Жэтон на метро

...ніякіх маральных абмежаванняў для аўтара ў працэсе здымак. Акрамя юрыдычных. Для аб'ектаў і герояў дапускаюцца ўсе, што толькі існуюць, тэхналагічныя метады: звычайная камера, кінаназіранне, прыхаваныя здымкі і інш. Этычныя пытанні вырашаюцца не на здымках, а ў працэсе мантажу фільма...

...якасць здымкаў не мае значэння: выява другасная — рэальнасць першасная. Кінастужку, студыйны гук і святло, ракурс і кампазіцыю можна ігнараваць дзеля магчымасці фіксацы рэальных падзей...

...ніякай інсцэніроўкі і рэканструкцы — аўтар можа правакаваць герояў на любыя дзеянні і сам можа быць актыўным удзельнікам...

...ніякіх абмежаванняў у працягласці фільма, ажно да бясконцай прамой трансляцы...

...адмова ад паняцця тэрміна «канец фільма». Ніякі фільм не можа быць завершаным, бо рэальнасць бясконцая. У выніку аўтар у любы момант можа ствараць новыя версіі фільма і працягваць здымкі пасля публічнага паказу...»

— Усе азнаёмілся? Вось аб чым я даўно марыў — зняць такі фільм. У Латвіі не атрымалася, а тут атрымаецца. Гэта і ёсць мая ідэя-фікс. Беларусь — краіна творчых лю­дзей, таму і наш фільм будзе пра творчасць. Фінансавае забеспячэнне бяру на сябе. Я хачу сабраць разам прадстаўнікоў беларускамоўнай інтэлігенцы. Я спыніўся на вас, бо ў вас ва ўсіх натуральная жывая мова, выдатнае яе адчуванне. І вось беларускамоўныя людзі проста ходзяць, пішуць, спрачаюцца, ядуць, ходзяць у прыбіральню, прымаюць душ, сядзяць за камп'ютарам... Ім нічога не трэба будзе рабіць, проста жыць, як у рэальным жыцці.

— Баюся памыліцца,— сказаў Асавец,— аднак, па-мойму, у гэтым накірунку сёе-тое зроблена. Такіх фільмаў процьма. «Дом-2», напрыклад. Ці не так?

— Гледзячы як падаць. Прыжладны сцэнар мною ўжо распрацаваны. Героі — звычайныя людзі, выбраліся на пікнік, сядзяць каля ракі, натуральна — размаўляюць па-беларуску. Тут пачынае накрапваць спачатку дробны грыбны дожджыж, які не сціхае, а толькі ўзмацняецца, і вось ужо — стыхійнае бедства, патоп, людзі адрэзаныя вадой, на востраве, без сувязі, без усведамлення, што адбываецца. Тут чарада няшчасных выпадкаў... героі адзін за адным знікаюць, і становіцца зразумела, што гэта не няшчасныя выпадкі, а ўсё прадумана. Яны як павукі ў слоіку адзін аднога з'ядаюць... нарэшце застаецца адзін, самы хітры, але патоп змывае ўвесь востраў разам з уцалелым шчасліўцам. Гэтым я хачу сказаць, што супраць прыроднай стыхіі бясстьныя ўсе хітрыкі чалавечага розуму,— патлумачыў Літаў.

— Баюся памыцца,— зноў азваўся Асавец,— але нешта падобнае ўжо было, з дзесяццю негрыцянятат, напрыклад.

— Я не настойваю. У мяне толькі ідэя, каб вас завесці. А сюжэт можам прыдумаць разам. Тым больш сярод нас сапраўдныя спецыялісты, людзі, абазнаныя ў творчасці.

— Што за тэма! — усклікнула Ірма.— Забойствы, злачынствы... Як пошла. Чаму нельга нешта лірычнае, светлае? Я ўвогуле не магу ўявіць абставін, пры якіх можна было б пазбавіць чалавека жыцця, нават у кіно.

— Ты камара не заб'еш,— усміхнуўся Літаў.

— А мне падабаецца,— сказаў доктар Шнэйдар.— Трэ­ба злачынства. Мала таго — максімальна праўдападобнае. Раз ужо рэальнае кіно. Аднак я не зусім згодзен з падборам персаналу. Трэба хоць бы пачатковыя навыкі, інакш мы такога наламаем...

— Не, мілыя: менавіта прафесіяналізм, вопыт артыста будзе скоўваць. А трэба поўнае зліццё, каб ні цені сумнення: калі паэт — дык сапраўдны паэт, доктар падобны на доктара, а лесапрамыславік каб мог адрозніць асіну ад ліпы.

— А што, мога буты! — шаптаў Раку Самусенка, штурхаючы яго пад локаць.— Можа атрымацца. У нашых смеласці менш. Вунь Мулявін — прыйшоў збоку і зрабіў. Можа, і гэтаму ўдасца ўзняць нашае занядбанае кіно на належную вышыню,— і ад гэтых яго слоў у Рака чамусьці ўсплыло ў памяці, што Мулявін звычайнае беларускае слова «чырвоная» вымаўляў праз два, нават праз тры «н», і не паспеў ён гэта ўспомніць, як у яго само сабой зазвінела ў галаве: «Чырвон-н-ная ружа, не стой пры дарозе, чырвон-н-ная ружа, хто йдзе, той ламае-е!»

XXI

Каля дзесяці вечара, калі сонца зусім села за пагорак, вада ў сажалцы пацямнела і адтуль пацягнула свежасцю, а лісткі вербаў зашумелі без ветру, госці перайшлі ў веранду, дзе іх чакаў столік з дэсертам. Стаяла перадначное сутонне, амаль прыцемкі. У двары на пляцоўцы перад уваходам цьмяна свяціліся круглымі шарамі ліхтары. Кусты і дрэвы за імі выглядалі фатастычнымі прывідамі. Веранда ўся, акрамя дзвярэй і вокан, спавіта была плюшчом, таму ўсярэдзіне было прахалодна і паўзмрочна. Ірма запаліла свечкі. Іх мяккае святло («карыснае для вачэй», патлумачыў Літаў) адразу ўтварыла нейкую ізаляваную ўтульнасць, нешта англійскае з'явілася ў гэтым — вось калі госці збіраюцца на загараднай віле ці ў старым замку, адрэзаныя бурай ці залевай ад свету, лор­ды, лэдзі, абслуга, незаконна народжаныя дзеці, атрута, таямнічае забойства, інтрыгі, стары дварэцкі, які ў пэўны момант нагадвае забойцу, маладому лорду, што ён — сведка, усё ведае, усё бачыў, але згодны маўчаць за пэўны ганарар, які спатрэбіцца яму на спакойную старасць, а ўнукам — на вучобу ў Кембрыджы.

Кава і лікёр у тонкіх высокіх кілішках падаваліся разам з дэсертам: кандытарская вытечка, марозіва, асвяжальныя сарбеты. Асавец папрасіў дазволу закурыць. Раку таксама нясцерпна хацелася, але ён цярпеў, бо намерыўся кінуць гэтую дрэнь. Ад авальнага стала пад вербамі разам з сабой сюды прынеслі і тэму: злачынствы, забойствы, няшчасныя вытадкі. Загаварылі пра вечнае: ці бываюць сітуацы, пры якіх можна, нават патрэбна пазбавіць чалавека жыцця? І ці можна такое апраўдаць? Гэтая тэма пацягнула за сабой яшчэ адну, таксама як свет старую — ці магчыма ідэальнае забойства? Успомнілі Калоева — яго помсту швейцарскаму дыспетчару. Прыгадалі Троцкага і Кенэдзі. Перабралі ад Джахара Дудаева з Гамсахурдзіяй да беглых алігархаў у асабняках з аховаю ў Англіі. Вырашылі: пры жаданні забіць чалавека заўсёды было лягчэй лёгкага, у любой кропцы зямнога шара і ў любы час сутак, «ці не так?»

— Наша шчасце,— сціпла ўмяшалася Ванда Вацлаваўна,— што людзі калі і жадаюць зла бліжняму, дык часцей за ўсё ў думках. Інакш усе даўно проста перабілі б адно аднаго.

— І ўсё ж, — сказаў Літаў,— ці магчыма ідэальнае злачынства? У дадзеным выпадку ідэальнае забойства?

— Немагчыма,— сказаў Асавец. — Няма ідэальных. Чым больш яно нібыта ідэальнае, тым прасцей яго раскрыць. Правільна?

— Ідэальнае забойства магчыма,— сказаў доктар Шнэйдар, асцярожна лыжачкай зачэрпваючы марозіва з крэманкі, — калі ахвяра сама падстаўляе галаву пад абух. Або калі ўсё падагнана пад як мага больш праўдападобны няшчасны выпадак. Ідэальныя злачынствы таму так і называюцца, што застаюцца тайнай, мы пра іх проста не ведаем.

— Мяне заўсёды цікавіла,— не ўнімаўся Літаў,— ці мог бы чалавек забіць пры поўным алібі, пры абсалютнай гаранты, што нічога яму за гэта не будзе?

Ірма пад сталом дакранулася туфлікам да нагі Рака.

— Поўнае беспакаранне! — гучна паўтарыў падпіты чырванатвары Самусенка.— Калі б надарылася такая магчымасць, не ведаю, асабіста я аднаго-двух прыкончыў бы! Але што потым? Смяротнае пакаранне або пажыццёвае зняволенне.

Ірма, грэбліва крывячы вусны, сказала:

— Фу, зноў забойствы, злачынствы!.. Такое варварства ў наш час. Доктар, хоць вы мяне падтрымайце.

— І рад бы — ды не магу,— развёў рукі Шнэйдар.— Я за смяротнае пакаранне.

— Ну-у. І неарыгінальна, і нечакана ад вас, гуманіста.

— Чаму — у смяротным пакаранні, я лічу, больш гуманізму, чым гнаіць няшчасных да канца жыцця. Іншая справа — выканаўца. Як гэта потым насіць у сабе?

— А між тым сярод нас жывуць людзі, якія прыводзяць у выкананне смяротныя прысуды...

Перакінуліся ўжо на гэтую таямнічую тэму. Як гэтыя выканаўцы ходзяць, ездзяць разам з людзьмі, як іх дзеці, жонкі? «А вы думаеце, жонкі ў курсе?» — «Упэўнены, што не; думаюць — так, у нейкай установе паперкі перабіраюць, у камп'ютарах пасьянс ракладваюць, у танчыкі рэжуцца, крыптавалютамі цікавяцца і ўвогуле яны вегетарыянцы, любяць класічную музыку, сабак і дзяцей».— «Менавіта! я чуў, яны сентыментальныя, лірычныя, нават умеюць чырванець і плакаць».

— А вы заўважылі,— усклікнуў Літаў, якога надзвычай натхняла гэтая тэма,— заўважылі, што мы ў гэты вось момант ужо калектыўна ствараем наш будучы сцэнарый! Цяпер яго можна толькі падмацаваць крымінальнымі гісторыямі, і мы прыйдзем да таго, аб чым я здагадваўся. Прапаную кожнаму расказаць якую-небудзь сваю гісторыю. Хто першы?

Літаў звяртаўся да ўсіх, але Раку падалося, што найбольш да яго аднаго. Ён сядзеў, не падымаючы галавы, толькі перасыпаў з далоні ў далонь жэтоны (ён і сам не заўважыў, калі дастаў іх з кішэні) з выглядам гульца ў казіно, якому толькі што замест чырвонага, на які былі пастаўлены ўсе грошы, выпала зэро.

— Тады хто? Доктар? Калі ласка.

— Усё маё свядомае, можна сказаць, жыццё,— пачаў Шнэйдар,— я меў заклятага сябра, свайго калегу-доктара. Прозвішча называць не буду, яно даволі вядомае. Гэты ча­лавек паскудзіў мне чым толькі мог. Са студэнцкіх гадоў — мы разам вучыліся — падстаўляў падножкі, пісаў кляўзы; пазней, калі лёс звёў нас на адной кафедры і мы практыкавалі ў адной бальніцы, калі — усё бывае! — пад маім скаль­пелем паміраў чалавек, я не ведаў, куды дзецца ад праверак, мяне вымучвалі разборкамі аж да пракуратуры ўключна. Неяк на Новы год мне выпала дзяжурства. І вось у аддзя­ленне чэрапна-мазгавых траўмаў паступае пасля аварыі...

— Авары,— паўтарыў, гледзячы перад сабой у сцяну, па якой кідаліся язычкі ад свечак, Самусенка.

— Разбіўся на машыне. Ён не мог гаварыць, але і не маўчаў, і што сама больш мяне ўразіла, гэта гукі, якія ён выдаваў: ён гучна, па-авечы мэкаў і бляяў на ўсё аддзялен­не. Хацелася заціснуць вушы і ўцякаць. І вось калі я ў аперацыйнай калупаўся ў яго галаве, выбіраў з мозга асколкі чэрапа, і ён ляжаў перада мною, такі безаабаронны, рас­пластаны, а ў вушах стаяла яго авечае мэканне, я раптам так пашкадаваў яго, як нікога ў жыцці не шкадаваў.

— І ў вас зусім не ўзнікла думкі?.. Адзін рух скальпе­лем...

— Ну што вы. Помсціць і караць — не наша прэрагатыва, на гэта ёсць вышнія сілы, людзям яны такога не даручаюць. Я іншае хацеў сказаць. Я б арганізоўваў рэгулярныя экскурсіі ў бальніцы, каб людзі разумнелі і цанілі жыццё. Бо людзі часта лічаць сябе няшчаснымі толькі таму, што не ведаюць, якія яны шчаслівыя.

— Дзякую, цудоўна. Гэтую гісторыю можна выкарыстаць. А зараз хто — паэт? Не? Тады чалавек, які больш за нас усіх, разам узятых, у гэтым плавае, прафесіянал... Прашу.

— У нашых мясцінах,— занудным, крыху ў нос голасам пачаў Асавец, не міргаючы вачыма,— гэта каля Ельска,— для тых, хто не ведае, мы з шаноўным Анатолем Фядосавічам Самусенкам, як высветлілася, землякі, вельмі, вельмі прыемна! — гадоў дзесяць назад адбыўся незвычайны выпадак. Многа пра яго пісалі, калі хто не верыць — і цяпер можна адшукаць у інтэрнэце. Бацька з сынам, зацятыя браканьеры, на паляванні забілі лесніка. Не куляй, а жорстка, дзіка — прыкладамі, «затаўклі», як кажуць мясцовыя. І прыдумалі вось што — вывезці ў прыцемках цела на шашу, падалей, і кінуць, нібыта збіла яго машына. Дачакаліся вечара, паклалі цела ў багажнік, павезлі ў бок Нароўлі, ляснымі дарогамі. І тут на выездзе на шашу, на ўзлеску — даішнік з матацыклам...

— Матацыклам,— адгукнуўся зусім прыгнечаны Самусенка.

— Як ён адзін заехаў у лес, чаму спыніў незнаёмую машыну ў прыцемках, сярод дрэў і кустоў — нічым іншым нельга вытлумачыць, як тым, што лёс у яго быў такі. Бацька з сынам пераглянуліся, зноў-такі прыкладамі, як ім падалося, забілі, няшчаснага даішніка, выцягнулі з багажніка цела лесніка, з кабуры даішніка пісталет, сын стрэліў у леснікоў труп, а бацька ўклаў пісталет у нерухомую мёртвую руку даішніка. І пакінулі на ўзлессі бездыханныя целы. Разбірайцеся, як яно было, хто на каго напаў і хто ў каго страляў. Даішніка неўзабаве свае знайшлі, ён выжыў, толькі калі апрытомнеў, нічога не мог сказаць — страціў памяць. У руцэ пісталет, побач труп. Мала хто сумняваўся, што ён забойца. Быта цэлая гісторыя. Разблыталі ўсё з дапамогай балістычнай экспертызы, якая паказала, што стрэл быў у мёртвае цела, да таго ж страляў ляўша — з левай рукі ўваход кулі іншы. Заставалася толькі праверыць усіх леварукіх браканьераў — ці не так? Я гэтым хачу сказаць,— закончыў Асавец,— што забіць кожны можа, а вось дзе схаваць цела? Вялікая зямля, а не схаваеш.

— Ну, вы пад усё падводзіце філасофскую аснову,— сказаў Літаў.

Тут усе, акрамя Рака, захваляваліся, ажывіліся, пачалі даваць уяўным забойцам парады, як трэба было б лепш зрабіць. «Прытяць блізка...» — «Так, спіхнуць у раку, і хай бы несла ва Украіну, а там шукайце. Ідэальна атрымалася б».

— Хто далей? Можа, нарэшце, наш шаноўны паэт?

Рак адчуў, як сціскаецца нешта ў грудзях, не хапае паветра, хоць не быто на ім гальштука, збіваецца дыханне, кружыцца галава. «Што гэта?! Дзе я?! Што ім трэба?!» — стукала ў яго скронях. «Нашто яны сабраліся тут? Чаму яны так пазіраюць на мяне?!»

— Мая чарга,— заявіла Ірма.— Пра ідэальнае забойства.

— Лепш не трэба,— крыва ўсміхнуўся Літаў.— Ты не зможаш. Не думаю, каб было камусьці цікава.

— Цяпер модна ўцякаць у Кіеў і там прасіць палітычнага прытулку. І вось, дапусцім, якогась важнага чыноўніка, дзяржаўнага мужа камусьці кроў з носу закарцела прыбраць. Што робіцца? Напрыжлад, знаходзіцца кілер — чала­век з Беларусі. Ён спакойна пераходзіць украінскую мяжу, на машыне з украінскімі нумарамі за гадзіну заязджае ў Кіеў, у цэнтры горада робіць сваю справу, за гадзіну вяртаецца назад, у другую краіну — шукайце. Тым больш нікому і ў галаву не прыходзіць, што тут звычайныя сямейныя разборкі, бо ўсе разглядаюць палітычныя матывы, шукаюць фанатыка-нацыяналіста... Ды і такія рэчы цяпер хутка забываюцца, сенсацыя толькі да абеду, у лепшым выпадку дні на тры, а далей перабіваецца іншай сенсацыяй.

— Не, тут палітыка,— замармытаў Літаў.— Я рашуча бракую гэта!

— Хіба не можа такога быць? У кагосьці жалезнае алібі.

— Не, з гэтага нічога не возьмеш... Так, фантазіі, выдумкі, мары... Хто далей? Ніхто? Тады я з вашага дазволу. Таксама вядомы выпадак. На тэму падмены. Жонка з мужам паехалі на міжземнаморскі курорт, а там яго чакала маладзейшая, загрыміраваная пад жонку. Яна за мяжу патрапіла праз Украіну пад чужым прозвішчам, нідзе не засвяціўшыся. Неўзабаве паплылі на катамаране з жонкаю да блізкіх астраўкоў, вярнуліся назад, і ніхто не звярнуў увагі, што жонка за пару гадзін памаладзела на пару дзясяткаў гадоў. А дома, пасля адпачынку, муж коратка аб'явіў сябрам-знаёмым, што яна зрабіла пластыку. Пагубіла, як часта бывае, драбяза, тое, што ён падазрона часта на людзях збіваўся і называў жонку новым іменем... А тут яшчэ знайшлі аб'едзеную крабамі тапеліцу, супаставілі...

— Не сумняваюся — табе такія гісторы павінны падабацца,— заўважыла Ірма.

Усталявалася маўчанне. Усе сціхлі, уперыліся вачыма ў Рака, нібыта іх расказы былі толькі падрыхтоўкай да таго, што ён скажа. Рак упарта маўчаў.

— Хто наступны? Вы, Ванда Вацлаваўна?

Жонка доктара, міла, самую крышку шапялявячы, ска­зала:

— Са мной нічога такога не здаралася. Руцінная праца, пашпартны стол. Але ў студэнцкія часы ўсё ж быў адзін выпадак. Тым больш калі гаворка ідзе пра востраў — можа, згадзіцца? Неяк выехалі мы вялікай кампаніяй, дзяўчаты і хлопцы, у вандроўку на Браслаўшчыну. Там, калі хто не ведае, цэлы ланцужок вялікіх і малых астравоў і астраўкоў, некаторыя бязлюдныя, некаторыя з рыбакамі. І вось я з адным маладым чалавекам, дарэчы, тым самым Хрысціянавым сябрам-зайздроснікам,— а трэба сказаць, мой Хрысціян неверагодна раўнівы,— вось з ім мы паплылі на байдарцы, і тут, як часта бывае ў азёрнай старане, за хвіліну з маленькай хмаркі ўтварылася на паўнеба чарноцце, падняўся вецер, паляцелі маланкі, забухаў гром, усчалася залева. На наша шчасце байдарка перакулілася каля астраўка, на які мы выплылі, а там недалёка ад берага паміж дрэў закінуты будан. Канец света, цемра, трашчаць і гнуцца дрэвы, маланкі, з неба сцяной вада! — а нам цёпла і суха, і нават утульна. Мы ні аб чым не гаварылі, проста сядзелі і радаваліся, што жывыя. Як усё раптоўна пачалося, так і скончылася. Праз гадзіну ўжо свяціла сонца. Мы выбраліся на свет белы і ўбачылі, што да вострава нясецца Хрысціян на маторнай лодцы. Каля берага саскочыў у ваду, зачапіўся за нейкія донкі, пачаў выдзіраць з нагі кручкі, кроў сочыцца... Што тут пачалося! Хрысціян быў упэўнены, што мы знарок спланавалі, каб пабыць гадзінку адным. Мы даказваем, мы апраўдваемся, ён ужо амаль верыць... І тут з будана паказваецца ўскудлачаны рыбак. Ён увесь час быў з намі, толькі баяўся абзывацца, сядзеў цішком у цёмным кутку.

Доктар Шнэйдар прыўзняўся і пацалаваў жонцы руку:

— Твае гісторы заўсёды нічым не канчаюцца. А дзе абяцаны крымінал?

— А калі б рыбак пачаў шантажыраваць? — збянтэжана апраўдвалася Ванда Вацлаваўна.— Напрыжлад, захацеў бы грошай, бо інакш раскажа майму жаніху, што ў шалашы сёе-тое адбытося?

— Вельмі павучальная гісторыя,— падвёў рысу Літаў.— Усё тайнае рана ці позна стане яўным, а калі душа чыстая, няма чаго баяцца.

— То быў першы і, на тчасце, адзіны «крыЕшнальны» вытадак у маім жыцці.

Галасы даносіліся да Рака як праз шкло. Ён быў блед­ны і зусім цвярозы. Ён ужо ўсё разумеў. Ён цвёрда ведаў, што ўсе гэтыя людзі заадно і тут змова, што ніхто ніякага кіно здымаць не збіраецца, што ўсё спектакль, хлусня. Ён ужо не сумняваўся, што нездарма паўгода назад пачаў хадзіць да яго Самусенка, не проста так узнік Літаў з сваёй рэдактурай, зусім не выпадковы быў званок Лены Міхайлоўскай, і пазаўчарашні прыход Ірмы, і сённяшні раўт, і гэтыя гісторы — усё было некім загадзя прадумана, спланавана, адрэжысіравана, і самае галоўнае — усё гэта дзеля яго аднаго, беднага Рака. З неверагоднай, выпуклай яснасцю яму раптам убачылася падабенства гэтых людзей да шахматных фігур: белы Літаў і чорная Ірма — кароль з каралевай, прыземістая квадратная ладдзя — Самусенка, сутулы конь — доктар Шнэйдар, яго жонка — актыўная крайняя пешка, сухапары даўгалыгі Асавец — баявы афіцэр; і ўсе яны наступаюць, заганяюць яго — адзінокага, без войска караля — у кут, абступаюць, заціскаюць, аблытваюць хітраспляценнем прыхаваных хадоў, пешачных выпадаў, перамяшчэннямі коней, дыяганалямі афіцэраў-сланоў,— а таму, калі ў верандзе з'явіўся рабы кірпаты хлопец у шортах і ў белай майцы з «Пагоняй» (як высветлілася, сын Шнэйдараў) і пачаў паказваць з фотаапарата здымкі — чамусьці толькі аднаму Раку: мільганула рака, паром, тая самая дзяўчынка, што і ў Літава на планшэце,— у Рака памуцілася ў вачах. Не магло быць сумнення, што гэта працяг разбуральнай атакі на яго, што ішло нарошчванне сіл, іх узмацненне, падрыхтоўка да стады эндшпіля, і не хапала толькі двух-трох апошніх хадоў, каб змясці яго з дошкі на падлогу, знішчыць, пагубіць.

Аднаго ён толькі не разумеў — навошта? Якая ў іх мэта? Што можна з яго узяць? Каму ён мог перайсці дарогу — слабы, бяскрыўдны, беларускамоўны паэт?!

XXII

У той жа дзень, пасля абеду, Лю выехала маршруткаю з мястэчка. Ужо ў Мазыры пачаліся прыгоды. Нейкая ба­буля даручыла ёй дзяцей, хлопчыка і дзяўчынку, каб яна прыглядала за імі да Парычаў, дзе іх сустрэнуць. Яна на­ват крыху заганарылася. У маршрутцы поўна дарослых, а такую справу даручаюць ёй. Значыць, яе абаяльнасць па-ранейшаму выклікае давер. Дзеці памясціліся абое на адно сядзенне побач з ёю і адразу ж прыліплі тварамі да вакна, плюшчылі аб шыбку насы; іх цікавіла сіняе неба, белыя аблокі на ім, зялёныя купкі дрэў уздоўж шашы, жоўтае поле, якое пачалі жаць, і камбайны пакідалі за са­бой салому ў вялізных скрутках-цюках; да таго ж яшчэ і кіроўца патрапіўся аматар прыроды — калі дагналі бусла, які спакойна ішоў па ўзбочыне, ён прытыніўся і паехаў марудна побач, каб даць пасажырам магчымасць паглядзець і сфоткаць яго. У Парычах дзяцей забралі маладыя маці з бацькам, дзякавалі ёй, далі груш. На вызваленае месца сеў высокі хлопец з кірпатым носам, з рабаціннем на твары, у чорнай майцы з «Пагоняю». Яна, як і ўсім мужчынам, машышальна ўсміхнулася яму, а ён пачырванеў, калі ногі іх выпадкова судакрануліся. Лю бачыла, як ён збіраецца з духам, хоча і не можа вымучыць тыя некалькі патрэбных для знаёмства слоў. Але не спяшалася яму памагаць. Справа была ў «Пагоні». Яна нічога не мела супраць гэтага гістарычнага сімвалу, але яе заўсёды не тое што насцярожвала, а проста адштурхоўвала любая рэч, якая робіцца ў вузкім коле абраных, амаль падпольна, непазбежна ператвараючыся ў секту. Для таго, каб любіць родную мову, зусім неабавязкова збірацца разам. Яна дастала і ўсунула ў вушы навушнікі. У Бабруйску дзед з палачкай з задняга сядзення папрасіў: «Унучка, купі мне чыпсаў і піва». Яна крыху збянтэжылася і перапытала: «Чыпсаў і піва?» — і адразу ж дзве думкі: першая — ёй не дадуць, а другая — гэты дзед нагадаў ёй мэту яе паездкі. Не паспела яна разабрацца ў гэтым, як хлопец прыйшоў на дапамогу. «Давайце я куплю». Яна выйшла разам з ім.

— Табе без пашпарта могуць не даць,— прыхільна сказаў ён.

— Так, мне не даюць ні піва, ні цыгарэт. А адкуль вы ведаеце?

— Я пра цябе многа чаго ведаю.

— Адкуль?

Ён паказаў смартфон.

— У мяне стаіць FindFace. Можна знайсці любога чалавека па фотцы. Пры той умове, канечне, што ён зарэгістраваны ў сацсетках.

— І гэта законна? А калі чалавек не хоча, каб яго такім чынам знаходзілі? Не думаю, што гэтая праграма доўга праіснуе. Хутчэй за ўсё яе забароняць.

— Ты да каго едзеш? — змяніў ён тэму.

Гэтае простае пытанне паставіла яе ў тупік. Упертыню яна зразумела, у якія ўмовы патрапляе ад самага пачатку свайго дарослага жыцця. Да яе раптам дайшло, што ў свеце няма ніводнага чалавека, якому яна магла б вось так адразу, не схлусіўшы, шчыра сказаць, куды менавіта едзе.

— Вучыцца?

— Не, не вучыцца,— гледзячы праз акуляры яму ў вочы, сказала яна.— Бачыце, тут такая справа. Мая маці сабралася замуж. За майго будучага айчыма. А я блытаюся ў іх пад нагамі. Яны не ведаюць, куды мяне сплавіць. І вось мой сябар, старэйшы, ці то бандыт, ці то кілер, ва Украіне ваяваў, ён прыдумаў такую штуку. У Мінску жыве дзед, у чатырох пакоях, вось я да яго і еду. Потым з сябрам будзем чакаць, калі ён натуральным чынам вызваліць кватэру. А не атрымаецца — ёсць яшчэ адзін, вельмі багаты чалавек, праўда, жанаты, але кажа, што я падобная на яго жонку, дыж вось я яе яму замяню пры выпадку.

Ён нічога не зразумеў.

— Жартую,— сказала яна. — Я еду да знаёмых, сапраўды буду вучыцца на журфаку. Акрамя таго ў мяне ёсць бацька, праўда, жыве асобна, але гэта нічога не значыць, я спадзяюся, што калі-небудзь ён вернецца.

У маршрутцы, калі хлопец панёс дзеду піва, яна хутка глянула ў смартфоне, хто заходзіў на яе старонку, і калі ён вярнуўся, спытала:

— Вы немец?

— Беларускі.

— Не казахстанскі? Не хочаце павучыць мяне нямецкай мове?

І замоўкла. Ён яшчэ паспрабаваў зацікавіць яе расповедамі пра паромы, але ёй стала невыносна сумна з ім, і яна адгарадзілася ад яго навушнікамі. У Мінск прыехалі каля сямі вечара. Нешта не тое пачалося адразу на вакзале. Тэлефон Свянцецкай не адказваў. Яна тралейбусам паехала да іх. Добра, сумка на калёсіках не замінала, была лёгкая і зручная. Пастаяла каля дзвярэй, націскаючы на званок. Нікога не было дома, ці проста не хацелі адчыняць. А калі яна выйшла з пад'езда і пайшла па сцежцы дворыка, коцячы за сабой сумку, і азірнулася, ёй падалося, што ў вакне, побач з вазонамі на падаконніку, тырчаць два жаночыя твары — як тыя дзеці ў маршрутцы, прыліплі насамі да шыбіны. Ёй стала сорамна за іх і адразу за тым — чамусьці весела. Яна ўявіла, як праз год яна пад'едзе да гэтага дома ў машыне Літава, разадзетая мінская лэдзі, і сяброўка сама выбежыць з пад'езда і будзе ўпрошваць, ледзь не на каленях стоячы, каб яна зайшла хоць на хвілінку і тым ашчаслівіла іх. А пакуль прысела на лаўку каля дзіцячай пляцоўкі.

Дворык быў пусты. Дзве бярозы, рабіна. Арэлі. Пясочніца з чырвоным вядзерцам. Заваёва правінцыялкаю Мінска. Куды падацца? Крыўда была яшчэ і ў тым, што яна па-сапраўднаму любіла Мінск, не за хвалёную чысціню — не такі ўжо ён і чысты, а за тое, што тут у людзей добрыя твары. Адчуванне, нібы зноў патрапіла за мяжу. Няўжо такія добрыя людзі не паціснуцца ўсяго на аднаго чалавечка? — кожны раз думала яна.

Трэба было нешта рабіць. Яна перабрала спіс кантактаў у смартфоне. Хацела пазваніць маці, успомніла радасць на яе твары і перадумала. Набраць сябра і даведацца адрас дзеда? Ці пазваніць... Літаву? — усміхнуўшыся, падумала яна. Яна дастала з заплечніка кнігу «Чаромхавы чад», дзе ляжала візітоўка Літава. Паглядзела на партрэт аўтара. А можа?..

Калі позна, за дванаццаць ночы, да дома пад'ехала таксоўка і з яе выбраўся Рак, у святле фараў ён убачыў на лаўцы каля пад'езда дзяўчынку, якая неяк уладкавалася паміж заплечнікам і сумкай і, відаць, драмала. Яна закрыла далонню вочы. Пазяхнуўшы, устала з лавачкі — і Рак пазнаў тую самую дзяўчынку, якую ўвесь вечар паказвалі яму.

— А я вас чакаю,— паўсонна, мякка прамурлыжала яна.— Я вас ведаю. Вы — той самы славуты паэт,— мах­нула перад яго носам кніжкаю.— Я зусім выпадкова апынулася ў вашым двары і падумала, што гэта знак... я набірала вас і ў кватэру званіла таксама...

Самусенка, які ехаў разам з Ракам, бо ім было па дарозе, і які стаў міжвольным сведкам, таксама вылез з машыны, прыгледзеўся і сказаў не так Раку, як самому сабе:

— Дыж ты не маніў пра дачку? Рэспект і павага!

Лю кінула на яго хуткі пагляд. «Яшчэ адзін»,— паду­мала яна.

— Эх, мне б такую кватарантку!

Рак між тым стаяў ні жывы, ні мёртвы. Ён не сумняваўся, што з'яўленне дзяўчынкі — працяг атакі на яго, чарговы ход, можа быць, адзін з апошніх — калі прахадная пешка восьвось дасягне апошняй клеткі і ператворыцца ў каралеву.

— Мне няма куды ісці,— сказала яна, звяртаючыся да іх абодвух.— Не, мне ёсць дзе спыніцца, ёсць сваякі, знаёмыя... Мне ўсяго на адну ноч...

— Дыж да мяне! — сказаў стары.— Сто метраў адсюль. Вунь цераз вуліцу!

Але тут Рак апамятаўся. Такі шанц ён не павінен выпускаць. Рашуча ўзяў яе за руку:

— У мяне ёсць месца.

У адказ яна зусім па-свойску пацягнулася, абхапіла мяккімі рукамі і пацалавала яго цёплымі вуснамі.

— А то б да мяне,— сказаў Самусенка з надзеяй.— У любы час дня і ночы. Ласкаво просымо.

У светлым ліфце Рак разгледзеў яе як след. Яму падалося, што час перанёсся назад і перад ім Лена Міхайлоўская, толькі яшчэ больш памаладзелая. Яны зайшлі ў кватэру. Ён зашчоўкнуў верхні замок, зачыніў на тры павароты ніжні, паклаў у кішэню ключ і павярнуўся да нязванай госці.

Частка восьмая

ГРЫНЕВІЧ

XXIII

Роўна праз тыдзень каля цаглянага дванаццаціпавярховага дома спынілася машына. З яе выйшаў чалавек — сярэдняга веку, сярэдняга росту, звычайнай знешнасці, у джынсах, кашулі, красоўках. Сівыя, жорсткія з адлівам кароткія валасы. Белыя сухія вусы. Вочы — вадзяністыя, жалудовага колеру, прыгожыя і разам з тым непрыемна пільныя: у такія доўга не паглядзіш, калі сумленне нячыстае. Ён закінуў на плячо лямку рукзака і, ледзь накульгваючы, падаўся да пад'езда. Было каля васьмі вечара. Каля дзвярэй стаяў грузавік-фургон. Дзверы былі адчынены і падпёрты цаглінаю. Нехта пераязджаў ці ўсяляўся. Грузчыкі культурна занялі толькі грузавы ліфт, пасажырскі быў вольны. Чалавек падняўся на шосты паверх, дзверы ліфта расчыніліся, і ён нос у нос сутыкнуўся з мужчынам у шортах, у белай сарочцы навыпуск. Каржакаваты, медзведзяваты. Твар непаголены, пакамечаны.

— А я вас бачыў з лоджы,— сказаў ён, стараючыся ўсміхацца ўсмешкай прыветнага гаспадара, але вочы — пукатыя, як у рака, змучаныя бяссонніцай, выдавалі яго трывогу.— Цёмна-сіняе пежо, так? Будзем знаёмы. Віктар Рак — псеўданім.

Рука ў яго нечакана аказалася моцнай, учэпістай. Чалавек з рукзаком на плячы рассунуў ва ўсмешцы свае белыя вусы.

— Раман Грыневіч, сапраўднае прозвішча. Дык вось вы які. Я вас інакшым уяўляў. А вы проста мацак.— Грыневіч працягваў уважліва яго разглядаць.— Акрамя таго, у вас моцныя нервы і жалезная вытрымка. Патрапіць у такую сітуацыю! Любы на вашым месцы Мінск перавярнуў бы.

— Гэта здаецца, паверце! Каб не званок ад вас... Не перадаць, як я ўдзячны, што вы пазванілі і прыехалі. Я быў у адчаі.

— Не хвалюйцеся. Я ўпэўнены — нічога страшнага пакуль не здарытася.

— Веру. Вы адным выплядам унушаеце супакой. Дарэчы, а вось вас я прыблізна такім і ўяўляў. Нават здагадваўся, што вы накульгваеце.

— Чаму?

— Вы, калі мне пазванілі, спыталі, ці працуе ліфт. З на­гой гэта, выбачаюся, па службе?

— Не, на паляванні. Спатыкнуўся. Аднак — мы так і будзем стаяць каля ліфта?

— Ой, што ж я... ад радасці зусім... праходзьце! Вы мой збавіцель, выратавальнік,— па дарозе ад ліфта да кватэры ўзбуджана казаў Рак.— Проста гара з плеч... А я месца сабе не знаходжу, галава кругам, упершыню з такім сутыкаюся,— усё гаварыў, прапускаючы госця ў кватэру і заходзячы следам.— Сюды, калі ласка... у мяне вялікая лоджыя, у цёплую пару года лішні пакой...

У кватэры, калі прайшлі на і праўда шырокую лоджыю і селі: госць у крэсла, гаспадар — у другое насупраць, перад столікам, на якім была падрыхтаваная закуска: вяндліна, лустачкі белага хлеба, чорная ікра ў сярэбранай вазачцы, белы і жоўты сыр, бутэлька віна і сярод гэтай сервіроўкі даволі нечакана — звычайная вясковая на дзвесці пяцьдзясят грамаў гранёная шклянка.

— У знак падзякі, што прыехалі...

Грыневіч з цікавасцю аглядаўся.

— Гарбата, кава? — спытаў Рак.— Мацнейшае не прапаноўваю, вы за рулём.

Грыневіч дастаў з заплечніка тэрмас.

— У мяне ўсё маё з сабой — зёлкі, адвар.

— Тады, з ватага дазволу,— Рак хутка наліў паўшклянкі віна, выпіў і разваліўся ў крэсле.— Прашу прабачэння,— сказаў ён, выдыхнуўшы,— што так разглядаю вас — ні разу ў жыцці не бачыў жывога прыватнага дэтэктыва.

— Ну, які я прыватны дэтэктыў. Хутчэй — сямейны псіхолаг. У нас у Беларусі і тэрміну такога няма. У сваіх аб'явах мы даем расплывістыя фармулёўкі кшталту: спецыяліст па выяўленні і вывучэнні прычын і ўмоў узнікнення канфліктных сітуацый... Дарэчы, вось дакумент, каб не...

Рак узяў паперчыну з вадзянымі знакамі і з пячаткай унізе, прачытаў: «Пасведчанне дзяржаўнай рэгістрацы на правядзенне расследванняў і забеспячэнне бяспекі, аказанне інфармацыйных паслуг сацыяльнай скіраванасці».

— Сапраўды, сухавата,— сказаў ён, вяртаючы паперу.— А вось мне, як і большасці звычайных людзей, пры слове «дэтэктыў» уяўляецца суб'ект у доўгім плашчы, у капелюшы, цёмных акулярах, з люлькай ці з цыгарэтай у зубах, пісталетам за поясам, з пашпартамі ўсіх краін свету ў кішэні — і абавязкова з якой-небудзь дзіўнай звычкай.

— I цяпер вы расчараваліся? — дагаварыў з усмешкай Грыневіч.— Так, літаратурна-кінематаграфічны вобраз дэтэктыва далёкі ад арыгінала. Часы Мэгрэ, Каломба, Холм­са і Пуаро ў адным флаконе, на жаль, даўно прайшлі.

— Аднак я проста ўпэўнены, што нават і без арэолу кніжнай рамантыкі вашая праца цікавая і захапляльная.

— Я б не сказаў. Звычайная. Усё празаічна.

I Грыневіч цярпліва патлумачыў, што займаюцца яны выяўленнем фактаў здрады мужа жонцы і наадварот, правяраюць алібі, шукаюць украдзеныя аўто, аказваюць садзеянне ў праверцы біяграфічных і пашпартных дадзеных; хто ў пошуках інфармацы маніторыць сацыяльныя сеткі і інтэрнэт, хто пасылае афіцыйныя запыты ў дзяржорганы, а львіная доля працы — «у полі», банальна сачыць за аб'ектам і фіксаваць яго сустрэчы — прычым яны абмежаваныя ў выбары сродкаў, ніякіх там «жучкоў» і маячкоў, ніякіх узломаў сацыяльных сетак і паштовых скрынак. Яны не могуць праслухоўваць тэлефонныя размовы па сотавай сувязі — на гэта трэба адпаведныя санкцы. I права на нашэнне зброі ў іх няма.

— Наша зброя — фотаапарат і дыктафон. Ды і то: здымаць і запісваць можна толькі са згоды «аб'екта».

Рак спытаў, ці праўда, што да іх на працу бяруць толькі былых супрацоўнікаў праваахоўчых органаў. Грыневіч адказаў, што асабіста ён — былы следчы, падпалкоўнік, але з ім у камандзе працуюць і юрысты, і эканамісты, і псіхолагі; так што каб быць добрым дэтэктывам, неабавязкова мець паношаны кіцель у гардэробе, галоўнае быць лёгкім на пад'ём, ведаць законы, хутка арыентавацца ў сітуацы, быць прыемным суразмоўцам і валодаць акторскім талентам.

— Нават так?

Грыневіч ветліва пачакаў, ці будуць яшчэ пытанні, і калі яны не прагучалі, зрабіўся сур'ёзным.

— Аднак да справы. Вы сказалі па тэлефоне, што патрапілі ў неверагодную сітуацыю...

— Горш не прыдумаеш! Усе зніклі, хто быў са мной. Раптоўна, у адзін міг, з суботы па сёння. Усе тэлефоны маўчаць. Я проста апынуўся ў нейкай дурной пустаце; адчуваю, што адзін не змагу разабрацца, і калі тэрмінова не падзялюся з кім-небудзь, у мяне проста здадуць нервы, разнясе галаву... Але з кім? не з міліцыяй жа!

— Вам не пазайздросціш. Зрэшты, як і мне. Я ведаю пра гэта яшчэ менш, чым вы. Тыдзень назад да мяне звярнулася Ірма Айгараўна. Быта надта ўстрывожаная, напалоханая, гаварыла загадкамі, блытана; папярэдзіла, што яны з мужам пакуль не грамадзяне Беларусі, яна не можа звярнуцца ў афіцыйныя органы, да таго ж усё ў яе на ўзроўні здагадак, прадчуванняў; сказала, што яе муж за­мешаны ў нейкім палітычным забойстве, ледзь не міжнародным, што яе жыццю пагражае небяспека; расказвала пра нейкага выкладчыка, нейкага доктара, пра нейкі бун­кер, пра тое, што нібыта муж хоча памяняць яе на маладзейшую. Наказала, калі з ёю што здарыцца, мець сувязь толькі з вамі, верыць толькі вам і звязвацца з вамі, і што вы ўсё растлумачыце. Калі яе тэлефон перастаў адказваць, я і набраў вас.

— Мы абодва ведаем няшмат.

— Тут яшчэ такая справа... Я меў неасцярожнасць узяць задатак, даволі значную па тутэйшых мерках суму. Ця­пер справа гонару давесці ўсё да канца. З вашай дапамогай, канечне. Дзве галавы лепш чым адна, удвух мы гэты рэбус разгадаем.

— Я да вашых паслуг. Што вас цікавіць?

— Усё.— Грыневіч дастаў дыжтафон.— Я хачу, каб вы расказалі мне ўсё, што здарылася перад гэтым масавым знікненнем. Як вы выйтлі на Літавых, колькі было лю­дзей, пра што гаварылі... І як мага больш падрабязна.

Тут Рак пасміхнуўся неяк урачыста, задаволены, што можа памагчы чалавеку.

— Можна спрасціць задачу,— сказаў ён.— Хачу прапанаваць вам нешта больш грунтоўнае. Наша будучая гутарка ўжо запісана. Вось тут, у ноўтбуку.

Жалудовыя вочы Грыневіча бліснулі прагнай радасцю.

— Вы жартуеце?

— Ніколькі.

— Неверагодна! Я так і ведаў, што будзе нешта незвычайнае! Як прыемна мець з вамі справу! Цяпер разумею, чаму яна звярнулася менавіта да вас. Можна глянуць?

— Для таго пісалася.

Рак уключыў ноўтбук, адкрыў файл. Грыневіч упіўся вачамі ў манітор.

— Як мне пашанцавала з вамі! Прызнаюся, не чакаў, нават падумаць пра такое не мог!

— Не расчаруйцеся.

Грыневіч хутка гартаў тэкст мышшу.

— Ды многа, ды падрабязна, ды з апісаннямі, дыялогамі... Калі ж вы паспелі?

— А я пачаў рабіць запісы ятчэ зімой, як толькі пачаў хадзіць да мяне Самусенка. А за апошні тадзень проста звёў у адно. Крышку не скончыў...

— Я маю на ўвазе, як вам увогуле гэта прыйшло ў галаву?

— Прадчуванне. Здагадваўся, што рана ці позна знойдзецца чалавек, якога гэта можа зацікавіць. І вось, спадзяюся, мая сціплая спроба паможа...

— Як спроба? — адарваўся ад манітора Грыневіч.— Наколькі я ведаю, вы і без таго творчы чалавек, даволі вядомы паэт.

— Менавіта паэт! Але ў прозе дэбютант. Даўно збіраўся паспрабаваць сілы ў гэтым жанры. Бачыце, мы, паэты, мала запатрабаваны — ну, падумаеш, напісаў пра траўку-кветачкі, у лепшым выпадку гэта можа паўплываць на настрой. А тут такая нагода — жывы рэальны сюжэт! Грэх было не пакарыстацца. Да таго ж веданне, што цябе будуць чытаць не на канапе, не ў метро па рыдэры, не крытыкі, якія па службе чытаць абавязаны, а людзі, якія не прапусцяць ніводнай дэталькі!

— Аднак як вы пісалі?

— З натуры. Амаль усіх герояў я ведаю, бачыў, размаўляў з імі, так што з партрэтамі, характарыстыкамі, рэплікамі праблем не было. Прозвішчы сапраўдныя, выпадкі ўзяты з іх уласных расказаў. Да ўсяго астатняга дапаў інтуіцыяй.

— Дык інтуіцыя і ёсць самае галоўнае! Але ж гэта неверагодна цяжка.

— Не паверыце — лягчэй, чым пратакол. Я спрабаваў пісаць суха, дакументальна — нічога не атрымалася. Давялося ажыўляць герояў у меру сваіх здольнасцей...

Грыневіч адначасова слухаў і чытаў. Колца мышы так і бегала пад яго ўказальным пальцам.

— Гэта што ж, атрымліваецца як бы... дэтэктыў?

— Не думаю. Хаця ў цэлым вы маеце рацыю. У следчага і ў аўтара дэтэктываў адна задача — з дэталяў сабраць агульнае. Але, па-першае, у маім тэксце невядомы не толькі злачынца, а і ахвяра, па-другое — я многа думаў і прыйшоў да высновы, што дэтэктыў — стары добры традыцыйны класічны дэтэктыў, дзе ўсё пабудавана на хітрым злачынстве і непазбежным пакаранні, немагчымы ў нашых цяперашніх варунках. У лепшым выпадку ён будзе ўспрыняты як парадокс, у горшым — як нацягнутасць.

— Патлумачце, калі ласка.

— У нас настолькі малаверагодны — не крыўдуйце! — справядлівы следчы, яшчэ менш — непадкупны незалежны суд, што чытач міжволі будзе на баку злачынцы.

Уменне выкруціцца, выслізнуць, абысці закон у нас хут­чэй будзе лічыцца подзвігам, чым злачынствам.

Грыневіч тым часам паспеў прагартаць тэкст да канца і вярнуцца ў пачатак.

— А ведаеце,— сказаў ён задумліва,— вы падказалі мне адну цікавую рэч. Вось не магу зразумець — можа вы растлумачыце? — як, калі, чаму так атрымалася, што ў нас пісьменнікі з самых паважаных у грамадстве людзей ператварыліся ў ледзь не самых пагарджаных? Чаму іх так шпыняе ўласная дзяржава?

Рак паціснуў плячамі.

— Не думаю, каб пісьменнікі надта з-за гэтага перажывалі.

— Не скажыце. Быць запатрабаваным сваёй дзяржавай, сваім народам— што можа быць лепш?

— Нешта не разумею я вас.

— Калі б мая воля, я паставіў бы таленавітых пісьменнікаў на афіцыйную службу дзяржаве. Я б даручаў ім самыя заблытаныя, даўнія, глухія справы, даваў бы ў іх распараджэнні ўсе матэрыялы — і хай бы яны пісалі на аснове гэтага мастацкі твор! І такім чынам, ажыўляючы людзей, абставіны, сітуацыю, праз дэталі выводзілі б на разгадку. Не атрымаецца — нічога страшнага, затое калі атрымаецца!..

— У вашай задумцы ёсць істотны мінус,— заўважыў Рак — Дзе такіх знайсці? Далёка не кожны захоча пісаць на замову.

— А вось я ўпэўнены, што кожны творца аб такім можа толькі марыць. Увесьчасная запатрабаванасць, імгненны плён, практычная аддача; у яго не будзе балець галава пра грошы, перад ім больш не стане пытанне: для каго я пішу? — бо кожнае яго слова будзе разглядацца ўдзячнымі чытачамі пад лупу.

— Ды яшчэ на такія тэмы...

— Добра. Тады як вам такая тэма? Вы ведаеце, колькі людзей знікае штогод у адной толькі Беларусі?

— Паняцця не маю.

— Каля дванаццаці тысяч чалавек! Афіцыйна. Уяўляеце, колькі неафіцыйна?

— I дзе яны дзяюцца?

— Па-рознаму. Часцей за ўсё з'язджаюць у іншы горад парваўшы ўсе кантакты са сваякамі і знаёмымі. Бывае, выкрадаюць у рабства і ўтрымліваюць сілаю, бывае, што робяцца ахвярамі злачынства, бывае, хтосьці проста пайшоў у лес і загінуў там. Нярэдка чалавека, напрыклад, збівае машына, і ён страчвае памяць.

— I што?

— А тое, што на сёння ў Беларусі ў вышуку каля двух з паловай тысяч чалавек. Некаторыя зніклі пяць, дзесяць і нават дваццаць гадоў назад. Хутчэй за ўсё многія з гэтага спісу ўжо нежывыя. Але пакуль цела не знойдзена, справу закрываць нельга, і іх шукаюць. Самымі рознымі спосабамі. У тым ліку пры дапамозе тэлепатаў, парапсіхолагаў, экстрасенсаў. Вам даводзілася бачыць па тэлевізары, як цэлы штат прафесіяналаў, сівыя следчыя ў мундзірах, пакорліва прызнаюцца ва ўласным бяссіллі і аддаюцца на волю стопрацэнтных шарлатанаў? Я дык не магу без сораму глядзець, як розныя прайдзісветы водзяць рукамі над свечкаю ці над люстраным шарам, а ў саміх вочы скошаныя ад страху, што іх вось-вось выкрыюць,— але чаму разумныя людзі цягнуцца да іх, выдатна ведаючы, што гэта нахабы, клікушы і бессаромнікі? Бо яны абяцаюць! I такой драбязы, аказваецца, дастаткова. Цяперашняму чалавеку многа не трэба: добрае слова, падтрымка, абяцанне на хэпіэнд. Асабіста я ўсё жыццё стаўлюся да эзатэрыкі з агідаю, ніколі ні ў якую замагільную, незямную звышсілу катэгарычна не веру — а вось у творчасць веру. Толькі яна бачыцца мне самай вышняй праявай неспазнанага. Дык вось, вяртаючыся да ідэі — я б заказваў пісьменнікам творы, якія давалі б сваякам зніклых надзею! I яны за адно гэта будуць плаціць любыя грошы. Гэта ж залатое дно!

— Дно — так, але ці залатое? — пасміхнуўся Рак.

— Вы мне паверце. Я ўжо бачу, што ў вас атрымалася б. Вы проста чытаеце чужыя думкі, у прыватнасці мае.

Менавіта такімі словамі я і хацеў, каб пачыналася: «У пятніцу ўвечары сямнаццатага ліпеня...»

— Не-не! — усклікнуў Рак.— Калі ласка, не трэба пры мне! Я не змагу... З гадамі так і не прывык... Давайце я выйду, а вы маякніце мне на тэлефон, калі дачытаеце.

— Дзякую за давер.

— Каму ж давяраць, як не вам?

XXIV

Чародка маладых ясеняў, на адных гірлянды сямян, якія аж гнуць галінкі, на другіх — ніводнага. Манчжурскі арэх — перыстыя, як у рабіны, лісткі, толькі разоў у пяць больтыя. Нагрэтая за дзень драўляная нефарбаваная лавачка. Верхавы вецер варушыць лісце бяроз і вербаў. Але асабліва рыпмічны шум у асін. Калі заплюшчыць вочы — ілюзія шуму мора. Лес, дрэвы і ёсць кампенсацыя нам за адсутнасць мора.

Неба вытуклае, як кропля, усярэдзіне сіняя, па баках светлая. Некалі трэба быто даказваць, што зямля круглая, гэта ж так відавочна. Аблокі марудна плывуць па небе, як тьдзшы па блакітнай вадзе. Дзве жаўтлявыя івалгі ў кроне асіны над галавой спяваюць адна адной, ці то спаборнічаюць, якая лепш.

Жыць ахвота! Вось і будзеш жыць — кветкаю, коранем бярозы, травой, пяском, воблакам. Калі пашэнціць, івалгай. А вось жыць адным днём — сумніўная сентэнцыя. Ніколі не разумеў, чаму людзі ўладкоўваюцца ў жыцці так усур'ёз і надоўга, калі не назаўсёды, а цяпер разумею: правільна робяць. Паўнату жыцця толькі тады і пачынаеш адчуваць, калі ззаду вечнасць і наперадзе вечнасць. Па вялікім рахунку чалавеку ўвогуле нічога не пагражае, яму абсалютна няма чаго баяцца. Некалі так страшна было пакідаць матчына ўлонне — і што? Набыў новае, зямное ўлонне, куды большы свет, дзе аказалася так добра, што ўжо ў сваю чаргу не хочацца пакідаць яго.

Дзіўна, што нас палохае будучая смерць, але не палохае мінулая. Нас жа не быто раней, да нараджэння, мы ўжо як мінімум адзін раз былі мёртвыя. Колькі часу? Столькі, колькі нас не будзе — вечнасць. Цэлую вечнасць мы былі мёртвыя. Значыць, мы ўжо адзін раз прайшлі бясконцасць і ўваскрэслі з яе.

Я не вельмі перажываў, калі мяне не было, я нават не магу сказаць, колькі мяне не было, і гэта наўрад ці ад таго, што чалавечы розум не ў сілах ахапіць бясконцасць; хутчэй ад таго, што бясконцасць — круглая.

Акрамя часу (а смерць усяго толькі адсутнасць часу), які існуе рэальна і з'яўляецца ўласна жыццём, ёсць яшчэ цыжл; толькі гэтыя дзве несумненныя ісціны мы можам назіраць і адчуваць — цыжл і час. Вечар, ноч, раніца, дзень; восень, зіма, вясна, лета — і так па крузе. Мы ведаем, што ўвосень усё засынае, а вясной абуджаецца. І толькі ў чалавечага жыцця чамусьці тры часткі, яно абрываецца на зіме, што само па сабе абсурд, бо цыкл не з трох, а з чатырох частак. Мы пакорліва развітваемся з гэтым све­там зімой, без надзеі абудзіцца ўвесну — чаму? Калі ўсё цыжлічна? Бо з таго свету ніхто не вяртаўся? Дыж, можа, рана яшчэ? Можа — пакуль не вяртаўся?

У якой мы, цяперашняе чалавецтва, фазе? На якой стады? Хутчэй за ўсё ў самым зародку, у стады немаўляці, якое ледзь навучылася лепятаць — у фазе ранняй раніцы, самага пачатку вясны, а наперадзе яшчэ цэлы дзень-лета, вечар-восень, ноч-зіма — а там, глядзіш, памалу пачнуць вяртацца. Так — памяць будзе сцёртая, але ж хоць нешта застанецца, хоць у снах; і ў якім-небудзь сто квадрыльёнаў дзве тысячы сямнаццатым годзе будзе не разумець чалавек, што за дзіўны сон яму прысніўся: нейкая старадаўняя лаўка, нейкі шум над галавой, падобны да марскога,— што б гэта значыла?

Я несумненна ведаю, што ўва мне, як і ў кожным чалавеку, ёсць нешта незалежнае ад часу і матэры. Яно нерухомае, статычнае — субстанцыя. Мне ўвогуле здаецца, што ад свайго стварэння на зямлі жывуць адныя і тыя ж людзі, якія толькі мяняюць целы, як змяіныя скуркі, ды яшчэ ў іх сціраецца памяць пра ранейшыя жыцці. Цела нараджаецца, расце, як грыб з зямлі, дасягае субстанцы жыцця, параўноўваецца з ёю, старэе, знікае, зноў нараджаецца і зноў дарастае да гэтай субстанцы, а яна так і застаецца непарушнай, непадуладнай часу і прасторы, і вось ужо бачыш, што толькі адна яна і ёсць, і яна «ўжо ява, не здань, што сном несмяротнасці мучыць стагоддзі»...

— Прачыталі?

У лоджы сінела вечаровае сутонне. Грыневіч стаяў каля стала, на якім свяціўся манітор ноўтбука. Рак сядзеў у кутку ў крэсле перад столікам з закускамі.

— Ну... Ну... У мяне няма слоў. Дайце паціснуць руку!

— Што вы...

— Цудоўна! Я ў захапленні. Калі б быў у капелюшы, я б зняў яго перад вамі...

— Лішняе...

— Праўда — як фільм паглядзеў! I па часе столькі ж.

— Дзякую, канечне, але...

— Выдатна. Я проста ўражаны. Дазвольце зрабіць вам камплімент. Вы ўвесь час пішаце, што вы слабы, тонкі, ранімы, пяшчотны, аднак у рэальнасці выглядаеце молада, падцягнута, гэтакім мацаком.

— Не, тут памылка, паверце! Знешнасць заўсёды падманлівая, асабліва ў творчых людзей. Часта бывае — хадзіў такі чырванашчокі здаровы дуб, залазіш раніцаю ў інтэрнэт, а ён ужо на чорным фоне...

— Ну што вы так адразу. Да гэтага, спадзяюся, яшчэ не хутка. А ў цэлым я ў захапленні... Як я зайздросціў заўсёды творчым людзям. Мне заўсёды здавалася, што ў іх улада над людзьмі і над часам...

— Не трэба, я гэтага не люблю... Я сціплы пісьменнік, задаволены тым, што маю...

Яшчэ нейкі час працягваўся гэты абмен кампліментамі з аднаго боку і какецтвам — з другога; Грыневіч непамерна хваліў, Рак чырванеў ад задавальнення і разам з тым прагна лавіў кожнае слова. Нарэшце пахвальба і какецтва дасягнулі, ідучы па ўзрастаючай, свайго піку, захапленне Грыневіча пайшло на спад і пакрысе перацякло ў практычнае рэчытча. У голасе з'явіліся хоць і яшчэ пачцівыя, але ўжо прафесійныя, следчыцкія ноткі.

— Што ж. Вам удалося дзе лепш, дзе горш з кавалачкаў мазаікі, з чужых расказаў і ўласных домыслаў стварыць даволі выразную карціну. Аднак сёмы раздзел абрываецца...

— Так. Не паспеў дапісаць,— і Рак сцісла паўтарыў тое, што расказаў Грыневічу па тэлефоне. Калі гэтая дзяўчынка, Лю, апынулася ў яго, выпіла кавы, яму ўдалося разгаварыць яе, ды яна і сама, на шчасце, была не з маўклівых і распавяла яму ўсё: пра свой «вядзьмарскі» дар, пра сябра, пра адзінокага прафесара, пра маці і зніклага бацьку, пра тое, як яна выпадкова падслухала кавалачак яго, Рака, тэлефоннай размовы з маці, пра маршрутку і пра Свянцецкіх. Дзяўчынка пераначавала ў яго, а раніцай у панядзелак, пакуль ён спаў, ціха выслізнула, пакінуўшы пасля сябе толькі незасланы ложак, нявымыты посуд, кубак з-пад кавы на кухні ды запацелае люстра ў ванным пакоі.

— Далей вы ведаеце. Не толькі яна — усе зніклі! Я хадзіў да Самусенкі, на таксоўцы ездзіў да Літава, набіраў Міхайлоўскую — усё з тым жа вынікам, нікога, нічога.

— Зразумела. І што вы думаеце наконт гэтага?

Рак адказаў: «Чаго я толькі не думаў!» Яшчэ адразу, пачынаючы з візітаў Самусенкі, яго насцярожыла гэтая загадкавасць, таямнічасць, нейкая гульня вакол яго; потым ён быў збіты з толку Літавымі, асабліва Ірмай, паверыў, што ёй пагражае небяспека — і хто б не паверыў? З вясны Літаў змяніўся, а што адбылося вясной? — забойства высокага чыноўніка ў Кіеве. Цяпер нішто не перашкаджала яму пазбавіцца ад жонкі — і як ад непажаданай сведкі, і заадно сапраўды памяняць яе на маладзейшую. У Ірмы з шафёрам у сваю чаргу магла быць нейкая свая змова супраць Літава, каб апярэдзіць яго: брата ў яго больш няма, ніхто не заступіцца. Калі ўзнікла Лю з ельскім сябрам, можна было падумаць, што небяспека пагражае ўжо Самусенку...

— А далей у мяне адзін варыянт пачаў змяняцца другім. А што, калі Літаў ведаў Лю раней? З Латвіі? Памятаеце эпізод яе двухтыднёвай адсутнасці? Тады ён павінен ведаць і яе сябра. Яны маглі дамовіцца, Літаў мог чакаць, пакуль яна вырасце, і тады з яе падабенствам яны маглі прыдумаць што заўгодна. Акрамя таго, разважаў я, сябар цалкам верагодна мог аказацца тым самым кілерам, які лёгка перасякае мяжу, робіць сваю справу ў Кіеве і вяртаецца назад. Памятаеце паездкі Літава ў мястэчка і пошукі патрэбных людзей?

Грыневіч моўчкі ківаў са спагадай і разуменнем.

— I толькі на раўце да мяне дайшло! Я зразумеў, што яны ўсе заадно, што яны ўсе знаёмыя між сабой, я ўбачыў, што апынуўся ў цэнтры, усё круціцца вакол мяне, што мяне аблытваюць, уцягваюць некуды... Але куды і нашто?! Адзінае тлумачэнне, аб чым і папярэджвала !рма: мяне трымаюць у якасці сведкі. Калі сапраўды рыхтуецца нешта— злачынства, забойства — дык каб падпусціць паболей туману і тым самым яшчэ больш заблытаць. А цяпер я адмаўляюся хоць што разумець, у мяне галава кругам...

За ўвесь час Грыневіч не вымавіў ні слова і невядома аб чым думаў. А калі Рак скончыў і развёў рукі, усім выглядам паказваючы, што нічога не разумее, Грыневіч закрактаў, паварушыўся так, што крэсла зарыпела пад ім, падняўся, хруснуў пальцамі і павёў такую размову:

— Адразу хачу вас супакоіць. Нічога не здарылася. Па­куль не здарылася. Усе жывыя-здаровыя. Літаў з жонкаю ў Латвіі, у Юрмале, як і кожны год яны туды ездзяць, Лю дома, гуляе па палях са сваім сябрам, Лена Міхайлоўская з Асаўцом рыхтуюцца да вяселля; Самусенка — у Ельску на малой радзіме, Шнэйдары, як і планавалі, адбылі ў Германію ў адпачынак...

— Як? Але чаму ніхто не адказвае?!

— Я папрасіў.

— Вы?!

— Думаю, хопіць нам, дарослым людзям, марочыць адзін аднаго. Давайце адкрываць карты. Цяпер, пасля вашай бліскучай аповесці, можна. Я і ёсць той рэжысёр, пра якога вы здагадваліся. Я гатовы каяцца перад вамі, сто разоў, а то і больш, прасіць прабачэння за свой эксперымент, за тое, што вас у нейкім сэнсе выжарысталі... Але той бліскучы вынік, які гэты эксперымент прышёс, хоць крыху змякчае як маю віну, так і ўсіх дзейсных асоб. Хай кампенсацыяй вам будзе тое захапленне, якое я перад вамі адчуваю. Я проста ўражаны! У нас таксама ёсць пераапрананні, розныя падсадныяпадстаўныя, фальсіфікацы, містыфікацы, але гэта адзіны вядомы мне ў крыміналістыцы выпадак, калі мастацкі твор можа памагчы раскрыць даўняе, заблытанае, «глухое» злачынства! Ірацыянальным шляхам дабіцца рацыянальнага!

— Нічога ён не раскрывае,— перабіў панура Рак.

— Неверагодна! — не слухаў Грышевіч.— Не разумею, як чалавек практычна на пустым месцы, можна сказаць, з завязанымі вачыма, ідзе навобмацак — і не памыляецца!

Грышевіч сам нібы намацаў нейкую патаемную кнопку пад назвай «самалюбства» і ў патрэбны момант, як толькі Рак пачынаў крыўдаваць, націскаў на яе — пачынаў яго хваліць. І Рак астываў.

— Усё ж я патрабую тлумачэння,— прымірэнча сказаў ён.— Які сэнс у гэтым?

— Сэнс у тым, што мяне мала цікавяць сямейныя праблемы бяскрыўднага графамана Літава, у якога, дарэчы, з гэтым усё ў парадку — ён без памяці закаханы ў сваю Ірму, у сваіх дзяцей; не цікавяць ні яго браты — як сапраўдныя, так і выдуманыя, ні самотны інтэлігент Самусенка, ні Лю з сябрам, які, дарэчы, сціплы, ціхі, у акулярах студэнтзавочнік, не цікавіць Асавец з яго нібыта праблемамі наконт будучай падчаркі... Усё гэта пусканне пылу ў вочы, дымавая завеса.

— Тады што вас цікавіць?

— Больш рэальны выпадак,— Грыневіч вытрымаў паўзу. — Першы муж нашай агульнай знаёмай Лены Міхайлоўскай, Каралёў Віктар.

— Вы хочаце сказаць...

— Хачу сказаць, што ёсць падазрэнне, а пасля вашай аповесці — можна яе так называць? — ужо і ўпэўненасць, што Каралёў не знік, не з'ехаў, ён загінуў. I не ад няшчаснага выпадку, а гвалтоўнай смерцю.

— Пры чым тут я?

— Вы унікум, творчы чалавек. Я вырашыў заінтрыгаваць вас, зацікавіць, паспрабаваць стварыць вакол вас атмасферу тайнаў, інтрыг, загадак, крыміналу, разыграць заблытаную сітуацыю, у якой часцей мільгалі б словы: злачынства, знікненне, забойства, каб прымусіць вас прыняць у гэтым удзел, вобразна кажучы, увесці вас у транс — ведаеце, вось як медыумаў уводзяць... I спадзявацца на вашу творчую інтуіцыю, на тое, што вы — не, не напішаце, пра гэта і марыць нельга было, а хаця б зацікавіцеся і, магчыма, інтуіцыяй выведзеце на падказку. Што і адбылося.

— Чаму вы не звярнуліся да мяне адразу?

— У тым і рэч! Не можна было адразу. Трэба было, каб вы самі не ведалі. Зададзенасць магла б сапсаваць вам нос, збіць чуццё...

— I потым, тут яўная несуразмернасць. Ці варта скура вырабу? Вы разыгралі цэлы спекталь, уцягнулі масу людзей... Навошта такія складанасці? Каб прыкурыць цыгарэту, вы падпалілі АЗС!

— Гэта так здаецца. Насамрэч было зусім няцяжка. Я ўсяго толькі папрасіў Літава праз Самусенку выйсці на вас, Лену Міхайлоўскую — пазваніць вам, !рму Айгараўну — разыграць увечары драматычную сцэнку, а потым даў наказ сабрацца ўсім на раўце і расказаць кожнаму па гісторы. Самае цяжкае было ўгаварыць Лю прыехаць да вас на ноч, але я так расхваліў вас, так доказна растлумачыў, што вы — каштоўны медыум, які паможа ў важнейшай справе, што яна перш зацікавілася, а потым і згадзілася; плюс у яе быў свой інтарэс — яна спадзявалася, што вы сапраўды паможаце ёй з творчым конкур­сам. Вось і ўсё. А вы ўжо самі нафантазіравалі, разгарнулі цэлае палатно... I зрабілі гэта на ўзроўні,— хутка дадаў Грыневіч.— Так дасканала апісалі падзеі, рэчы, людзей!

Кнопка пад назвай «самалюбства» надзейна працавала.

— Ну што ж,— і на гэты раз астыў Рак.— Мне, канечне, не зусім прыемна, што мяне выкарысталі ў нейкіх сваіх мэтах, без майго ж дазволу... Але ўсё ж з ватага боку гэта творчы падыход, а я нічога ў свеце так высока не стаўлю, як творчасць. У гэтым я ваш аднадумца. Дзеля справы чаму б не паслужыць. Але мне ўсё адно здаецца, што вы дарэмна трацілі час. У чым вынік? Дзе плён?

— Тут.— Грыневіч паказаў на ноўтбук.— Тут ёсць і ахвяра, і злачынца. Калі я ехаў да вас, я не ведаў амаль нічога. Цяпер я ведаю амаль усё.

— Вось як. Зрэшты, пачакаце. Давайце адразу высветлім — можа, вы мяне падазраеце?

— Якія падазрэнні! — усклікнуў Грыневіч, нават прыклаў да грудзей рукі.

— Дзякаваць богу. А то было б надта прымітыўна, ба­нальна, заезджана — калі аўтар, пішучы, сам сябе выкрывае. Тым больш у наш час, час фэйкаў, фоташопаў-фотажабаў, калі дастаткова толькі захацець, толькі паказаць пальцам — і самаму святому чалавеку цяжка адмыцца. Я гатовы вас слухаць. Вечар цёплы, лагодны, мяккі. Тут утульна, камароў мала. Я не за рулём, у мяне і правоў няма, затое херас ёсць — крымскі. Ведаеце, можа, гэта не патрыштычна пасля Украіны, але люблю крымскі больш нават за іспанскі.

— Дзе вы дастаеце?

— То сябры прывозяць, а то ёсць крама «Крымскія віны». І так — я ўважліва слухаю. Што ж я такога напісаў? Што менавіта раскрыў, сам аб тым не здагадваючыся?

Частка дзявятая

ЖЭТОН НА МЕТРО

XXV

За вакном сцямнела. Рак пстрыжнуў выжлючальшкам, загарэлася лямпачка пад абшытай вагонкаю столлю. Круг святла падаў на стол, а куток, дзе сядзеў Рак, быў у паўзмроку. Аднекуль узяўся камар і зазвінеў у цішыні, пакуль Рак не прыбіў яго. Грыневіч адпіў адвар зёлак з тэрмашклянкі, асцярожна пакашляў, прачышчаючы горла, і пачаў, то ў ноўтбук, то з-пад ілба на Рака пазіраючы:

— Забыў сказаць, зусім вылецела з галавы, што наш паўлегальны прыватны вышук, акрамя ўсяго іншага, спецыялізуецца на пошуках зніклых людзей. Больш за тое — гэта наша асноўная сфера дзейнасці. Таму калі да мяне звярнуўся былы калега і сябар, крыштальнай душы чалавек Асавец, маўляў, так і так, муж з'ехаў трынаццаць гадоў назад, кінуў жонку і дачку і не аб'яўляецца, я навучыў яго, як вырашыць справу з разводам і дзяжурна спытаў, ці падавала яна ў вышук? Не, аказваецца. Ёй хапіла пісьма. А на аліменты? Не. У тым не было нічога дзіўнага. Скандалы, рэўнасць, сцэны, папрокі, адсутнасць месяцамі — тут вы дакладна апісалі: Міхайлоўская не любіла Каралёва і была шчаслівая, калі ад яго пазбавілася. Не гэта мяне насцярожыла, і нават не тое, што за столькі часу чалавек прыслаў адно-адзінае пісьмо, а тое, як мог бацька за трынаццаць гадоў ні разу не адведаць родную дачку? Следчая інтуіцыя, вопыт, прадчуванне, нюх паляўнічага — словам, усё падказвала: нешта тут не так. Я з дзяцінства люблю розныя тайны, загадкі, недаказанасці...

— Гэта я заўважыў,— уставіў Рак, які слухаў і маленькімі глыткамі піў херас.

— ...адсюль і такая прафесія. Я адчуваў, што натрапіў на след. Тут, ведаеце, нічога не зробіш — калі што ўлезе ў галаву, пакуль не разблытаю, не будзе жыппя. I я пачаў цікавіцца гэтай гісторыяй. Прыехаў у мястэчка — дарэчы, дзякую, што займеў гонар быць у двух радках згаданы ў вашым творы! — папрасіў тое нямногае, што засталося пасля Каралёва: дакументы, фотакарткі, пасведчанне аб шлюбе. Пісьмо ў канверце. Пісьмо як пісьмо: «Ты дабілася свайго... праз твой невыносны характар... не шукай... прабач... некалі кахаў». Усё б нічога, каб яно не ляжала ў кнізе, вось гэтай.

Грыневіч разгарнуў «Чаромхавы чад».

— Кніга як кніга, падпісана, як звычайна аўтары падпісваюць іх на сваіх вечарынах і прэзентацыях. Аднак я — не ведаю чаму, не змог не звярнуць увагу, што ў вас з Каралёвым падобныя почыркі. Почыркі падобныя, а атрамант — розны. І тут яшчэ нічога такога: звычайнае супадзенне. Я па службе крыху знаёмы з графалогіяй,— хачу вам прызнацца, вельмі недакладная навука: у мяне ў самога ў залежнасці ад настрою ў адным слове бываюць абсалютна розныя напісанні адной і той жа літары,— і тым не менш, не крыўдуйце, я аддаваў пісьмо і кнігу на экспертызу, якая заключыла: почыркі розныя.

— Інакш і быць не магло,— азваўся з кутка Рак.

— Аднак гэта навяло мяне на думку, а што, калі ўсё ж пісьмо напісана не Каралёвым, а іншым чалавекам? Што, калі няшчасны раўнівец Каралёў паехаў, ды так нікуды і не даехаў? А можа, увогуле нікуды не ездзіў, ні ў якую Украіну? Ускладнялася справа тым, што напачатку Лена Міхайлоўская зусім не гарэла жаданнем памагаць мне. Яно і зразумела: нашто ёй узбуджаць рэўнасць ятчэ ў адным? Яна хацела забыць, вытравіць, выжрасліць гэта з біяграфіі. Не раз я даваў сабе слова кінуць усё. Але гісторыя ўжо захапіла мяне, не адпускала, зноў і зноў я да яе вяртаўся. Да таго ж афіцыйна ніхто ёю не цікавіўся, значыць, я мог займацца гэтым у сваё задавальненне, у вольны час. Зноў і зноў пачыналіся роздумы, прыжідкі. Калі ўсё так, як я мяркую, калі Каралёў не з'ехаў, а стаў чыёйсьці ахвярай — дыж чыёй? Сабутэльнікі ці рабаўнікі не падрабляюць почыркі, ды не так ужо Каралёў і піў. Хутчэй за ўсё гэта чалавек неардынарны, хітры, разумны, з фантазіяй, з выдумкай...

— Добра, што я вас адразу перапынаў. І што была экспертыза. А то можна было падумаць, што вы мяне падазраеце.

— ...гэткі свайго роду «творца». А чым можна ўзяць творчага чалавека? Правільна — таксама творчасцю. Выбіць клін клінам. Трэба было знайсці іншага творчага чалавека. Так я спыніў свой выбар на вас, адзіным вядомым мне, ды і то завочна, пісьменніку. Я стаў самым адданым вашым прыхільнікам. Я прачытаў пра вас усё, што толькі мог знайсці ў інтэрнэце і ў бібліятэцы, спрабуючы пазнаць ваш характар, хоць збольшага разабрацца, што вы за чалавек. А тут, на маё шчасце, як знарок — яго вялікасць выпадак: Асавец расказаў, што пазнаёміўся з штатным супрацоўнікам «Руслесу» Літавым, які жыве ў Беларусі два ці тры гады, памешаны на творчасці; а затым надзвычай дарэчы падвярнуўся Самусен­ка. Я зразумеў, што вось ён — знак, вось ён — шанц. Далей усё неяк само сабой пачало складвацца так, што лепш не прыдумаеш: з !рмаю, з Літавым, з яго нібыта ўсемагутным братам, нібыта шматлікімі жонкамі, шафёрам, доктарам... Самае цікавае, што мне нікога не давялося асабліва ўгаворваць — усе, у тым ліку і Міхайлоўская, і Лю, ахвотна згадзіліся паўдзельнічаць у гэтай задумцы. Яны ўсе паверылі... і ахвотна з энтузіязмам згадзіліся прыняць удзел у гэтым.

Рак маўчаў і піў херас.

— Як толькі Літаў пабываў у вас, а потым расказаў пра сустрэчу — вось тут мяне і асяніла! Я зразумеў, што на правільным шляху. Я іншымі вачыма на ўсё зірнуў. Мне стала лягчэй. Усё ў галаве пачало пераварочвацца і наноў укладвацца. Астатняе вы ведаеце: !рма, раўт, Лю... Пасля раўта я счакаў тыдзень, потым набраў вас. I тут такі падарунак — ваша аповесць...

— Я столькі чую пра гэтую аповесць! — нецярпліва ўсклікнуў Рак.— Скажыце нарэшце, што вы там вычыталі?

— Канечне, гэта ўсяго толькі версія, лёгкі эскіз, пункцір... Я магу памыляцца ў дэталях... Але ў цэлым вось што мы маем. Міхайлоўская часта ездзіла ў Мінск. Як вы далікатна заўважылі, яна не была феяю. Дапусцім, у Мінску яна, акрамя вас, яшчэ з кімсьці сустракалася. Пра гэта стала вядома Каралёву. Хутчэй за ўсё ён нават даведаўся, хто яго шчаслівы супернік — назавем яго так — і дзе ён жыве: сама Міхайлоўская ў запале магла сказаць. I вось пасля чарговага скандалу, у пачатку верасня 2004 года, Каралёў, як неаднойчы да гэтага рабіў, купляе білет ва Украіну да Оўруча. Але ў апошні момант раздумвае і перасаджваецца ў дызель, які вязе яго на Калінкавічы, адкуль лёгка патрапіць у Мінск. Я раздабыў і вывучыў тагачасны расклад руху цягнікоў: дызель Славечна — Калінкавічы і пасажырскі цягнік Баранавічы — Жытомір праязджалі мястэчка ў адзін час. Не будзем забываць, Каралёў — чыгуначнік, таму ведаў гэтыя расклады як свае пяць пальцаў. Аднак галоўнае тут, што ў яго кішэні ляжыць білет ва Украіну, а ён як ні ў чым не бывала выходзіць на мінскім вакзале. Дапусцім, з вакзала ён едзе да шчаслівага суперніка і застае яго дома. Каралёў чалавек гарачы, неўтаймаваны, як усе раўніўцы, на ўзводзе, можа і выпіўшы. Адбываецца размова на падвышаных танах, з якой можа высветліцца, што пра яго візіт сюды ніхто не ведае. Пакрысе размова перарастае ў пагрозы, пагрозы — у дзеянне. Цалкам можа быць, што шчаслівы супернік, абараняючыся, не разлічыў сілы, стукнуў ці штурхнуў Каралёва, але, як часта бывае пры такіх няшчасных выпадках, дастаткова чалавеку няўдала ўпасці, каб пацэліць скроняй у край стала ці патыліцай аб падлогу, каб усё закончылася трагічна. Само сабою афект, шок. Разам з тым у такія хвіліны мозг пачынае працаваць як ніколі востра. Ліхаманкава абчышчаюцца кішэні. Там пісьмо, там блакнот, там пашпарт з прапіскаю, а галоўнае — білет! Цяпер было вядома, куды ён накіроўваўся. План саспеў імгненна. Ніхто не ведае, што Каралёў у Мінску. Калі ў яго білет у Оўруч, дыж туды яго і трэба даставіць; чалавек збіраўся ва Украіну — і заехаў ва Украіну, а калі там знік, можа і загінуў, дык і шукайце яго там! Не забудзем, што тады мяжа з Украінай была вельмі ўмоўная. Дапусцім, пад акном машына. Але аднаму, як ні круці, не справіцца, ды яшчэ калі, напрыжлад, шосты паверх. Тут дарэчы падварочваецца сусед які-небудзь наркаман-байкер. Памагае ў ліфце, памагае ў машыне. Вечар, хутчэй за ўсё нават ноч. Шанцавала ім неверагодна. Ніхто іх не спыніў. Даехалі да да Жалоні, а там развілка, а там — крыж пад ручнікамі. Гэта была бліскучая ідэя — схаваць цела на тэрыторы іншай дзяржавы, ды яшчэ ў такім месцы, якое лічыцца сакральным! На другі дзень заставалася пазбавіцца ад машыны — на ёй маглі быць сляды, яшчэ праз тыдзень — ад адзінага сведкі, які вельмі падазрона разбіваецца на байку ад нібыта перадазіроўкі, а яшчэ праз тыдзень з Украіны прыходзіць Міхайлоўскай пісьмо, напісанае падобным да яе мужа почыркам...

На Рака страшна было глядзець. Вочы запаленыя, твар белы ад сашчэпленых моцна зубоў. З-пад расшпіленай да грудзей сарочкі выбіваліся курчавыя валасы.

— Хвілінку,— выціснуў ён. — Хто ж ён, гэты... супернік?

— Як хто?! — аж адкінуўся ў крэсле ад здзіўлення Грыневіч.— Вы! Вы, і ніхто больш.

Рак устаў, хутка падышоў да століка і грукнуў кула­ком так, што ноўтбук падскочыў і дзынкнула лыжачка ад кавы аб сподак.

— Я папрашу! — крыкнуў ён здушана, затым вярнуўся назад і зноў сеў у крэсла.— Прабачце, у мяне слабыя нервы... Я не спаў, перажываў, многа думаў. Можа быць я няправільна вас зразумеў ці не дачуў: вы перад гэтым сказалі, што не падазраеце мяне...

— Я не дагаварыў. Гэта калі я ішоў да вас, былі падазрэнні. Цяпер гэта факт, аксіёма, стопрацэнтная ўпэўненасць. Сядзіце, калі ласка! Я не люблю, калі перада мною стаяць.

Гэты выкід энергіі, выпусканне пары, груканне па ста­ле памаглі Раку — нібы нейкі нарыў прарваўся. Ён узяў сябе ў рукі.

— Я з самага пачатку западозрыў, што вы ненармальны, — сказаў ён.— Кідацца такімі абвінавачваннямі мне, заслужанаму, не самаму апошняму... Гэта ўжо, ведаеце, пераходзіць усе... Не падумайце, што я спалохаўся або разгубіўся. Выгнаць вас ці выклікаць міліцыю я паспею. У мяне толькі адно пытанне: нашто вы цягнулі столькі часу? Трэба было адразу мяне арыштоўваць, і ўсё.

— Ды ў тым і справа! Я, калі збіраўся да вас, сам амаль нічога не ведаў! Ні ў чым не быў упэўнены, ні на што не разлічваў, сумняваўся да апошняга. Самае большае, на што спадзяваўся,— на вусную гутарку. Скажу больш— я ішоў сюды з надзеяй, хоць і слабай, што ўсё высветліцца і вы будзеце невінаваты. Я прагнуў апраўдаць вас.

— Што вам ад мяне трэба?

— Прызнання. Я хачу, каб вы прызналіся ў забойстве ўкраінца Каралёва Віктара. Прызнання вуснага, бо пісьмовае ўжо ёсць. Ваша аповесць практычна яўка з павіннай.

— Ніякая не яўка,— агрызнуўся Рак.

— Ну як жа. З першага абзаца, нават сказа, тут пакінута столькі слядоў, знакаў, расстаўлена столькі маякоў! Трэба толькі ісці па іх ад аднаго да другога...

— Лухта! Нічога падобнага. Тут выверана кожнае слова.

— Глядзіце самі. Перты абзац, нават перты сказ. Шосты паверх — значыць, вытлывае ліфт. Стаяў Volkswagen Passat — але я, калі прыпаркоўваўся, ніякай старой машыны не бачыў, значыць, яна ў вас некалі была. Радня ва Украіне ў Енакіева — значыць, вы маглі паслаць адтуль пісьмо нібыта ад Каралёва. Кніга санетаў «Рушнікі на кры­жах» — значыць, вы цікавіліся гэтым пытаннем і выдатна ведаеце, што крыжы — святое для палешукоў, ніхто ніколі не стане яго чапаць, бурыць, капаць пад ім...

Грыневіч заглянуў у паперку:

— Сусед-наркаман, сын Самусенкі, падазрона разбіваецца, як вы пішаеце, на Галавасека, а гэта — адзінаццатага верасня, значыць, роўна праз тыдзень пасля знікнення Каралёва. Далей — вы выдатна апісваеце мястэчка, але дзесяцігадовай даўнасці! Пішаце пра вяз, а ад яго даўно толькі пень, згадваеце помнік Леніну, а яго гадоў дзесяць назад як забралі на рэстаўрацыю, так і не вярнулі. Вы апісваеце будынкі, якіх ужо няма, павароткі, якія даўно спрамленыя, апісваеце крыж, дзе мадзяры ў вайну пастралялі людзей, але цяпер, пасля дэмаркацы, ён на ўкраінскай тэрыторы!

— І што?

— Значыць, вы былі там роўна дзесяць гадоў назад, менавіта тады, калі загадкава знік Каралёў.

— З такім жа поспехам можна забіць у Гугл ключавыя словы, табе і выскачыць усё на гэтую тэму. Вы проста ведалі, што шукаць, таму і знаходзілі...

— Я ўжо маўчу пра мноства іншых дэталяў, якія вы шчодра рассыпалі на кожнай старонцы. Іх, праўда, да справы не падтыеш...

— Напрыклад?

— Напрыклад, чаму вы ўпадаеце ў ступар ад Кейстутаў, Ягайлаў, Вазаў, Сфорцаў? Ці не таму, што некаторыя з іх быті каралямі? І гэта нагадвала вам іншага Караля-Каралёва? Я ўжо маўчу, што гістарычная назва Ельска, бліз якога ўсё адбываецца,— Каралін...

— Выдатна. Апладзірую. Так можна ўзяць любы рэкламны буклет і даказаць, што яго складальнік — маньяк. Як дэтэктыў вы мяне расчаравалі. Але як чытач вы сапраўды ідэальны.

— Дзякую.

— А вы не дапускаеце, што Каралёў, ну, не ведаю, жывы і здаровы? А калі ў мяне і матыны ніколі не было? А калі ў Самусенкі адна дачка, і тая ў Парыжы?

— Я ж таксама не сядзеў склаўты рукі. Я пасылаў запыты ў Оўруч і Жытомір, я нават ездзіў туды — у мяне там поўна знаёмых. Паднялі дакументы — так, жыў Каралёў, паехаў у Беларусь, ажаніўся з беларускаю, а назад не вяртаўся. Канцы губляюцца тут. Так што з бедным Каралёвым усё зразумела: і жыў грэшна, і памёр смешна, як кажуць у нашым мудрым народзе. Тое самае з машынай — не склала цяжкасці даведацца, што была яна ў вас, і згарэла ў пачатку верасня, роўна на другі дзень пасля знікнення Каралёва; як сказана ў ватай заяве, «хуліганы спалілі».

Праўда — я нічога не ведаў пра Юру Самусенку, і мне наўрад ці ўдасца даказаць вашую прамую віну ў яго смерці. Думаю, ён пачаў вас шантажыраваць, вы накачалі яго наркотыкамі, ён сеў на байк і загінуў. Я ўжо навучыўся разбл^ітваць ватыя сляды, разумець вашае мысленне, ч^ітаць між радкоў і адгадваць падтэкст. Нездарма на першых старонках вы згадваеце, што былі хворыя ў вас бацькі. Можна дапусціць, што вы набывалі для іх у аптэцы лекі, у тым ліку і наркатычныя. Пры дапамозе нашага добрага знаёмага доктара Шнэйдара я паспрабую разабрацца і з гэтым.

— Вашай упартасці можна пазайздросціць,— з крывой усмешкай прамовіў Рак.— Пакуль я гуляў, вы, канечне, скапіравалі тэкст — і што? Вы з ім збіраецеся ісці ў суд? Калі адкінуць пахвальны намер дабіцца справядлівасці, што ў вас ёсць? Мастацкі твор! Ды любы, нават наш суд падыме на смех чалавека, які прынясе яму ў якасці доказу аповесць, ды яшчэ па-беларуску!

— Памыляецеся. Не мастацкі твор, а высновы, зробленыя з мастацкага твора. I ў суд я прыду не з тэкстам. Я ўжо казаў, што ў мяне паўсюль сябры, а ва Украіне больш чым дзе. З іх дапамогай я даб'юся дазволу на эксгумацыю. I калі я пачну капаць, у пераносным і ў прамым сэнсе, і пад кры­жам з ручніком знайду цела, пры ім абавязкова знойдуцца ўлікі, якія пакажуць, што ахвяра была ў Мінску...

— Жэтончык на мінскае метро? — падказаў Рак.

— Ну, жэтона пры ім дакладна не будзе. Вось гэтага,— сказаў Грыневіч, выцягваючы з кішэні жэтон за шаўковую нітку,— з выявай плошчы Якуба Коласа на рэверсе. Прашу прабачэння, што ўзяў без дазволу... З жэтона ўсё і пачалося. Ён мяне і вывеў. Вы сказалі Літаву, што гэта калекцыйны жэтон, такіх толькі восем і выпускаліся яны толькі адзін раз, да дваццацігоддзя мінскага метро, і адразу ж — што трымаеце яго як памяць пра дзяўчыну. Але ў аповесці вы сустракаліся з Міхайлоўскай у двухтысячным годзе, а дваццацігоддзе метро было ў дзве тысячы чацвёртым! Акурат у год знікнення Каралёва! Так у мяне адкрыліся вочы. Я зразумеў, што ён быў у Мінску, быў у вас, і шукаць яго сляды трэба тут. Тое, што ніякі вы не калекцыянер, даказвае і тое, што вы пасля раўта нават не забралі — пакінулі на стале падораныя вам сем жэтонаў. Значыць, вам важны толькі гэты адзін. Які дастаўся вам, калі вы абчышчалі кішэні Каралёва.

Рак хацеў усміхацца, але дрыготкія вусны выдавалі яго.

— Нашто б я трымаў такую небяспечную ўліку... Я б даўно пазбавіўся ад яе...

— У крыміналістыцы ёсць тэрмін — сентыментальнасць злачынцы. Пакінуць сабе якуюсьці рэч, своеасаблівы амулет, які б вярэдзіў памяць і адначова надаваў змрочнага гонару: ах, які я спрытны, хітры, разумны! — здзейсніў злачынства, падчысціў сляды, а вось напамін пра яго — перад усіхнімі вачамі!

XXVI

Раптам шчоўкнула нешта, трэснула, настаў змрок, толькі бляклае святло з двара ды ад манітора ноўтбука.

— Што такое?— усклікнуў, усхапіўшыся Грыневіч.— Што гэта?!

— Лямпачка перагарэла.

— Не падыходзьце!

— Тады самі ўключыце настольную.

Грыневіч уключыў — і ўсё памянялася. Калі гарэла вялікае святло, ён, блізарука прыгорблены за столікам перад ноўтбукам, здаваўся меншым, а Рак у кутку ў крэсле — большым; цяпер, калі ўключылася настольная лямпа, Грыневіч як бы падрос, а Рак наадварот — скурчыўся і паменшаў. Ён яўна пачынаў здавацца. Чырвоны твар, пот, беганне вачамі. У дрыготкіх пальцах ён нервова круціў карабок запалак. Ад яго бравады нічога не засталося.

— Вы так і не спыталі,— сказаў Грыневіч,— як я мог, падазраючы вас, дапусціць да вас Лю?

— Дыж цяпер пытаю,— сіпла азваўся Рак.

— Па-першае, я быў усю ноч побач. Потым — трывожная кнопка, аўтадазвон, усё такое... Ад чаго мне цяпер сорамна.

— Чаму? — з цікавасцю падняў галаву Рак.

— Вядома, я і раней здагадваўся, што вы з Міхайлоўскай не проста выпадковыя знаёмыя. Акрамя таго падазрона было, што Лю так лёгка згадзілася. Усе сумненні зніклі, як толькі я пачаў чытаць аповесць. Я разумею ваша жаданне вывесці сябе гэткім мачо, суперменам... Але пры ўсёй павазе да вашых мінулых заслуг, не ў крыўду сказа­на,— каб так, у першы ж вечар, на лавачцы... Я не ўпэўнены, што гэтая рамантычная лавачка ўвогуле існавала. Як не магу паверыць, што ў вас не было кватэры, а нават калі і не было, дыж у Мінску з вашымі сябрамі не праблема яе знайсці. Вы былі знаёмыя з Міхайлоўскай раней. I хутчэй за ўсё яна ездзіла ў Мінск ні на якія курсы, а да вас.

— I што з таго?

— А тое, што пад вершам «Чаромхавы чад» указана не дата вашай нібыта першай і апошняй сустрэчы, як вы запэўніваеце ў аповесці, а дата напісання верша! Які напісаны пазней, значна пазней за цвіценне чаромхі — скажам, месяцаў на дзевяць пазней. Як вы ні блыталіся ў аповесці з гадамі Лю, не цяжка падлічыць, што ёй не сямнаццаць, а васямнаццаць, а калі яшчэ мець на ўвазе, што яна Віктараўна, а вы з Каралёвым цёзкі... Няма ніякага сумнення — вы, і ніхто больш, бацька Лю!

— Гэта сакрэт Полішынеля,— Рак паспрабаваў вымучыць з сябе нейкае падабенства ўсмешкі.— Я асабліва і не хаваў...

— Як не хавалі? — строга падняў на яго вочы Грыневіч.— А тэлефонны званок у самым пачатку? Праўда, далей вы далі маху: калі Лю падслухоўвае кавалачак тэлефоннай размовы ў шостай частцы, там крыху іншыя словы, чым у вашай перадачы напачатку, там праскоквае: «не атрымаецца — нічога страшнага». Думаю, Міхайлоўская званіла вам з мэтай папярэдзіць, сказаць, што вамі зацікавіліся, ну і акрамя таго сапраўды папрасіць дапамогі пры здачы творчага конкурсу, бо рэдактарская справа — ваша прамая спецыяльнасць.

— Я думаў, гэта само сабой зразумела...

— Тады зусім іншая карціна, тады ўсё выцягваецца ў лагічны ланцуг, тады зразумела, з-за чаго былі паміж Міхайлоўскай і Каралёвым праблемы, скандалы, сваркі і рэўнасць; зразумела таксама, што менавіта магла сказаць Лена ў запале Каралёву. Калі ён даведаўся, што дачка не яго, ды даведаўся, чыя яна — больш яго нічога не трымала, і ён выправіўся на разборкі з шчаслівым супернікам.

— Вы многа ведаеце.

— Многа, але не ўсё. Пра некаторыя рэчы я магу толькі здагадвацца. Напрыклад, чаму вы не ажаніліся з Міхайлоўскай, якая да гэтага часу кахае вас — бо, як пафасна вы пішаце, літаратура, творчая незалежнасць для вас важней за ўсё на свеце. Магу здагадвацца, адкуль абыякавасць Лены да Каралёва, не спагнанне з яго аліментаў — бо вы, сапраўдны бацька, памагалі ёй матэрыяльна. Здагадваюся, што вы, і ніхто іншы, ездзіў з дачкой у Прыбалтыку, калі ёй было трынаццаць, гэта вы выслухоўвалі яе замежныя прыгоды і фантазіі (уся ў бацьку!) — у вас ёсць цыжл вершаў «Вентспілскія рыбакі», «Аб чым маўчыш, Яніс Яўнсудрабінь»... Здагадваюся таксама,— Грыневіч кінуў хуткі позірк, Рак механічна сцягнуў на грудзях сарочку, з-пад якой курчавіліся валасы,— што гэта вы, а ніякі не сябар, вярталіся з Лю полем з возера ў мястэчка...

— Ад вас нічога не схавает.

— Парадокс у тым, што і Міхайлоўская, і Лю, і ўсе, хто прымаў у гэтым удзел, уключаючы Асаўца, і цяпер у шчаслівым няведанні адносна вас. Яны шчыра вераць, што вы добры маг, чарадзей, які паможа адтукаць сапраўднага злачышцу. Я не жорсткі, і прызнаюся: самая непрыемная мая місія будзе аб'явіць ім, хто вы на самой справе.

Рак падняў галаву. Ноткі, ці, лепш сказаць, рэшткі гонару прарэзаліся ў яго голасе:

— І ў чым тады ваша заслуга? Калі я сам сабе выкапаў яму сваёй аповесцю? Вы толькі вывудзілі ўсё гатовае. Гэтак любы б змог.

— Нашто ж вы пісалі? — лагічна заўважыў Грыневіч.— Не трэба было пісаць.

— Менавіта! — ухапіўся Рак за саламіну.— Калі чалавек вінаваты, хіба ён так будзе падстаўляцца? Ён зашпіліцца на ўсе гузікі, залезе ў ракавіну і ніхто за кіламетр да яго не наблізіцца!

— Не абавязкова. Злодзей часта гучней за ўсіх крычыць «лаві злодзея».

Калі ён разумны і хітры, ён, наадварот, пастараецца скарыстацца магчымасцю самому прыняць удзел у расследаванні, каб ведаць, на якой яно стадыі, звядзе ўсё да балбатні, несур'ёзнасці, буфанады — каб заблытаць сляды.

— Толькі не я. Я напісаў бы інакш, знайшоў бы іншую тэму...

— Самаўпэўненасць вас і пагубіла. Вы не сумняваліся ў сваёй сіле, пісалі, будучы ўпэўненым, што ніхто не разблытае, што як бы супраць вас ні гулялі, вы ўсё адно пераможаце.

Рак ламаў у пальцах адну за адной запалкі.

— Што вы мне параіце? — спытаў ён ціха.

— Тое, што і заўсёды раіцца ў такіх выпадках — прызнанне. Яно ў вас у прынцыпе ёсць, застаецца аформіць яго афіцыйна. I тады вам усе прэферэнцы: супрацоўніцтва са следствам, даўнасць тэрміну, афект, той важнейшы факт, што без вас не раскрылася б (пра аповесць я згодны прамаўчаць). Тым больш які вы забойца — так, няшчасны выпадак, неабходная абарона. Можа, я старамодны, але я нават у наш час веру, што злачынства і талент несумяшчальныя; я проста ўпэўнены, што вы рана ці позна самі прызналіся б, і без мяне.

— А другі варыянт?

— Ваша ўпартасць і маўчанне. Тады я вымушаны буду даць гэтай гісторы самую шырокую агалоску. Вы не ўлічылі, што я — не з дзяржаўных органаў, мне зусім неабавязкова трымаць дэталі следства ў тайне. А значыць, я магу выкласці ўсё ў адкрыты доступ, ды намякнуць, хто падазраваны, ды са сваімі каментарамі... I калі пойдзе грамадскі розгалас, калі вашай гісторыяй зацікавіцца сапраўднае афіцыйнае следства, калі на маім месцы апынецца і, закасаўшы рукавы, возьмецца за справу тупы выканаўца — вам не пазайздросціш. Вы, канечне, наўрад ці ведаеце, што генетычная экспертыза чалавечых парэшткаў ніколі не дае стопрацэнтовай гаранты. А гэта значыць, што пры жаданні практычна любое цела, знойдзенае пад любым крыжам, можна павесіць на любога чалавека, і да­казаць нешта пасля такой аповесці будзе ой як нялёгка. Але нават калі дакажацца, вашае жыццё за гэты час ператворыцца ў пекла. Я ўжо маўчу пра рэпутацыю, кар'еру, добрае імя! Усё будзе выпэцкана, паламана, знішчана.

— Нашто вам гэта?

— Дзіўнае пытанне! Спытайце ў доктара Шнэйдара, нашто ён выразае ракавыя пухліны. Бо я сумленны ча­лавек, афіцэр, грамадзянін. Бо гэта мой доўг. Бо злачынца павінен сядзець у турме, а не атрымліваць асалоду ад жыцця. Бо я абсалютна не згодзен з вашай тырадай пра несумленнага следчага і несправядлівы суд, я лічу, што ўсё роўна наадварот — следчыя ў нас сумленныя, а суд незалежны і непадкупны.

— Што ж... Я не чакаў, што вы справіцеся. Я вас недаацаніў. Аддаю вам належнае. Вы годны супернік...

Рак падняўся.

— Не падыходзьце! — усклікнуў Грыневіч, апусціў руку ў заплечнік і назад не выцягнуў.— Не трэба набліжацца! Дарэчы, ледзь не забыў — можа, вы хочаце мяне заваліць, як няшчаснага Каралёва, і вывезці на маёй машыне да якога-небудзь крыжа ці проста скінуць у раку? Адразу папярэджваю — я супраць. Дзясятак чалавек у гэты момант ведаюць, дзе я і з кім.

— Чакайце!..

— Не трэба мяне праводзіць, я ведаю дарогу. Да сустрэчы, спадзяюся, да хуткай.

— Ды паслухайце, упарты вы чалавек!..

Але гэты дзівак не стаў нават слухаць: ці то быў настолькі ўпэўнены ў непарушнасці сваёй версіі, ці сапраўды проста спалохаўся — уночы, адзін на адзін з забойцам; заспяшаўся, замітусіўся і, нягледзячы на хворую нагу, так хутка выскачыў з кватэры, што нават дзверы за ім не стукнулі,— знік, растаў у паветры, як і не было яго. Рак не паспеў нічога сказаць. А ў яго на канец быта падрыхтавана цэлая прамова, у якой ён збіраўся і прызнацца, і пакаяцца. Калі паўгода назад яму патэлефанавала Лю і папярэдзіла, што ім пачалі цікавіцца, ён уразіўся, як гэта супала з яго намерам паспрабаваць свае сілы ў прозе.

«Уяўляеш: гэты мамін новы, гэты Асавец, здагадваецца, што маці не забота цябе, кахае па-ранейшаму, і месца не знаходзіць ад рэўнасці. Мала ёй быто аднаго такога.

Ён яшчэ горшы за бяспутнага Каралёва. Як яна будзе з ім жыць? Ён яе даканае сваім занудствам, падазронасцю, упіканнямі — кшталту ашчаслівіў яе. А яшчэ, здаецца, ён усур'ёз забраў сабе ў галаву, што шалапутны Каралёў не з'ехаў, а з ім здарылася няшчасце, яго забілі; ды яшчэ падключыў свайго сябра з Мінска, такога ж, як сам, які ўсё вынюхвае, выпытвае — як на допыце або на дэтэктары хлусні. Са мной таксама паспрабаваў, але ты ж ведаеш, на мне дзе сядзеш, там і злезеш. Ён цябе падазрае, гэта проста дзіка! Ён бачыў падпісаную табой кніжку, у якой ляжала пісьмо. Вакол гэтай кніжкі ўсё і круціцца. Так што будзь асцярожны».

«Цяпер разумею,— усміхнуўся ён,— чаму ўсе так вакол мяне забегалі, пачалі абходжваць, апрацоўваць з усіх бакоў. Дарэчы, а дзе бяспутны Каралёў?»

«Якая розніца? Маці ён не піша, а мне было пару вестак, апошняя па і-мэйле, на Новы год. Хваліўся, што ваяваў на баку ДНР, потым на баку ЗСУ, цяпер жыве ў Мадрыдзе, кветкамі гандлюе, возіць з Эквадора на самалёце. А — яшчэ падзяліўся радасцю, што збылася яго мара: нарэшце памяняў рускі канчатак прозвішча на ўкраінскі. Нібы мне гэта так важна ведаць!»

«I ты не сказала ім пра пісьмо?»

«Я яго адразу ж выдаліла».

«I маці не ведае?»

«Нашто мне яе лішні раз расстройваць. Дык што, паможаш? Прыдумай што-небудзь, ты ж пісьменнік. Ты можаш паставіць на месца гэтага надзьмутага зануду, каб ён прыцішэў? Каб маці пабачыла яго сапраўднае аблічча?»

«Трэба падумаць»,— сказаў ён.

Тым жа вечарам ён пакалупаўся ў камп'ютары, шукаючы, што важнага адбывалася ў Мінску за апошнія 10 — 15 гадоў; прапусціў палітыку, усе гэтыя нейкія некуды выбары, нейкія рэферэндумы пра нейкае пажыццёвае кіраванне — усё было да моташнасці нецікавае, а самае галоўнае — да імгнення часовае. Зацікавіла яго толькі такая інфармацыя: «На заўвагу калекцыянерам! У продаж паступілі сто тысяч юбілейных жэтонаў... ад звычайных адрозніваюцца выявай адной з васьмі станцый метро, уведзеных у эксплуатацыю ў 1984 годзе... каштуюць юбілейныя жэтоны столькі ж, колькі звычайныя...» Вось гэта было ўжо нешта. Жэтон на метро мог аказацца больш даўгавечным за любую ўладу. Ужо разумеючы, што знайшоў, што хацеў, адчуваючы прыемны сверб творчасці, у той жа вечар даў на «Куфры» абвестку, а ў абед наступнага дня сустрэўся з сухенькім мінскім дзядком-інтэлігентам, канечне ж, з бародкай і ў акулярах, змоўніцкі выгляд якога надаваў гэтай аперацы куплі-продажу звычайнага жэтона амаль крымінальную таямнічасць.

Прыманка была знойдзена. Ён пазваніў Лю і папрасіў прывезці яго падпісаную кнігу і пісьмо Каралёва, пажадана з канвертам.

«Што ты прыдумаў?»

«Адну гісторыю».

«І яна паможа табе даказаць сваю невінаватасць?»

«Наадварот,— усміхнуўшыся, адказаў ён.— Я не збіраюся нічога даказваць і ні ў чым апраўдвацца. Я сам працягну рукі, каб іх звязалі».

«Як гэта?»

«Часта на паляванні звер, ліса ці кабан, не кажучы пра зайца, уцякаючы ад сабакі, з усіх сіл ляціць уперад, каб адарвацца як мага далей, затым рэзка разварочваецца і бяжыць па сваім следзе насустрач сабаку, пасля чаго робіць саскок. Зразумела, сабака ідзе па тым следзе, які мацней пахне, пасля, канечне, вяртаецца і знаходзіць развілку, але час страчаны. Я паспрабую здвоіць след, сам пабягу насустрач».

«Глядзі не пападзіся».

Ён узяў з запасу чысты экзэмпляр зборніка «Чаромхавы чад», зрабіў такі самы, як і на старой кнізе, надпіс — больш-менш почыркам Каралёва, не надта пільнуючыся дакладнасці, і аддаў Лю. Атрымалася, што пісьмо было сапраўднае, а яго ўласная кніга з подпісам — падробка.

«Цяпер пастаў кніжку з пісьмом на паліцу».

«І ўсё?» — недаверліва спытала яна.

«Усё. Калі гэты Пінкертон сапраўды такі настырны і ўедлівы, як ты расказваеш, калі ён не ведае пра і-мэйл, калі ў ім ёсць сапраўдная творчая жылка — ён заўважыць падабенства почыркаў, супаставіць даты і пападзецца».

«А калі не?»

«Тады ён не варты, каб яму давалі ўвагу».

«Скажы, а на маці ніяк гэта не адаб'ецца, такія махінацы?» — спытала яна.

Ён насупіўся:

«Маці другім разам хай лепш выбірае сваіх мужчын».

«Нічога гэтага не было б, калі б ты жыў з намі. Як мож­на жыць адной літаратурай? Памяняць родных людзей на асадку, ноўтбук і кавалак сшытай паперы — кнігу?»

«Ну-ну,— яшчэ больш насупіўся ён.— Мы неаднойчы на гэтую тэму гаварылі, яна не абмяркоўваецца».

Вось што прыблізна падрыхтаваў на канец Рак, у гэтым хацеў прызнацца і за гэта збіраўся папрасіць прабачэння, бо мэта ў Грыневіча пры ўсім пры тым была высакародная — устанаўленне справядлівасці, у той час як у яго, Рака, сумніўная — розыгрыш, гульня, падман.

Напісаць аповесць яму было няцяжка. Пікантнасць сітуацы была яшчэ і ў тым, што Грыневіч, сам паляўнічы, папаўся, пабег па тым следзе, які мацней пахне. Шкада яго, канечне, але раз такі гарачы, нецярплівы — хай, будзе навука: не ўсяму ж сказанаму і напісанаму трэба верыць. Ды і не гэта было галоўнае. Справа не ў педантычным, уедлівым, упартым і ўпёртым, але наіўным і па-міліцэйску праставатым Грыневічы, які, плетучы павуцінне, растаўляючы сілкі, сам у іх ублытаўся — зразумела, што з гэтым хутка разбяруцца, як высветляць і тое, што юбілейныя жэтоны выпускаліся не да дваццацігоддзя, а да трыццацігоддзя метро, а не разбяруцца, тым лепш: сваёй няўрымслівай дзейнасцю Грыневіч толькі створыць вакол гісторы ажыятаж, а аповесць атрымае бясплатную рэкламу, прычым скандальную, а значыць, самую надзейную.

Цяпер гэта было няважна. А важна, што ён выканаў абяцанне, дадзенае дачцэ. Яго дэбют, яго першы блін не атрымаўся комам. Яму паверылі. Ён дабіўся свайго (і цяпер з усмешкай падумаў, што ў свеце толькі дзве сапраўдныя непрыемнасці: першая — не дабіцца чаго хацеў, дру­гая — дабіцца чаго хацеў).

Тэма жэтона была выкарыстана. Больш яна яго не цікавіла. Ён развітваўся са сваімі героямі, але ведаў, што нікуды яны ад яго не дзенуцца. Ён ужо адчуваў поўную сваю ўладу над імі. Пішучы, забаўляючыся, гуляючы сам з сабою ў шахматы, ён навучыўся ажыўляць людзей, мог па першым жаданні адпраўляць іх у нябыт і гэтак сама лёгка вяртаць назад. Гэта было так нова, цікава, незвычайна, захапляльна— улада творцы над сваімі героямі! Больш за тое — нешта падказвала яму, што гэта і ёсць адзіная ў свеце сапраўдная ўлада, хаця б таму, што яна самадастатковая, ёй нічога не пагражае: ні выбары, ні рэферэндумы, ні путчы з рэвалюцыямі, яе ніхто ніколі ні пры якіх абставінах не адбярэ, ды і прэтэндаваць на яе наўрад ці будзе.

Спаць не хацелася. Ён згроб са стала жэтон на шнурку, падышоў да акна, шырэй расчыніў створкі. Ноч — цёплая, летняя, ліпеньская ўлілася разам з пахамі і гукамі. Знізу ліхтар падсвечваў ярка-зялёную, аж да салатавай, лістоту дрэваў. Зверху зоры сеялі сваё падманнае святло. Ён размахнуўся, зашпурнуў у цемру жэтон, дачакаўся, пакуль ён прашамаціць у лістоце і ціха шпокне, затым стаяў, поўны адчування гэтай раней няведамай улады, прагна дыхаў, глядзеў угору — і яму здавалася, што дом разам з лоджыяй і з ім плыве, як касмічны карабель, падымаючыся ўсё вышэй, усё далей у гэтае глыбокае, мяккае, высланае зорамі аксамітна-чорнае неба.

2019 г.