Самусеевіч, і нават Майсей Фядосавіч, але ён не папраўляў — каб толькі такія хібы былі ў студэнтаў.

І вось так атрымалася, што ім, былому студэнту і было­му выкладчыку, выпала жыць у суседніх дамах.

— Свет цесны,— жартаваў Самусенка,— Беларусь удвая, а Мінск утрая.

Як часта бывае ў мегаполісе, жывучы побач, яны амаль не сустракаліся. Рак ведаў, што Самусенка даўно на пенсіі, дзеці выгадаваліся, дачка-журналістка выйшла замуж за француза і жыла ў Парыжы, затое сын Юра — бацькоўскае гора, шалапут, байкер з банданаю, нідзе не прыткнуты, і чамусьці з гэтым Юркам Рак перасякаўся куды часцей, чым з яго бацькам. Юра неаднойчы заходзіў да Рака і, апусціўшы вочы, прасіў пазычыць грошы. Інтэлігентны, далікатны, мяккі Рак не мог яму адмовіць; між тым байкер, асмялеўшы, рабіўся ўсё больш нахабным, пачаў не проста прасіць, а патрабаваць,— тады толькі паэт парваў з ім адносіны, а неўзабаве даведаўся, што Юра загінуў, разбіўся на матацыкле. Яшчэ праз год адышла ў лепшы свет Самусенкава жонка. Калі-нікалі здалёк Рак бачыў стулены прывід у франтаватым французскім паліто, а потым знік і ён. Ці то з'ехаў да дачкі ў Парыж, ці перабраўся на дачу, ці мо («грэшнай справаю», думаў Рак) проста памёр. Аж недзе з паўгода назад Самусенка аб'явіўся жывы-здаровы, больш за тое — раптам успомніў пра былога студэнта і панадзіўся хадзіць да яго ў госці.

Рак даўно не бачыў яго, і цяпер быў уражаны, наколькі гады могуць змяняць чалавека. Самусенка нават паменеў ростам, як бы стаптаўся ці як бы зверху ціснуў на яго горб; нос агурком, як у пажылога армяніна, адцягнутыя ўніз вочы-слівы, сівыя рэдкія валасы, мох на вушах, рабацінне на твары не толькі вясной, а ўжо заўсёды. Затое характарам змяніўся мала; у свае семдзесят энергічны, задзірысты, часам нават хамаваты, ён злоўжываў гасціннасцю былога студэнта, пазіраў на яго зверху ўніз, быў упэўнены, што менавіта ён, Самусенка, узгадаваў цэлую плеяду талентаў, у тым ліку і Рака, і што Рак яму да канца жыцця за гэта абавязаны.

Ён бесцырымонна ўвальваўся ва ўтульную кватэрку, якую ахайны гаспадар трымаў у ідэальным парадку; ніколі не пытаючы дазволу, не цікавячыся, ці ёсць у гаспадара вольны час, настрой, жаданне, ён даставаў папку і пачынаў знаёміць Рака з новымі раздзеламі сваёй манаграфіі. Ён працаваў над другой яе часткай, і яму патрэбны былі слухачы. Акрамя жадання паслухаць заўвагі (у сэнсе, пахвальбу), ён меў і больш дальнія планы — спадзяваўся пры дапамозе Рака надрукавацца.

— Свая людына ў рэдакцы! Мо паможаш,— з лёгкай шапялявасцю ад устаўных метала-керамічных зубоў казаў ён.

Манаграфія была нейкай бясконцай. Ветлівы, бязвольны, далікатны паэт вымушаны быў асалавела слухаць. У яго не хапала смеласці сказаць жваваму дзеду, што ён і без таго наядаецца рукапісамі ў рэдакцы, стаміўся і прос­та хоча адпачыць. Калі-небудзь Самусенка, як ён тлумачыў — «для разрадкі», прыносіў шахматы або карты. У карты ён гуляў яшчэ сяк-так, у шахматы зусім няважна, кампенсуючы слабую гульню эмацыйнымі каментарамі. Ферзя называў каралеваю, слана — афіцэрам, ладдзю — турой або пушкай, замест ракіроўкі казаў — лакіроўка, замест шаха — шаховіч ці шахавенка. Іхнія дыялогі нагадвалі гогалеўскія.

— Дзе ты так у шахматы навучыўся, сам ці памагалі? — абавязкова ў пачатку пытаў Самусенка. А потым цягнуў: — Та-ак... т-э-кс... Шо він робліць, от нярускі... (Нярускімі ён называў усіх, хто не беларусы.)

Рак, ціха, пад нос:

— Канечне, не рускі, я беларускі.

— Шо він робліць, от нярускі...

— Канечне, не рускі, я беларускі. Ракіроўка праз бітае поле не робіцца... Добра, рабіце.

— Шо він, нярускі, робліць... Пачакай, я назад забяру ход... Дзе стаяла? тут? Я пастаўлю там...

Задумваючыся над ходам, Самусенка ссупліваў бровы — так, што выпіналі надброўныя дугі, і Рак, спадцішка на яго пазіркваючы, пачынаў верыць, што чалавек сапраўды пайшоў ад малпы.

— Што ж вы мне тут падрыхтавалі,— казаў ён,— якую пастку?

— Цэ мае сабачэ дзіло,— лагодна адказваў Самусенка. Жарты ў яго былі цяжкія; акрамя звычкі ўплятаць украінізмы, было ў яго яшчэ любімае, на ўсе выпадкі слоўка, якое асабліва раздражняла Рака,— гэта слова «памаглі». Дзе б што і з кім ні здаралася, ад побытавай непрыемнасці да глабальнага стыхійнага бедства, Самусенка, калі з намёкам, калі з хітрынкай і паніжаючы голас, але заўсёды ўпэўнена, канстатаваў: «Памаглі!»

«Самалёт разбіўся, чулі?»

«Не сам — памаглі».

«Цунамі ў Японіі...»

«Памаглі»,— адмахваўся Самусенка.

«Ну як ужо тут маглі памагчы?» — не вытрымліваў Рак.

«Экалагічны баланс парушылі».

Але яшчэ горш, чым карты, шахматы і чытанне манаграфіі было, калі Самусенка прыносіў пляшку самагонкі ці віскі, настройваўся на лірычны лад і хацеў, нават патрабаваў ад Рака шчырай бяседы. Тады для сціплага, сарамлівага, летуценнага паэта пачыналася проста кара егіпецкая. Па-першае, Самусенка быў пераборлівы ў плане закускі, любіў усё, як ён казаў, «вясковае, простае, сапраўднае», менавіта — сала з часнаком і цыбуляй, салёны гурок, яечню на шкварках,— акурат усё тое, чаго далікатны Рак цярпець не мог. «Я не апускаюся да таго, каб у кавярню хадзіць, мне хапае грошы на сваё, натуральнае,— казаў з гонарам Самусенка.— Я абы-чаго есці не буду. Ты мне па-простаму падсмаж пяльменяў з яечняй,— казаў ён,— а не амлет з беконам, ці як у той раз, памятаеш? — кітайскай локшыны з крэветкамі і мідыямі, прыдумаць жа такое!»

Калі-небудзь ён прыносіў загорнуты ў ліст А4 кавалачак белага ці прысыпанага чырвоным перцам вэнджанага сала, нюхаў і цмокаў языком: ах, які водар! на альховых дровах! сала з маёй малой радзімы, землякі з Ельска прывозяць, прадаюць каля Еўраопта,— прымушаў Рака пакаштаваць, і калі той праз сілу з'ядаў скрылёк, пачынаў чапляцца: «Як можна мужчыну, беларусу, не любіць сала? Ці рэлігія не дазваляе?» Па-другое, варта было яму выпіць, як у яго зусім развязваўся язык і ён пачынаў даставаць Рака больш вытанчана.

— Узяць хоць бы мяне. Вялікая кватэра, была жонка, быў сын, ёсць дачка, і зяць, і ўнучка... А ты! Ні жук, ні рак — а так. Адзін, з музай у беднай спаднічцы... Зрэшты, у мяне падазрэнне, што ты... сам ведаеш. Не той арыентацы. Усе вы такія — паэты, мастакі, візажысты, стылісты.

Рак панура маўчаў — супраць хамства няма зброі, і толькі зрэдку рабіў слабыя спробы абараніцца: стараючыся таксама гаварыць з іроніяй, казаў, што яго дзеці — у кожным горадзе, дзе ён бываў у камандзіроўках і на выступленнях. Самусенка дабрадушна пасмейваўся:

— Расказвай. Ведаем мы вас, нетрадыцыйных.

— Уявіце сабе...

— Гэта мы ўжо чулі. І спрытныя ж вы на такія штукі! Адкуль што бярэцца? Самі вучыцеся ці памагаюць?

— Не хачу больш з вамі мець...

— Добра, не крыўдуй, веру, веру.

Зрэшты, трэба аддаць яму належнае, ён усё ж неяк адчуваў мяжу і палку стараўся не перагінаць, змяняў тон, прасіў прабачэння, пачынаў хваліць паэта, чытаў на памяць яго вершы, абяцаў уключыць іх у сваю манаграфію,— і добры бяскрыўдны Рак адтайваў. Пасля заднім розумам пакутліва думаў, якую ж яму вынайсці абарону, успамінаў свае палюбоўныя раманы (усе яны былі нейкія несур'ёзныя), даставаў з шуфлядкі і гартаў стары нататнічак з тэлефоннымі нумарамі, якіх даўно не існавала, з жаночымі прозвішчамі, якія даўно былі заменены на мужавыя. Неяк вясной, у красавіку, Самусенка прыйшоў да яго з папкай, але замест манаграфіі дастаў з яе нейкія раздрукаваныя аркушы.

— Што ў мяне ёсць для цябе! — ён са змоўніцкім выглядам хіхікаў, паціраў рукі і нават, разгуляўшыся, даволі балюча ўшчыкнуў Рака за бок.— Каб пасля не казаў, што твой стары выкладчык паганы. Нават не ведаю, чым ты мне аддзячыш.

— Што гэта?

— Падпрацоўка. Ты казаў, хочаш падзарабіць, дык вось табе — выпраўляй русізмы. Знайдзі такое цяпер. Лаві момант, а то жадаючых многа.

— Чыё гэта?

— Якая розніца. Адзін багаты чалавек.

— Ды хто, прозвішча можна сказаць?

— Якая розніца. Ну, Літаў. Так, рускі. Але я за аднаго такога рускага дванаццаць нашых не аддам. Я ў яго быў на віле... Які дом! Умеюць жыць людзі,— Самусенка зацмокаў языком і яшчэ больш стаў падобны на старога армяніна.— Дом, басейн, сад, прыслуга... Умеюць, умеюць жыць.

— Колькі яму гадоў?

— Якая розніца. Твайго веку.

— Пад пяцьдзясят? І толькі пачынае пісаць? Чаму я першы раз пра яго чую?

— Ён не так даўно піша,— махнуў рукой кудысь удалечыню Самусенка,— як толькі пераехаў у Беларусь, тры гады ўсяго.

Рак недаверліва ўзяў раздрукаваныя лісты. Адразу выскачыла, кінулася ў вочы: ХІІ стагоддзе, XV стагоддзе... Ягайла-Скіргайла, Кейстут-Міндоўг...

— Гісторыя? — усклікнуў Рак. Ён нікому не прызнаваўся, але варта было яму ўбачыць рымскія лічбы стагоддзяў, назвы бітваў, імёны князёў і каралёў, як на яго находзіла нейкае здранцвенне. Ён прызнаваў толькі ролю літаратуры ў станаўленні і развіцці нацы, а ўсе гэтыя тэксты, гэтак званую гісторыю (ды яшчэ беларускую гісторыю, у якой сам Саламон не разбярэцца), лічыў кампіляцыяй з іншых кампіляцый, перапісваннем рознымі аўтарамі аднаго і таго ж тэксту, які пры жаданні можна было адшукаць у самай элементарнай Вікіпеды.

— Не,— сказаў ён.— Я не гісторык.

— Прычым тут гісторыя? Проста механічнае рэдагаванне, тут не трэба гісторыя.

— Вось што я вам скажу, яшчэ не чытаючы: графаманія! І не думайце, калі ласка, што гэта ўмоўнасць, гэта рэальная хвароба з усімі сімптомамі.

— Не гарачыся. Яшчэ не глянуў, а ўжо гарачышся.

— Я ведаю гэты тып дылетантаў-іншародцаў, для іх усё экзотыка, іх «адкрыцці» — што Якуб Колас і Янка Купала несапраўдныя імёны, або што гістарычная Літва і цяперашняя — дзве вялікія розніцы. Ды хто ён па прафесіі, кім працуе?

— Якая розніца. Нешта звязанае з лесам.

— Так я і ведаў.

— Ну, а калі б ён быў прафесійны гісторык, ты б узяўся? Ну, не хочаш яму, памажы мне. Мяне разгрузі.

— Вас?

— А я табе калі-небудзь памагу.

Пабачыўшы, што Рак завагаўся, Самусенка паднаціснуў, пачаў угаворваць, нарэшце, як апошні аргумент, хутка, нібы баючыся, каб Рак не перадумаў, напісаў зверху на паперчыне суму.

— За адзін аркуш, чатырнаццатым шрыфтам праз паўтара інтэрвалы, а ў кнізе такіх аркушаў мінімум дзесяць.

Рак не паверыў вачам, па мясцовых мерках сума была проста неверагодная. Гэтым не скончылася; Самусенка дастаў некалькі сініх купюр еўра, паклаў на стол і прыціснуў далонню.

— Лічы гэта як ганарар за тваю геніяльную паэзію.

Ведаў, што сказаць. За апошнія гады, а, калі шчыра, дык і за ўсё жыццё Рак не атрымаў ніводнай нармальнай грашовай прэміі (усе былі, як сам ён іранічна казаў, «безалкагольныя», што значыла — безграшовыя), ніводнага больш-менш прыстойнага ганарару, за які можна было б што-небудзь людскае набыць: машыну, кватэру, ці з'ездзіць у замежнае турнэ, ці нават проста ў адпачынак; ён толькі і быў некалі на возеры Рыца ў Абхазіі, ды яшчэ адзін раз за мяжой, у Мадрыдзе, і то неафіцыйна, не па пісьменніцкай лініі, а па прыватным запрашэнні знаёмага ўкраінца, які там працаваў і жыў.

— Хіба глянуць. Нічога не абяцаю.

Ён, загадзя пераадольваючы непрыязь да гэтага Літава, узяўся за тэкст. Там быў намешаны боб з гарохам і божы дар з яечняю. Усё сабрана са свету па нітцы, дзе садрана з інтэрнэта, дзе са школьнага падручніка, з наіўнымі тлумачэннямі і выкладкамі. Акрамя таго Раку, які кожны радок выношваў тыднямі (каб пасля яго выкрасліць), асабліва непрыемна было, што гэты Літаў нават на сваёй роднай рускай мове кідаецца словамі як папала, направа і налева, нібы венікам мяце. Рак перакладаў, правіў і з сорамам бачыў, што пасля яго рэдактуры атрымліваецца яшчэ горш, чым у арыгінале,— а таму быў нямала здзіўлены, калі пасля першай порцы перакладу Самусенка, які ўзяў на сябе ролю пасярэдніка, аб'явіў, паціраючы рукі, што Літаву страшэнна спадабалася і ён гарыць жаданнем са сваім рэдактарам пазнаёміцца.

— Паглядзіш, які цікавы чалавек. Ну што ты за ламака. Табе трэба ведаць жыццё, быць з народам, бо што ты бачыш, ад чаго ты бярэш творчую энергію — ад разеткі?

Рак як мог аднекваўся, абяцаў і адцягваў, як раптам у канцы вясны гэты Літаў сам да яго заявіўся. Невысокі мацачок, прыкладна аднаго з Ракам веку, у светлым ільняным касцюме, які сядзеў на Літаве як уліты, у моднай, белай без гальштука кашулі, жвавы і пругкі — здавалася, калі пастукаць зверху па лысінцы, ён пачне адскокваць ад падлогі, як мячык. Адразу было відаць, што чалавек глядзіць сябе, займаецца спортам і, у адрозненне ад, напрыклад, баязлівага Рака, які звяртаўся да дактароў у самым крайнім выпадку, гэты карыстаецца лепшымі медыцынскімі паслугамі, якія можа дазволіць сабе багаты. Першае, што Літаў сказаў:

— Прабачце, пакуль не ў дастатковай ступені валодаю моваю,— а наступны за гэтым сказ быў такі: — Як вы лічыце, хто лепшы пісьменнік у Баларусі?

Рак уважліва на яго паглядзеў і прамаўчаў.

— А-а, цяжка! Усе творцы, у каго ні пытаю, не могуць адказаць. Ведаеце, чаму? Кожны ў душы лічыць, што ён лепшы.

Ён засмяяўся, паказаўшы два буйныя пярэднія зубы з шчылінкай паміж імі. Далей гэты Літаў нагаварыў кучу кампліментаў, якіх Рак у жыцці не чуў, прызнаваў сваё дылетанцтва, прыніжаў сябе, а Рака і асабліва Самусенку, якога не было тут, узносіў да нябёс; спытаў чамусьці, як Рак ставіцца да кнігі Маўра «Палескія рабінзоны», на развітанне папрасіў падараваць яму кніжку. Пацягнуўшыся да паліцы, Рак зачапіў жэтон, той упаў на падлогу, закаціўся пад шафу. Літаў падняў; толькі і паспеў заўважыць выяву плошчы Якуба Коласа на аверсе, як Рак хутка забраў жэтон і павесіў назад.

— Цікавая рэч,— крыху сумеўшыся ад такога яго рэзкага руху, сказаў Літаў.

Рак адказаў, што нічога цікавага: некалі ў яго была каханая дзяўчына, я правёў яе, назад хацеў ехаць на метро, купіў жэтон, але пайшоў пешкі, а жэтон пакінуў на памяць. А пасля высветлілася, што гэта незвычайны жэтон, выпушчаны да дваццацігоддзя мінскага метро; такіх усяго восем, па ліку першых васьмі станцый.

— Пакуль у мяне адзін, але я не губляю надзеі сабраць яшчэ сем. Праўда, іх з кожным годам становіцца ўсё менш, сціраюцца, губляюцца, выводзяцца з ужытку, ды і калекцыянеры ў шапку не спяць...

— Дазвольце даць вам параду,— фамільярна перабіў Літаў.— Гэта проста: трэба даць абвестку на «Куфры» ці на «Ау».

— Шкада часу.

— Тады я прашу вашага дазволу самому гэта зрабіць. Будзе вам маленькі прэзент.

— Не, дзякуй. Не трэба лішніх клопатаў ні мне, ні вам.

Пабыў ён мала і Раку не спадабаўся.

— Дзе вы яго адкапалі? — пытаў ён потым у Самусенкі.

— А што?

— Слізкі ён нейкі... І гэты зачын, «прабачце, што па­куль не валодаю мовай у дастатковай ступені». Я сустракаў многа людзей, якія пачыналі, як Літаў, але ні разу не бачыў ніводнага, які б сваю абяцанку выканаў. Гэта прос­та анекдот, пароль, апазнавальны знак: як толькі чалавек папросіць прабачэння, што «пакуль не валодае», ён ніколі не авалодвае.

— Цэ творча людына!

— Падазроны нейкі.

— Дык кожны чалавек падазроны. Калі паставіць мэту — у кожнай шафе знойдзеш па шкілету,— у рыфму сказаў Самусенка.— Думаеш, мы з табой для кагосьці не падазроныя?

Рак неяк дзіўна на яго зірнуў; Самусенка не заўважыў гэтага.

— Ды і не надта веру я гэтым дабрадзеям з усходу,— сказаў Рак.

— А дзе ўзяць лепшых? У нас што, ёсць выбар? Каму мы трэба тут? Хто намі цікавіцца? Дзе нашы чытачы, наша дзяржава? Хто дае, да таго і хілімся. Ва ўсе часы былі мецэнаты. Я хачу каб ты адно зразумеў, дзівак-чалавек, рэдактура гэта так, ні пра што, толькі пачатак, праверка нас — мы яму для іншага патрэбны.

— Ды для чаго?

— Якая розніца? Пажывем — пабачым.

ІІІ

Цяпер Самусенка стаяў за дзвярамі, званіў, пастукваў і прасіўся:

— Відчыняй! Я ведаю, ты дома!

Упускаючы яго, Рак падумаў, што, мабыць, упершыню за паўгода гэты прыход дарэчы. «Я памог яму, а цяпер хай ён мне памагае». Да таго ж цяпер, пасля званка Міхайлоўскай, будзе чым яго крыць, калі ён завядзе сваю песню пра нетрадыцыйную арыентацыю. Сёння Самусенка быў з пустымі рукамі, на прапанову прысесці не звярнуў увагі, аб'явіў, што на хвілінку і па даручэнні «нашага Літвінчыка», які толькі што яму званіў, «папрасіў забегчы да цябе і папярэдзіць: у нядзелю ў яго фуршэт, у васямнаццаць нуль-нуль, дык каб быў, як штык».

— Дрэс-код любы, фракі і смокінгі неабавязковыя,— нясмешна пажартаваў Самусенка.

— Пачакайце, які фуршэт, смокінг... Чаму ён сам не патэлефануе?

— А табе можна? Мабільны адключаны, гарадскі за­няты.

— У прынцыпе, у мяне былі свае планы.

— Не выдумляй. Хоць паглядзіш, як людзі жывуць.— Самусенка азірнуўся, нібы хацеў пераканацца, што іх ніхто не падслухоўвае, шапнуў па-змоўніцку: — Скончылася наша чаканне! Нарэшце даведаемся, што ён ад нас хоча.

— Ну, я асабіста нічога і не чакаў.

Самусенка быў як на іголках, то парываўся ісці, то марудзіў. Рак вырашыў, што цяпер самы момант, і будзённым, амаль абыякавым голасам паведаміў, што ў яго нечакана адшукалася дачка. «Некалі была каханая дзяўчына, ну і вось — вынік... »

— Мога буты,— толькі і прамармытаў Самусенка, пайшоў да дзвярэй, тады спыніўся і падняў указальны па­лец.— Успомніў! Яшчэ Літвінчык прасіў персанальна перадаць, што цябе чакае вельмі прыемны сюрпрыз. Будзеш задаволены... Вялікая? Дачка?

— Скончыла школу, паступае на журфак.

— І, я так разумею, цяпер ты павінен памагаць ёй? А помніш, як адмахваўся, не хацеў брацца за рэдактуру?

— Пачакайце!

Бачачы, што стары спяшаецца, Рак сам загаварыў хут­ка; патлумачыў: ёй трэба прайсці творчы конкурс, ад яго многа залежыць, «дык мо паможаце па старых каналах?»

— Якія каналы,— сказаў Самусенка.— Цяпер заплаці ды вучыся спакойна. Так, па-мойму, сама лепш.

— Лёгка сказаць — заплаці.

— Добра, пазней пагаворым. Пабягу, зараз Літвінчык павінен званіць,— стрымана пахваліўся Самусенка.— Хоча пазнаёміцца з новымі старонкамі манаграфіі. Мо давядзецца ехаць да яго, на ноч гледзячы. Пабягу!

Надзвычай хутка для свайго ўзросту ён выслізнуў з кватэры, а Рак зноў выйшаў на лоджыю. Пра тое, каб спакойна пісаць, не магло быць і гаворкі. Вось яшчэ набыў клопату. «Чаму я ніколі ні ў кога нічога не прашу?»

Ён рана лёг у ложак. Які мітуслівы вечар. Ды і ўвогуле апошнія паўгода.

Яшчэ гэты фуршэт. Нікуды не пайду. Ці схадзіць? Не спалася. «Трэба, трэба ўсур'ёз заняцца прозай»,— праз дрымоту думаў ён. І напісаць раман, прыблізна такі: вось званок, і пазашлюбная дачка прыязджае, і герой бачыць у ёй рысы былога кахання... Не, лепш не дачка, а проста дзяўчына, а ў яго, Рака, няма месца, і яна пасяляецца кватаранткай у аднаго багатага, сквапнага старога, у якога дачка замужам за французам у Парыжы... Глабалізацыя... Раней беларускія дзяўчаты замуж максімум у суседнюю вёску выходзілі, а цяпер па ўсім свеце...

Рак павярнуўся на другі бок — і тут зноў разарваў цішыню тэлефон. Трэці званок за вечар! Рак схапіў труб­ку. Незнаёмы жаночы голас, даволі прыемны, але ўсхваляваны і, як падалося Раку, з прыбалтыйскім акцэнтам, менавіта — з латышскім; у мужчын-латышоў ён амаль адсутнічае, а ў жанчын моцны.

— Прашу прабачэння за турботы, але вы мне тэрмінова патрэбны. Я жонка вядомага вам Літава, у дадзены момант знаходжуся ў машыне каля вашага пад'езда. Тэрмінова спускайцеся ўніз,— як усе чужаземцы, яна занадта правільна будавала сказы.

— Што здарылася?

— Вас хочуць уцягнуць у вельмі брудную справу. Вы не ведаеце, з кім звязаліся. Тут стаіць пытанне жыцця і смерці.— Чым?.. чых?

— Калі ласка, спускайцеся ўніз.

Нацягваючы джынсы, Рак блытаўся нагамі ў калашынах, і гэтак сама блыталіся яго думкі. Пачынаецца! Вось яны бокам вылазяць, дармовыя грошы!

Частка другая

САМУСЕНКА

IV

Цяпер наўрад ці хто помніць манаграфію з крыху зацягнутай назвай: «Пейзаж як элемент вечнасці ў беларускай літаратуры ад Мялеція Сматрыцкага да Уладзіслава Сыракомлі. Частка 1»; не знайсці яе і ў інтэрнэце, хаця ў свой час яна нарабіла многа шуму ў літаратурных і гістарычных колах; калі б тады існавалі сацыяльныя сеткі, яна б іх «парвала». Асабліва літаратары былі ў захапленні. Нарэшце тое, чаму большасць з іх прысвяціла жыцці — апісанне прыроды — было на належным узроўні ацэнена і арыгінальна, таленавіта і даходліва пададзена. Усе ў адзін голас прызнавалі, што гэтая смелая навуковая праца яшчэ і з падтэкстам, нясе палітычную афарбоўку; пагаворвалі, панізіўшы голас, што нібы нават спецслуж­бы ёю цікавяцца,— і не дзіва, бо што такое ў часы сацыяльнай стабільнасці пісаць пра птушачак-траўку-кветачкі? — прыхаваны выклік сістэме; пры хаценні любы пейзаж, любое на першы погляд нявіннае апісанне, калі ўмеючы яго падабраць і падаць, у прамым сэнсе выклікае непажаданыя асацыяцы: напрыклад, гнеў прыроды лёгка праектуецца на народны гнеў, майстэрскае апісанне завеі, ветру, навальніцы можа разумецца як рэвалюцыйныя выступленні мас, а любаванне кветкамі і траўкаю міжволі наводзіць на думку аб недаўгавечнасці таго ці іншага правадыра, які рана ці позна ў зямлю сыдзе і прахам стане, пакінуўшы пасля сябе толькі гэтую траву, ды кветку, ды шапаценне лісця над галавой.

Аўтар манаграфіі, выкладчык Самусенка А. Ф., і без таго лічыўся вальнадумцам, а пасля манаграфіі ўвогуле стаў ледзь не дысідэнтам, хадзіў героем, ганарыўся — носа не дастаць. Аднак жыццё не стаяла на месцы. Падзеі шпарка развіваліся тады. Змянілася палітычная сістэма, зніклі, як і не было іх, учарашнія правадыры, спецорганам стала не да Самусенкі і не да яго манаграфіі. Тэхніка імкліва пайшла ўгару. Студэнты пачалі пад'язджаць да ўніверсітэта на машынах, карысталіся пейджэрамі, потым мабільнымі тэлефонамі, затым — па ўзрастаючай — смартфонамі, айфонамі, айпэдамі, планшэтамі і іншымі гаджэтамі. На гэтую моладзь ужо не дзейнічаў крытэрый заможнасці: багаты той, у каго многа кароў і цялушак.

Самусенка яшчэ стараўся не адстаць, нават пачаў выпісваць у нататнік і завучваць на памяць новыя словы: мэйнстрым, вэндзінг, дэдлайн, клінэр, мэрчэндайзер, месэдж, хэдлайнер, фрыгалізм і харасмент, але, дайшоўшы да «стартапа», хапіла розуму гэтую справу кінуць. І суцяшэннем яму было, што нішто так хутка не старэе, як неалагізмы, і гэтыя нібыта абавязковыя цяпер словы могуць выпасці з ужытку яшчэ раней, чым саха, каса і бык Мікіта. Ужо смяюцца з нядаўна модных баксаў, пэйджэраў, дыскет, і ніхто не дасць гаранты, што хутка не пачнуць смяяцца з хайпа, біткойна, рэп-батла і стартапа.

Раптам усё яму абрыдла. Адны й тыя ж з году ў год лекцы, семінары, разборы — вось як парася разбіраюць — адных і тых жа пісьменнікаў. Ён сяк-так дацягнуў да пенсіі і адразу ж, як колісь казалі, выйшаў у адстаўку, з намерам спакойна працаваць над манаграфіяй. Свабода, незалежнасць, мора вольнага часу агаломшылі яго, узнеслі як на арэлях ці як на марской хвалі. Ён адчуў даўно за­бытую радасць (апошні раз такая была ў далёкім дзяцінстве), і да таго гэта было здорава, што нясцерпна захацелася ёю з кім-небудзь падзяліцца, выліць душу. І тут здарылася першая непрыемнасць. Менавіта цяпер, калі яму гэта так трэба было, аказалася, што пагаварыць няма з кім. Ва ўніверсітэце, дзе ён быў спачатку старшынёй, потым чле­нам прыёмнай камісіі, ад сяброў-знаёмых не было адбою; увесь час яму званілі, пісалі, чакалі, прасілі сустрэцца; яго немагчыма было пабачыць аднаго — заўсёды хтосьці пад ручку, адводзіць убок, інтымна нешта нашэптвае. Цяпер, калі ён страціў працу і адначасова пасаду, усё скончылася, і настала нейкае імгненнае, а таму асабліва прыкрае забыццё. Ніхто не прыязджаў, не званіў, не пісаў; на яго пісьмы па e-mail не адказвалі, тэлефонныя званкі скідваліся, а калі хто, заспеты знянацку, адгукаўся, дык чамусьці быў у гэты момант страшэнна заняты і знаходзіў самыя розныя прычыны, каб хутчэй развітацца. Якраз стаяла лета, мо людзі на самой справе былі занятыя дачамі і адпачынкамі, і не да яго ім было,— але ён успрыняў гэта як здраду. Тады ж упершыню і ўзнікла ў яго ўніверсальнае слова на ўсе выпадкі: «памаглі».

— Не, не проста так мне ўчынены байкот,— казаў ён жонцы.

— А што здарылася? Чаму?

— Памаглі.

— Як? Хто? — занепакоілася жонка.

— Я ведаю хто,— з хітрай усмешкай чалавека, якога не абдурыш, адказаў ён.

Жонка паціснула плячамі. А муж, наваспечаны пенсіянер, ганарлівы, задзірысты, няўрымслівы, нічога лепшага не прыдумаў, як са зларадствам павыдаляць з камп'ютара e-mail-ы тых, хто яму не адпісваў, а з тэлефона— нумары тых, хто яму не адказваў. Тэлефон служыў яму як гадзіннік, а камп'ютар — замест газеты.

І далей пайшло як на арэлях ці як на хвалях: угару — уніз, радасць — непрыемнасць. Радасць, бо з дачкою ўсё было ладна: разумная, прыгожая, канчала журфак; непрыем­насць — шалапутны, бесталковы сын, старэйшы за дачку,— як у шаснаццаць гадоў атрымаў правы, павязаў на галаву бандану і сеў на байк, так, здавалася, да трыццаці пяці гадоў не здымаў з галавы банданы і не злазіў з байка, нідзе не працаваў, вёў лёгкае жы шё, а дзе лёгкае жыппё, там, само сабою, алкаголь, наркотыкі; то ён завязваў, то зрываўся, то яго пазбаўлялі правоў і адбіралі матацыкл, то вярталі назад.

Самусенка заўсёды адчуваў нейкую віну перад ім, з горыччу думаў, што мо таму яго Юрка такі, бо ён, бацька, усё жыццё памагаў уладкоўваць чужых дзяцей, а на роднае дзіця забыўся. Вось зноў узнялі ўгару арэлі — удачлівая дачка выйшла замуж за француза і паехала з ім у Парыж,— і адразу ж абрынулася хваля ўніз, на гэты раз не непрыемнасцю, а бядой: трагічна загінуў сын, разбіўся-такі ў авары на сваім матацыкле насмерць. Тут раптам адразу ўспомнілі пра Самусенку здрадлівыя сябры-знаёмцы, пачаліся званкі, пасыпаліся спачуванні, роспыты: што, ды як, ды чаму.

— Не сам — памаглі! — казаў Самусенка.

— Як — памаглі?

— Так. Перадазіроўка!

Ён неяк са смакам, ледзь не з гонарам вымаўляў гэтую «перадазіроўку», нібыта яе трэба было разумець як «мой сын загінуў геройскай смерцю на полі боя: прыкрыў сваім целам варожы дзот». Толькі-толькі пачалі з жонкаю звыкацца да ціхай, спакойнай адзіноты — і зноў уніз паляцелі арэлі: роўна праз год пасля сына, дзень у дзень, 11 верасня, па-народнаму — на Галавасека, раптоўна не стала жонкі. Пахавалі яе побач з сынам. На могілках людзей было яшчэ больш, чым на сынавым пахаванні, знаёмых, сяброў, радні, нават дачка з зяцем з Парыжа прыехалі, і ўсе звярталі ўвагу, што Самусенка нават не плакаў, наадварот, трымаўся аж занадта цвёрда і на роспыты зноў адказваў загадкава:

— Памаглі!

— Як гэта — памаглі? Дактары, ці хто?

— Не, не дактары. Я ведаю хто.

Насамрэч у выпадку з сынам, калі ён казаў «памаглі», ён меў на ўвазе, што гэтых адмарожаных байкераў за іх начныя гонкі ніхто не любіць, часта ім ад душы жадаюць хутчэй скруціць шыю, — атрымліваецца, загінуць Юры «памагла» канцэнтрацыя нелюбові да яго; а што да жонкі, тут Самусенка надумаўся, што студэнты, якіх ён некалі так бязлітасна і неабачліва рэзаў, таксама наўрад ці жадалі яму шчасця, хутчэй за ўсё ціхенька пракліналі і такім чынам «памаглі» набліжэнню яго бяды.

І Самусенка зажыў поўным бабылём. З часам ён нават як бы крыху здзічэў, а праз год зусім загнаў сябе ў фізічную і духоўную рэзервацыю. Ён звёў да мінімуму ўсе жаданні, замяніў іх звычкамі і рэжымам. Адзіныя вакенцы, праз якія ён пазіраў у свет, былі кнігі, камп'ютар, тэлевізія і дзве прагулянкі ад дома да метро, зранку і ўвечары. Адзінокі, стары, нікому непатрэбны, ён туляўся па кватэры і па вуліцы прыгорбленым ценем. На свой знешні выгляд ён махнуў рукою, галіўся раз на тыдзень і, калі пазіраў у люстэрка, заўсёды дзівіўся, чаму так хутка пачало расці шчацінне. Зрэдку выбіраўся на могілкі і хадзіў па дарожках між крыжоў, не ведаючы, што ён тут робіць. Была ў яго дача, і туды ён прыязджаў не часцей, чым раз на год,— нічога не саджаў, траву не касіў, стаяў, тупа глядзеў на лапухі і зноў дзівіўся, як імгненна ўсё прыйшло ў заняпад без жончыных рук.

З людзей ён ні з кім не кантактаваў. Быў у яго сусед, жыў праз вуліцу, былы яго студэнт, паэт, таксама адзінокі; з ім Самусенка не супраць быў бы пасябраваць, але паэт быў яшчэ больш эгаістычны, чым ён сам, заўсёды насцярожаны, нібы некалі раз і назаўсёды нечым напалоханы,— праўда, быў ён выдатны, пранікнёны лірык.

Ад самоты Самусенка нават падумваў завесці сабе сабачку ці ката, калі б не гідлівасць да іх паху. Хутчэй бы ўжо брытанскія вучоныя прыдумалі, а японскія сканструявалі такога робата, ці што, вельмі падобнага на ласкавага ката, але якога не трэба было б выгульваць, які не ліняе і не ходзіць па патрэбе.

Раз зімой, перад Новым годам, ён вырашыў з'ездзіць да «Еўраопта», купіць з машыны ў знаёмага палешука вэнджанага сала і салёных памідораў у вядзерцы, якія вельмі любіў, а заадно, каб крыху развеяцца, паглядзець на ёлку. Доўга, па-старэчы, апранаўся: абгарнуў шыю шалікам, адзеў падараванае зяцем-французам моднае паліто (прыціснуўшы шалік падбародкам да грудзей), нацягнуў пальчаткі, насунуў на галаву шапку, не забыў пра кіёк. На вуліцы было здорава, сонечна, марозна. Мароз і снег фільтравалі нават гарадское паветра, і здавалася яно чыстым, бадзёрым. Каля прыпынку сабачка ў камізэльцы купаўся ў гурбе снегу.

Самусенка пад'ехаў на тралейбусе два прыпынкі, задумаўся, ледзь не забыў выйсці, а калі выйшаў, забыў прайсці наперад і зрабіць заўвагу жанчыне-кіроўцы за тое, што рэзка тармозіць на светлафоры. Ён няспешна ішоў да «Еўраопта», механічна, думаючы пра сваё, не прапускаў, як сабака, ніводнага слупа, чытаў абвесткі з махрамі тэлефонных нумароў («продам волосы», «куплю квартиру»), і калі адыходзіў ад слупа, спахопліваўся, што не помніць, што ён толькі што чытаў.

Каля «Еўраопта» стаяў білборд з дзвюх палавін; на адной — хакеісты з клюшкамі і надпіс па-беларуску: «Падтрымаем родную каманду!» — на другой — дзяўчынка гадоў дзесяці і надпіс: «Заплаці аліменты!» Усё было б цудоўна і кранальна, калі б мастак-калажыст не перастараўся і на яго плакаце дзяўчынка, замест таго, каб выклікаць спагаду, выйшла развязна-какетлівай, з недвухсэнсоўнай усмешкай,— здавалася, вось-вось яна падміргне і пакліча ўказальным пальчыкам. Насустрач сярэдзінай тратуара ішоў нападпітку мужчына ў шапцы набакір, у расхлістаным кажусе, і спяваў па-беларуску:

— Толькі з табою мне хочацца быць! Толькі з табою!

Самусенка саступіў яму дарогу і з зайздрасцю падумаў:

«І не баіцца, не саромеецца».

— Шчасце, і гора, і радасць дзяліць — толькі з та­бою! — не сунімаўся п'яніца; з рота ў яго разам з песняй выходзіла пара.

Самусенка стаяў і глядзеў яму ўслед, пратыкаючы снег кійком. Зайздрасць не адступала. Гэты мужчына быў ненамнога за яго маладзейшы, а такі вясёлы і шчаслівы. Што ў гэтага чалавека ёсць такое, чаго няма ў яго? Адна на ўсіх вуліца, снег, блізкі Новы год, марозік; значыць, мож­на быць шчаслівым ад мінімальнага, даступнага кожнаму набору маленькіх радасцяў. Чалавеку добра — ён спявае. Як людзі развучыліся адкрыта радавацца; мала таго, само слова шчасце выводзіцца з ужытку, як і слова гора, дарэчы. Не модна ні радавацца, ні бедаваць, застаецца нешта сярэдняе: ні шчасце, ні гора, а абстрактны «поспех». «Што самае галоўнае ў жыцці?» — «Дабіцца поспеху»,— нават малое дзіця скажа. А што такое поспех — ніхто і не ведае. Вось гэты палескі дзяцюк, таксама яго былы студэнт, у якога цяпер ён купляе сала, паспяховы ён? Гледзячы на яго, ён ні аб чым не шкадуе. Гадоў дваццаць пяць яму, здаровы, вясёлы, просты, галоўнае, не зайздрослівы, што на розуме, тое і на языку. Самусенка і раней любіў з ім пагаварыць, а на гэты раз яшчэ больш затрымаўся, панаракаў на старасць, паскардзіўся на адзіноту.

Вярнуўшыся дамоў, вострым сцізорыкам парэзаў на скрылёчкі сала, памідоры, сеў за стол і пачаў есці, а/ппчыкваючы пальцамі чорны хлеб, марудна варушачы сківіцамі, гледзячы перад сабой,— еў і адчуваў, як пакрысе пачынае адпускаць яго, нібы прачынаецца ён. Апамятаўся, калі нічога не засталося ні ад сала, ні ад памідораў, ні ад вялікай лусты хлеба. Тады ён сабраў са стала крошкі і высыпаў у рот. А з галавы ўсё не йшоў шчаслівы п'яніца.

Пасля таго выпадку Самусенка пачаў адтаваць. Ён зразумеў, што жыццё не канчаецца ні ў яго ўзросце, ні ў любым іншым узросце. Ён нават змяніў рэжым: пачаў сяды-тады выбірацца ў якую-небудзь рэдакцыю — нічога не прыносіў, а проста каб пагаварыць, пабыць сярод творчых людзей.

V

У час аднаго з такіх візітаў, ужо ў канцы зімы, Самусенка ў сваім французскім модным паліто, цяпер расшпіленым, сядзеў у рэдакцы «Гістарычнага часопіса»; маладзенькая рэдактарка за камп'ютарам уголас чытала каментары на нейкі антыбеларускі артыкул,— як зайшоў новы, незнаёмы Самусенку чалавек, невысокі мацачок, падобны на крэпенькі грыб, зняў шапку,— адкрылася лысінка, пачаў вітацца з кім за руку, з кім кіўком галавы, прыязна ўсміхаючыся, паказваючы пры ўсмешцы два буйныя пярэднія зубы са шчылінкай паміж імі.

— ...Калі б я быў маладзейшы і жыў у XIX стагоддзі, я б выклікаў яго на дуэль! — рэзка сказаў Самусенка, яшчэ знаходзячыся ў тэме артыкула. Чалавек з цікавасцю, з адабрэннем на яго зірнуў, затрымаў яго руку ў сваёй.

— Літаў.

— Самусенка!

— Дазвольце зрабіць вам запыт...

— Трэба казаць: можна задаць вам пытанне,— паправілі яго.

— Так, дзякую,— ужо звяртаючыся да ўсіх,— за заўвагу і прашу выбачэння, што пакуль не настолькі свабодна валодаю беларускай мовай. Прашу і надалей — папраўляйце, вучыце мяне.

Гаварыў ён па-беларуску з цвёрдым «г» і з мяккім «ч», замест «ў» — «в»: паехав, прышов, як паляк. «Хто гэта?» — шэптам спытаў у рэдактаркі Самусенка.— «Не ведаю, ходзіць, нешта піша».

Літаў пачаў з месца ў кар'ер, звяртаючыся і да Самусенкі, і адначасова да ўсіх:

— Можна задаць вам пытанне: чаму няма масавай літаратуры па-беларуску?

— Як няма? — ёсць,— адказалі яму.

— Я маю на ўвазе адзін забойчы бестселер.

— Як няма? — ёсць,— вяла, відаць у соты раз на такім узроўні: «няма — ёсць», адказвалі яму.— Каб адзін такі твор, як стрэл, як настольная кніга, хэдлайнер!

Нікому не хацелася ўцягвацца. Нарэшце дзяўчына ска­зала:

— У нас няма чытацкай масы, якую можна было б прааналізаваць і зразумець, што яна хоча. У нас сто, ад сілы дзвесце чытачоў, якія сумленна чытаюць усё, што мы пішам. Але яны хутчэй блізкія сябры, суаўтары, чым чытачы.

— Чаму так?

— Мова не развіваецца натуральна.

— Не сама — памагаюць! — вырашыў гучна ўмяшацца Самусенка.

— Хто? — павярнуўся да яго Літаў.

— Я ведаю хто. Я скажу, можа быць, крамольную рэч. На маёй роднай Ельшчыне ўся наша вялікая вёска гаварыла выключна па-беларуску...

— Ельшч^іна? — усклікнуў Літаў.— Не паверыце, але я толькі што вярнуўся з вашых мясцін, з-пад Ельска. Якія там краявіды! Якія людзі!

— Свет цесны, а Беларусь удвая,— адказаў Самусенка, незадаволены тым, што яго перабіваюць. Ён хацеў, каб з яго аповеда атрымалася павучальная гісторыя.— Дык вось, я вучыўся ў цалкам беларускамоўнай школе, усё вакол пабеларуску: на перапынках, на дварэ, дома, кнігі, радыё, тэлевізія — з дзвюх праграм адна беларускамоўная,— і што? Тыя цалкам беларускамоўныя людзі былі анёлы з крыламі? Яны не сварыліся, не біліся, беларускамоўныя дзяўчаты не здраджвалі беларускамоўным хлопцам, і наадварот? У вайну не было калатнечы паміж беларускамоўнымі партызанамі і беларускамоўнымі паліцаямі?

— Што гэта значыць?

— А тое, што ў нас другое стагоддзе адна і тая памылка. Мы думаем, што мова — панацэя. Верым, што калі ўсе загавораць па-беларуску, дык аўтаматычна стануць разумнымі, смелымі і добрымі.

— Цяпер трэнд,— сказала рэдактарка.— Мода выратуе нашу мову. Праўда, гэта будзе ўжо іншая мова і літаратура. Будзе новая літаратура...

— Не будзе,— строга запярэчыў Самусенка.— Ніякай ні новай, ні старой літаратуры ўвогуле не бывае. Ёсць толькі таленавітае і не. Што таленавітае, тое і новае.

— Як разумець вашы словы? — спытаў Літаў.

— А так. Я людына вжэ стара і, можа быць, сучасную літаратуру не разумею, але здаецца мне, што яна ўсё больш робіцца пісьменніцкай — не ў пераносным, а ў прамым сэнсе: пісьменнікі пішуць для пісьменнікаў. Але нават такая літаратура павінна прыносіць найперш эстэтычную асалоду,— сярдзіта казаў Самусенка,— а не пакуты, з якімі чытаеш тэкст, дзе ледзь не кожнае слова ўжыта няправільна, стаіць ракам і бокам і адно на адным едзе, праз якія прадзіраешся, як праз іржавы калючы дрот.

— А скажыце...

Невядома, колькі б яшчэ гэта працягвалася, калі б ім не нагадалі, што яны не ў дыскусійным клубе і перашкаджаюць людзям працаваць. Выйшлі разам. Каля рэдакцы стаяў джып, Літаў спыніўся каля яго. Не хацелі развітвацца.

— А хто вы? — спытаў Самусенка.— У якой сферы працуеце? Літаратар?

— Не, не ўгадалі.

— Гісторык?

— Не зусім,— ухіліста адказаў Літаў.— А ведаеце, што? Вы вельмі цікавы чалавек. Я маю да вас інтарэс. Ці не згадзіліся б вы з'ездзіць да мяне? Тут зусім недалёка. Хачу параіцца.

Самусенку даўно ніхто нікуды не запрашаў, таму было проста цікава глянуць, як жывуць такія людзі; да таго ж ён вельмі любіў даваць парады.

— Паказаць вам сёе-тое, адну рэч.

— Літаратурную?

— Хутчэй археалагічную.

— Дык вы археолаг?

— Зноў не ўгадалі. Не буду вас мучыць. Я працую ў лесаздабываючым канцэрне, кшталту аўдытара. У вас тут у Беларусі многа лесу, адпаведна, многа нашых філіялаў, дык вось мая праца — ездзіць па рэгіёнах, інспектаваць. Цудоўная магчымасць пабачыць розныя мясціны, гарады, мястэчкі. Нават дзікія астравы, як у Маўра. Прыгажосць, экзотыка, мне, ва ўсялякім разе, падабаецца.

У машыне, прышпільваючыся рамянём, Самусенка паляпаў па скураным сядзенні:

— Вось яшчэ наш беларускі крыж — машыны. Пакуль у беларуса ёсць машына, яго з месца не скранеш.

Па дарозе Літаў расказаў, што сам рускі, родам з Расіі, пабыў паўсюль, аб'ездзіў усю Еўропу, але нідзе не было лепш, чым тут; у Беларусі жыве ўжо тры гады, мае від на жыхарства, які дае права праз дзесяць гадоў стаць закон­ным грамадзянінам.

— Засталося ўсяго сем.

— І за гэты час вы так далучыліся да нашай культуры?

— Лічу сваім абавязкам і доўгам перад краінай,— крыху пафасна адказаў Літаў,— якая мяне прытуліла, хоць бы збольшага, у агульных рысах, ведаць яе мову, гісторыю і народныя звычаі.

Машына выехала на кальцавую. Тут, за горадам, снегу было менш, чым у Мінску. Проста ў лабавое шкло свяціла зыркае чырвонае сонца, якім яно ўмее быць толькі ў канцы зімы. Літаў, не сціхаючы, усё расказваў пра сябе: што сувязей з Беларуссю ў яго ніякіх, але цяга на генным узроўні заўсёды існавала: напрыклад, калі чуў песню пабеларуску, заўсёды падымаўся камяк да горла і «находзіла шчымлівае зачараванне даўнімі, забытымі, як салодкі сон, гукамі, нечакана ўспомненымі,— так ён выказаўся.— Ды і само прозвішча Літаў: Літаўт — Вітаўт — Літва...», а Саму­сенка адказаў на гэта: «Адзін мой знаёмы філолаг звярнуў увагу, што ў нас амаль няма прозвішчаў з коранем «беларус», напрыклад, Беларусовічаў ці Беларусоўскіх, затое процьма Ліцвіноўскіх і Ліцвіновічаў».

Звярнулі з кальцавой, праехалі кіламетры два ўгару; Самусенка ведаў гэтае месца, праязджаў аўтобусам, калі ехаў на дачу, бачыў, што вялося нейкае будаўніцтва, але, канечне, не мог і падумаць, што неўзабаве сам тут апынецца. Спыніліся перад белай агароджай з рыфлёнага алюмініевага профіля, уехалі праз металічныя вароты ў двор. Захрабусцеў гравій пад коламі. Самусенка выйшаў з машыны. Дзверы гаража рассунуліся. Пакуль Літаў ставіў машыну, Самусенка агледзеўся. На самым высокім месцы стаяў белы трохпавярховы дом пад зялёнай металадахоўкай: першы паверх шырокі, другі меншы, трэці яшчэ меншы; з белымі пузатымі калонамі, з высокімі паўкруглымі вокнамі ў раманскім стылі, з балкончыкамі, агароджанымі ажурнымі чыгуннымі парэнчамі; самы верхні балкон быў закратаваны. Уся сядзіба, уключаючы двор, размяшчалася на схіле, як на невялікіх тэрасах. Ад адной тэраскі да другой каскадам спускалася падмеценая дарожка. На ніжэйшай ад двара тэрасе быў вялікі, авальнай формы, як дзіцячы каток, каркасны басейн (такія Самусенка бачыў у Францы калі ездзіў да дачкі ў госці), закансерваваны на зіму, закрыты драўлянымі шчытамі; яшчэ ніжэй, пад трыма старымі вербамі, нейкі вадаём — як бы сажалка ці ставок, зацягнуты лёдам пасярэдзіне і з вадой каля берагоў, далей — альтанка, ад якой да самага дальняга кутка агароджы цягнуўся сад, вялікі і непрыгожы зімой, а можа проста занядбаны. Літаў тым часам падышоў да Самусенкі і раўніва сачыў за яго рэакцыяй.

— Як вам?

Самусенка прызнаўся, што чакаў раскошы, а тут — не сказаць, каб вельмі.

— Хаця ў параўнанні з маім лецішчам — канечне.

— І заўважце, усё гэта менш чым за тры гады. Калі нас вазілі па ваколіцах і мы выбіралі месца, жонка хацела на гатовае, нагледзела старую дачу нейкага акадэміка ў Ратамцы; мне таксама спадабалася, я рэтраград у архітэктуры, люблю ампір, манументалізм,— але то была дача, а значыць, маленькі ўчастак, суседзі, да таго ж там раней жылі людзі, а гэта нібы карыстацца скарыстаным,— і я выбраў вось гэтую пустку, як ні адгаворвалі жонка і забудоўшчыкі: маўляў, высокае месца, цяжкі грунт, гліна; затое, казаў я, тут здзічэлы сад, вербы, натуральны вадаём. І цяпер шчаслівы, што нікога не паслухаў. Усяго за тры гады — такі чароўны куточак. І гэта зімой, а летам! Зверху, з мезаніна,— Літаў паказаў на закратаваны балкон, патлумачыў: — адтуль зваліўся будаўнік, таму краты; дык вось, улетку бачна сіняя палоска рэчкі, зялёныя шатры далёкага лесу, залатая ніва з цяжкім калоссем, па якой у жніўні плывуць камбайны, а зімой, калі снег — белае чыстае поле, якое так супакойвае стомленыя ад камп'ютара вочы. Дайце слова, што прыедзеце ўлетку! Пасядзім на балконе, пап'ем гарбаты, з сапраўднага меднага самавара, па-маскоўску, доўга, упрыкуску...

Нешта непрыемнае кальнула ў сэрца Самусенку. Што ён нясе? Якая ніва, якія каласы, якая гарбата па-маскоўску?

— Я, гэта,— сказаў ён, каб памяняць тэму,— чакаў, што ў багатых ахова, розныя відэакамеры, сабакі.

— Знайшлі багацея,— засмяяўся Літаў.— Наадварот, мне трэба яшчэ больш грошай — пазарэз прычым. У мяне ў Маскве ёсць адзін... гм, знаёмы, вось там сапраўднае багацце! У мяшчанскім, канечне, разуменні: вілы, яхты, верталёты, самалёты. Дарэчы, у Еўропе ўжо лічыцца непрыгожа, нават непрыстойна быць багатым.

— А хто даглядае гэта ўсё? прыбірае, падмятае? — пацікавіўся Самусенка, гледзячы на чыстую дарожку.— Павінны ж быць нейкія спецыяльныя людзі.

— Увесь мой штат — на паўстаўкі. Інакш дорага. Ёсць дворнік, ён жа шафёр, ён жа садоўнік; ёсць хатняя гаспадыня, яна ж кухарка, толькі не як у серыялах — пастаянна і з пражываннем, а два разы ў тыдзень: прыбраць, нагатаваць абедаў; ёсць доктар — амаль свой, хатні; ёсць настаўніца, прыходзіць да маіх дачушак... А цяпер, калі вы не супраць, пакажу вам свае ўладанні.

І Літаў, не даючы Самусенку апамятацца, падхапіў і павёў яго, прытрымліваючы пад руку. Сцежка вяла ўніз прыступкамі, дзе цаглянымі, дзе драўлянымі, дзе проста выразанымі ў цвёрдай зямлі, зручнымі, так што Саму­сенка і кійком не карыстаўся, тым больш Літаў памагаў. Спусціліся паўз басейн да стаўка.

— Прыродная сажалка, натуральная,— пахваліўся Літаў,— крынічка пульсуе, паспытайце, папіце,— і Самусенка вымушаны быў нагнуцца, крэкнуўшы ад болю ў спіне, і зачэрпнуць далоняй сцюдзёнай вады, змачыць губы і пахваліць: вада і праўда была смачная, аж саладкаватая, хоць і аддавала талым снегам.

Мінулі сажалку, спусціліся яшчэ ніжэй, да альтанкі, адкуль пачаўся сад з каравымі гэтай амаль бясснежнай зімой дрэвамі. Сцяжынка ў адзін след вяла да кутка агароджы, дзе жаўцелі і цямнелі цэглаю нейкія разваліны. Звонку яны выглядалі як закінуты вясковы пограб ці склеп. Зверху — тоўсты пласт дзёрну. Арачнага тыпу ўваход, цьмянага колеру новыя металічныя дзверы. Літаў стаяў перад імі ў нямым захапленні.

— Вось,— дрыготкім ад гонару голасам паведаміў ён.— Гэта я і хацеў вам паказаць. Разам з участкам зямлі атрымаў у бонус. Спачатку дом планаваўся быць тут, будаўнікі пачалі капаць катлаван і натыкнуліся на такое дзіва. Я ўпэўнены, што гэта асабняк шляхты, парэшткі старадаўняга замка. Можа, тут яшчэ падземны ход да самага Мінска.

— А вы паказвалі яго спецыялістам? — абыякава спытаў Самусенка.

— Знарок не хачу. Сам пакорпаюся ў архівах. Гэта так цікава.

Літаў набраў на смартфоне код. Цяжкія дзверы на пнеўматычных цыліндрах бязгучна расчыніліся. Запахла падзямеллем і будаўнічай вапнаю. Вузкія прыступкі вялі ў выкладзенае клінковаю цэглаю паўкруглае сутарэнне. Цьмяная лямпачка. Ззаду ціха цмокнулі, зачыніўшыся, дзверы. Літаў з Самусенкам спусціліся даволі глыбока па лесвіцы і ўвайшлі ў доўгае, з нізкай столлю, памяшканне. Падвал, ці нейкія лёхі, толькі вялікіх памераў. Святло непрыемнае, зыркае. Не тое што холадна, а стыла. І крыху вусцішна. Ніводнага гуку жыцця не прасочвалася сюды праз тоўшчу зямлі. Гэта нагадала Самусенку, як іх некалі на заняткі па грамадзянскай абароне вадзілі ў бамбасховішча, такое ж прыблізна падзямелле, дзе стаялі тапчаны, кушэткі, плакаты на сценах, шафы з цёмна-балотнага колеру гумавымі супрацьгазамі на паліцах. А тут, у літаўскім «бамбасховішчы», уздоўж адной сцяны былі ўсяго тры доўгія, як більярдныя, сталы-стэнды са шклянымі вечкамі-накрыўкамі, каля другой — столік, крэсла, лямпа.

— Спачатку хацеў зрабіць вінны пограб,— у Літава змяніўся голас, стаў прыглушаны,— тут тэмпература заўсёды аднолькавая, а потым падумаў — павінна ж быць у кожнага свая personal space, і зрабіў вось — сабе кабінет. Ідэальнае месца для працы. Мабільнік не бярэ, вай-фай не ловіць, нішто не перашкаджае, поўная ізаляцыя.

— Я б не сказаў, што камфортна,— азірнуўся Саму­сенка.

— Так. З двара дзверы можна адчыніць толькі на званок з майго мабільнага, знутры — уручную, трэба ведаць код, а я мяняю яго кожны раз, як сюды заходжу. Не пазайздросціў бы я чужому, які тут апынецца. Ад адной клаўстрафобіі можа разарвацца сэрца.— І раптам, гледзячы ўбок, Літаў задумліва, нібы сам сабе, прамовіў: — Вось бачыце, не трэба ні XIX стагоддзя, ні дуэляў, дастаткова паставіць палец на курсор і націснуць — як на курок.

«Ды ён... вар'ят»,— халадзеючы, падумаў Самусенка. Але Літаў схамянуўся і пачаў расказваць далей:

— У мяне мара: зрабіць у гэтым сутарэнні музей. Толькі не звычайны краязнаўчы, а музей фальшывак, разумееце? Сабраць рознае «багацце», напрыклад, спарахнелыя паперы, на якіх нібыта вершы і паэмы Міцкевіча на беларускай мове. Нібыта фрывольныя навелы Скарыны. Невядомая аповесць Яна Баршчэўскага, напісаная беларускай кірыліцай. Крыж Еўфрасінні з медзі і з фальшывымі каменнямі, падробныя слуцкія паясы, куча несапраўдных шчарбатых талераў і берасцяных грамат-шыфровак... Разумееце — не музей артэфактаў, а музей падробак!

— Навошта?

— А-а, я чакаў гэтага пытання. Па прынцыпе магнетызму. Вы ведаеце, што рэчы прыцягваюцца? У дзяцінстве ў мяне быў вельмі прыгожы шкляны шарык, і неяк згубіўся ў траве. Я зляпіў з хлебнага мякіша такі самы, кінуў у траву прыблізна на тое ж месца і з першага разу знайшоў, яны ляжалі побач. А то раз на пошце згубілася важнае пісьмо, і вось што я прыдумаў: напісаў і паслаў пісьмо са­мому сабе. Што вы думаеце — мне аддалі два! Так і тут: можа, падробкі хутчэй прыцягнуць да сябе сапраўднае.

Самусенка адчуў, што яму не хапае паветра. Нясцерпна захацелася адсюль наверх.

— Але я так мала ведаю. Было б здорава, калі б вы з вашым аўтарытэтам, з вашымі ведамі — пагадзіліся быць маім кансультантам. Вучылі б мяне, падказвалі, увялі ў літаратурна-культурны асяродак, пазнаёмілі з творчай элітай. Не за бясплатна, само сабою!

«Не — здаецца, нармальны хлопец»,— з палёгкай падумаў Самусенка. Літаў прызнаўся, што спрабуе пісаць кнігу на гістарычную тэму, сабраў усе магчымыя, якія толькі знайшоў у інтэрнэце, гіпотэзы стварэння і гістарычнага, і сацыяльнага развіцця Беларусі, і цяпер прэтэндуе на стварэнне яшчэ адной, сваёй ўласнай гіпотэзы.

— Магчыма такое, як вы падлічваеце?

— Лічыце,— паправіў Самусенка, які пакрысе рабіўся самім сабою.— Што ж. Можа, сапраўды чужому відней. Прыйшоў жа некалі збоку рускі Мулявін — і вунь на якую вышыню ўзняў беларускую песню. Мо і вам удасца зрабіць тое самае з гісторыяй.

Дамовіліся, што Літаў будзе даваць яму раздрукаваны тэкст порцыямі раз на месяц.

— Толькі я папрашу, хай гэта будзе між намі. Не хачу розгаласу.

— Гэта і ёсць ваша таямніца? — спытаў Самусенка.

— Не, не яна.

VI

Пасля падзямелля лёгка дыхалася, і белы свет выглядаў прыветна. Сонца, марозік, сіне-пунсовае неба, нават латкі рабога снегу сям-там глядзеліся весела. Было гадзіны дзве дня. Пайшлі назад, падымаючыся па прыступачках угару на пагорак да дома,— гаспадар зноў клапатліва прытрымліваў госця пад руку. Самусенка адчуў нават нейкую прыхільнасць да яго. Калі падышлі да ганка, Літаў спахапіўся:

— Забыў папярэдзіць, у нас лазарэт, дзеці хворыя.

У цёплай вялікай гасцёўні Літаў-гаспадар не паспеў памагчы госцю зняць паліто, як зверху скаціліся па лесвіцы дзве дзяўчынкі, адна шасці, другая чатырох гадоў, босыя, у белых піжамках, круглатварыя, белагаловыя, кучаравыя херувімчыкі, якія нібы сышлі са старадаўняй віньеткі ці з каталіцкай іконы Анёла Ахоўніка. З двух бакоў павіслі на бацьку, ашчаперылі яго.

— Дочкі мае — Іра, Эма. А дзе мама?

Старэйшая дзяўчынка амаль спалохана азірнулася на чужога дзеда, нешта шапнула бацьку на вуха. Літаў чамусьці збянтэжыўся. Правёў госця ў сталоўку, папрасіў пачакаць, сам падняўся з дочкамі наверх. Самусенка агледзеўся. Шторы, прыцішанае святло, вялікае памяшканне. Але не памеры ўражвалі, а абстаноўка: усё цяжкае, грувасткае, цёмных і карычневых колераў; старадаўняя мэбля, масіўны круглы стол, з высокімі строгімі спінкамі крэслы; але нічога не цісне, не прыгнятае, не здаецца няўклюдным; нават тоўстыя васковыя свечкі ў цяжкім, на выгляд сярэбраным кандэлябры прыўносілі адчуванне супакою і ўтульнасці. Зверху данесліся галасы: ціхі, вінаваты Літава і звонкі, высокі — жаночы. Самусенка спакойна сядзеў за круглым сталом і чакаў. Нарэшце з'явіўся Літаў з роблена вясёлым тварам.

— Жонка вельмі прасіла прабачэння, але ніяк не зможа... З прычыны хваробы. І прыслуга адпушчана. Нічога, не ўпершыню.

Ён накінуў на плечы шлейкі фартуха і адразу стаў падобны на ўдзельніка тэлевізійных кулінарных шоу, якія суткамі ідуць ледзь не на кожным канале. Не хапала толькі каўпака на галаве.

— У нас сёння... булён з куры. Не крамнай — на базары купленай,— Літаў зухавата разліў апалонікам з рондаля варыва ў талеркі, паставіў у мікрахвалевую печ.— Мы ядзім усё, што падабаецца,— казаў ён, раскладаючы на стале сурвэткі, лыжкі, відэльцы, ставячы чаркі.— Можам бульбы з селядцом навярнуць, можам куплёныя пельмені. Калі-небудзь пад настрой самі гатуем, а калі хочацца чагось такога — ідзем у рэстаран... А вось чаго я не люблю, дык гэта fusion, гэтыя змешаныя складаныя стравы... Што піць? Віскі, ром, каньяк, віно?

— Віскі.

— Піце, ежце, мой шафёр вас адвязе, а калі спатрэбіцца, і аднясе.

Выпілі; спіртное імгненна разагнала ў Самусенку ста­рую загусцелую кроў. «Не — абсалютна нармальны хло­пец!» — расчулена падумаў ён. Закусілі; булён быў духмяны, наварысты («вясковы», падумаў Самусенка, які любіў усё натуральнае), з жоўтымі плямкамі тлушчу. Здаволілі апетыт, Літаў прыбраў посуд, пакінуў на стале толькі пляшку і чаркі.

— Мне вашыя разважанні ў рэдакцы вельмі прыйшліся даспадобы.

— Спадабаліся,— паправіў Самусенка. Цяпер, калі размова ад бункераў, абслугі і кулінары нарэшце звярнула ў сферу яго інтарэсаў, ён зноў узяў паблажлівы тон выкладчыка на іспытах.— У другой частцы сваёй манаграфіі...

На гэтых словах на лесвіцы пачуліся крокі, адчыніліся дзверы і хуткім крокам у сталоўку зайшла жанчына гадоў дваццаці пяці, апранутая ва ўсё цёмнае, тварам падобная на дзяўчынак, толькі не бялявая, а русая.

Жанчыны такога тыпу звычайна вельмі прыгожыя ў падлеткавым узросце, але ўжо да дваццаці гадоў вянуць, як недаўгавечныя летнія кветкі. Самусенка прыўстаў, крыху хіснуўшыся, і зрабіў рух з намерам пацалаваць ёй руку ці хаця б проста патрымаць у сваёй. Але жанчына рукі не падала.

— Ірма,— толькі і сказала і адразу павярнулася да му­жа.— Ты зноў? Табе доктара Шнэйдара мала?

— Пасядзі, дарагая, з намі...

— Калі гэта трэба,— прысела.

— Вып'еш? З'ясі?

— Калі ты гэтага хочаш.

Каменны твар, ні ўсмешкі, ні ветлівага слова. Самусен­ка, які б ні быў скаваны яе прысутнасцю, заўважыў, што голас яе, з лёгкім латышскім акцэнтам, зусім не хворы, і ўвогуле на ёй ніякіх прыкмет хваробы — там, абвязанай цёплай хусткай шы, ці чырвоных вачэй і носа, ці пад но­сам — ну, як бывае ў грыпозных.

— Пазнаёмся, дарагая, прафесар Самусенка... Ты не ўяўляеш, які цікавы чалавек. Першыя словы, якія я ад яго пачуў: пра дуэль! І гэта ў наш час! Ты казала, Беларусь — мядзведжы кут. А тут я сустракаю такіх людзей! Рыцараў!..

Ірма раптам устала; упаў і бразнуў аб падлогу відэлец; павярнулася і, нічога не тлумачачы, хутка выйшла, амаль выбегла. Літаў уздыхнуў.

— І так заўсёды. Вось яно, маё жыццё.

— Не адабрае вашага захаплення беларушчынай? — спагадліва спытаў Самусенка.

— Баюся, яна нават не ведае такога слова. Не цікавіцца нічым, акрамя сябе, не займаецца ні дзецьмі, ні домам, ні абслугаю, нават у камп'ютар не лазіць, нават сябровак не завяла. Але справа не ў тым. Свабода мая абмежаваная.

Ледзь не кожны крок пад кантролем. І крыўдна, што ўсё гэта цяпер, калі я так блізка! Калі амаль знайшоў, што хацеў!..

Незразумела, туманна гаварыў Літаў. А потым, нахіліўшыся да Самусенкі, тым самым голасам, што і ў бун­керы, прашаптаў:

— Вы ўмееце трымаць язык за зубамі?

— Я ў такіх гадах,— самавіта прагудзеў Самусенка,— што мне павінна сорамна быць...

— Скажыце — каб быў чалавек, ад якога б вы залежалі матэрыяльна... Які б прыніжаў вас, не даваў займацца любімай справай... Што б вы зрабілі?

— Змёў бы любога, хто апынуўся б у мяне на дарозе,— адказаў смелы ад віскі стары.

— Дык вы не жартавалі там, у рэдакцы? Пра дуэль? Вы сапраўды змаглі б забіць чалавека?

— За Беларусь — рука б не здрыганулася.

VII

Назаўтра раніцай Самусенка прачнуўся дома ў сваім ложку. Ад якаснага спіртнога і добрай закускі нічога не балела. Галава была ясная, хаця засядзеліся яны дапазна і дамоў яго прывёз шафёр Літава, такі ж невысокі, ладна скроены, спрытны, як і Літаў, толькі негаваркі. Прачнуўся, успомніў усё,— і першая думка была: як гэты Літаў, увесь час яго заманьваючы, умудрыўся так і не раскрыць абяцаную таямніцу. Пратрымаў на кручку («не будзем прыспешваць», «яшчэ не час»), ды нічога і не сказаў. Да начнога століка каля ложка быў прыхінуты кіёк. На століку ляжала папка Літава — і аванс: сінія з серабрыстай ніткай-палоскай купюры еўра. Гледзячы на папку, а больш на грошы, Самусенка адчуў, як у другі раз нешта нядобра кальнула ў сэрца. Бункер, дзіўная жонка, гэтая нездаровая цікавасць Літава да тэмы «хто каго мог бы забіць».

— Ды не, ён добры хлопец,— прамармытаў Самусенка, нібы спрачаўся з некім, хто казаў адваротнае. Ну праўда,— не ў якасці ж кілера ён спатрэбіўся. Хутчэй за ўсё «таямніца» Літава ў тым, каб заснаваць рэдакцыю часопіса ці, можа, уласнае выдавецтва.

Тэкст Літава ён прагледзеў і знайшоў яго не лепшым і не горшым за іншыя тэксты такога ж кшталту. Іх смела можна не толькі не чытаць, а нават не прабягаць па дыяганалі,— хапае першага сказа, каб зразумець, што яны дзеляцца на ўсяго дзве канцэпцы, абсалютна кантрастныя, якія не толькі не дапаўняюць, а катэгарычна выключаюць адна адну; першая: усё, што з Усходу — кепскае, крывавае, разбуральнае, захопніцкае; усё, што з Захаду — добрае, мірнае, стваральнае, вызваленчае. Літаў належаў да другіх. Так што ніякіх асаблівых вымаганняў гэтая рэдактура-падпрацоўка не патрабавала, наадварот, развейвала, і грошы былі лічы што дармовыя (падумаў Самусенка).

З таго часу цёмная паласа ў яго змянілася на светлую. Ён пачаў пісаць другую частку манаграфіі. Ён нават узяўся памаленьку аднаўляць старыя сувязі — напрыклад, пачаў заходзіць у госці да свайго былога студэнта, самотнікапаэта. Як мог ён стараўся развесяліць яго — чытаннем манаграфіі, картамі, шахматамі, абмеркаваннем палітычнай сітуацы. Яму падабалася падсмейвацца, бяскрыўдна пакепліваць з паэта, а калі-небудзь за чаркай віскі ці самагонкі раскрываць душу.

— Парадокс! — казаў ён.— Людзі задыхаюцца ад адзіноты, выдумалі віртуальнае жыццё сацыяльных сетак — выключна ад адзіноты! — у той час мы, два, хай сталага веку, але — яшчэ ў саку! разумныя мужчыны,— абодва адзінокія. Ніхто намі не цікавіцца. Я проста здзіўляюся, чаму на нас дасюль яшчэ не выйдуць якія хоць бы аферысты, чорныя рыэлтары, ці што. Усё весялей было б. Пачытаеш, паглядзіш тэлевізію — поўна такіх выпадкаў, хаця б з-за кватэры... У мяне ёсць знаёмы, таксама былы мой студэнт, зямляк мой з Палесся, сала ў яго купляю, калі і самагонку... вось гэтую, якую мы п'ем... дык вось, расказваю яму, а ён не верыць!

Мінуў студзень, прайшоў люты, а прыкладна ў канцы сакавіка Самусенка зразумеў, што самахоць пачапіў сабе на ногі гіры. Рэдактарскі хлеб аказаўся не лёгкі. Ён убачыў, што аддае чужому значную частку душы і энергіі, якія трэба было б ашчаджаць на сваё — на любімую манаграфію. Ён пачаў думаць, як быць. Адмовіцца? Пра гэта не магло быць гаворкі. І прызнанне сваёй слабасці, і проста неразумна — самахоць страціць сяброўства з мецэнатам. Неяк раз, седзячы ў паэта за шахматамі, робячы выгляд, што задумаўся над ходам, Самусенка цягнуў сваё «тэк-с, так-с, шо він робліць»,— і тут цюкнула ў галаву: шукаю акуляры, а яны на носе! Вось перад табой ідэальная кандидатура. Праўда, Літаў прасіў трымаць у тайне, але на крайні выпадак можна будзе патлумачыць, што някепска таму ж Літаву падтрымліваць сувязь з чалавекам, які працуе ў часопісе, звязаны з выдавецтвамі, рэцэнзентамі, крытыкамі; да таго ж Літаў, здаецца, сам прасіў пазнаёміць яго з творчай элітай. У той жа вечар ён уламаў капрызнага паэта. Пераклаў на яго плечы абрыдлую рэдактуру, заплаціўшы яму палавіну ад таго, што плаціў яму Літаў (па прынцыпе піраміды: Рак у сваю чаргу мог знайсці літраба, а той — яшчэ аднаго, як дзяленне клетак і атамаў). Літаў, які б ні быў дылетант, пры перадачы чарговай порцы чыткі адразу ўбачыў чужую руку. Давялося прызнацца:

— Не сам, памагалі...

— Дык гэта проста выдатна! Вы павінны абавязкова нас пазнаёміць.

А пасля таго, як пабываў у Рака, збянтэжана, нават крыху разгублена казаў:

— Ну вы і знайшлі мне рэдактара. Я пабыў з ім дзесяць хвілін, а дзесяць гадзін прыходзіў у сябе. І ведаеце, што я скажу: вось гэты пайшоў бы на дуэль, і не ў ХІХ стагоддзі, а цяпер.

— Ды вы што! Ён гарний хлопець. А які тонкі лірык!— Сентыменталізм — прыкмета жорсткасці. Вы бачылі яго вочы? Халодныя, ледзяныя; калі ён выхопліваў жэтон, я выпадкова сустрэўся з яго позіркам, і мурашкі па скуры пайшлі.

Самусенка вымушаны быў прызнацца, што калі-небудзь і яму рабілася не па сабе ад вачэй Рака, ад яго дзіўнага замірання, глядзення праз сцены некуды ў далячыць ці ўнутр самога сябе. Як бы ні было, а ён застаўся толькі ў якасці кур'ера паміж Літавым і Ракам. Зноў можна было з лёгкай душою займацца любімай манаграфіяй. А другая частка яе пайшла куды весялей за першую. Тут пейзажа было хоць адбаўляй. Колас з Гарэцкім, наперадзе — Чорны з Мележам, а там і да Пташнікава і ўсяго філалагічнага пакалення недалёка; вось дзе раздолле!

Ішоў дзень за днём, тыдзень за тыднем, месяц за меся­цам, да канца вясны, усю палавіну лета — Літаў ні словам не абзываўся пра славуты «час ікс». Самусенка пачаў быў падумваць, што і няма ніякай тайны, а было тое сказана Літавым проста для звязкі слоў,— як у пятніцу 17-га ліпеня каля дзевяці вечара Літаў нечакана пазваніў, вясёлы, бадзёры, паведаміў, што выдатна «з'ездзіў», «усё гатова», пацікавіўся, як рухаецца манаграфія; а яшчэ папрасіў зараз жа схадзіць да паэта і персанальна запрасіць на заўтрашні раўт: «Скажыце, што яго чакае вельмі прыемны сюрпрыз. Пасля я вас набяру». Самусенка ўсё акуратна выканаў, калі выходзіў ад паэта, у вечаровым сутонні старэчым зрокам заўважыў каля пад'езда нейкую нібыта знаёмую жаночую постаць, побач з машынаю. Ён спыніўся і пачаў углядацца. Жанчына адвярнулася. І тут Самусенку ў трэці раз, як некалі зімою, непрыемна, да фізічнага болю кальнула ў сэрца. Паціраючы левую грудзіну, ён прыйшоў дадому, дастаў папку з манаграфіяй, пяшчотна, дрыготкімі пальцамі пагладзіў яе. Сядзеў з ёю на каленях, чакаў званка ад дабрадзея і не разумеў, што яго так глыжэ?

Частка трэцяя

ЛІТАЎ

VIІІ

Кампанія «Славлеспрамвест», падобна нафтагазавай кампаніі, як павуціннем апляла вялікімі і малымі філіяламі Расію, Беларусь, Прыбалтыку, Украіну, Скандынавію і ця­пер цэлілася на Малдову, Румынію, Балгарыю. Яна мела адносіны да вырабу мэблі, да вытворчасці нейкіх катлоў, да паставак драўніны і будматэрыялаў, да выпуску каваных вырабаў, да перапрацоўкі харчовых адыходаў,— словам, займалася ўсім на свеце. Але асноўнай яе дзейнасцю былі пасярэдніцкія паслугі ў імпарце і экспарце лесу. З тых мясцін, дзе ён ёсць, яна памагала, як сказаў бы Самусенка, яго выразаць і перапраўляць туды, дзе яго няма, або туды, дзе ён ёсць, але яго берагуць і не высякаюць.

Цікава, што бізнес гэты ніколі не затухаў, нягледзячы ні на якія палітычныя расклады. Усім хочацца свае прыродныя рэсурсы пакінуць нечапанымі, а карыстацца чужымі.

Дзейнічала кампанія дзе афіцыйна, дзе неафіцыйна, дзе па-беламу, дзе па-чорнаму; у адным месцы яе філіялы ўзнікалі, у другім цярпелі крах, штат супрацоўнікаў бесперапынна абнаўляўся: хто на павышэнне, хто на паніжэнне, хто проста знікаў і неўзабаве аб'яўляўся ў Лондане або ў месцах не надта аддаленых,— і толькі для акцыянера і адначасова супрацоўніка кампаніі Леаніда Літава ўсё было як з гусі вада. Ён як звязаў свой лёс з лесам адразу пасля ВНУ ў роднай Вятцы, калі яму было 23 гады і калі кампанія яшчэ называлася «Кіраў-Лес», так і заставаўся нязменным. Якія б вакол ні адбываліся катаклізмы, яны абміналі яго бокам. Ляснуў «Кіраў-Лес» — Літаў выплыў чамусьці ў Таліне, у кампаніі «Еўраэкспалес». Там усё паўтарылася, і ён, як грыб з-пад зямлі, вырас у Калінінградзе, потым у Беластоку, а затым яго пачало кідаць па ўсёй Усходняй і Цэнтральнай Еўропе, як тэнісны мячык.

І куды б яго ні закідвала, перш наперш ён пачынаў ужывацца ў мясцовы побыт.

«Мой абавязак, калі хочаце, доўг,— заяўляў ён,— прыняць культуру і вучыць мову краіны, якая мяне прытуліла».

Праўда, намеры так і заставаліся намерамі. Пры ўсім жаданні зрабіць гэта проста фізічна было немагчыма — хаця б таму, што ён нідзе не затрымліваўся больш за два гады. Зрэшты, ён мала з-за гэтага перажываў. Энергічны, хуткі на пад'ём, ён лёгка зрываўся з аднаго месца і пералятаў на другое. Камунікабельны, таварыскі, хутка сыходзіўся з новымі людзьмі; акрамя ўсяго меў надта шчодры на любоў характар, быў жанаты чатыры разы, яшчэ тры засталося да «Сіняй Барады», як ён сам жартаваў. Праўда, зараз жа бажыўся, што сваёй Ірмы, апошняй жонкі, дачкі дзвінскага латгальца і латышкі, ён ні на кога не прамяняе. Сышліся яны, калі лёс закінуў яго ў Венцпілс (дзе зноў казаў Леанід Літаў: «мой абвязак прыняць культуру краіны, якая мяне прытуліла»), у кампанію «Балтлес». А калі там усё паўтарылася, зноў пачаліся цёмныя справы, Літаў — замест Лондана ці гасціннай балтыйскай турмы — апынуўся разам з жонкаю і з малымі дзецьмі ў ліпені месяцы 2013 года ў Крыме, супрацоўнікам кампаніі «Укркрымбудлес».

Няцяжка было здагадацца, што нехта аберагае яго, вядзе па жыцці. Але ніхто, у тым ліку і ніводная з жонак, не ведалі, хто менавіта. Сам Літаў трымаў на гэты конт магільнае маўчанне. Сяброў у яго не было, а знаёмым ён ні п'яны, ні цвярозы ні разу не прагаварыўся. Можа, яму хацелася, каб думалі, што яму проста шанцуе, што ён сам дабіваецца ўсяго ўласным талентам і розумам. На асабліва дакучлівыя роспыты знаёмых: «ну прызнайся, які ў цябе блат?» — ён адказваў жартам:

«У мяне не блат, а сястла».

І казаў няпраўду, бо быў менавіта брат. Праўда, зводны — адна маці, розныя бацькі, таму і прозвішчы мелі розныя. Брат быў на тры гады маладзейшы за Літава, але кар'еру іх нельга было і параўноўваць. Літаў пасля сваіх пературбацый хоць і выходзіў сухім з вады, заставаўся цэлы, але і ўгару не йшоў, а як бы закансерваваўся, застыў на месцы звычайнага аўдытара. А гэты зводны малодшы брат даўно сядзеў у Маскве, насіў на лацкане трыкалор РФ і меў такую ўладу, што Літаву і не снілася. Калі Літаў аднойчы нясмела спытаў, ці ёсць у яго свае яхты, самалёты і верталёты, ён толькі іранічна гмыкнуў: верталёты і яхты, якая драбяза.

Чамусьці так склалася, што яшчэ з дзяцінства старэйшы Літаў заўсёды ва ўсім падпарадкоўваўся малодшаму, прывык выконваць яго волю, і ўжо тым больш пазней, калі брат імкліва пайшоў угару.

Адносіны паміж імі былі дзіўныя. Літаў амаль нічога не ведаў пра яго асабістае жыццё. Брат быў жанаты, але Літаў у вочы не бачыў яго жонкі. Брат ніколі не запрашаў яго да сябе ў Маскву і сам ні разу не прыехаў да Літава на яго часовыя стаянкі. Звычайна яны трымалі сувязь па тэлефоне ці па скайпе. І калі брат абзываўся, Літаў імгненна настройваў сябе на патрэбную хвалю: залішняй вінаватасці, перабольшанай пакорлівасці, празмернай павагі. Малодшы не прамінаў ніводнага выпадку, каб не нагадаць старэйшаму, што той ад яго ва ўсім залежыць.

— Зайздрошчу я табе,— казаў ён.— Хай бы мяне хто засланіў такой спінаю. Што б ты рабіў без мяне? — а заканчваў заўсёды аднолькава, як падводзіў рысу: — Пасада і вышнія эшалоны ўлады прывучылі мяне не верыць людзям. Не трэба, каб ведалі, што мы радня. Пачнуць цікавіцца табою, выйдуць на мяне, а мае магчымасці не бязмежныя. Усе толькі і чакаюць, каб наляцець і разарваць. Ад іх не схаваешся, яны нічога не даруюць!

На гэтых загадкавых яны і ўсіх звальвалася ўсё. Кожны раз пасля такіх размоў у Літава спаўзала з твару пакора, ён нібы камянеў, вочы звужваліся і глядзелі ў адну кропку, а твар рабіўся каменным, як у старога, многа разоў бітага баксёра, які прайграў чарговы бой. Ужывую сустракаліся яны рэдка, на два-тры гады раз, і заўсёды на нейтральнай тэрыторы. Літава прыгняталі гэтыя сустрэчы яшчэ больш, чым відэасувязь.

— Церпіш? — спагадліва пытаў брат.

— Ды не.

— І праўда нічога не хочаш? Ні кар'ернага росту, ні больш грошай?

— Ды не.

Брат пільна ўзіраўся ў яго, затым ляпаў па плячы і з палёгкай знаходзіў, як яму здавалася, тлумачэнне:

— Ну, гэта ты так кажаш. Бо ў цябе няма магчымасці. Ты не думай, што я табой грэбую, саромеюся цябе, заціраю, не даю падняцца. Зразумей: я павінен цябе стрымліваць. Ты — непрадказальны. Ведаеш сваю ахілесаву пяту?

— Ведаю...

— Помніш школу? Універсітэт? Помніш свае пазнейшыя фокусы?

— Помню...

— Кожны на маім месцы страхаваўся б. Я не магу не думаць пра рэпутацыю. Так што пацярпі яшчэ трохі. Доля рускага чалавека — цярпець. Дай мне ўмацавацца. Умацуюся — і цябе не забуду. Крышку засталося.

Кожны раз было пацярпі, і крышку, і ўмацавацца; Літаў заставаўся на месцы, а брат падымаўся ўсё вышэй,— здавалася, вышэй ўжо і нельга, а яму было ўсё мала. Не любіў Літаў гэтых сустрэч яшчэ і таму, бо ведаў: амаль заўсёды пасля іх яму зноў давядзецца мяняць дыслакацыю — пераязджаць на новае месца. Перадапошні раз яны бачыліся ў жніўні 2014 года ў Крыме, ужо ў рускім Крыме, на невялікай дачцы паміж Місхорам і Гаспрай. Быў дзень. Яны прагульваліся па высокім беразе дарожкаю, белай ад крымскага пылу; абодва ў панамах і ў шор­тах, але на гэтым падабенства канчалася — надта розныя былі знешне: невысокі, як бы па-жаночы акруглы, мяккі Літаў і даўгалыгі хударлявы брат. Поўныя ногі Літава былі загарэлыя да шакаладнага колеру, а жылістыя худыя братавы — чырвоныя, як у індзейца, у плямах ад першых дотыкаў пякучага паўднёвага сонца. Зверху былі горы, знізу блішчэла мора. У бухтачцы тры невялікія чарнаморскія дэльфіны — мільгаў то востры трохкутны плаўнік, то чорная спіна, то белы жывот — збівалі каля берага да кучы кефаль, каб спакойна харчавацца.

— Як табе Крым? — спытаў брат.

— Ды так неяк. Не магу зразумець. Дзіўная рэч: калі ён быў украінскім, я адчуваў сябе дома, а стаў наш — як у гасцях. Быццам зайшоў у чужы дом без гаспадара, пераклейваю шпалеры, перастаўляю мэблю, і ўвесь час дум­ка — а што калі нарвуцца гаспадары?

— Кінь. Па-мойму, нічога няма дурней, чым вайна за тэрыторыю. Межы такое ж часовае, як і ўсё ў гэтым свеце. Яны самі собой знікнуць у наступным стагоддзі, калі не ў сярэдзіне гэтага. Вялікае перамяшчэнне народаў не спыніць. Рана ці позна створыцца адзіны транснацыянальны саюз, дзе будзе і Украіна, і Амерыка, і Расія, і тады разборкі, чый Крым і чыя Аляска, проста страцяць сэнс.

— Так, глабалізм,— няпэўна сказаў Літаў.

— Не столькі глабалізм, колькі фізічны, калі хочаш, фізіялагічны працэс — усім разам элементарна лягчэй пракарміцца.

Браты прайшлі ў ратонду, затым на адкрытую тэраску, знялі панамы, і зноў выявілася розніца паміж імі: Літаў, саромеючыся невялікай лысінкі, даўно сам сябе спецыяльнай машынкай падстрыгаў пад нуль (што, зрэшты, яго толькі маладзіла), брат — з пароды тых, хто свае валасы і свае зубы захоўвае да смерці. У яго быта густая, плацінавага колеру шавялюра, высакародны профіль, стомленыя разумныя вочы. Прыселі за столік з паўднёва-курортным наборам: вінаград, віно, персікі, у марлі — салёная малдаванская брынза, ад якой так прыемна скрытяць зубы. Віўся вінаград па рашотках над галавою, варушыўся на століку цень яго зубчастых лістоў; па сцяне тэрасы паўзлі ружы — і кучна, і па адной; праз іх відаць былі гранатавыя дрэўцы, фэйхаа, лагерстрэмія і дзве карлікавыя пальмы з кашлатымі стваламі (а ў гэтым іх пакуллі замест райскіх птушак ціўкалі, мітусіліся, жылі самыя звычайныя шэрыя вераб'і).

Крыху далей раскінулася крымская магнолія з белымі, як малдаванская брынза, вялікімі, з добры сподак, кветкамі, якая тут, на ПБК, звычайна цвіце ад пачатку чэрвеня і па жнівень. Брат услед за Літавым таксама паглядзеў на дрэва.

— Пахне.

— Прыемна, я так люблю! — падхапіў Літаў.

— Аднак я чуў, — заўважыў брат,— што яе трэба нюхаць на адлегласці. Зблізку гэты пах небяспечны, асабліва ўночы. Пяць кветак у спальным пакоі на ноч, ды яшчэ з зачыненымі вокнамі, могуць ўсытіць навек. А прызнайся, ты не супраць быў бы падарыць мне такі букецік?

— Ну што вы,— Літаў прыклаў да грудзей поўныя загарэлыя рукі.— Як можна...

— Добра. Магнолія магноліяй, а я папрашу цябе вось аб чым. Збірай манаткі. Нельга табе затрымлівацца на адным месцы, тым больш з тваім мінулым. Пакуль траснацыянальны саюз, ніхто не ведае, як яно там далей будзе. Трэба перасядзець, перачакаць.

— І... дзе?

— У Беларусі.

Вось так заўсёды. Літаў прывык, што брат ганяе яго, як дэльфіны кефаль, звычайна ён без лішніх слоў выконваў, што скажуць. Але гэтым разам набраўся смеласці.

— З гадамі цяжка вось так зрывацца з месца.

— Нічога не зробіш. Цярпі. Доля рускага чалавека — цярпець. Ды і нічога ад цябе там не патрабуецца. Рабі тое, што і да гэтага рабіў. Вучы мову, укараняйся ў мясцовы побыт, уваходзь у чужую культуру, наладжвай кантакты з нацыянальнай творчай элітай, словам, станавіся сваім. Ніхто не патрабуе, каб ты шпіёніў, збіраў звесткі, вербаваў. І вось яшчэ: помніш нашу ўмову? Што ты абяцаў?

— Помню...

— Не ўздумай паўтараць сваіх фокусаў! Я цябе сур'ёзна папярэджваю. Трымай сябе ў руках. Мы абодва веда­ем, чым гэта канчаецца. Зразумей — мае магчымасці не бясконцыя. Я табе памагаў усё жыццё, а цяпер так можа скласціся, што ты мне будзеш памагаць.

Другая і апошняя сустрэча братоў адбышася праз два гады, у снежні 2016-га, чамусьці ў Варшаве — так брат захацеў. Для Літава гэтыя два гады прайшлі як у чароўным сне. Цяпер ён не мог уявіць, што жыў недзе ў іншым месцы. Ён зразумеў, што грунтоўна пускае тут карані, і вырваць іх будзе нялёгка. З горыччу ён казаў жонцы: «На што былі патрачаны гады! І чаму адным даецца гэта ад нараджэння, а другім — такой дарагой цаною! А як табе тут?»

Жонка-прыбалтка, хоць і зусім не падзяляла радасці мужа, адказвала: «Мне там добра, дзе табе».

Зімовая Варшава нічым не адрознівалася ад іншых еўрапейскіх зімовых гарадоў. Брукаваныя гарбатыя вулічкі і плошчы, чырвоныя чарапічныя дахі, плюсавая тэмпература, мяккае пахмурнае надвор'е, уключаныя днём фары машын. Брат гэтым разам таксама быў пахмурны, як гэтае надвор'е, гаварыў чамусьці вельмі ціхім голасам. На горцы Старога Мяста яго пацягнула на настальгію; пачаў успамінаць, як некалі летам тут пахлі чарэшні — «проста водар, я любіў стаяць і проста дыхаць, сапраўдныя былі пахі, а цяпер еўраўніфікацыя, без паху і ва ўсім аднолькавы смак». Перад тым, як зайсці ў кавярню, папярэдзіў: «Гавары па-англійску»,— і да Літава дайшло, чаму ён гаварыў ціха: саромеўся, ці баяўся, роднай мовы. Выпілі гарачага шакаладу з каньяком і пайшлі ўніз па вуліцы ў напрамку Віслы.

— Вы адзін? — спытаў, азіраючыся, Літаў.— Усё ж можа не варта так рызыкаваць.

— Кінь. Каму-каму, а табе сама больш выгадна, каб мяне не было. Вось тады б ты ўжо разгарнуўся! Поўная была б воля.

— Ну што вы! Як можна...

— Лепш скажы: праўда, што ў гэтай Беларусіі нешта ёсць?

— Праўда. Які край! Якая гісторыя! Якія людзі!

— Ты нават знешне памаладзеў,— з зайздрасцю заўважыў брат.

— Што вы! Здароўе стала лепш. Чым менш сплю, тым лепш адчуваю сябе. Раней баяўся крызісу сярэдняга ўзросту, а яно — наадварот — пад 50 такая працаздольнасць!

Літаў пачаў расказваць, якія беларусы: працавітыя, як немцы, спеўныя, як украінцы, таленавітыя, як рускія і наіўныя, як амерыканцы.

— Як на маю думку, ім не трэба ні Расія, ні Еўропа. Расія нічога ім не дасць, а Еўропа ў іх пад нагамі. У іх прыжладна тая самая Фінляндыя. Выдатныя дарогі, чыста, вясной едзеш — сеюць, у канцы лета— жнуць. А прырода! Іх прырода хітрая, яна нібыта сціплая, але якая непаўторная! Мо­ва — музыжа, а не мова, і амаль ніхто на ёй не размаўляе...

— Музыка музыжай,— перабіў брат,— а там яшчэ засталося што-небудзь? Не ўсё яшчэ высеклі? Колькі лесу ў Прыбалтыку сплавілі пад выглядам сыравіны, а фактычна дроў? Але гэта няважна,— абарваў ён ужо сам сябе.— Не надта прырастай там.

— А што? — спытаў Літаў і сам не пазнаў свайго голасу.

— Хутка зноў пераязджаць.

— Куды?

— У Малдову. А адтуль, хутчэй за ўсё, у Румынію. Віна пап'еш, памідораў паясі.

— Калі?

— Думаю, недзе вясной, у маі. І вось яшчэ што. Сітуацыя памянялася. Узяліся за мяне,— неахвотна патлумачыў брат.— Моцна, усур'ёз узяліся. Вішу, калі шчыра, на валасінцы. Можа, яшчэ палітычнага прытулку давядзецца прасіць. У сувязі з гэтым я павінен урэзаць тваё фінансаванне да мінімуму. Разумею, гэта жорстка. Але я вымушаны. На самае неабходнае ты, канечне, атрымаеш, але больш — прабач, ні капейкі.

— Як... а як жыць? — разгублена спытаў Літаў.

— Цярпець,— адказаў брат.— Такая ўжо доля рускага чалавека.

ІХ

Першае, што Літаў зрабіў, вярнуўшыся з Варшавы,— адразу з машыны пайшоў зірнуць, як рухаюцца справы з бункерам. Адліжны сыры снег прыліпаў да падэшваў. Пакуль яго не было, бункер амаль давялі да ладу. Яшчэ рабочы ў чырвонай камізэльцы рабіў з тачкай рэйсы да плота і назад — прыбіраў, вывозіў будаўнічы друз, яшчэ каля ўвахода ляжала куча застылай вапны, вядро на баку і рыдлёўка са зламаным дзержаком, яшчэ рупіўся з кельмай т^хнкоўшч^ік пры вушаку — падмазваў, падшкрэбваў; але металічныя дзверы ўжо былі гатовыя, бясшумна адчыняліся, усярэдзіне прасторна, светла ад люмінесцэнтных лямпаў і чыста. Ірма ў накінутай на плечы цёплай хусце сустракала яго на ганку. Так цярплівыя латышскія рыбачкі ў шторм чакаюць на беразе мужоў з мора. Яна зірнула на яго і спалохалася.

— Што здарылася?

Літаў моўчкі прайшоў у гасцёўню, не здымаючы паліто, стомлена апусціўся ў крэсла; жонка — следам, таксама чамусьці забыўшы скінуць хусту з плячэй.

— Як дзеці? — спытаў Літаў.

— Быў Шнэйдар, сказаў, што здаровыя.

Доктар Шнэйдар, з даўно абеларушаных немцаў, за гэты час амаль што зрабіўся іх сямейным доктарам; ён прыходзіў ледзь не кожны дзень. Ці то з яго лёгкай рукі, ці таму, што дзецям падышоў клімат, але заўсёды хваравітыя дзяўчынкі нарэшце пачалі папраўляцца. Гэта была ці не галоўная прычына, чаму Літаў не хацеў з'язджаць адсюль.

— Ты на сябе не падобны. Што здарышася? Мы зноў пераязджаем?

— Не, — паспрабаваў усміхнуцца Літаў. Але нават шчылінка між зубоў не адкрылася.— Якраз наадварот.

— Я ведаю ўсе твае перапады настрою. Чым ты заклапочаны?

— Ну, слухай. Я хачу стварыць прыватнае выдавецтва. Ці фонд — як атрымаецца. З грантамі, ганарарамі, прэміямі, каб падтрымліваць беларускую культуру, гісторыю, літаратуру, незалежную кінематаграфію. Толькі не моладзь, яе ёсць каму падтрымліваць, а — сталых, у гадах творцаў, такім цяжэй за ўсё, яны паўзабытыя, у іх няма навізны імён, публіка ўжо мала чаго ад іх чакае, але мне здаецца, менавіта такія людзі — інтэлектуальны падмурак нацыі. Як табе?

— Цудоўна,— яна адвярнулася да вакна.— Толькі гэта няпраўда. Я ўсё адно не адстану, пакуль не скажаш.

— Ну, добра. Ёсць чалавек, якога я не люблю, нават баюся. Ён узяўся мяне апякаць і хоча рабіць гэта да канца жыцця. Ён так моцна трымае мяне ў абдымках, што рэбры трашчаць. Кантралюе ва ўсім мяне. Я залежу ад яго, я не ведаю волі, скаваны па руках і нагах, нічога не магу вырашыць сам.

— Не разумею, як ён цябе трымае?

— Грашыма. Я гэтаму чалавеку многім, ды можна сказаць — усім, абавязаны. А ён карыстаецца гэтым. На маё імя ў банку ляжыць сума, але разумееш, так атрымалася, такая схема, так хітра складзена дамова, што я абмежаваны ў дзеяннях, без яго ведама не магу ўзяць адтуль ні капейкі. Ён выдае мне крошкамі, цыркае дозамі ў залежнасці ад настрою.

— Ну і няхай. Дозы не такія і мізэрныя. Нам якая розніца?

— А такая, што ён — калі не хлусіць, вядома — можа эміграваць, нават папрасіць палітычнага прытулку. І калі ён гэта зробіць, усё замарозіцца, усе актывы і пасівы, і ўжо не толькі я, а і ён не будзе мець у банк доступу. І мы ста­нем жабракамі.

— І што, ніяк не разблытаць?

— Ніяк! Я ўжо зламаў галаву, думаючы, так і сяк прыкідваючы, як гэты вузел разблытаць ці рассекчы адным махам. Зрэшты, ёсць адзін варыянт. Але настолькі малаверагодны, фантастычны, што я пра гэта і думаць не хачу.

— Я магу табе памагчы?

— Можаш. Калі дасі слова не задаваць лішніх пытанняў.

Пасля таго Літаў змяніўся. У яго пачаліся перапады настрою, знаёмыя Ірме яшчэ з Латвіі, якія і тады, і цяпер палохалі яе,— гэтыя рэзкія пераходы ад маўчання да балбатлівасці, ад лагоды да раздражнення. То ён з апушчанымі плячамі падоўгу стаяў каля акна, барабаніў пальцамі па падаконніку і пасвістваў, паціраў гладкі лоб, глядзеў некуды ўдалячынь ці ўнутр самога сябе, а калі падыходзіла жонка, пазіраў на яе і не заўважаў, потым, спахапіўшыся, уздрыгваў, нібы злоўлены знянацку, апускаў вочы і задаваў недарэчныя пытанні, напрыжлад: «Сёння ў нас якое? — пытаў і сам адказваў: — З раніцы дзевятнаццатае было», або «Цяпер у нас студзень?», або: «Цікава, колькі кіламетраў ад Кішынёва да Тэрэспаля?», то станавіўся няўважлівым да таго, што блытаў імёны дочак — Эму называў Ірай і наадварот, то раздражнёна цадзіў Ірме праз зубы «адстань», а праз хвіліну прасіў прабачэння, абдымаў, цалаваў. І па-ранейшаму многа валэндаўся са сваім бункерам: нешта ўсталёўваў, штосьці ўпарадкоўваў. Неяк раніцай, прыжладна праз месяц пасля Варшавы, Літаў, прып’орбіўшыся, сядзеў на канапе, скроліў у планшэце. Ірма па сваёй звычцы нячутна падышла ззаду. Раптам ён засмяяўся такім смехам, што ў яе мурашкі па спіне пабеглі: не разабраць, смех то быў, ці плач.

— Што? Што такое?

— Павіншуй мяне! — смяяўся Літаў.— І сябе заадно. Той чалавек,— паказаў на планшэт,— ён такі эміграваў! Папрасіў палітычнага прытулку. Але дзе! Ва Украіне!

— І што цяпер?

— Не ведаю. Нічога не ведаю! Хаця,— крыху астыў ён,— адзін плюс у гэтым ёсць. Як мінімум, нікуды не трэ­ба пераязджаць.

— І што цяпер?

— Ты памятаеш, што абяцала? — сказаў ён і лёгенька націснуў ёй на кончык носа ўказальным пальцам.— Не задаваць лішніх пытанняў!

Тыдні праз два пасля гэтага ён сабраўся ў чарговую дзелавую паездку, ці, як сам называў на стары манер — у камандзіроўку, на Усходняе Палессе. Мясцовы бізнесмен, нейкі Вадзім Асавец, стварыў у мястэчку дрэваапрацоўчае прадпрыемства, невялікае, але якое атрымлівала стабільны прыбытак і ўжо другі год пастаўляла прадукцыю ў Еўропу, у прыватнасці, тэрасныя дошкі ў Англію і драўляныя дэкаратыўныя шырмы — у Германію. Акрамя таго аказвала лясгасу паслугі па распрацоўцы дзялянак, за што атрымлівала лес-кругляк. Вось гэтым лесам-кругляком і зацікавілася кампанія Літава. Усё было дамоўлена па тэлефоне, заставалася толькі з'ездзіць на месца, падпісаць паперы. Раней жонка, збіраючы і праводзячы мужа ў дарогу, заўсёды казала: «Няўжо больш няма каму ехаць, ужо ж не малады, можна і ў офісе пасядзець», а ён з усмешкай адказваў: «Ды я сам напрошваюся, такая магчымасць пабачыць новыя мясціны, не ўяўляеш, як гэта цікава». Цяпер Ірма нічога ўжо не пытала. Перад паездкай Літаў уважліва вывучыў па гугл-карце геаграфічнае размяшчэнне мястэчка. Блізкасць да мяжы з Украінай, лясістая мясцовасць, зліццё дзвюх рэчак, Жэлоні і Славечна, ды і да Прыпяці, шырокай і глыбокай у гэтым месцы — перад упаданнем у Дняпро, недалёка. Ён застаўся вельмі задаволены.

Ехаць было каля 5 гадзін. Стаяў пахмурны зімовы дзень. За акном праляталі белыя палі, шэра-белыя аднолькавыя плоцікі, праносіліся невялікія населеныя пункты, а вакол такіх гарадоў, як Бабруйск, Калінкавічы, Мазыр былі аб'язныя. Камбінат размяшчаўся на ўездзе ў мястэчка, побач з аўтатрасай, на занесеным снегам полі. Гаспадар камбіната чакаў Літава каля варот. Літаў за сваё жыццё нямала нагледзеўся гэтых тартакоў, лесапільняў, дрэваапрацоўчых фабрык і камбінатаў, а таксама іх заўсёды заклапочаных, дзелавых, як правіла адзетых па-простаму, у зашмальцаваныя рабочыя спяцоўкі ці ў што пад руку гаспадароў, таму быў прыемна здзіўлены ўжо адным толькі знешнім выглядам гэтага Асаўца: скураная кароткая курт­ка, блакітныя вузкія джынсы; дужы, высокага росту, падцягнуты — такую выпраўку толькі доўгае нашэнне фор­мы дае. Нечым гэты Асавец нават знешне нагадваў яго маскоўскага брата. Спакойны, без эмоцый твар, роўны, бубнявы, без інтанацый голас. І яшчэ дэталь — у яго, як у вужа, не міргалі вочы. Сур'ёзны; калі Літаў паспрабаваў пажартаваць, як часта ў такіх месцах рабіў: «Ну што, лес сякуць — грошы цякуць?», Асавец паглядзеў на яго сваім немігаючым позіркам і адказаў строга:

— Яшчэ ў ХІХ стагоддзі папярэджвалі мудрыя людзі: беражыце лясы. Не будзе лясоў — усё загіне, без ката­строф і войнаў.

— Вы філосаф.

— Лес сам па сабе нараджае філосафаў — ад амерыканца Тора да англічаніна Круза, ці не так?

— Парадаксальны вы чалавек. З аднаго боку самі ўдзельнічаеце, з другога — шкадуеце.

— Я сябе ніколькі не апраўдваю. Але раз ужо такая масавая высечка, дык лепш я, чым хто чужы, праўда? Калі ж вы маеце на ўвазе камбінат,— паказаў Асавец рукою,— у мяне ўсё законна. Дакументы ў парадку. Я даю працу дзясяткам мясцовых людзей.

Пайшлі аглядаць гаспадарку; цэхі, рамонтныя майстэрні; гудзенне станкоў і піларамы, пах свежай драўніны, кучы жоўтай тырсы і белых стружак на снезе.

— Тут стаяў закінуты будышак, без вокан і без даху,— манатонна, як станок, гудзеў Асавец,— адна сцяна нават развалілася, трэба было ўсё гэта аднавіць, горы смецця прыбраць, вадаём засытаць. А цяпер — самі бачыце. У нас ні адна трэсачка не выкідваецца. Закупілі дзялянку, спілавалі, стралявалі, прывезлі, высушылі, пастругалі — і вось табе профільны брус, спрапілы-балкі, блокхаўс, ва­гонка, тэрасныя дошкі і дошкі на падлогу, вы згодныя?

Асабліва ўпіраў Асавец на тое, што ў яго поўны цыкл, глыбокая пераапрацоўка — «пачынаючы з таго, што мы паехалі ў лес, і канчаючы тым, што прадалі гатовую прадукцыю». Літаў заўважыў, што рабочыя на гэтым камбінаце нейкія дзіўныя: нейкія надта ўсе арганізаваныя, дружныя, як бы ўсе з адной сям'і, ціхія, ніхто не перакурвае.

— А гэта адэпты мясцовай баптысцкай царквы,— сказаў Асавец.— У мяне працуе прэсвітар, ён і падцягнуў сваіх. Я задаволены. Не спазняюцца, ніхто нічога не возьме сам, заўсёды папытаюць дазволу, ці не так? Трэба, каб у чалавека быў фундамент, каб ён у штосьці верыў. Чалавек без веры — як без стрыжня, яго пахіліць куды хочаш. Ён ідзе на працу, а яго запрасілі ў краму — ён пайшоў туды, ці не так?

Чым больш слухаў яго Літаў, тым больш весялеў. Ён ужо разумеў, хто перад ім — класічны, ідэальны зануда. Гэтая сур'ёзнасць, шчырасць, прыстойнасць, старамоднае праўдалюбства, гэтая запаволенасць рухаў, бубненне, канцылярская будова сказаў, гэтая звычка пад любую тэму падводзіць філасофскі ці, лепш сказаць, псеўдафіласофскі базіс, на любое, нават самае нязначнае пытанне даваць грунтоўны, разгорнуты, поўны адказ; гэтае частае перапытванне: «правільна? вы згодныя? ці не так?» — і зноў само сабою напрошвалася параўнанне з маскоўскім братам, прычым цяпер Літаў пераконваўся, што падобныя яны не толькі знешне, а і характарамі, з тою, праўда, розніцай, што ў Асаўца абсалютна адсутнічала пачуццё гумару, як чамусьці ва ўсіх гэтых дамарослых філосафаў.

Заглянулі ў дамок вартаўніка, складзены з бярвення — такімі захапляюцца ў інтэрнэт-супольнасцях аматары адзінокага адпачынку сярод дзікай прыроды. Усярэдзіне спальнае месца, тэлевізар, мікрахвалевая печ, электрачайнік.

— Інтэрнэт нават ёсць. Толькі слабы трафік, сувязь прападае. Нават мабільны не заўсёды ловіць у гэтых балацянках,— як бы пахваліўся Асавец.— А мо таму, што мяжа побач.

— Вы так лічыце?

— Не магу сцвярджаць, але дапускаю. Са мной падобнае было, і не раз. Неўзабаве такія ў продаж пусцім,— вярнуўся ён да доміка.— Тут нядаўна прыязджалі з Англіі, першай справай глядзелі бытоўкі. Іх цікавіць, дзе рабочыя абедаюць, пераапранаюцца, а потым ужо — вырабы. Калі не спадабаецца побыт, яны нічога не купяць, праўда ж?

— Дыж то англічане,— сказаў Літаў.— Што да мяне, прызнаюся шчыра: самае нецікавае — дрэваапрацоўка. Не люблю гэтага шуму, паху; не кажу ўжо пра дзялянкі з харвестарамі і фарвардэрамі; нейкая няёмкасць у такіх месцах. Нібы ты сведка забойства,— дадаў ён, заўважыўшы, што размова пра экалогію закранае нейкую струну ў Асаўцы.— Увогуле не люблю, калі нешта памірае, хай сабе і маўклівыя дрэвы.

— Трэба ўлічваць, што ў свеце поўна сапраўдных забойстваў — чалавека чалавекам. Да таго ж няма вялікай розніцы, што рабіць з мёртвым целам пасля таго, як адбылося забойства, ці не так? А тут,— паказаў Асавец на заснежанае поле,— хачу сквер пасадзіць.

— Скажыце, а як вам дазваляюць? Каля самай мяжы? — спытаў Літаў. Яму не цярпелася хутчэй перайсці да таго, што яго цікавіла, і ён толькі вычэкваў зручнага моманту.

— Дыж а мяжы па сутнасці яшчэ няма. Пакуль яна ўмоўная. Апошнім часам, праўда, пачалі прыбіваць дрот да дрэваў пасярод лесу, і то не калючы, а гладкі.

— Што вы кажаце!

— Гэта не хуткая справа. Гадоў на дзесяць яшчэ працы. Мясціны цяжкапраходныя, вялізныя плошч^і густога лесу, балот, разгалінаваная сетка меліяратыўных каналаў, плюс больш за сто кіламетраў па Чарнобыльскай зоне...

— І што, вось так лёгка можна прайсці?

— Прайсці,— гмыжнуў Асавец.— Мяжа — гэта не палоска на геаграфічнай карце. Ёсць жаданне — можна і танк працягнуць.

— Вы хочаце сказаць, можна знайсці чалавека, які зматаўся б, напрыжлад, у Кіеў на гадзіну, і вярнуўся назад?

— Дыж так і робіцца. Раней украінцы хадзілі да нас па грыбы, па ягады, мы да іх па цукеркі, а цяпер з двух бакоў цягаюць мяса, сала, цыгарэты, паліва, аграхімію. Мясцовы бізнес, ці не так?

— Скажыце, а як знайсці такіх лазутчыкаў? — спытаў Літаў.— Пазнаёміцца, пагаварыць з імі. Ніколі не бачыў прафесійных кантрабандыстаў. Мне гэта трэба для маёй працы. Я не сказаў, хай вас не дзівіць... Я пішу навуковагістарычную працу і вось, збіраю матэрыял.

Упершыню ў немігаючых вачах Асаўца праявілася хоць нейкая эмоцыя, прынамсі цікавасць.

— Вы — творчы чалавек,— ці то спытаў, ці то канстатаваў ён.

Літаў схіліў галаву ў знак згоды. «Зараз пачне расказваць сваю біяграфію, а скончыцца тым, што папросіць напісаць кнігу пра лясную прамысловасць»,— падумаў ён. Але Асавец больш да гэтай тэмы не вяртаўся. Нарэшце тартак быў збольшага агледжаны. Паехалі ў цэнтр мястэчка, у офіс лясгаса, які размяшчаўся ў пяціпавярховым будынку, адзіным такім высокім на плошчы. Ён быў кшталту мурашніка ці вулея. Шыльды сведчылі, што тут ёсць усё тое самае, як і ў вялікіх гарадах (так дзеці імкнуцца быць падобнымі на дарослых): гандлёвы цэнтр, рэстаран і кавярня-бар, аптэка і оптыка, цырульня і стаматалогія, рэдакцыя раёнкі, банк; з тарца адзін ганак вёў адразу ў дзве ўстановы — у аддзяленне пошты і аддзяленне міліцы. Побач, пад таўсценным, як баабаб, дрэвам незразумелай пароды, з абрэзанымі галінамі стаяў газетны кіёск і банкамат, да­лей за імі — будынак аўтастанцы з паўкруглымі акенцамі касаў. На ідэальна круглай плошчы з Леніным у цэнтры ляпіліся адна каля адной штук дзесяць фур, з беларускімі, рускімі, украінскімі і еўрасаюзаўскімі нумарамі.

— Жвавае мястэчка,— азіраючыся, сказаў Літаў.

— Міжнародная аўтатраса. І чыгунка побач. Да Оўруча рукой падаць, і да Кіева гадзіна язды. Я тут стаянку планую зрабіць для фур, а ў праекце — пункт адпачынку для дальнабойшчыкаў; будзе пакойчык, душ, так жа?

У лясгасе хутка аформілі, узгаднілі, падпісалі патрэбныя паперы, выйшлі зноў на плошчу. Літаў з намёкам паказаў на вывеску рэстаранчыка, толькі цяпер звярнуўшы ўвагу на назву: «Раздолье».

— Няўжо сапраўды рэстаран?

— І вельмі някепскі.

— Зойдзем?

— Не атрымаецца, рамонт; працуе толькі бар. Вы не крыўдуйце,— сказаў Асавец, калі заходзілі ў бар,— што да сябе не запрашаю. Мой дом — мая халасцяцкая крэпасць. Я аскет, нічога лішняга, а вы, відаць, любіце раскошу.

— З чаго вы ўзялі?

— Машына ў вас дарагая, а водзіце вы нядбайна, не шкадуеце яе, з чаго выснова: калі разаб'ецца — не праблема купіць новую.

Сімпатычны правінцыйны бар, чысценькі. Селі на высокія крэслы, адкінуліся на спінкі. Літаў не мог не заўважыць, што Асавец пачуваецца тут як дома; і на самой справе, дзе ж яму, халасцяку, харчавацца. Заказалі кавы, Літаў акрамя таго яшчэ мясцовых круасанаў і заварны эклер. Пакуль ён прагна набіваў рот духмяным круа­санам, спечаным на тлустым сялянскім масле, Асавец перайшоў-такі да аповеду пра сябе. У яго была звычка, калі ён задумваўся, забіраць падбародак у кулак і глядзець сваім неміргаючым позіркам некуды ў прастору. Сам ён з Мінска. Кватэра там. Раней прыязджаў сюды толькі на лета, займаўся рыбалкай і паляваннем, а потым зусім пераехаў, купіў домік з садзікам.

— У горадзе стала цесна — горад мяне як бы сціскае, люблю прыроду, свабоду, праўда?

Распачаў сваю справу каля пяці гадоў назад. Побач з домікам быў участак, недзе 45 сотак, ён яго «аформіў для вытворчых патрэб», правёў сілавую электралінію, зрабіў дакументы па экалогіі...

— Напачатку мясцовыя скептычна ставіліся да маіх намераў,— цягнуў, нібы жаваў мачалку, Асавец, і ў Літава было адчуванне, што яму ўголас чытаюць раённую газету ці перакладныя навіны на БТ.— Аднак я заняўся тэхнічным абсталяваннем цэха. Па першым часе ніякай аддачы, толькі страты, жыў на адну пенсію...

— Як пенсію? — усклікнуў Літаў.

— Пенсію адстаўніка. Яе можна атрымліваць ужо ў со­рак пяць. Да пачатку свайго шляху ў бізнес я пятнаццаць гадоў працаваў у праваахоўчых структурах, прасцей — у міліцы, цяпер — на заслужаным адпачынку.

— А выглядаеце маладзей за мяне.

— І гэта пры тым, што магу выпіць і закурыць,— сціпла пахваліўся Асавец,— пры тым (ён загнуў палец), што многа хаджу і не стамляюся (загнуў другі), высочваю браканьераў у лесе і на вадзе, не дапускаю незаконныя высечкі, абшнырыў тут усе куткі і закавулкі, ведаю кожную сцежку.

— Вы шчаслівы чалавек.

— Я — чалавек цвёрдых прышцытаў. Прынцыпы, я лічу, самае галоўнае ў жыцці. У мяне абвостранае пачуццё справядлівасці. Кім і дзе я толькі ні быў: у РУУС, у МНС, у дэпартаменце аховы,— нудна, пунктуальна, то загінаючы пальцы, то растапырваючы іх і пагладжваючы сябе па калене, расказваў Асавец,— і пераканаўся, што нідзе не любяць прынцыповых. Такі я ўжо ўрадзіўся. Люблю парадак, не выношу хлусні, праз гэта цярплю ўсё жыццё, з тае ж прычыны пацярпеў няўдачу на сямейным фронце...

— Скажыце,— перабіў Літаў,— адно гэта? Толькі з-за бізнесу і з-за чароўнай прыроды вы сюды перабраліся?

— Не, не толькі.

— Каханне? — гулліва спытаў Літаў і нават запанібрата падміргнуў бабылю, але той застаўся сур'ёзны.

— Угадалі,— сказаў ён.— Нягожа чалавеку аднаму векаваць. Надакучыла неўладкаванасць, пацягнула да сямейнай утульнасці. Ёсць у мяне на прыкмеце мая будучая другая палавінка, мясцовая ўдава, нягоднік муж кінуў яе з маленькай дачкой. Працуе ў раённай газеце тэхрэдам. Так атрымалася, што як толькі я ўбачыў яе...

— Прыгожая?

— Не тое слова. Прыгожая, разумная, сціплая, такіх ця­пер няма. Прынамсі, у Мінску не сустрэнеш. Вось чакаем, пакуль яе дачка скончыць школу, і тады афіцыйна аформім наш шлюбны саюз.

Пасля ўтульнага святла, прыемных пахаў і гукаў кавярні плошча падалася непрыветнай, пахмурнай, туманнай; з нізкага неба церушыўся нейкі ні снег, ні дождж, на тратуары ўжо стаялі калюжыны, а на газоне ўзбоч тратуара ўвачавідкі асядаў рыхлы брудны снег. Асавец закурыў; дым ад цыгарэты не развеяўся ў паветры, а застыў над ім, як воблачка ці німб. Рэдкія людзі раскрывалі парасоны. Два хлопчыкі, абыякавыя да непагадзі і да ўсяго на свеце, з вялікімі, як гарбы, заплечнікамі прайшлі, стуліўшыся галовамі, на хаду гледзячы ў адзін смартфон; але трэці — іхні таварыш, які затрымаўся каля газетнага кіёска і цяпер даганяў іх, будучы паэт, аббег плошчу вачыма і нібы зрабіў імгненны здымак, які назаўсёды адаб'ецца ў памяці: гэтая плошча ў тумане, тоўстае скалечанае дрэва, дальнабойныя фуры, джып і двое мужчын каля яго. Літаў ужо развітаўся, сеў у машыну, як раптам, нібы ўспомніўшы нешта, вярнуўся і спытаў, ці не паможа яму Асавец падшукаць востраў не востраў, а па магчымасці больш-менш непралазны куток, пажадана акружаны вадой.

— Разумею, цяпер такое цяжка знайсці, але раптам? Вы паляўнічы, рыбак, ведаеце ўсё наваколле. І душа ў вас баліць за экалогію,— уставіў Літаў.— Можна гэта?

— Усё можна ў межах чалавечага жыцця. Ёсць мясціны, амаль некранутыя цывілізацыяй. Праўда, цяпер зіма самі бачыце якая — цёплая, нікуды не ўлезеш. Але вам, я так разумею, не гарыць? Можна вясной?

Літаў адказаў, што нават летам, не гарыць, тым больш, яму трэба час, каб вырашыць адну важнейшую справу, а потым яшчэ знайсці патрэбных людзей.

— Вы падбіраеце для нечага людзей,— зноў ці то спытаў, ці то сцвердзіў Асавец, скіраваўшы Літаву ў жывот указальны палец.

— Творчых людзей,— мякка ўдакладніў Літаў.— І не за бясплатна. І вам я ў сваю чаргу аддзячу. Магу я вам чым памагчы?

Асавец асцярожна патрэскаў у далонь сухім кашлем курытьшчыка.

— Яшчэ як можаце. Вы менавіта той, хто мне трэба. У мяне да вас таксама просьба ці, хутчэй, прапанова. Упэўнены — вас як чалавека творчага павінна гэта зацікавіць.

«Каб напісаў кнігу пра лясную прамысловасць»,— у думках дагаварыў за яго Літаў. А ўголас паабяцаў:

— Зраблю ўсё, што ў маіх сілах.

На развітанне ён узяў з Асаўца слова, што той улетку абавязкова пабывае ў яго ў гасцях.

— Пагаворым, пап'ем гарбаты на тэрасе, доўга, па-маскоўску, упрыжуску. Пазнаёміцеся з творчымі людзьмі. Я бачу, вы сам чалавек творчы.

— З задавальненнем прымаю вашу прапанову,— на сваёй казённа-драўлянай мове адказаў Асавец.— Сяброў у мяне мала, пагаварыць асабліва няма з кім, акрамя маёй будучай другой палавінкі. Мяне чамусьці лічаць чалавекам занудным, нецікавым. Хаця я — вы не памыліліся — не чужы творчасці, з дзяцінства люблю чытаць, толькі ніколі не запамінаю аўтараў, ці не так?

Х

З гэтай паездкі, у адрозненне ад варшаўскай, Літаў вярнуўся зусім іншым. Зноў Ірма бачыла перад сабой ранейшага мужа: жвавага, радаснага, поўнага планаў.

— З якім чалавекам пазнаёміўся,— захоплена расказваў ён.— Лясны прадпрымальнік, адначасова эколаг і філосаф. Мяне заўсёды цікавіла, чаму калі разумны, прыстойны чалавек робіць нейкі для масаў незразумелы ўчынак, напрыжлад, кідае горад і перабіраецца бліжэй да прыроды, ці, скажам, працуе над кнігай па гісторы — яго ў лепшым выпадку аб'яўляюць дзіваком. А мясціны там! некранутыя! дзікія! нават сувязь не паўсюль ловіць.

З канца студзеня жыццё Літава пайшло ў паскораным рытме. З яшчэ большым імпэтам ён узнавіў свае пошукі «патрэбных», як казаў, людзей, яшчэ раз ездзіў у мястэч­ка, заадно пабываў у Ельску, у Мазыры і ў Нароўлі, але больш не пасвячаў Ірму ў свае планы і ні словам не абмовіўся пра мэту гэтых паездак, у лепшым выпадку аджартоўваўся ці нагадваў: «ты дала слова не пытаць», а часцей проста буркаў: «я працую» — нават калі проста ляжаў на канапе, ногі на валіку. Затое пачаў збліжацца з тым жа доктарам Шнэйдарам. Дзяўчынкі былі ўжо здаровыя, але доктар па-ранейшаму наведваўся, яму плацілі за гэта — «так у мяне спакайней на душы»,— казаў Літаў. Яны падоўгу сядзелі ў Літава ў кабінеце або прагульваліся ўніз да альтанкі і назад. Доктар, вялікі, непаваротлівы чалавек, больш слухаў, чым гаварыў, нагнуўшы лабастую галаву, счапіўшы на жываце дужыя белыя рукі, якія рэзалі на аперацыйнам стале ракавыя пухліны з такой жа абыякавасцю, як селянін лусты хлеба ад каравая на стале абедзеным. І сваім праставатым тварам ён быў падобны да звычайнага беларускага вясковага дзядзькі, які ў будні многа працуе, а ў святы многа вышівае; з той, праўда, розніцай, што доктар ні кроплі не браў спіртнога, целам быў вегетарыянец, а ду­шою — наіўнае дзіця. Ён умудрыўся пражыць шэсцьдзясят гадоў і не запэцкацца. У дзевяностыя з сям'ёй з'ехаў у Германію, у нулявых таксама з сям'ёй вярнуўся, яго прынялі і далі месца ў ваенным шпіталі. Літаў усё распытваў, як яму жылося за мяжою і чаму ён вярнуўся.