Жыццё i дзiўныя прыгоды марахода Рабiнзона Круза (на белорусском языке)

Данiэль Дэфо

ЖЫЦЦЁ I ДЗIЎНЫЯ ПРЫГОДЫ МАРАХОДА РАБIНЗОНА КРУЗА

РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ

Сям'я Рабiнзона. - Уцёкi з бацькоўскага дому.

З самага ранняга дзяцiнства я больш за ўсё на свеце любiў мора. Я зайздросцiў кожнаму матросу, якi выпраўляўся ў далёкае плаванне. Гадзiнамi выстойваў я на марскiм беразе i, не зводзячы вачэй, разглядаў караблi, якiя праходзiлi паблiзу.

Маiм бацькам гэта вельмi не падабалася. Бацька, стары хворы чалавек, хацеў, каб я быў важным чыноўнiкам, служыў у каралеўскiм судзе i атрымлiваў вялiкiя грошы. А я марыў пра марскiя падарожжы. Мне здавалася найвялiкшым шчасцем вандраваць па морах i акiянах.

Бацька здагадваўся, што ў мяне ў галаве. Аднойчы ён паклiкаў мяне да сябе i злосна сказаў:

- Я ведаю: ты хочаш уцячы з роднага дому. Гэта вар'яцтва. Ты павiнен застацца. Калi ты застанешся, я заўсёды буду добрым бацькам, але не чакай дабра, калi ты ўсё-такi надумаешся ўцячы! - Голас у бацькi задрыжаў, i ён цiха дадаў: - Падумай пра сваю хворую мацi... Яна не вытрымае разлукi з табою.

У вачах у яго заблiшчалi слёзы. Ён любiў мяне i хацеў мне дабра.

Мне зрабiлася шкада старога, i я цвёрда вырашыў застацца ў бацькавым доме i больш нават не думаць пра марскiя падарожжы. Але - дарэмна! - мiнула некалькi дзён, i ад маiх намераў нiчога не засталося. Мяне зноў пацягнула да марскiх берагоў. Мне зноў пачалi снiцца мачты, хвалi, ветразi, чайкi, невядомыя краiны, агнi маякоў.

Праз два-тры тыднi пасля гаворкi з бацькам я ўсё ж вырашыў уцячы. Улучыўшы момант, калi мацi была вясёлая i спакойная, я падышоў да яе i пачцiва сказаў:

- Мне ўжо васемнаццаць гадоў, i ў гэтым узросце позна ўжо вучыцца судовай справе. I калi б я нават i паступiў куды-небудзь на службу, праз некалькi дзён я ўсё роўна збег бы ў далёкiя краiны. Мне так хочацца пабачыць чужыя краi, пабыць i ў Афрыцы i ў Азii! А калi я нават i вазьмуся за якую-небудзь справу, у мяне ўсё роўна не хопiць цярпення давесцi яе да ладу. Прашу вас, угаварыце бацьку пусцiць мяне ў мора, няхай сабе ненадоўга - толькi для спробы; калi жыццё марака будзе не да спадобы мне, я вярнуся дадому i больш нiкуды не паеду. Няхай бацька пусцiць мяне па добрай волi, таму што iнакш я вымушаны буду пакiнуць родны дом без дазволу.

Мацi вельмi ўзлавалася на мяне i сказала:

- Я дзiўлюся, што ты не выкiнуў гэтага з галавы пасля гаворкi з бацькам! Бацька ж патрабаваў ад цябе, каб ты раз i назаўсёды забыў пра чужыя краiны. А ён лепш за цябе разумее, якой справай табе займацца. Вядома, калi ты хочаш згубiць сябе, едзь хоць зараз, толькi ведай, што мы з бацькам нiколi не дамо згоды на твае падарожжы. I дарэмна ты спадзяваўся на маю помач. Не, я нi словам не абзавуся бацьку пра твае бязглуздыя выдумкi. Я не хачу, каб потым, калi мора давядзе цябе да жабрацтва i пакут, ты мог папракнуць сваю мацi за тое, што яна давала табе патачку.

Потым, праз многа гадоў, я даведаўся, што мацi ўсё ж перадала бацьку нашу гаворку - ад слова да слова. Бацька быў засмучаны i адказаў ёй, цяжка ўздыхнуўшы:

- Не разумею, чаго яму не хапае? На радзiме ён здолеў бы без цяжкасцей дабiцца поспеху ў сваёй рабоце i шчасця. Мы хоць i небагатыя людзi, але сякiя-такiя сродкi ў нас ёсць. Ён можа жыць разам з намi, не маючы нi ў чым патрэбы. А калi ўжо ён наважыўся падарожнiчаць, то зведае цяжкiя нягоды i пашкадуе, што не паслухаў бацьку. Не, я не магу пусцiць яго ў мора. Далёка ад радзiмы ён будзе ў самоце, i калi з iм здарыцца няшчасце, у яго не знойдзецца сябра, якi б здолеў яго суцешыць. I тады ён будзе каяцца, ды будзе позна!

I ўсё роўна праз некалькi месяцаў я збег з роднага дому. Адбылося гэта так. Аднойчы я паехаў на некалькi дзён у горад Гуль. Там я сустрэў аднаго прыяцеля, якi збiраўся плыць у Лондан на караблi свайго бацькi. Ён пачаў мяне ўгаворваць ехаць разам з iм, спакушаючы тым, што праезд на караблi нiчога мне не будзе каштаваць.

I вось, не спытаўшыся нi ў бацькi, нi ў мацi, - у нядобрую часiну! - 1 верасня 1651 года я на дзевятнаццатым годзе жыцця сеў на карабель, якi плыў у Лондан.

Гэта быў дрэнны ўчынак: я пакiдаў старых бацькоў, нават не падумаўшы над iх парадамi i забыўшы пра абавязак сына. I мне вельмi хутка давялося каяцца ў тым, што я нарабiў.

РАЗДЗЕЛ ДРУГI

Першыя прыгоды на моры

Не паспеў наш карабель выйсцi з вусця Хамбера, як з поўначы падзьмуў халодны вецер. Неба пакрылася хмарамi. Пачалася страшэнная гайданка.

Я дагэтуль нiколi яшчэ не быў у моры, i мне зрабiлася кепска. У мяне закружылася галава, задрыжалi ногi, мяне пачало ванiтаваць, i я ледзь не ўпаў. Кожны раз, як толькi на карабель навальвалася велiзарная хваля, мне здавалася, што мы зараз жа апынiмся на дне. Кожны раз, калi карабель валiўся з высачэзнай грывы, я ўпэўнены быў: яму ўжо нiколi не падняцца над хвалямi.

Тысячу разоў я прысягаў, што, калi застануся жывы, калi толькi яшчэ нага мая ступiць на цвёрдую зямлю, я зараз жа вярнуся дадому да бацькi i нiколi ўжо за ўсё жыццё не падымуся больш на палубу карабля.

Аднак гэтых разважлiвых думак хапiла ў мяне толькi на той час, пакуль бушавала бура.

I вось вецер суняўся, хвалi знемаглi, i мне зрабiлася куды лягчэй. Паступова я пачаў прывыкаць да мора. Праўда, я яшчэ не зусiм пазбавiўся марской хваробы, але к канцу дня праяснела, вецер зусiм сцiшыўся, надышоў цудоўны вечар.

Усю ноч я праспаў як забiты. Назаўтра неба было такое ж яснае. Сцiшанае мора, над якiм не было нават слабога ветрыку, ззяла на сонцы ў такой дзiвоснай красе, якой я яшчэ зроду не бачыў. Ад мае марской хваробы не засталося i знаку. Я адразу супакоiўся, i мне зрабiлася весела. Са здзiўленнем углядаўся я ў мора, якое яшчэ ўчора здавалася такiм жорсткiм i пагрозлiвым, а сёння было ласкавае i сцiшанае.

Тут, як знарок, падыходзiць да мяне мой прыяцель, што спакусiў мяне ехаць разам з iм, ляпае па плечуку i кажа:

- Ну, як ты сябе адчуваеш, Боб? Я гатовы паспрачацца, што ўчора ты добра напалохаўся. Прызнавайся: ты ж напалохаўся ўчора, як падзьмуў вятрыска?

- Вятрыска? Добры вятрыска! Гэта ж быў шалёны шквал. Я нават уявiць сабе не мог такой жахлiвай буры!

- Буры? Ах ты дзiвак! Па-твойму, гэта бура? Ну, ды ты ж яшчэ новенькi на моры: не дзiўна, што напалохаўся... Аднак хадзем лепей ды загадаем падаць нам пуншу, вып'ем па шклянцы i забудзем пра буру. Зiрнi, якi ясны дзень! Цудоўнае надвор'е, цi не так?

Каб скарацiць гэту сумную частку майго апавядання, скажу толькi, што ўсё пайшло, як звычайна бывае ў маракоў: напiўшыся, я сп'янеў i ўтапiў у вiне ўсе свае найлепшыя думкi пра неадкладны зварот дадому. Як толькi настаў штыль i я пакiнуў баяцца, што хвалi мяне праглынуць, я тут жа забыў пра свой добры намер.

На шосты дзень мы ўбачылi ўдалечынi горад Ярмут. Вецер пасля буры дзьмуў насустрач, i таму мы вельмi паволi рухалiся наперад. У Ярмуце нам давялося кiнуць якар. У чаканнi спадарожнага ветру мы прастаялi сем цi восем дзён.

За гэты час сюды прыйшло многа караблёў з Ньюкасла. Мы, аднак, не прастаялi б столькi i зайшлi б у раку разам з прылiвам, але вецер усё свяжэў, а дзён праз пяць падзьмуў з усяе сiлы.

На нашым караблi якары i якарныя канаты былi моцныя, i нашы матросы былi ўпэўнены, што судну не пагражае нiякая небяспека. I таму па звычаю ўсiх матросаў увесь свой вольны час яны аддавалi вясёлым пацехам i забаўкам.

Але на дзевяты дзень пад ранiцу вецер пасвяжэў i хутка разыграўся страшэнны шторм. Нават выпрабаваныя маракi былi напалоханы. Я некалькi разоў чуў, як наш капiтан, праходзячы паўз мяне то ў сваю каюту, то з каюты, паўтараў напаўголасу: "Мы загiнулi! Мы загiнулi! Канец!"

I ўсё роўна ён не губляўся i пiльна сачыў за работай матросаў i прымаў усе захады, каб выратаваць свой карабель.

Да гэтага часу я не баяўся, я быў упэўнены, што i гэта бура мiнуецца гэтак жа шчаслiва, як i першая. Але калi сам капiтан сказаў, што ўсiм нам прыйшоў канец, я страшэнна спалохаўся i выбег з каюты на палубу. Нiколi ў жыццi не даводзiлася бачыць мне такога жахлiвага вiдовiшча. На моры, быццам высачэзныя горы, хадзiлi велiзарныя хвалi, i кожныя тры-чатыры хвiлiны на нас абвальвалася такая гара.

Спачатку я нiбы здранцвеў ад страху i не мог нават глядзець навокал. Калi ж нарэшце адважыўся зiрнуць назад, я зразумеў, якое бедства нас спасцiгла.

На двух цяжка гружаных суднах, якiя стаялi непадалёку ад нас на якары, матросы валiлi мачты, каб караблi хоць крыху вызвалiлiся ад цяжару.

Нехта крыкнуў у роспачы, што карабель, якi стаяў наперадзе за паўмiлi ад нас, у гэты самы момант знiк пад вадой.

Яшчэ два судны бура сарвала з якара i панесла ў адкрытае мора.

Што чакала iх там? Усе iх мачты былi скрышаны ўраганам.

Невялiкiя судны трымалiся лепш, аднак некаторыя з iх таксама пацярпелi: два цi тры з iх пранесла паўз нашы барты проста ў адкрытае мора.

Вечарам штурман i боцман прыйшлi да капiтана i прапанавалi яму для выратавання судна ссячы фок-мачту*.

* Фок-мачта - пярэдняя мачта.

- Адкладваць нельга нi хвiлiны! - сказалi яны. - Загадайце, i мы ссячом яе.

- Пачакаем яшчэ трохi, - запярэчыў капiтан. - Магчыма, бура сцiхне.

Яму вельмi не хацелася секчы мачту, але боцман пачаў даводзiць, што, калi мачту пакiнуць, карабель пойдзе на дно, - i капiтан мiжволi згадзiўся.

А калi ссеклi фок-мачту, грот-мачта* пачала так моцна хiлiцца i разгойдваць судна, што давялося ссекчы i яе.

* Грот-мачта - сярэдняя мачта.

Настала ноч, i раптам адзiн з матросаў, якi спускаўся ў трум, закрычаў, што судна пацякло. У трум паслалi другога матроса, i ён далажыў, што вада паднялася ўжо на чатыры футы*.

* Фут - ангельская мера даўжынi, каля адной трэцi метра.

Тады капiтан загадаў:

- Выпампоўвай ваду! Усе да помпаў!

Калi я пачуў гэту каманду, у мяне ад жаху замерла сэрца: мне здалося, што я памiраю, ногi мае аслабелi, i я павалiўся нiцма на койку. Але матросы расштурхалi мяне, патрабуючы, каб я не адлыньваў ад работы.

- Даволi ты бiў бiбiкi, час прыйшоў i папрацаваць!

Нiчога не зробiш, я пайшоў да помпы i пачаў старанна выпампоўваць ваду.

У гэты час невялiкiя грузавыя судны, якiя не маглi ўтрымацца супроць ветру, узнялi якары i выйшлi ў адкрытае мора.

Убачыўшы гэта, наш капiтан загадаў стрэлiць з гарматы, каб папярэдзiць iх, што нас чакае смяротная небяспека. Пачуўшы стрэл гарматы i не разумеючы, у чым справа, я ўявiў сабе, што наша судна разбiлася i вось-вось пойдзе на дно. Мне зрабiлася так страшна, што я страцiў прытомнасць i павалiўся. Аднак у гэты час кожны клапацiўся перш за ўсё пра выратаванне ўласнага жыцця, i на мяне нiхто не звярнуў увагi. Нiхто нават не пацiкавiўся, што са мною здарылася. Адзiн з матросаў стаў на мае месца да помпы, адсунуўшы мяне нагою. Усе былi ўпэўнены, што я ўжо нежывы. Так я праляжаў вельмi доўга. Ачухаўшыся, я зноў узяўся за работу. Мы працавалi без пярэдыху, а вада ў труме падымалася ўсё вышэй i вышэй.

Было зусiм ясна, што судна пойдзе на дно. Праўда, шторм пачаў патроху суцiшацца, але ў нас не прадбачылася нiякай магчымасцi пратрымацца на вадзе да таго часу, пакуль мы зойдзем у гавань. Таму капiтан не пераставаў страляць з гарматы, спадзеючыся, што хто-небудзь выратуе нас ад пагiбелi.

Нарэшце адно невялiкае судна, што было блiжэй да нас, рызыкнула спусцiць шлюпку, каб прыйсцi нам на дапамогу. Шлюпка кожную хвiлiну магла перакулiцца, але яна ўпарта наблiжалася да нас. I ўсё роўна мы не маглi перабрацца ў шлюпку, таму што не было нiякай магчымасцi прычалiць яе да нашага карабля, хоць людзi веславалi з усяе сiлы, рызыкуючы ўласным жыццём для выратавання нашага. Мы кiнулi iм канат. Яны доўга не маглi злавiць яго, таму што бура адносiла яго ўбок. Але, на шчасце, адзiн смяльчак пасля неаднаразовых няўдалых спроб нарэшце злаўчыўся i схапiў канат за самы канец. Тады мы падцягнулi шлюпку да нашай кармы i ўсе да аднаго перабралiся на яе. Мы меркавалi даплыць да iх карабля, але не змаглi адолець хваль, якiя неслi нас да берага. Выявiлася, што толькi ў гэтым напрамку i можна было веславаць.

Не прайшло i чвэрцi гадзiны, як наш карабель пачаў апускацца ў ваду.

Хвалi так кiдалi шлюпку, што нам не вiдно было нават берага. Толькi на нейкае iмгненне, калi ўскiдвала на грэбень хвалi, мы маглi бачыць, што на беразе сабраўся натоўп людзей. Людзi бегалi туды i сюды, гатовыя кiнуцца нам на дапамогу, як толькi мы падыдзем блiжэй. Але мы рухалiся да берага вельмi павольна.

Толькi пад вечар здолелi мы выбрацца на сушу, ды i то з найвялiкшымi цяжкасцямi.

У Ярмут iсцi нам давялося пешкi. Там нас чакала сардэчная сустрэча: жыхары горада, якiя ўжо даведалiся пра наша няшчасце, адвялi нам добрае жытло, пачаставалi выдатным абедам i далi нам грошай, каб мы здолелi дабрацца, куды пажадаем - да Лондана цi да Гуля.

Непадалёку ад Гуля быў Йорк, дзе жылi мае бацькi, i, вядома ж, мне трэба было вярнуцца да iх. Яны даравалi б мне мае самавольныя ўцёкi, i ўсе мы былi б такiя шчаслiвыя!

Але безразважная мара пра марскiя прыгоды не пакiдала мяне i зараз. Хоць цвярозы голас розуму казаў мне, што на моры мяне чакаюць новая небяспека i нягоды, я зноў пачаў думаць пра тое, як бы мне трапiць на карабель i аб'ехаць па морах i акiянах увесь свет.

Мой прыяцель (той самы, бацьку якога належала загiнуўшае судна) быў цяпер пануры i самотны. Бяда гняла яго.

Ён пазнаёмiў мяне са сваiм бацькам, - той таксама не пакiдаў бедаваць па затанулым караблi. Даведаўшыся ад сына пра маю цягу да марскiх падарожжаў, стары сурова зiрнуў на мяне i сказаў:

- Малады чалавек, вам нiколi болей не трэба выходзiць у мора. Я чуў, што вы баязлiвец, што вы распешчаны i губляеце галаву нават пры самай нязначнай небяспецы. Такiя людзi не варты ў маракi. Хутчэй вяртайцеся дадому i памiрыцеся з раднёю. Вы ўжо самi на сабе зазналi, як небяспечна падарожнiчаць морам.

Я адчуваў, што ён кажа праўду, i не мог пярэчыць. Але ўсё роўна я не вярнуўся дадому, таму што мне было брыдка паказацца на вочы маiм блiзкiм. Мне здавалася, што ўсе нашы суседзi будуць нада мною кпiць; я быў упэўнены, што мае няўдачы зробяць мяне пасмешышчам для ўсiх сяброў i знаёмых.

З цягам часу я не аднойчы заўважаў, што людзi, асаблiва ў маладосцi, лiчаць непрыстойнымi не тыя свае бессаромныя ўчынкi, за якiя завуць iх дурнямi, а тыя добрыя i высакародныя справы, якiя робяцца iмi ў хвiлiны раскаяння, хоць толькi за гэтыя справы i можна зваць iх разумнымi. Такi i я быў у той час. Успамiны пра пакуты, якiя я выцерпеў у час караблекрушэння, паступова сцерлiся, i я, пражыўшы ў Ярмуце два-тры тыднi, паехаў не ў Гуль, а ў Лондан.

РАЗДЗЕЛ ТРЭЦI

Рабiнзон трапляе ў палон. - Уцёкi.

Вялiкiм маiм няшчасцем было тое, што я ў час маiх прыгод не застаўся на караблi матросам. Праўда, мне давялося б болей працаваць, але затое вывучыўся б, нарэшце, мараходнай справе i з цягам часу мог бы стаць штурманам, а магчыма, i капiтанам. Але ў той час я быў такi дурны, што з усiх шляхоў выбiраў заўсёды самы горшы. З той прычыны, што я мог тады заўсёды фарсiць сваiм адзеннем i ў кiшэнях у мяне не зводзiлiся грошы, я заўсёды з'яўляўся на карабель бесклапотным шалапутам: нiчога там не рабiў i нiчому не вучыўся.

Маладыя свавольнiкi i гультаi звычайна трапляюць у дрэнную кампанiю i вельмi хутка канчаткова збiваюцца з тропу. Такi ж лёс чакаў i мяне, але ў Лондане мне пашчасцiла пазнаёмiцца з паважным пажылым капiтанам, якi шчыра мною зацiкавiўся. Незадоўга перад гэтым ён хадзiў на сваiм караблi да берагоў Афрыкi i Гвiнеi. Гэта падарожжа прынесла яму немалы прыбытак, i цяпер ён зноў збiраўся накiравацца ў тыя ж краi.

Я спадабаўся яму. Я быў тады цiкавым суразмоўцай.

Ён часта бавiў са мною свой вольны час i, даведаўшыся, што я мару пабачыць заморскiя краiны, прапанаваў мне пайсцi ў плаванне на яго караблi.

- Вам гэта не будзе каштаваць грошай, - сказаў ён, - я не вазьму з вас нiчога нi за праезд, нi за яду. Вы будзеце на караблi маiм госцем. А калi яшчэ прыхопiце з сабою сякiя-такiя рэчы, якiя вам удасца выгадна збыць на Гвiнеi, то вы будзеце мець яшчэ i барыш. Паспрабуйце, можа, якраз вам i пашэнцiць.

Гэты капiтан карыстаўся агульным даверам, i я з ахвотай згадзiўся на яго запрашэнне.

Накiроўваючыся ў Гвiнею, я прыхапiў з сабою сёе-тое з тавару: закупiў на сорак фунтаў стэрлiнгаў* розных бразготак i шкляных вырабаў, якiя мелi выдатны збыт у дзiкуноў.

* Фунт стэрлiнгаў - грашовая адзiнка ў Ангельшчыне.

Набыць гэтыя сорак фунтаў мне пасадзейнiчалi блiзкiя сваякi, з якiмi я меў лiставанне: я паведамiў iм, што збiраюся заняцца гандлем, i яны ўгаварылi маю мацi, а магчыма, i бацьку памагчы мне хоць нязначнай сумай.

Гэта паездка ў Афрыку была, бадай, маiм адзiным шчаслiвым падарожжам. Вядома ж, за свой поспех я павiнен быў быць удзячны толькi бескарыслiвай дабраце капiтана.

У час падарожжа ён займаўся са мной матэматыкай i вучыў мяне карабельнай справе. Ён меў задавальненне ад таго, што перадаваў мне свой вопыт, а я - ад таго, што слухаў i вучыўся ў яго.

Падарожжа зрабiла мяне i мараком i купцом: я вымяняў на свае бразготкi пяць фунтаў i дзесяць унцый залатога пяску, за якi, вярнуўшыся ў Лондан, атрымаў немалую суму.

Такiм чынам, я мог лiчыць сябе багатым прамыслоўцам, якi паспяхова вядзе гандаль з Гвiнеяй.

Але, на маё няшчасце, мой сябра капiтан хутка пасля вяртання ў Ангельшчыну памёр, i мне давялося зрабiць другое падарожжа на свой страх, ужо без сяброўскай парады i дапамогi.

Я адплыў з Ангельшчыны на тым жа караблi. I гэта было самае нешчаслiвае падарожжа, якое калi-небудзь рабiў чалавек.

Аднойчы на свiтаннi, калi мы пасля доўгага плавання iшлi памiж Канарскiмi выспамi i Афрыкай, на нас напалi пiраты - марскiя разбойнiкi. Гэта былi туркi з Салеха. Яны здаля заўважылi нас i поўным ходам прыпусцiлi наўздагон.

Спачатку мы спадзявалiся, што здолеем выратавацца ад iх уцёкамi, i таксама паднялi ветразi. Аднак хутка стала вiдавочна, што гадзiн праз пяць-шэсць яны нас абавязкова дагоняць. Мы зразумелi, што неабходна рыхтавацца да бою. У нас было дванаццаць гармат, а ў ворага - васемнаццаць.

Каля трох гадзiн апоўднi разбойнiцкi карабель дагнаў нас, але пiраты зрабiлi вялiкую памылку: замест таго каб падысцi да нас з кармы, яны падышлi з левага борта, дзе ў нас было восем гармат. Выкарыстаўшы iх памылку, мы навялi на iх усе гэтыя гарматы i далi залп.

Туркаў было не менш дзвюх соцень чалавек, таму яны адказалi на нашу стралянiну не толькi гарматным, але таксама i ружэйным залпам з двухсот стрэльбаў.

На шчасце, у нас нiкога не зачапiла, усе засталiся жывыя i не параненыя. Пасля гэтай сутычкi пiрацкае судна адышло на паўмiлi* i пачало рыхтавацца да новага нападу.

* Мiля - мера даўжынi каля 1609 метраў.

Мы ж, у сваю чаргу, падрыхтавалiся да новай абароны.

На гэты раз ворагi падышлi да нас з другога борта i ўзялi нас на абардаж, гэта значыць зачапiлiся за наш борт бусакамi, чалавек шэсцьдзесят уварвалiся на палубу i перш за ўсё кiнулiся секчы мачты i снасцi.

Мы сустрэлi iх ружэйнай стралянiнай i двойчы вызвалялi ад iх палубу, але ўсё роўна вымушаны былi здацца, таму што наш карабель ужо быў не прыгодны для далейшага плавання. Трое з нашых людзей былi забiтыя, восем чалавек паранена. Нас як палонных завезлi ў марскi порт Салех, якi належаў маўрам*.

* Маўры - паўночнаафрыканскiя арабы-мусульмане.

Iншых ангельцаў забралi i адправiлi да двара жорсткага султана, а мяне капiтан пiрацкага судна пакiнуў пры сабе i зрабiў сваiм рабом, бо я быў малады i спрытны.

Я горка заплакаў: я ўспомнiў прадказанне майго бацькi, што рана цi позна са мною здарыцца бяда i нiхто не прыйдзе мне на дапамогу. Я думаў, што менавiта цяпер такая бяда мяне i напаткала. Але дарэмна я так думаў. Наперадзе мяне чакалi яшчэ страшнейшыя няшчасцi.

Я спадзяваўся, што мой новы ўладар, капiтан разбойнiцкага судна, пакiнуўшы мяне пры сабе, калi ён зноў адправiцца рабаваць марскiя караблi, возьме мяне з сабою таксама. Я быў цвёрда ўпэўнены, што, нарэшце, ён трапiць у палон да якога-небудзь гiшпанскага цi партугальскага ваеннага карабля i тады я атрымаю волю.

Але хутка я зразумеў, што гэтыя спадзяваннi былi дарэмныя, таму што ў першы ж раз, калi мой уладар выйшаў у мора, мяне ён пакiнуў дома выконваць чорную работу, якую звычайна выконваюць рабы.

З гэтага дня я толькi i думаў пра ўцёкi. Але ўцячы было немагчыма: я быў знясiлены i адзiнокi.

Сярод палонных не было нiводнага ангельца, каму я здолеў бы паверыць.

Два гады пакутваў я ў палоне, не маючы нiякай надзеi на выратаванне. Але на трэцi год мне ўсё ж удалося ўцячы.

Адбылося гэта так: мой уладар заўсёды, раз цi два на тыдзень, браў карабельную шлюпку i плыў на ўзмор'е лавiць рыбу. У кожную такую паездку ён браў з сабою мяне i хлапчука, якога звалi Ксуры. Мы старанна веславалi i як умелi пацяшалi свайго ўладара. А паколькi я, у дадатак, яшчэ аказаўся i някепскiм рыбаловам, ён часам пасылаў нас абаiх - мяне i гэтага Ксуры - па рыбу пад наглядам аднаго старога маўра, свайго далёкага родзiча.

Аднойчы мой гаспадар запрасiў двух вельмi важных маўраў пакатацца з iм на яго паруснай шлюпцы. Для гэтай паездкi ён нарыхтаваў вялiкiя запасы ежы, якiя звечара яшчэ адправiў да сябе на шлюпку. Шлюпка была прасторная. Гаспадар яшчэ гады два назад загадаў свайму карабельнаму цесляру зрабiць там невялiкую каюту, а ў каюце - кладоўку для прадуктаў. У гэту кладоўку я i склаў усе прыпасы.

- Можа здарыцца, што госцi пажадаюць наладзiць паляванне, - сказаў мне гаспадар. - Вазьмi на караблi тры стрэльбы i занясi iх у каюту.

Я зрабiў усё, што мне было загадана: вымыў палубу, узняў на мачце сцяг i на другi дзень з ранiцы сядзеў у шлюпцы i чакаў гасцей. Раптам гаспадар прыйшоў адзiн i сказаў, што госцi сёння не паедуць, таму што iх затрымалi справы. Затым ён загадаў нам траiм - мне, хлапчуку Ксуры i маўру - плыць у нашай шлюпцы на ўзмор'е па рыбу.

- Мае сябры прыйдуць да мяне вячэраць, - сказаў ён, - i таму вы, як толькi наловiце дастаткова рыбы, нясiце яе сюды ж.

Вось тады зноў i абудзiлася ва мне даўняя мара пра волю. Цяпер у мяне было судна, i, як толькi гаспадар пайшоў, я пачаў рыхтавацца - не да рыбнай лоўлi, а ў далёкае плаванне. Праўда, я не ведаў, куды паплыву, але ўсякая дарога добрая - абы толькi ўцячы з няволi.

- Варта нам было б прыхапiць сабе якую-небудзь ежу, - сказаў я маўру, - не будзем жа мы без спросу есцi тое, што гаспадар падрыхтаваў гасцям.

Стары згадзiўся са мною i хутка прынёс вялiзную кашолку сухароў i тры збаны прэснай вады.

Я ведаў, дзе ў гаспадара стаiць скрыня з вiном, i пакуль маўр хадзiў па прадукты, я перанёс усе бутэлькi на шлюпку i паставiў iх у кладоўку, нiбыта яны яшчэ раней былi назапашаны для гаспадара.

Апрача таго, я прынёс вялiзны кавалак воску (фунтаў на пяцьдзесят вагою) ды прыхапiў маток прадзiва, сякеру, пiлу i малаток. З часамi ўсё гэта нам вельмi прыдалося, асаблiва воск, з якога мы рабiлi свечкi.

Я прыдумаў яшчэ адну хiтрасць, i мне зноў удалося ашукаць даверлiвага маўра. Яго iмя было Iзмаiл, таму ўсе звалi яго Молi. Вось я яму i сказаў:

- Молi, на судне ёсць гаспадаровы паляўнiчыя стрэльбы. Не шкодзiла б нам мець трохi пораху ды некалькi зарадаў - магчыма, нам пашэнцiць падстрэлiць сабе на абед кулiкоў. Гаспадар трымае порах i шрот на караблi, я ведаю.

- Добра, - сказаў ён, - прынясу.

I ён прынёс ладную скураную торбу з порахам - фунта паўтара вагою, а магчыма, i болей. I другую, са шротам - фунтаў пяць цi шэсць. Ён прыхапiў таксама i кулi. Усё гэта было складзена ў шлюпцы. Апрача таго, у гаспадаровай каюце знайшлося яшчэ крыху пораху, якi я насыпаў у вялiкую бутлю, вылiўшы з яе папярэдне рэшткi вiна.

Зрабiўшы такi запас усяго неабходнага для далёкага плавання, мы выйшлi з гаванi, нiбыта на рыбную лоўлю. Я закiнуў у ваду свае вуды, але нiчога не злавiў (я знарок не выцягваў вуды, калi рыба трапляла на кручок).

- Тут мы нiчога не зловiм, - сказаў я маўру. - Гаспадар нас не пахвалiць, калi мы вернемся да яго з пустымi рукамi. Трэба плысцi далей у мора. Магчыма, далей ад берага рыба будзе лепей браць.

Не падазраючы падману, стары маўр згадзiўся са мною i, паколькi ён стаяў на носе карабля, узняў ветразь.

Я ж сядзеў за рулём на карме, i, калi судна адышло мiлi на тры ў адкрытае мора, я лёг у дрэйф* - як быццам для таго, каб зноў узяцца лавiць рыбу.

* Легчы ў дрэйф - размясцiць ветразi на судне так, каб яно заставалася амаль нерухомым.

Затым, аддаўшы хлапчуку руль, я перайшоў на нос, падышоў да маўра ззаду i раптам прыўзняў яго i кiнуў у мора. Ён зараз жа вынырнуў, таму што плаваў, як корак, i пачаў прасiцца, каб я ўзяў яго ў шлюпку, абяцаючы, што паедзе са мною хоць на край свету. Ён плыў так шпарка за суднам, што вельмi хутка дагнаў бы мяне (вецер быў слабы, i шлюпка ледзь рухалася). Бачачы, што маўр нас хутка дагонiць, я ўскочыў у каюту, узяў там паляўнiчую стрэльбу, прыцэлiўся ў маўра i сказаў:

- Я не жадаю табе зла, але зараз жа адчапiся ад мяне i хутчэй вяртайся дадому! Ты добры плывец, мора цiхае, ты лёгка даплывеш да берага. Паварочвай назад, i я цябе не зачаплю. Але калi ты не адстанеш ад шлюпкi, я прастрэлю табе галаву, таму што я цвёрда вырашыў здабыць сабе волю.

Ён павярнуў да берага i, я ўпэўнены, без цяжкасцi даплыў да яго. Вядома, я мог узяць з сабою гэтага маўра, але старому нельга было давяраць.

Калi маўр адстаў ад шлюпкi, я звярнуўся да хлопчыка i сказаў:

- Ксуры, калi ты будзеш мне адданы, я зраблю табе многа дабра. Паклянiся, што ты нiколi не здрадзiш мне, iнакш я i цябе кiну ў мора.

Хлопчык усмiхнуўся, гледзячы мне проста ў вочы, i пакляўся, што будзе адданы мне да самае смерцi i паедзе са мною, куды я захачу.

Гаварыў ён так шчыра, што я не мог яму не паверыць.

Пакуль маўр не наблiзiўся да берага, я трымаў курс ў адкрытае мора, лавiруючы супроць ветру, каб усе думалi, што мы iдзём да Гiбралтара.

Але як толькi пайшло на адвячорак, я пачаў кiраваць на поўдзень, прытрымлiваючыся патроху ўсходу, таму што мне не хацелася аддаляцца ад берага. Дзьмуў вельмi свежы вецер, але мора было роўнае, спакойнае, i таму мы iшлi добрым ходам.

Калi ж на другi дзень к тром гадзiнам наперадзе ўпершыню паказалася зямля, мы былi ўжо мiль на паўтараста паўднёвей Салеха, далёка ўжо за межамi ўладанняў мараканскага султана, ды i ўсякага iншага з афрыканскiх цароў. Бераг, да якога мы наблiжалiся, быў зусiм бязлюдны.

Але ў палоне я набраўся такога страху, так баяўся зноў трапiць да маўраў, што, карыстаючыся спрыяльным ветрам, якi падганяў маю шлюпку на поўдзень, пяць дзён плыў наперад i наперад, не становячыся на якар i не выходзячы на бераг.

Праз пяць дзён вецер змянiўся: падзьмуў з поўдня, i паколькi цяпер я ўжо не баяўся пагонi, то вырашыў падысцi да берага i кiнуць якар у вусцi нейкай маленькай рэчкi. Не магу сказаць пэўна, што гэта за рэчка, дзе яна працякае i якiя людзi жывуць на яе берагах. Берагi яе былi пустэльныя, i гэта мяне вельмi ўзрадавала, таму што ў мяне не было нiякага жадання сустракацца з людзьмi. Адзiнае, што мне было патрэбна, - прэсная вада.

Мы зайшлi ў вусце пад вечар i вырашылi, калi сцямнее, дабрацца да сушы ўплаў i агледзець ўсё навокал. Але як толькi сцямнела, мы пачулi страшэнныя гукi: бераг кiшэў звярамi, якiя так шалёна вылi, рыкалi, раўлi i брахалi, што бедны Ксуры ледзь не памёр ад страху, i Ксуры пачаў упрошваць мяне не выходзiць на бераг да ранiцы.

- Добра, Ксуры, - сказаў я яму, - пачакаем! Але можа здарыцца так, што пры дзённым святле мы ўбачым людзей, якiх нам трэба асцерагацца больш, чым лютых iльвоў i тыграў.

- А мы стрэлiм у гэтых людзей са стрэльбы, - сказаў ён, смеючыся, - i яны ўцякуць.

Мне было прыемна, што хлапчук трымаецца малайцом. Каб ён i надалей не вешаў носа, я даў яму глыток вiна.

Я паслухаў яго парады, i ўсю ноч мы прастаялi на якары, не выходзячы з лодкi i трымаючы напагатове стрэльбы. Да самай ранiцы нам не давялося заплюшчыць вачэй нi на хвiлiну.

Гадзiны праз дзве пасля таго, як мы кiнулi якар, мы пачулi страшэнны рык нейкiх велiзарных звяроў вельмi дзiўнай пароды (якой - мы i самi не ведалi). Звяры наблiзiлiся да берага, зайшлi ў рэчку i пачалi плюхацца i валтузiцца ў вадзе, жадаючы, вiдаць, асвяжыцца, i пры гэтым вiшчалi, раўлi i вылi; такiх агiдных гукаў я да таго часу нiколi не чуў.

Ксуры дрыжаў ад страху; шчыра кажучы, напалохаўся i я.

Але мы яшчэ больш напалохалiся, калi пачулi, што адно страшыдла плыве да нашага судна. Мы не маглi яго бачыць, мы толькi чулi, як яно фыркае i сапе, i толькi па гэтых гуках здагадалiся, якое яно вялiзнае i лютае.

- Напэўна, гэта леў, - сказаў Ксуры. - Давайце падымем якар i хутчэй паплывём адсюль.

- Не, Ксуры, - запярэчыў я, - навошта знiмацца з якара? Мы адпусцiм як мага даўжэй канат i адыдзем далей у мора - i звяры не пагоняцца за намi.

Але толькi вымавiў я гэтыя словы, як убачыў невядомага звера на адлегласцi двух вёсел ад нашага судна. Я крыху разгубiўся, аднак зараз жа ўзяў з каюты стрэльбу i стрэлiў. Звер павярнуўся i паплыў назад.

Немагчыма апiсаць, якi раз'юшаны роў узняўся на беразе, калi прагрымеў мой стрэл: напэўна, усе гэтыя звяры нiколi да гэтага не чулi такога гуку. Тут я канчаткова ўпэўнiўся, што ў начны час выходзiць на бераг нельга. Але цi можна будзе рызыкнуць высадзiцца днём - гэтага мы таксама не ведалi. Стаць ахвярай якога-небудзь дзiкуна не лепш, чым трапiць у кiпцюры льву цi тыгру.

Але нам, чаго б гэта нi каштавала, неабходна было выйсцi на бераг тут цi ў iншым месцы, бо ў нас не засталося нi кроплi прэснай вады. Мы пакутавалi ад смагi. Нарэшце надышла доўгачаканая ранiца. Ксуры сказаў, што, калi я пушчу яго, ён дабярэцца да берага ўброд i пастараецца здабыць прэсную ваду. А калi я спытаў у яго, чаму павiнен iсцi ён, а не я, ён адказаў:

- Калi прыйдзе дзiкi чалавек, ён з'есць мяне, а вы застанецеся жыць.

Адданасць i любоў да мяне, што прагучалi ў гэтым адказе, бясконца мяне кранулi.

- Вось што, Ксуры, - сказаў я, - пойдзем разам. А калi з'явiцца дзiкi чалавек, мы застрэлiм яго, i ён не з'есць нi цябе, нi мяне.

Я даў хлопчыку сухароў i глыток вiна; затым мы падплылi да зямлi, скочылi ў ваду i накiравалiся ўброд да берага, не ўзяўшы з сабою нiчога апрача стрэльбаў i двух пустых збаноў на ваду.

Я не хацеў аддаляцца ад берага, каб не губляць з вачэй нашага судна. Я баяўся, што ўнiз па рацэ да нас могуць спусцiцца ў сваiх пiрогах* дзiкуны.

* Пiрога - доўгi човен, выдзеўблены са ствала дрэва.

Але Ксуры, убачыўшы лагчынку на адлегласцi мiлi ад берага, памчаўся са збаном туды.

Раптам я бачу - ён бяжыць назад. "Цi не пагналiся за iм дзiкуны? спалохаўся я. - Цi не спужаўся ён якога-небудзь дзiкага звера?"

Я кiнуўся да яго на выручку i, падбегшы блiжэй, убачыў, што за спiною ў яго нешта вiсiць. Аказваецца, ён забiў нейкага звярка, накшталт нашага зайца, толькi шэрсць у яго была другога колеру i ногi даўжэйшыя. Мы абодва былi рады гэтай дзiчыне, але я яшчэ больш узрадаваўся, калi Ксуры сказаў, што ён знайшоў у лагчыне многа добрай прэснай вады.

Набраўшы поўныя збаны вады, мы прыгатавалi шыкоўнае снеданне з забiтага звярка i паплылi далей. Так мы i не знайшлi ў гэтай мясцовасцi нiякiх слядоў чалавека.

Пасля таго як мы выйшлi з вусця рэчкi, мне яшчэ некалькi разоў даводзiлася ў час нашага далейшага плавання прычальваць да берага, каб набраць вады.

Аднойчы ўраннi мы кiнулi якар каля нейкага высокага мыса. Пачаўся ўжо прылiў. Раптам Ксуры, у якога былi вельмi зоркiя вочы, прашаптаў:

- Паплывём далей ад гэтага берага. Зiрнiце, якое страшыдла ляжыць вунь там на пагорку. Яно моцна спiць, але невядома, што будзе, як яно прачнецца.

Я зiрнуў у той бок, куды паказваў Ксуры, i сапраўды ўбачыў страшэннага звера. Гэта быў велiзарны леў. Ён ляжаў пад выступам гары.

- Слухай, Ксуры, - сказаў я. - Iдзi на бераг i забi гэтага льва.

Хлопчык спалохаўся.

- Каб я яго забiў! - усклiкнуў ён. - Ды гэты ж леў мяне праглыне, як муху!

Я папрасiў яго не варушыцца i, не сказаўшы яму больш нi слова, прынёс з каюты ўсе нашы стрэльбы (iх было тры). Адну, самую вялiкую, я зарадзiў двума кавалкамi свiнца, папярэдне насыпаўшы ў рулю добры зарад пораху; у другую ўкацiў дзве вялiкiя кулi, а ў трэцюю - пяць куль паменей.

Узяўшы першую стрэльбу i старанна прыцэлiўшыся, я стрэлiў у звера. Я цэлiўся яму ў галаву, але ён ляжаў так, што лапа прыкрывала галаву на ўзроўнi вачэй, i зарад трапiў у лапу i раздрабiў косць. Леў зароў i ўсхапiўся, але, адчуўшы раптам боль, павалiўся, потым падняўся на трох лапах i закульгаў далей ад берага з такiм ровам, якога я нiколi не чуў.

Я быў крыху збянтэжаны, што не пацэлiў яму ў галаву; аднак, не марудзячы нi хвiлiны, узяў другую стрэльбу i стрэлiў зверу наўздагон. На гэты раз мой зарад трапiў якраз у цэль. Леў павалiўся з ледзь чутным хрыплым стогнам.

Калi Ксуры ўбачыў параненага звера, увесь яго страх прайшоў, i ён пачаў прасiць мяне, каб я пусцiў яго на бераг.

- Iдзi, - сказаў я.

Хлопчык скочыў у ваду i паплыў да берага, грабучы адной рукою, таму што ў другой трымаў стрэльбу. Наблiзiўшыся да звера, ён прыставiў рулю стрэльбы яму да вуха i забiў насмерць.

Вядома, прыемна было застрэлiць на паляваннi льва, але мяса яго было непрыдатна для ежы, i я пашкадаваў, што мы страцiлi тры зарады на такую нiкчэмную дзiчыну. Аднак Ксуры сказаў, што ён ўсё ж паспрабуе чым-небудзь пажывiцца ў забiтага льва i, калi мы вярнулiся ў шлюпку, папрасiў у мяне сякеру.

- Навошта? - спытаў я.

- Адсекчы яму галаву, - адказаў ён.

Аднак адсекчы галаву ён не здолеў, у яго не хапала сiлы: ён адсек толькi лапу i прынёс яе на нашу шлюпку. Лапа была неймавернага памеру.

Тут мне падумалася, што шкура гэтага льва можа нам спатрэбiцца, i я вырашыў паспрабаваць злупiць з яго шкуру. Мы зноў вярнулiся на бераг, але я не ведаў, як нават прыступiцца да гэтай работы. Ксуры аказаўся больш спрытны, чым я.

Працавалi мы цэлы дзень. I злупiлi шкуру толькi пад вечар. Мы расцягнулi яе на даху нашай маленькай каюты. Праз два днi яна зусiм высахла на сонцы i потым служыла нам за пасцель.

Адчалiўшы ад гэтага берага, мы паплылi проста на поўдзень i дзён дзесяць дванаццаць плылi, не мяняючы свайго кiрунку. Харч наш канчаўся, i таму нашы запасы мы старалiся расцягнуць як мага надалей. На бераг мы выходзiлi толькi па прэсную ваду.

Я хацеў дабрацца да вусця ракi Гамбii цi Сенегала, гэта значыць да тых мясцiн, якiя прылягаюць да Зялёнага мыса, таму што спадзяваўся сустрэць там якi-небудзь эўрапейскi карабель. Я ведаў, што, калi я не сустрэну карабля ў гэтых мясцiнах, мне застанецца або плыць у адкрытае мора на пошукi выспаў, або загiнуць сярод чарнаскурых - iншага выбару ў мяне не было.

Я ведаў, што ўсе караблi, якiя iдуць з Эўропы, куды б яны нi накiроўвалiся - цi да берагоў Гвiнеi, цi ў Бразiлiю, цi ў Ост-Iндыю, - праходзяць паўз Зялёны мыс, i таму мне здавалася, што ўсё маё шчасце залежыць ад таго, сустрэну я цi не якое-небудзь эўрапейскае судна каля Зялёнага мыса.

"Калi не сустрэну, - казаў я сабе, - мне пагражае верная смерць".

РАЗДЗЕЛ ЧАЦВЕРТЫ

Сустрэча з дзiкунамi

Прайшло яшчэ дзён дзесяць. Мы няўхiльна рухалiся на поўдзень.

Спачатку ўзбярэжжа было пустэльнае; потым разы два-тры ў розных мясцiнах мы ўбачылi голых чарнаскурых людзей, якiя стаялi на беразе i пазiралi на нас.

Я неяк надумаўся выйсцi на бераг i пагутарыць з iмi, але Ксуры, мой мудры дарадца, сказаў:

- Не хадзi! Не хадзi! Не трэба!

I ўсё-такi я пачаў трымацца блiжэй да берага, каб мець магчымасць пагутарыць з гэтымi людзьмi. Дзiкуны, вiдаць, зразумелi маё жаданне i доўга беглi за намi берагам.

Я заўважыў, што ў iх не было зброi; толькi адзiн з iх трымаў у руках доўгi тонкi кiй. Ксуры сказаў мне, што гэта кап'ё i што дзiкуны кiдаюць сваi коп'i вельмi далёка i на дзiва трапна. Таму я трымаўся воддаль ад iх i размаўляў з iмi на мiгах, iмкнучыся растлумачыць iм, што мы галодныя i ў нас няма ежы. Яны зразумелi нас i пачалi, у сваю чаргу, тлумачыць мне, каб я спынiў сваю шлюпку, таму што яны маюць намер прынесцi нам ежу.

Я спусцiў ветразь. Шлюпка спынiлася. Двое дзiкуноў пабеглi некуды i праз паўгадзiны прынеслi два вялiкiя кавалкi сушанага мяса i два мяхi з зярнятамi нейкага хлебнага злака, якi рос у тых мясцiнах. Мы не ведалi, якое гэта было мяса i якiя зярняты, аднак адразу ж згадзiлiся ўзяць i тое i другое.

Але як забраць падарунак, якi нам прапанавалi? Выйсцi на бераг мы не адважвалiся: мы баялiся дзiкуноў, а яны - нас. I вось, каб абодва бакi адчувалi сябе ў бяспецы, дзiкуны склалi на беразе ўсю правiзiю, а самi адышлiся далей. I толькi пасля таго, як мы пераправiлi правiзiю на шлюпку, яны вярнулiся на ранейшае месца.

Дабрыня дзiкуноў усхвалявала нас, мы дзякавалi iм на мiгах, таму што самi не маглi зрабiць iм нiякiх падарункаў.

Праўда, у той жа момант здарылася магчымасць i ў нас зрабiць iм вялiкую паслугу.

Не паспелi мы адплысцi ад берага, як раптам убачылi, што з-за гор выбегла два магутныя страшэнныя звяры. Яны iмчалiся што было сiлы проста да мора. Нам здалося, што адзiн з iх гонiцца за другiм. Людзi, якiя былi на беразе, асаблiва жанчыны, страшэнна напалохалiся. Усчалася мiтусня, некаторыя закрычалi, заплакалi. Толькi той дзiкун, у якога было кап'ё, застаўся на месцы, усе астатнiя кiнулiся бегчы хто куды. Але звяры iмчалiся проста да мора i нiкога з чарнаскурых не зачапiлi. Тут толькi я ўбачыў, якiя яны велiзарныя. Яны з разбегу кiнулiся ў ваду i пачалi даваць нырца i плаваць, так што, бадай, можна было падумаць, нiбыта iмчалiся яны сюды з адзiным толькi намерам пакупацца ў моры.

Раптам адзiн з iх падплыў даволi блiзка да нашай шлюпкi. Гэтага я не чакаў, але для мяне гэта не было знянацку: зарадзiўшы хутчэй стрэльбу, я падрыхтаваўся сустрэць ворага. Як толькi ён наблiзiўся да нас на адлегласць ружэйнага стрэлу, я спусцiў курок i прастрэлiў яму галаву. У той жа момант звер апусцiўся ў ваду, потым вынырнуў i паплыў назад да берага, то знiкаючы ў вадзе, то ўсплываючы зноў на паверхню. Ён змагаўся са смерцю, захлынаючыся ў вадзе i сцякаючы крывёю. Не даплыўшы да берага, ён пайшоў на дно.

Нiякiмi словамi немагчыма выказаць, як былi ашаломлены дзiкуны, калi пачулi грукат i ўбачылi агонь майго стрэлу: некаторыя ледзь не паўмiралi са страху, пападалi нiцма на зямлю, як нежывыя.

Але, убачыўшы, што звер забiты i я раблю iм знакi падысцi блiжэй да берага, яны пасмялелi i стоўпiлiся каля самай вады: вiдаць, iм вельмi хацелася знайсцi пад вадою забiтага звера. У тым месцы, дзе ён затануў, вада была пафарбавана крывёю, i таму я вельмi лёгка адшукаў яго. Зачапiўшы звера вяроўкаю, я кiнуў канец яе дзiкунам, i яны прыцягнулi забiтага звера да берага. Гэта быў вялiзны леапард з незвычайна прыгожай плямiстай шкурай. Стоячы над iм у здзiўленнi, дзiкуны ўзнялi рукi ўгару; яны не маглi зразумець, чым я забiў яго.

Другi звер, наплохаўшыся майго стрэлу, падплыў да берага i памчаўся назад у горы.

Я заўважыў, што дзiкунам вельмi хацелася паласавацца мясам забiтага леапарда, i мне прыйшло ў галаву, што будзе добра, калi я падару iм яго.

Я паказаў iм на мiгах, што яны могуць забраць звера сабе.

Яны горача падзякавалi мне i ў той жа момант узялiся за справу. Нажоў яны не мелi i дзейнiчалi вострай трэскай, аднак шкуру з мёртвага звера злупiлi так хутка i спрытна, як бы мы не справiлiся i нажом.

Яны прапанавалi мне мяса, але я адмовiўся, знакам паказаўшы, што дарую яго iм. Я папрасiў у iх шкуру, якую яны аддалi мне вельмi ахвотна. Апрача таго, яны прынеслi мне яшчэ правiзii, i я з радасцю прыняў iх дар. Затым я папрасiў у iх вады: я ўзяў адзiн з нашых збаноў i перавярнуў яго дагары дном, каб паказаць, што ён пусты i што я прашу налiць яго. Тады яны нешта крыкнулi. Неўзабаве з'явiлiся дзве жанчыны i прынеслi вялiкую пасудзiну з абпаленай глiны (напэўна, дзiкуны абпальваюць глiну на сонцы). Гэту пасудзiну жанчыны паставiлi на беразе, а самi адышлiся, як i раней. Я адправiў Ксуры на бераг з усiмi трыма збанамi, i ён налiў iх да краёў.

Атрымаўшы такiм чынам ваду, мяса i хлебныя зярняты, я развiтаўся з прыязнымi дзiкунамi i на працягу адзiнаццацi дзён плыў у ранейшым кiрунку.

Кожную ноч у час штылю мы выкрасалi агонь i запальвалi ў лiхтары самаробную свечку, спадзеючыся, што якое-небудзь судна заўважыць наша малюсенькае полымейка, але нiводнага карабля нам так i не трапiлася па дарозе.

Нарэшце, мiляў за пятнаццаць наперадзе, я ўбачыў паласу зямлi, якая далёка выступала ў мора. Надвор'е было цiхае, i я скiраваў у адкрытае мора, каб абагнуць гэту касу. У той момант, калi мы абгiналi яе, я выразна ўбачыў мiляў за шэсць ад берага з боку акiяна другую зямлю i зрабiў для сябе вывад, што вузкая каса - гэта i ёсць Зялёны мыс, а тая зямля, што бачыцца ўдалечынi, адна з выспаў Зялёнага мыса. Але выспы былi вельмi далёка, i я не адважыўся накiравацца да iх.

Раптам я пачуў крык Ксуры:

- Пан! Пан! Карабель i ветразь!

Наiўны хлапчук быў так напалоханы, што ледзь не страцiў розум: уявiў сабе, нiбыта гэта адзiн з караблёў яго гаспадара, пасланых за намi ў пагоню. Але я ведаў, наколькi далёка былi мы цяпер ад маўраў, i быў упэўнены, што баяцца iх ужо няма чаго.

Я выскачыў з каюты i адразу ж убачыў карабель. Мне нават удалося разгледзець, што карабель гэты партугальскi. "Напэўна, ён накiроўваецца да берагоў Гвiнеi", - падумаў я. Але, уважлiва ўгледзеўшыся, я ўпэўнiўся, што карабель iдзе ў другiм кiрунку i не мае намеру паварочваць да берага. Тады я ўзняў усе ветразi i памчаўся ў адкрытае мора. Я вырашыў, чаго б гэта нi каштавала, дагнаць карабель i пачаць з iм перагаворы.

Хутка, аднак, я зразумеў, што, нават iдучы поўным ходам, я не здолею падысцi настолькi блiзка, каб на караблi маглi заўважыць мае сiгналы. Але якраз у той час, калi мяне пачала ўжо апаноўваць роспач, нас заўважылi з палубы - напэўна, у падзорную трубу. Як я потым даведаўся, на караблi вырашылi, што гэта шлюпка з якога-небудзь затанулага эўрапейскага судна. Карабель лёг у дрэйф, каб даць мне магчымасць наблiзiцца, i я прычалiў да яго гадзiны праз тры.

Мяне спыталi, хто я такi, спачатку па-партугальску, потым па-гiшпанску, затым па-французску, але нi аднае з гэтых моў я не ведаў.

Нарэшце адзiн матрос, шатландзец, загаварыў са мною па-ангельску, i я сказаў яму, што я ангелец i што я ўцёк з палону. Тады мяне i майго спадарожнiка вельмi прыязна запрасiлi на карабель. Хутка мы апынулiся на палубе разам з нашай шлюпкай.

Немагчыма выказаць, якi шчаслiвы я быў, калi адчуў сябе на волi. Я быў выратаваны i ад рабства i ад смерцi, якая мне пагражала! Шчасце маё было бязмежнае. Ад радасцi, каб аддзячыць, я прапанаваў капiтану, майму выратавальнiку, усю маёмасць, якая ў мяне была. Але капiтан адмовiўся.

- Мне нiчога не трэба, - сказаў ён. - Усе вашы рэчы будуць захаваныя, i вы атрымаеце iх, як толькi мы прыбудзем у Бразiлiю. Я выратаваў вам жыццё, бо добра разумею, што са мной таксама магло б здарыцца такое ж няшчасце. I як бы мне было радасна, каб такую ж паслугу зрабiлi для мяне вы! Не забывайце таксама, што мы едзем у Бразiлiю, а Бразiлiя далёка ад Ангельшчыны, i там вы можаце памерцi з голаду без гэтых рэчаў. Не таму ж я ратаваў вас, каб потым кiнуць на згубу! Не-не, сеньёр, я давязу вас да Бразiлii бясплатна, а рэчы дадуць вам магчымасць забяспечыць сябе харчаваннем i аплацiць праезд на радзiму.

РАЗДЗЕЛ ПЯТЫ

Рабiнзон селiцца ў Бразiлii. - Ён зноў выпраўляецца ў мора. - Карабель яго церпiць крушэнне.

Капiтан быў высакародны i шчодры не толькi на словах, але i на справе. Ён добрасумленна выканаў усе свае абяцаннi. Ён загадаў, каб нiводзiн з матросаў не адважыўся нават зачапiць маю маёмасць, потым склаў падрабязны спiс усiх рэчаў, якiя мне належалi, загадаў змясцiць iх разам з яго рэчамi, а спiс уручыць мне, каб, як толькi мы прыплывём у Бразiлiю, я здолеў атрымаць усё поўнасцю.

Яму захацелася купiць маю шлюпку. Шлюпка сапраўды была добрая. Капiтан сказаў, што купiць яе для свайго карабля, i спытаў, колькi я хачу за яе.

- Вы, - адказаў я, - зрабiлi мне столькi дабра, што я нi ў якiм разе не адважуся ацэньваць шлюпку. Колькi дасце, столькi i вазьму.

Тады ён сказаў, што выдасць мне пiсьмовае абавязацельства заплацiць за маю шлюпку восемдзесят чырвонцаў адразу ж, як мы прыдзем у Бразiлiю. Аднак, калi там у мяне знойдзецца iншы пакупнiк, якi прапануе мне больш, капiтан заплацiць мне столькi ж.

Наша плаванне да Бразiлii скончылася шчаслiва. У дарозе мы памагалi матросам, i яны пасябравалi з намi. Пасля дваццацi двух дзён плавання мы зайшлi ў бухту Ўсiх Святых. Тут я канчаткова адчуў, што няшчасцi мае засталiся ззаду, што я ўжо вольны чалавек, а не раб i што жыццё маё пачынаецца нанава.

Я нiколi не забуду, як высакародна паставiўся да мяне капiтан партугальскага карабля.

Ён не ўзяў з мяне нi капейкi грошай за праезд; ён вярнуў мне цэлымi ўсе мае рэчы, нават тры глiняныя збаны; ён даў мне сорак залатых за шкуру льва i дваццаць - за леапардавую. I наогул ён купiў усё, што мне было непатрэбна i што мне выгадна было прадаць, у тым лiку скрыню з вiнамi, дзве стрэльбы i воск, якi застаўся (частка яго пайшла ў нас на свечкi). Адным словам, калi я прадаў яму большую частку сваёй маёмасцi i сышоў на бераг Бразiлii, у кiшэнi ў мяне было дзвесце дваццаць залатых.

Мне не хацелася разлучацца з маiм спадарожнiкам Ксуры: ён быў такi верны i надзейны таварыш, ён памог мне здабыць волю. Але ў мяне не было для яго справы, да таго ж я не быў упэўнены, што здолею яго пракармiць. Таму я вельмi ўзрадаваўся, калi капiтан сказаў мне, што яму падабаецца гэты хлопчык, што ён з ахвотай возьме яго да сябе на карабель i зробiць мараком.

Неўзабаве пасля таго як мы прыехалi ў Бразiлiю, мой сябар капiтан завёў мяне ў дом аднаго свайго знаёмага. Ён быў уладальнiкам плантацый цукровага трыснягу i цукровага завода. Я пражыў у яго даволi доўгi час i дзякуючы гэтаму здолеў вывучыць цукровую вытворчасць.

Бачачы, як добра жывецца тутэйшым плантатарам i як хутка яны багацеюць, я вырашыў пасялiцца ў Бразiлii i таксама заняцца вытворчасцю цукру. На ўсе грошы, што былi ў мяне, я ўзяў у арэнду ўчастак зямлi i пачаў складаць план маёй будучай плантацыi i сядзiбы.

У мяне быў сусед па плантацыi, якi прыехаў сюды з Лiсабона. Звалi яго Ўэлс. Родам ён быў ангелец, але ўжо даўно прыняў партугальскае падданства. Мы з iм хутка пасябравалi i былi ў самых прыяцельскiх адносiнах. Першыя два гады мы абодва ледзь здолелi пракармiцца ад нашых ураджаяў. Але паступова зямля ўраблялася, i мы багацелi.

Пражыўшы ў Бразiлii гады чатыры i паступова пашыраючы сваю справу, я, вядома, не толькi вывучыў гiшпанскую мову, але i пазнаёмiўся з усiмi суседзямi, а таксама i з купцамi з Сан-Сальвадора, блiжэйшага да нас прыморскага горада. Многiя з iх зрабiлiся маiмi сябрамi. Мы часта сустракалiся, i, вядома, я часта расказваў iм пра дзве мае паездкi да Гвiнейскага берага, пра тое, як вядзецца гандаль з тамашнiмi неграмi i як лёгка там за якiя-небудзь цацкi - за пацеркi, нажнiцы, нажы, сякеры цi люстэркi - набыць залаты пясок i слановую косць.

Яны заўсёды слухалi мяне з вялiкай цiкавасцю i падоўгу абмяркоўвалi тое, пра што я расказваў iм.

Аднойчы прыйшлi да мяне трое з iх i, узяўшы з мяне абяцанне, што ўся наша гаворка застанецца таямнiцай, сказалi:

- Вы кажаце, што там, дзе вы былi, можна лёгка здабыць цэлыя груды залатога пяску i iншых каштоўнасцей. Мы хочам паслаць карабель у Гвiнею па золата. Цi згодны вы паехаць у Гвiнею? Вам не давядзецца на гэту справу трацiць нi капейкi: мы дамо вам усё, што патрэбна для абмену. За вашу працу вы атрымаеце сваю долю прыбытку, такую ж, як i кожны з нас.

Мне трэба было б адмовiцца i надоўга застацца ва ўрадлiвай Бразiлii, але, паўтараю, я заўсёды сам быў вiнаваты ва ўсiх сваiх няшчасцях. Мне страшэнна захацелася зведаць новыя марскiя прыгоды, i галава ў мяне закруцiлася ад радасцi.

У юнацтве я не меў сiлы адолець сваё захапленне падарожжамi i не паслухаўся добрых бацькоўскiх парад. Так i зараз я не здолеў устояць супроць спакуслiвай прапановы маiх бразiльскiх сяброў.

Я адказаў iм, што з ахвотай паеду ў Гвiнею з той, аднак, умовай, каб у час майго падарожжа яны прыгледзелi за маiмi ўладаннямi i выканалi ўсе мае распараджэннi ў тым выпадку, калi я не вярнуся.

Яны ўрачыста абяцалi выканаць мае пажаданнi i змацавалi нашу ўмову пiсьмовым абавязацельствам. Я ж, са свайго боку, зрабiў завяшчанне на выпадак смерцi: усю сваю рухомую i нерухомую маёмасць я завяшчаў партугальскаму капiтану, якi выратаваў мне жыццё. Але пры гэтым я зрабiў агаворку, каб частку капiталу ён накiраваў у Ангельшчыну маiм старэнькiм бацькам.

Карабель быў падрыхтаваны, i мае кампаньёны, згодна ўмове, нагрузiлi яго таварам.

I вось яшчэ раз - у нядобрую гадзiну! - 1 верасня 1659 года я ступiў на палубу карабля. Гэта быў той самы дзень, у якi восем гадоў назад я ўцёк з бацькоўскага дому i так безразважна загубiў сваю маладосць.

На дванаццаты дзень нашага плавання мы перасеклi экватар i знаходзiлiся пад сёмым градусам i сарака двума мiнутамi паўночнай шырынi, калi на нас нечакана наляцеў шалёны шквал. Ён наляцеў з паўднёвага ўсходу, потым пачаў дзьмуць у супрацьлеглы бок i, нарэшце, падзьмуў з паўночнага ўсходу - дзьмуў бясконца i з такой жахлiвай сiлай, што на працягу дванаццацi дзён нам давялося, аддаўшы сябе ва ўладу ўрагану, плысцi туды, куды нас гналi хвалi.

Няма чаго i казаць, што ўсе гэтыя дванаццаць дзён я кожную хвiлiну чакаў смерцi, ды i нiхто з нас не спадзяваўся застацца жывы.

Аднойчы на свiтаннi (вецер усё яшчэ дзьмуў з ранейшай сiлай) адзiн з матросаў крыкнуў:

- Зямля!

Але не паспелi мы выбегчы з кают, каб даведацца, паўз якiя берагi нясе наша няшчаснае судна, як адчулi, што яно села на мель. У той жа момант ад нечаканага прыпынку на нашу палубу хлынула такая шалёная магутная хваля, што мы вымушаны былi зараз жа схавацца ў каютах.

Карабель так глыбока засеў у пяску, што не было чаго i думаць сцягнуць яго з мелi. Нам заставалася адно: паклапацiцца пра выратаванне свайго жыцця. У нас было дзве шлюпкi. Адна вiсела за кармой; у час шторму яе разбiла i знесла ў мора. Заставалася другая, але нiхто не ведаў, цi здолеем мы спусцiць яе на ваду. А мiж тым доўга думаць не было калi: карабель мог кожную хвiлiну разламацца напалам.

Памочнiк капiтана кiнуўся да шлюпкi i з дапамогай матросаў перакiнуў яе цераз борт. Мы ўсе, адзiнаццаць чалавек, спусцiлiся ў шлюпку i аддалi сябе ва ўладу хваль. Хоць шторм ужо i супакоiўся крыху, на бераг усё яшчэ накочвалiся велiзарныя хвалi i мора шалела.

Наша становiшча зрабiлася ячшэ больш безнадзейным: мы добра бачылi, што шлюпку вось-вось захлiсне i нам не выратавацца. Ветразя ў нас не было, а калi б i быў, дык быў бы зусiм бескарысны. Мы веславалi да берага з адчаем у сэрцы, як людзi, якiх вядуць на смяротную кару. Мы ўсе разумелi, што, як толькi шлюпка падыдзе да зямлi, прыбой яе адразу ж разаб'е на трэскi. Вецер нас падганяў, i мы налягалi на вёслы, уласнаручна наблiжаючы сваю пагiбель. Так несла нас мiлi чатыры, i раптам раз'юшаны вал, высачэзны, як гара, набег з кармы на нашу шлюпку. Гэта быў апошнi, смяротны ўдар. Шлюпка перакулiлася. I ў той жа момант мы ўсе апынулiся пад вадой. Бура за адно iмгненне раскiдала нас у розныя бакi.

Немагчыма апiсаць тыя пачуццi i думкi, якiя зведаў я, калi мяне захлiснула хваля. Я вельмi добра плаваю, але ў мяне не было сiлы адразу вынырнуць з таго вiру, каб перавесцi дух, i я ледзь не задыхнуўся. Хваля падхапiла мяне, працягнула па зямлi, разбiлася i адхлынула назад, пакiнуўшы мяне ледзь жывога, бо я наглытаўся вады. Я перавёў дух i крыху апрытомнеў. Убачыўшы так блiзка зямлю (куды блiжэй, чым я спадзяваўся), я ўскочыў на ногi i як мага хутчэй заспяшаўся да берага. Я спадзяваўся дасягнуць яго раней, чым мяне дагонiць i падхопiць наступная хваля, але хутка зразумеў, што мне ад яе не ўцячы: мора наступала на мяне, як вялiзная гара; яно даганяла мяне, як быццам раз'ятраны вораг, з якiм немагчыма змагацца. Я i не супрацiўляўся тым хвалям, што неслi мяне да берага; але, ледзь толькi яны адыходзiлi назад, я прыкладаў усе намаганнi, каб яны не знеслi мяне ў мора.

Наступная хваля была велiзарная: не менш дваццацi цi трыццацi футаў вышынi. Яна пахавала мяне глыбока пад сабою. Затым мяне падхапiла i з незвычайнай хуткасцю памчала да зямлi. Доўга я плыў па цячэннi, памагаючы яму з усяе сiлы, i ледзь не задыхнуўся ў вадзе, як раптам адчуў, што мяне нясе кудысьцi ўгару. Хутка, на маё вялiкае шчасце, мае рукi i галава апынулiся над паверхняй вады, i хоць секунды праз дзве на мяне нахлынула новая хваля, усё ж гэта кароткая перадышка надала мне сiлы i бадзёрасцi.

Новая хваля зноў захлiснула мяне з галавою, але на гэты раз я прабыў пад вадою не вельмi доўга. Калi хваля разбiлася i схлынула, я вытрымаў яе нацiск, паплыў да берага i хутка зноў адчуў, што ў мяне пад нагамi зямля.

Я пастаяў дзве-тры секунды, уздыхнуў на ўсе грудзi i з апошняй сiлы кiнуўся бегчы да берага.

Але i на гэты раз я не ўцёк ад раз'ятранага мора: яно зноў кiнулася мне наўздагон. Яшчэ два разы хвалi даганялi мяне i неслi да берага, якi ў гэтым месцы быў вельмi пакаты.

Апошняя хваля з такою сiлай шпурнула мяне аб скалу, што я страцiў прытомнасць.

Нейкi час я быў зусiм бездапаможны, i калi б у гэты момант мора паспела дагнаць мяне, я абавязкова захлынуўся б у вадзе.

На шчасце, я ў час апрытомнеў. Убачыўшы, што мяне зараз зноў захлiсне хваля, я моцна ўчапiўся за выступ скалы i, затрымаўшы дыханне, стараўся перачакаць, пакуль хваля схлыне.

Тут, блiжэй да зямлi, хвалi былi не такiя велiзарныя. Калi вада схлынула, я зноў пабег наперад i апынуўся зусiм блiзка ад берага. Наступная хваля хоць i аблiла мяне ўсяго з галавой, але ўжо не здолела знесцi ў мора.

Я прабег яшчэ некалькi крокаў i з радасцю адчуў, што стаю на сухой зямлi. Я пачаў карабкацца па ўзбярэжных скалах i, дабраўшыся да высокага пагорка, упаў на траву. Тут я быў у бяспецы: тут вада не магла захлiснуць мяне.

Я думаю, не iснуе такiх слоў, якiмi можна было б выказаць пачуццi чалавека, якi вярнуўся, можна лiчыць, з таго свету! Я пачаў бегаць i скакаць, я размахваў рукамi, я нават спяваў i пусцiўся ўпрысядкi. Уся мая iстота, калi можна так сказаць, была ахоплена думкамi пра маё шчаслiвае выратаванне.

Але тут я раптам успомнiў пра сваiх сяброў, якiя загiнулi. Мне зрабiлася шкада iх, таму што за час плавання я паспеў да многiх з iх адчуць прыхiльнасць i палюбiць iх. Я ўспамiнаў iх iмёны i твары. Дарэмна, нiкога з iх я больш не бачыў; ад iх i следу не засталося, апрача трох капелюшоў, якiя належалi iм, каўпака i двух няпарных чаравiкаў, цяпер выкiнутых морам на сушу.

Зiрнуўшы туды, дзе стаяў наш карабель, я ледзь разгледзеў яго за сцяною высокiх хваль - так ён быў далёка! I я сказаў сабе: "Якое гэта шчасце, вялiкае шчасце, што я дабраўся ў такую буру да гэтага далёкага берага!"

Выказаўшы такiмi словамi сваю гарачую радасць з выпадку выратавання ад смяротнай небяспекi, я ўзгадаў, што зямля можа быць гэтакая ж страшная, як i мора, што я не ведаю, куды я трапiў i што мне неабходна ў самы кароткi час уважлiва агледзець незнаёмую мясцовасць.

Як толькi я падумаў пра гэта, усё маё захапленне тут жа астыла: я зразумеў, што хоць я i выратаваў сваё жыццё, я не выратаваўся ад няшчасця, нягод i жахаў. Уся адзежа мая наскрозь вымакла, а перамянiцца мне не было ў што. У мяне не было нi ежы, нi прэснай вады, каб падмацаваць свае сiлы. Якая будучыня чакала мяне? Або я памру з голаду, або мяне разарвуць лютыя звяры. I што самае сумнае, я не меў магчымасцi паляваць на дзiчыну, не мог абаранiць сябе ад звяроў, бо ў мяне не было нiякай зброi. Наогул пры мне не засталося нiчога, апрача нажа i бляшанкi з тытунём.

Гэта прывяло мяне ў такi адчай, што я пачаў бегаць берагам туды i сюды, як звар'яцелы.

Наблiжалася ноч, i я з сумам пытаў сам у сябе: "Што чакае мяне, калi ў гэтай мясцовасцi водзяцца драпежныя звяры? Яны ж выходзяць заўсёды на паляванне ўначы?"

Непадалёку стаяла шырокае, разгалiстае дрэва. Я вырашыў узлезцi на яго i праседзець ноч у галлi да ранiцы. Нiчога iншага я не мог прыдумаць, каб ратавацца ад звяроў. "А пакуль надыдзе ранiца, - сказаў я сабе, - я паспею падумаць пра тое, якою смерцю наканавана мне памерцi, таму што жыць у гэтых пустэльных мясцiнах немагчыма".

Мяне мучыла смага. Я пайшоў паглядзець, цi няма дзе паблiзу прэснай вады. Адышоўшыся на чвэрць мiлi ад берага, на вялiкую радасць, я знайшоў ручай.

Напiўшыся i паклаўшы сабе ў рот тытуню, каб суцiшыць голад, я вярнуўся да дрэва, улез на яго i ўладкаваўся сярод галiн такiм чынам, каб не звалiцца на зямлю, калi засну. Затым выразаў сабе ёмкую сукаватую дубiнку на выпадак нападу ворагаў, зручней сеў i ад страшнай стомы моцна заснуў.

Спаў я соладка, як, напэўна, мала каму спалася б на такой нязручнай пасцелi. I наўрад цi прачынаўся хто пасля такога начлегу такiм свежым i бадзёрым.

РАЗДЗЕЛ ШОСТЫ

Рабiнзон на бязлюднай выспе. - Ён здабывае рэчы з карабля i будуе сабе жытло.

Прачнуўся я позна. Надвор'е было яснае, вецер суцiшыўся, мора больш не шалела.

Я зiрнуў на пакiнуты намi карабель i са здзiўленнем убачыў, што на ранейшым месцы яго ўжо няма. Цяпер яго прыбiла блiжэй да берага. Ён апынуўся непадалёку ад той самай скалы, аб якую мяне ледзь не разбiла хваляй. Напэўна, уначы яго ўзняў прылiў, зрушыў з мелi i прыгнаў сюды. Цяпер ён стаяў не далей мiлi ад таго месца, дзе я начаваў. Хвалi, вiдаць, не разбiлi яго: ён добра трымаўся на вадзе.

Я вырашыў зараз жа прабрацца на карабель, каб зрабiць запас правiзii i розных рэчаў.

Злезшы з дрэва, я яшчэ раз агледзеўся кругом. Першае, што я ўбачыў, гэта была наша шлюпка, якая ляжала праваруч на беразе, мiлi за дзве адсюль - там, куды яе шпурнуў ураган. Я спачатку пайшоў у тым кiрунку, але выявiлася, што проста туды не прайсцi: у бераг глыбока ўрэзалася бухта, з паўмiлi ў шырыню, яна i была перашкодай на дарозе. Я павярнуў назад, таму што мне было куды важней трапiць на карабель: я спадзяваўся знайсцi там ежу.

Апоўднi хвалi зусiм супакоiлiся, i адлiў быў такi моцны, што чвэрць мiлi да карабля я прайшоў па сухiм дне.

Тут зноў у мяне заныла сэрца: мне стала зразумела, што ўсе мы цяпер былi б жывыя, калi б не спалохалiся i не пакiнулi свой карабель. Трэба было толькi дачакацца, каб мiнуўся шторм, i мы шчаслiва дабралiся б да берага, i я не вымушаны быў бы цяпер пакутаваць у гэтай бязлюднай пустынi.

Пры думцы пра сваю адзiноту я заплакаў, аднак успомнiўшы, што слёзы нiколi не спыняюць няшчасце, вырашыў, чаго б гэта нi каштавала, дабрацца да разбiтага судна. Распрануўшыся, я зайшоў у ваду i паплыў.

Аднак самае цяжкае было яшчэ наперадзе: я не мог узлезцi на карабель. Ён стаяў на мелкiм месцы, так што амаль цалкам выступаў з вады, а ўхапiцца не было за што. Я доўга плаваў вакол яго i раптам заўважыў карабельны канат (дзiўлюся, як ён адразу не кiнуўся мне ў вочы!). Канат звешваўся з люка, i паколькi канец яго быў даволi высока над вадою, то я злавiў яго з вялiкай цяжкасцю. Я падняўся па канаце да кубрыка*.

* Кубрык - памяшканне для матросаў у насавой частцы карабля.

Падводная частка карабля была прабiта, i трум быў запоўнены вадой. Карабель стаяў на пясчанай водмелi. Карма яго высока ўзнялася, а нос быў амаль у вадзе. Такiм чынам вада не трапiла ў карму, i нiчога з рэчаў, што там былi, не падмокла. Я заспяшаўся туды, таму што перш за ўсё мне хацелася даведацца, якiя рэчы сапсавалiся, а якiя засталiся цэлыя.

Выявiлася, што ўвесь запас карабельнай правiзii застаўся зусiм сухi. I паколькi мяне мучыў голад, то перш за ўсё я пайшоў у кладоўку, набраў сухароў i, працягваючы агляд карабля, еў на хаду, каб не губляць часу. У кают-кампанii я знайшоў бутэльку рому i некалькi разоў добра глынуў з яе, таму што мне неабходна было падмацаваць свае сiлы для працы, якая мяне чакала.

Перш за ўсё мне патрэбна была лодка, каб перавезцi на бераг тыя рэчы, якiя маглi мне спатрэбiцца. Але лодку ўзяць не было дзе, а жадаць немагчымага бескарысна. Трэба было прыдумаць што-небудзь iншае. На караблi былi запасныя мачты, сценьгi i рэi. З гэтага матэрыялу я вырашыў пабудаваць плыт i горача ўзяўся за работу.

Выбраўшы некалькi лягчэйшых бярвенняў, я выкiнуў iх за борт, папярэдне абвязаўшы кожнае бервяно канатам, каб iх не знесла. Затым я спусцiўся з карабля, прыцягнуў да сябе чатыры бервяны, моцна звязаў iх з абодвух канцоў, зверху змацаваў яшчэ дзвюма цi трыма дошчачкамi, пакладзенымi накрыж, i ў мяне атрымалася нешта накшталт плыта.

Мяне гэты плыт цудоўна трымаў на сабе, але для большага грузу ён быў вельмi лёгкi i малы.

Давялося мне зноў лезцi на карабель. Там я адшукаў пiлу нашага карабельнага цесляра i распiлаваў запасную мачту на тры бервяны, якiя i прыладзiў да плыта. Плыт зрабiўся шырэйшы i больш устойлiвы. Гэта работа каштавала мне вялiкiх намаганняў, але жаданне зрабiць запас усяго неабходнага для жыцця падтрымлiвала мяне, i я зрабiў тое, на што пры звычайных абставiнах у мяне не хапiла б сiлы.

Цяпер мой плыт быў шырокi i моцны, ён мог вытрымаць значны груз.

Чым жа нагрузiць гэты плыт i што зрабiць, каб яго не змыла прылiвам? Доўга думаць не было калi, трэба было спяшацца.

Перш за ўсё я склаў на плыт усе дошкi, якiя знайшлiся на караблi; потым узяў тры куфры, якiя належалi нашым матросам, зламаў замкi i выкiнуў з iх усё. Потым я адабраў тыя рэчы, якiя маглi спатрэбiцца мне больш за ўсё, i склаў iх у куфры. У адзiн куфар я склаў харчовыя прыпасы: рыс, сухары, тры кругi галандскага сыру, пяць вялiкiх кавалкаў вэнджанай казляцiны, якая была ў нас на караблi за галоўную мясную ежу, i рэшткi ячменю, якi мы везлi з Эўропы курам, што трымалi на судне; курэй мы даўно ўжо з'елi, а крыху збожжа засталося. Гэты ячмень быў змешаны з пшанiцай; ён бы вельмi мне прыдаўся, але, на жаль, як потым выявiлася, быў надта папсаваны пацукамi. Апрача таго, я знайшоў некалькi скрынак вiна i каля шасцi галонаў* рысавай гарэлкi, што належалi нашаму капiтану.

* Галон - ангельская мера вадкiх цел; роўны 3,78 лiтра.

Гэтыя скрынi я таксама паставiў на плыт поруч з куфрамi.

Мiж тым, пакуль я быў заняты пагрузкаю, пачаўся прылiў, i я з жалем убачыў, што мой каптан, рубашку i камiзэльку, якiя я пакiнуў на беразе, знесла ў мора. Цяпер у мяне засталiся толькi панчохi ды штаны (палатняныя, кароткiя, да каленяў), якiя я не скiдаў, калi плыў да карабля. Гэта прымусiла мяне падумаць пра тое, каб назапасiць не толькi ежы, але i адзежы. На караблi было дастаткова i куртак i штаноў, але я ўзяў адну толькi пару, бо мяне пакуль што куды больш цiкавiла многае iншае, i перш за ўсё рабочы iнструмент.

Пасля доўгiх пошукаў я знайшоў скрынку нашага цесляра, i гэта была для мяне найкаштоўнейшая знаходка, якую я не прамяняў бы ў той час на цэлы карабель золата. Я паставiў гэту скрынку на плыт, нават не глянуўшы ў яе, таму што мне было добра вядома, якi iнструмент там захоўваўся.

Цяпер мне заставалася запасцiся зброяй i зарадамi. У каюце я знайшоў дзве добрыя паляўнiчыя стрэльбы i два пiсталеты, якiя я паклаў на плыт разам з парахаўнiцай, мяшэчкам шроту i дзвюма заржавелымi шашкамi. Я ведаў, што ў нас на караблi было тры бочачкi пораху, але я не ведаў, дзе яны захоўвалiся. Аднак у вынiку пiльных пошукаў усе тры бочачкi знайшлiся. Адна, як выявiлася, падмокла, а дзве былi сухiя, i я перацягнуў iх на плыт разам са стрэльбамi i шашкамi. Цяпер мой плыт быў дастаткова нагружаны, i трэба было кiравацца ў дарогу. Дабрацца да берага на плыце без ветразя, без руля - нялёгкая задача: дастаткова было самага слабага стрэчнага ветру, каб усё маё збудаванне перакулiлася.

На шчасце, мора было спакойнае. Пачынаўся прылiў, якi павiнен быў прыгнаць мяне да берага. Апрача таго, узняўся таксама невялiкi спадарожны ветрык. Таму, захапiўшы з сабою паламаныя вёслы ад карабельнай шлюпкi, я заспяшаўся назад, да берага. Хутка я заўважыў невялiкую бухту, да якой i накiраваў свой плыт. З вялiкай цяжкасцю я правёў яго насуперак цячэнню i, нарэшце, зайшоў у гэту бухту, упёршыся ў дно вяслом, таму што там было мелка; i як толькi пачаўся адлiў, мой плыт з усiм грузам аказаўся на сухiм беразе.

Цяпер мне неабходна было разгледзецца вакол i выбраць сабе зручнае месца для жытла - такое, дзе б я здолеў скласцi ўсю сваю маёмасць, не баючыся, што яна загiне. Я ўсё яшчэ не ведаў, куды я трапiў: на мацярык цi на выспу. Цi жывуць тут людзi? Цi водзяцца тут драпежныя звяры? За паўмiлi ад мяне цi крыху далей вiдзён быў пагорак, стромкi i высокi. Я вырашыў падняцца на яго, каб агледзець наваколле.

Узяўшы стрэльбу, пiсталет i парахаўнiцу, я накiраваўся ў разведку.

Караскацца на вяршыню пагорка было цяжка. Калi ж, нарэшце, я ўскараскаўся, я ўбачыў, якi горкi лёс чакаў мяне: я быў на выспе! Кругом, з усiх бакоў, было толькi мора, за якiм нiдзе не бачылася зямлi, калi не лiчыць усяго некалькi рыфаў, якiя тырчалi ўдалечынi, ды двух выспачак, што ляжалi мiляў за дзевяць на захад.

Гэтыя выспачкi былi маленькiя, куды меншыя за маю.

Я зрабiў i яшчэ адно адкрыццё: раслiннасць на выспе была дзiкая, нiдзе не вiдаць было нi шматка ўробленай зямлi. Значыць, людзей тут i сапраўды не было!

Драпежныя звяры тут як быццам таксама не вадзiлiся, ва ўсякiм выпадку я не прыкмецiў нiводнага. Затое птушак вадзiлася мноства, усё нейкай не вядомай мне пароды, так што потым, калi мне даводзiлася падстрэлiць птушку, я нiколi не мог вызначыць па выгляду, цi прыдатнае яе мяса для ежы.

Калi я спускаўся з пагорка, я падстрэлiў адну птушку, вельмi вялiкую: яна сядзела на дрэве на ўзлессi.

Мне здаецца, што гэта быў першы стрэл, якi прагучаў у гэтых дзiкiх мясцiнах. Не паспеў я стрэлiць, як над лесам узнялася хмара птушак. Кожная крычала на свой лад, але нiводзiн з гэтых крыкаў не падобны быў на крык знаёмых мне птушак.

Птушка, якую я забiў, нагадвала мне нашага эўрапейскага коршака i афарбоўкай пер'я i формаю дзюбы. Толькi кiпцюры ў яе былi карацейшыя. Мяса яе аддавала падлай, i я, вядома, не мог яго есцi.

Такiя былi адкрыццi, якiя я зрабiў у першы дзень. Потым я вярнуўся да плыта i пачаў перацягваць рэчы на бераг. На гэта пайшла ў мяне ўся рэшта дня.

Пад вечар я зноў пачаў думаць, як i дзе мне ўладкавацца на ноч.

Легчы проста на зямлю я баяўся: а што, калi на мяне накiнецца якi-небудзь драпежны звер? Таму, выбраўшы на беразе зручнае месцейка для начлегу, я абгарадзiў яго з усiх бакоў куфрамi i скрынкамi, а ў сярэдзiне гэтай загарожы зладзiў сабе з дошчак нешта накшталт будана.

Непакоiла мяне таксама пытанне, як буду я здабываць сабе ежу тады, калi скончацца мае прыпасы: апрача птушак ды двух нейкiх звяркоў, накшталт нашага зайца, што выскачылi з лесу, пачуўшы мой стрэл, нiякiх iншых жывых iстот я тут не бачыў.

Зрэшты, у гэты момант мяне куды больш цiкавiла i непакоiла iншае. Я перавёз з карабля вельмi мала з таго, што можна было забраць, i там засталося многа рэчаў, якiя маглi мне спатрэбiцца, i перш за ўсё ветразi i канаты. Таму я вырашыў, калi мне нiшто не перашкодзiць, зноў пабыць на караблi. Я быў упэўнены, што першая ж бура разаб'е яго на трэскi. Трэба было адкласцi ўсе iншыя справы i тэрмiнова ўзяцца за разгрузку судна. Нельга супакойвацца, пакуль я не перавязу на бераг усе рэчы, да апошняга цвiчка.

Прыняўшы такое рашэнне, я пачаў думаць, як мне лепей зрабiць: ехаць на плыту цi плысцi самому, як першы раз. Я вырашыў, што зручней будзе плысцi. Толькi на гэты раз я ўжо распрануўся ў шалашы, застаўшыся ў адной сподняй у клеткi сарочцы, у палатняных штанах i скураных пантофлях на босыя ногi. Як i першы раз, я ўзлез на карабель па канату, затым збiў новы плыт i перавёз на iм многа карысных рэчаў. Па-першае, я забраў усё, што адшукаў у кладоўцы нашага цесляра, менавiта: два цi тры мяхi цвiкоў (вялiкiх i дробных), адвёртку, тузiны два сякер, а галоўнае - такую карысную рэч, як тачыла.

Потым я прыхапiў некалькi рэчаў, якiя я знайшоў у нашага кананiра*: тры жалезныя ламы, дзве бочкi з ружэйнымi кулямi i крыху пораху.

* Кананiр - той, хто страляе з гарматы, артылерыст.

Потым я адшукаў на караблi яшчэ кучу ўсякага адзення ды яшчэ прыхапiў запасны ветразь, гамак, некалькi матрацаў i падушак. Усё гэта я склаў на плыце i, на вялiкае маё здавальненне, даставiў на бераг як мае быць.

Адпраўляючыся на карабель, я баяўся, каб за маю адсутнасць на мае харчы не напалi якiя-небудзь драпежнiкi. На шчасце, гэтага не здарылася.

Толькi нейкi звярок прыбег з лесу i рассеўся на адным з маiх куфраў. Убачыўшы мяне, ён адбег крыху ўбок, але зараз жа спынiўся, стаў на заднiя лапы i з непарушным спакоем, без нiякага страху, глядзеў мне проста ў вочы, нiбыта жадаў пазнаёмiцца са мною.

Звярок быў прыгожы, падобны на дзiкага ката. Я прыцэлiўся ў яго са стрэльбы, але ён не здагадваўся, якая небяспека яму пагражае, i нават не крануўся з месца. Тады я кiнуў яму кавалак сухара, хоць з майго боку гэта было i неразумна, таму што сухароў у мяне было мала i мне трэба было быць ашчадным. Аднак звярок мне так спадабаўся, што я не пашкадаваў яму гэты кавалак сухара. Ён падбег, абнюхаў сухар, з'еў яго са смакам i аблiзнуўся.

Вiдаць было, што ён чакае яшчэ. Але я не даў яму больш нiчога. I ён пасядзеў трошкi i пайшоў.

Пасля гэтага я ўзяўся будаваць сабе палатку. Я зрабiў яе з ветразяў i жэрдак, якiя нарэзаў у лесе. У палатку я перанёс усё, што магло сапсавацца ад дажджу i на сонцы, а вакол нагрувасцiў пустых куфраў i скрынак на выпадак раптоўнага нападу людзей цi дзiкiх звяроў.

Знадворку ўваход у палатку я загарадзiў вялiзнай скрыняй, паставiўшы яе бокам, а з сярэдзiны загарадзiўся дошкамi. Затым я паслаў на зямлi пасцель, паклаў ля ўзгалоўя два пiсталеты, а з боку ад пасцелi - стрэльбу i лёг.

Пасля караблекрушэння гэта была першая ноч, калi я спаў у пасцелi. Я без просыпу праспаў да ранiцы, таму што ў папярэднюю ноч спаў вельмi мала, а ўвесь дзень працаваў не прысядаючы: спачатку грузiў рэчы з карабля на плыт, а потым перапраўляў iх на бераг.

Нiхто, я думаю, не валодаў такiм велiзарным складам рэчаў, як я цяпер. Але мне ўсё здавалася мала. Карабель быў цэлы, i пакуль яго не знесла ўбок, пакуль на iм заставалася хоць адна рэч, якую я мог выкарыстаць, я лiчыў неабходным вывезцi адтуль на бераг усё, што магчыма. Таму кожны дзень я накiроўваўся туды ў час адлiву i прывозiў усё новыя i новыя рэчы.

Асаблiва паспяховым было маё трэцяе падарожжа. Я разабраў усе снасцi i забраў з сабою ўсе вяроўкi. Гэты раз я прывёз вялiкi кавалак запаснога брызенту, якiм у нас карысталiся, калi трэба было рамантаваць ветразi; i бочачку пораху, якая падмокла i якую спачатку я пакiнуў на караблi. Нарэшце, я пераправiў на бераг усе ветразi; толькi давялося парэзаць iх на кавалкi i перавезцi часткамi. Зрэшты, мне не было чаго шкадаваць: ветразi мне патрэбны былi зусiм не для мараплавання. Уся каштоўнасць iх заключалася ў тым, што яны былi пашыты з брызенту.

Цяпер на караблi не засталося нiчога, што б здолеў забраць адзiн чалавек. Засталiся толькi грувасткiя рэчы, за якiя я i ўзяўся ў наступны рэйс. Я пачаў з канатаў. Кожны канат я разразаў на кавалкi такой велiчынi, каб мне не вельмi цяжка было з iмi спраўляцца, i кавалкамi перавёз тры канаты. Апрача таго, я забраў на караблi ўсе жалезныя часткi, якiя толькi здолеў ададраць з дапамогай сякеры. Затым я ссек усе рэi, якiя яшчэ заставалiся на караблi, пабудаваў плыт большы за ранейшыя i, склаўшы на яго ўвесь гэты цяжар, паплыў да берага.

На гэты раз мне не пашанцавала: мой плыт быў такi цяжкi, што кiраваць iм было амаль немагчыма. Калi я, нарэшце, зайшоў у бухтачку i накiраваўся да берага, дзе была складзена ўся мая маёмасць, плыт раптам перакулiўся, i я апынуўся ў вадзе з усiм маiм грузам. Я не патануў таму, што гэта адбылося непадалёк ад берага, аднак амаль увесь мой груз быў пад вадою; галоўнае, што патанула жалеза, якiм я так даражыў.

Праўда, калi пачаўся адлiў, я выцягнуў на бераг амаль усе кавалкi каната i некалькi кавалкаў жалеза. Гэта мяне вельмi стамiла, бо за кожным кавалкам мне даводзiлася ныраць у ваду.

Мае паездкi на карабель працягвалiся з дня ў дзень, i кожны раз я прывозiў што-небудзь iншае.

Ужо трынаццаць дзён жыў я на выспе i за гэты час адзiнаццаць разоў пабыў на караблi i перавёз на бераг усё, што толькi здолелi зрушыць дзве чалавечыя рукi. Не сумняваюся, што, калi б цiхае надвор'е пратрымалася яшчэ, я перавёз бы па частках i ўвесь карабель.

Рыхтуючыся да дванаццатага рэйса, я заўважыў, што ўзнiмаецца вецер. Тым не менш, дачакаўшыся адлiву, я накiраваўся да карабля. Мне здавалася, што я так аблазiў нашу каюту, што знайсцi там што-небудзь ужо было немагчыма. Аднак раптам на вочы мне трапiла маленькая шафа з дзвюма скрынкамi; у адной я знайшоў тры брытвы, нажнiцы i з тузiн цудоўных вiдэльцаў i нажоў; у другой скрынцы ляжалi грошы, часткова эўрапейскай, часткова бразiльскай срэбнай i залатой манетай, - усяго каля трыццацi шасцi фунтаў стэрлiнгаў.

Я пагардлiва ўсмiхнуўся, гледзячы на гэтыя грошы.

- Непатрэбнае смецце, - прамовiў я. - Навошта ты мне цяпер патрэбна? Усю кучу золата я з ахвотай зараз аддаў бы за любы з гэтых капеечных нажоў. Нават калi б ты ляжала цяпер на падлозе, я i тады не сагнуўся б, каб падняць цябе. Мне няма чаго з табою рабiць. Дык iдзi ж на дно марское.

Але, падумаўшы крыху, я ўсё-такi загарнуў грошы ў кавалак брызенту i забраў iх з сабою.

Мора бушавала ўсю ноч, i калi ранiцой я выглянуў са свае палаткi, ад карабля не засталося i следу. Цяпер я мог цалкам займацца пытаннем, якое непакоiла мяне з першага дня: што мне рабiць, каб на мяне не напалi драпежныя звяры цi дзiкiя людзi? Якое жытло сабе збудаваць? Выкапаць пячору цi паставiць палатку?

Нарэшце я вырашыў зрабiць i тое i другое.

Да гэтага часу я ўжо ўпэўнiўся, што месца, якое я аблюбаваў на беразе, не прыгоднае для пабудовы жытла: гэта была нiзкая балоцiстая мясцiна каля самага мора. Жыць у такiх мясцiнах вельмi шкодна. Да таго ж там не было паблiзу прэснай вады. Я вырашыў адшукаць iншае месца, больш прыгоднае для жытла. Мне патрэбна было, каб жытло маё мела засцярогу ад сонечнай спёкi i ад драпежнiкаў; каб яно стаяла ў такiм месцы, дзе няма вiльгацi; каб непадалёку была прэсная вада. Апрача таго, я абавязкова хацеў, каб з майго дома было бачна мора.

"Можа здарыцца, што непадалёк ад выспы з'явiцца карабель, - казаў я сабе, - а калi я не буду бачыць мора, я здолею прапусцiць гэты выпадак".

Як бачыце, мяне ўсё яшчэ не пакiдала надзея.

Пасля доўгiх пошукаў я нарэшце знайшоў прыдатную мясцiну для пабудовы жытла. Гэта была невялiкая гладкая пляцоўка на схiле высокага пагорка. Ад вяршынi да самай палянкi пагорак спускаўся крутой сцяной, так што я мог не баяцца нападу зверху. У гэтай сцяне каля самай палянкi было невялiкае паглыбленне, як быццам уваход у пячору, аднак нiякай пячоры там не было. Вось тут, якраз супроць гэтага паглыблення, на зялёнай палянцы я i вырашыў паставiць палатку.

Мясцiна гэта знаходзiлася на паўночна-заходнiм схiле пагорка, i таму яна амаль да самага вечара заставалася ў цянi. А пад вечар яе асвятляла сонца.

Перш чым ставiць палатку, я ўзяў завостраны кiй i выпiсаў iм перад самым паглыбленнем паўкруг, ярдаў* каля дзесяцi ў дыяметры.

* Ярд - ангельская мера даўжынi; роўны 0,9144 метра.

Затым па ўсяму паўкругу я набiў у зямлю ў два рады высокiх моцных калоў, завостраных зверху. Памiж двух радоў калоў я пакiнуў невялiкi прамежак i забiў яго да верху абрэзкамi канатаў, прывезеных з карабля. Я склаў iх у рады, адзiн на другi, а з сярэдзiны ўмацаваў агароджу падпоркамi. Агароджа ў мяне атрымалася выдатная: нi пралезцi праз яе, нi пералезцi цераз яе не здолеў бы нi звер, нi чалавек. Гэта праца патрабавала многа часу i сiлы. Асаблiва цяжка было насекчы ў лесе жэрдак, перанесцi iх на месца пабудовы, абчасаць i ўбiць у зямлю.

Плот быў суцэльны, дзвярэй не было. Заходзiў я ў сваё жытло i выходзiў з яго, карыстаючыся лескамi. Калi мне патрабавалася зайсцi цi выйсцi, я прыстаўляў iх кожны раз да частаколу.

РАЗДЗЕЛ СЁМЫ

Рабiнзон на наваселлi. - Каза i казлянё.

Цяжка было мне перацягваць у крэпасць усё маё багацце - правiзiю, зброю i iншыя рэчы. Ледзь справiўся я з гэтай работай, як тут жа давялося брацца за новую: ставiць вялiкую трывалую палатку.

У трапiчных краiнах дажджы, як вядома, вельмi моцныя i ў пэўную пару года льюць без перапынку многа дзён. Каб захаваць сябе ад вiльгацi, я зрабiў двайную палатку, гэта значыць спачатку паставiў адну палатку, меншую, а зверху яе - другую, большую. Знадворную палатку я пакрыў брызентам, якi я прыхапiў на караблi разам з ветразямi.

Цяпер я спаў ужо не на посцiлцы, якая ляжала проста на зямлi, а ў вельмi зручным гамаку, якi належаў памочнiку нашага капiтана.

Я перанёс у палатку ўсе харчовыя прыпасы i iншыя рэчы, якiя маглi сапсавацца ад дажджу. Калi ўсё гэта было занесена ў сярэдзiну агароджы, я шчыльна забiў ход, якi часова служыў мне замест дзвярэй, i пачаў хадзiць па прыстаўных лесках, пра якiя казаў раней. Такiм чынам я жыў усё роўна як у крэпасцi, ахаваны ад усякай небяспекi, i мог спаць зусiм спакойна.

Умацаваўшы агароджу, я ўзяўся капаць пячору, паглыбляючы тую выемку, якую мела гара. Пячора знаходзiлася якраз за палаткай i служыла мне склепам. Выкапанае каменне я зносiў у дворык i складаў уздоўж агароджы. Туды ж ссыпаў я i зямлю, i таму глеба ў дворыку ўзнялася футы на паўтара.

Нямала часу адабрала ў мяне гэта работа. Да таго ж было ў мяне тады i многа iншых спраў i здарылася некалькi прыгод.

Аднойчы, у той час, калi я яшчэ толькi рыхтаваўся ставiць палатку i капаць пячору, набегла раптам чорная хмара i лiнуў пралiўны дождж. Потым блiснула маланка i ўдарыў страшэнны гром.

У гэтым, вядома, не было нiчога незвычайнага, i мяне напалохала, вядома, не сама маланка, а адна думка, якая прамiльгнула ў маёй галаве хутчэй маланкi: "Порах!.."

У мяне спынiлася сэрца. Я з жахам падумаў: "Адзiн удар маланкi можа знiшчыць увесь мой порах! А без пораху я не здолею нi абаранiцца ад драпежных звяроў, нi здабыць сабе ежы". Дзiўная справа, але ў той час я нават не падумаў пра тое, што калi порах узарвецца, то перш за ўсё загiну я сам.

Гэты выпадак зрабiў на мяне такое моцнае ўражанне, што я, як толькi прайшла навальнiца, адклаў на час усе свае будаўнiчыя работы i адразу ж узяўся за сталярнае рамяство i шытво: я шыў мяшэчкi i рабiў скрыначкi на порах. Неабходна было падзялiць порах на некалькi частак i кожную хаваць асобна, каб яны не маглi ўспыхнуць усе адразу.

На гэту работу ў мяне пайшло амаль два тыднi. Усяго пораху ў мяне было каля двухсот сарака фунтаў. Я высыпаў яго ў мяшэчкi i скрыначкi, падзялiўшы ўвесь запас прыкладна на сто частак.

Мяшэчкi i скрыначкi я пахаваў у расколiны гары, у такiх мясцiнах, куды не магла пранiкнуць вiльтаць, дакладна прыкмецiў кожную схованку. За бочачку з адсырэлым порахам я не баяўся - гэты порах усё роўна быў кепскi - i таму паставiў яе, як яна была, у пячору, цi ў сваю "кухню", як я называў яе ў думках.

Увесь гэты час раз на дзень, а то i болей я выходзiў з дому, узяўшы стрэльбу - на праходку, а таксама, каб пазнаёмiцца з мясцовай прыродай i, калi будзе выпадак, падстрэлiць якую-небудзь дзiчыну.

Першага разу, калi накiраваўся ў такую экскурсiю, я зрабiў адкрыццё, што на выспе водзяцца козы. Я вельмi ўзрадаваўся, але хутка выявiлася, што козы незвычайна чуйныя i спрытныя i падкрасцiся да iх няма нiякай магчымасцi. Аднак гэта мяне не збянтэжыла: я не сумняваўся, што некалi ўсё роўна навучуся паляваць на iх.

Хутка я заўважыў адну дзiўную з'яву: калi козы знаходзiлiся на вяршынi гары, а я ў гэты час паказваўся ў далiне, увесь статак зараз жа ўцякаў ад мяне далей; калi ж, наадварот, козы хадзiлi ў далiне, а я быў на гары, тады яны як быццам нават не заўважалi мяне. З гэтага назiрання я зрабiў заключэнне, што вочы iх маюць тую асаблiвасць, што яны не бачаць таго, што знаходзiцца ўгары. З таго часу я i пачаў так паляваць: я падымаўся на якую-небудзь гару i страляў з вяршынi па козах.

Першым жа стрэлам я забiў маладую казу, якая хадзiла з сысунком. Мне страшэнна шкада было казляняцi. Калi мацi ўпала, яно ўсё гэтак жа рахмана стаяла каля яе i глядзела на мяне з даверам. Мала таго, дык яно пабегла за мною следам, калi я ўзвалiў забiтую казу на плечы i панёс яе дадому. Так мы дайшлi да самага дома. Я паклаў казу на зямлю, узяў казляня i перакiнуў яго цераз агароджу ў двор. Я спадзяваўся, што выгадую яго i прыручу, але казляня яшчэ не ўмела есцi травы, i я вымушаны быў зарэзаць яго. Таго мяса мне хапiла надоўга. Еў я ўвогуле мала, iмкнучыся, па магчымасцi, ашчаджаць свае прыпасы, асаблiва сухары.

Пасля таго калi я канчаткова ўладкаваўся ў сваiм новым жытле, мне прыйшло на думку скласцi сабе печ цi ўвогуле якi-небудзь ачаг. Неабходна было таксама назапасiць дроў.

Як я рабiў усё гэта, як пабольшыў свой склеп, як паступова жыццё маё набывала нават некаторыя выгоды, я падрабязна раскажу на наступных старонках.

РАЗДЗЕЛ ВОСЬМЫ

Каляндар Рабiнзона. - Рабiнзон уладкоўвае сваё жытло.

Неўзабаве пасля таго як я пасялiўся на выспе, мне раптам прыйшло ў галаву, што калi я не завяду сабе каляндар, то я вельмi хутка згублю лiк дням i нават не буду адрознiваць нядзелi ад будзённага дня.

Каляндар я прыдумаў такi: абчасаў сякераю тоўстае бервяно i ўкапаў яго на беразе ў пясок, на тым самым месцы, куды мяне выкiнула бура. Да гэтага слупа я прыбiў перакладзiну, на якой выразаў вялiкiмi лiтарамi такiя словы:

ТУТ Я ЎПЕРШЫНЮ СТУПIЎ НА ГЭТУ ВЫСПУ

30 ВЕРАСНЯ 1659 ГОДА.

З таго часу кожны дзень на сваiм слупе я рабiў зарубку ў выглядзе кароткай рысачкi. Праз шэсць рысачак я рабiў адну даўжэйшую, якая азначала нядзелю; зарубкi ж, якiя значылi першае чысло кожнага месяца, я рабiў яшчэ даўжэйшыя.

Такiм чынам я вёў свой каляндар, адзначаючы днi, тыднi, месяцы i гады.

Пералiчваючы рэчы, якiя я перавёз з карабля, як я казаў ужо, за адзiнаццаць разоў, я не ўпамянуў пра розную драбязу, якая хоць i не мела асаблiвай каштоўнасцi, але ўсё роўна зрабiла мне вялiкую паслугу. Так, напрыклад, у каютах капiтана i яго памочнiка я знайшоў чарнiла, пер'i i паперу, тры цi чатыры компасы, некаторыя астранамiчныя прыборы, падзорныя трубы, геаграфiчныя карты i карабельны журнал. Усё гэта я склаў на ўсякi выпадак у адзiн з куфраў, не ведаючы нават, цi спатрэбiцца мне што-небудзь з гэтых рэчаў. Затым мне трапiлася некалькi кнiг на партугальскай мове. Я забраў iх таксама.

Былi ў нас на караблi два каты i сабака. Катоў я перавёз на бераг на плыту; сабака ж яшчэ ў час самае першае мае паездкi сам скочыў у ваду i паплыў услед за мною. Многа гадоў ён быў маiм надзейным памочнiкам i служыў мне шчыра i аддана. Ён амаль замяняў мне адносiны з людзьмi, толькi не ўмеў гаварыць. О як бы дорага я заплацiў, каб ён загаварыў толькi!

Чарнiла, пер'i i паперу я стараўся як мага берагчы. Пакуль у мяне было чарнiла, я старанна запiсваў усё, што са мною здаралася, i калi ж чарнiла скончылася, запiсы давялося спынiць, таму што я не ўмеў рабiць чарнiла i не мог дадумацца, чым яго замянiць.

Наогул, хоць у мяне i быў такi вялiкi склад разнастайных рэчаў, мне, апрача чарнiла, яшчэ многа чаго не хапала: у мяне не было нi кiркi, нi рыдлёўкi - нiякага iнструмента для земляных работ. Не было нi iголак, нi нiтак. Мая бялiзна знасiлася, але хутка я прывык абыходзiцца зусiм без бялiзны i не адчуваў у ёй вялiкай патрэбы.

У мяне не хапала патрэбных прылад, i таму ўсякая работа ў мяне рабiлася вельмi марудна i з вялiкiмi цяжкасцямi. Той частакол, якiм я абгарадзiў сваё жытло, я гарадзiў амаль цэлы год. Насекчы ў лесе тоўстых жэрдак, начасаць з iх калоў, перацягаць гэтыя калы да палаткi - на ўсё гэта патрабавалася шмат часу. Калы былi вельмi цяжкiя, i таму я мог падняць i прынесцi за адзiн раз не больш аднаго кала. Часам я трацiў i два днi толькi на тое, каб вычасаць кол i прынесцi яго дадому, а трэцi дзень - на тое, каб убiць яго ў зямлю.

Заганяючы калы ў зямлю, я спачатку карыстаўся цяжкой дубiнай, а потым успомнiў, што ў мяне ёсць жалезныя ламы, якiя я прывёз з карабля. Я пачаў працаваць ломам, аднак не скажу, што гэта прынесла мне вельмi вялiкую палёгку. Наогул самая цяжкая i стамляючая для мяне работа была ўбiваць у зямлю калы. Але што мне тут было выдумляць? Усё роўна ж у мяне не было на што трацiць часу, i другой справы ў мяне не было, апрача блукання па выспе ў пошуках ежы; гэтым я займаўся акуратна штодня.

Часам на мяне нападаў адчай, у такiя моманты я адчуваў смяротны сум. Каб перамагчы гэтыя горкiя пачуццi, я ўзяў пяро i паспрабаваў даказаць сам сабе, што ў маiм адчайным становiшчы ёсць усё ж нямала i добрага. Я падзялiў старонку папалам i напiсаў злева "кепска", а справа "добра", i вось што ў мяне атрымалася:

Кепска

1. Я закiнуты на панылую бязлюдную выспу, i ў мяне няма нiякай надзеi на выратаванне.

2. Я адарваны ад усяго чалавецтва; я пустэльнiк, назаўсёды пазбаўлены свету i людзей.

3. У мяне мала адзежы, i хутка мне не будзе чым прыкрыцца.

4. Я не здолею абаранiцца, калi на мяне нападуць злыя людзi цi дзiкiя звяры.

5. Мне няма каму сказаць слова, i нiхто мяне не падбадзёрыць i не суцешыць.

Добра

1. Але я застаўся жывы, хоць мог бы патануць, як усе мае спадарожнiкi.

2. Але я не памёр з голаду i не загiнуў у гэтай пустынi.

3. Але клiмат тут гарачы, i можна абысцiся без адзежы.

4. Але тут няма нi людзей, нi звяроў. I я магу лiчыць сябе шчаслiвым, што мяне не выкiнула на бераг Афрыкi, дзе столькi драпежнiкаў.

5. Але я паспеў назапасiць усяго неабходнага для жыцця i забяспечыць сабе пражытак да канца сваiх дзён.

Гэтыя разважаннi былi для мяне вялiкай падтрымкай. Я ўбачыў, што мне не варта сумаваць i адчайвацца, таму што нават пры самых цяжкiх выпрабаваннях можна i неабходна знайсцi суцяшэнне.

Я супакоiўся i стаў куды больш бадзёры. Да гэтага часу я толькi i думаў, як мне пакiнуць выспу; гадзiнамi ўглядаўся я ў марскую далячынь - цi не пакажацца дзе-небудзь карабель. Цяпер жа, скончыўшы з дарэмнымi надзеямi, я пачаў думаць пра тое, як мне лепей наладзiць сваё жыццё на выспе.

Я ўжо апiсваў сваё жытло. Гэта была палатка, пастаўленая на схiле гары i абнесеная моцным двайным частаколам. Але цяпер маю агароджу можна было назваць сцяной цi валам, таму што з надворнага боку ўшчыльную да яе я зрабiў земляны насып, таўшчынёй у два футы.

Праз нейкi час (гады праз паўтара) я паклаў на свой насып жэрдкi, прыхiлiўшы iх да адхону гары, а зверху зрабiў насцiл з галiн i доўгага шырокага лiсця. Такiм чынам, мой дворык аказаўся пад страхой, i цяпер я мог не баяцца дажджу, якi, як я казаў ужо, у пэўную пару года бязлiтасна палiваў маю выспу.

Чытач ужо ведае, што ўсю маёмасць я перанёс у сваю крэпасць, спачатку толькi за агароджу, а затым i ў пячору, якую я выкапаў у гары за палаткай. Але я павiнен сказаць, што на першым часе ўсе мае рэчы былi бязладна звалены ў кучу i загрувашчвалi ўвесь двор. Я бясконца спатыкаўся на iх, i мне зусiм не было дзе павярнуцца. Каб скласцi ўсё як мае быць, мне давялося пашырыць пячору.

На шчасце, гара складалася з рыхлага пясчанiку. Пракапаўшы зямлю ўправа, колькi па майму разлiку было патрэбна, я ўзяў яшчэ правей i вывеў ход за агароджу.

Гэты скразны падземны ход - чорны ход майго жытла - даў мне магчымасць не толькi смела пакiдаць двор i вяртацца дадому, але i значна павялiчыў плошчу мае кладоўкi.

Скончыўшы гэты занятак, я ўзяўся майстраваць сабе мэблю. Больш за ўсё мне патрэбен быў стол i крэсла: без стала i крэсла я не меў асалоды нават ад таго, чым я валодаў у маёй адзiноце, - я не мог нi есцi па-людску, нi пiсаць, нi чытаць.

I вось я зрабiўся сталяром.

Нiколi ў жыццi да таго часу не трымаў я ў руках сталярнага iнструмента, i тым не менш, дзякуючы прыроджанай кемлiвасцi i настойлiвасцi ў працы, я памалу так налаўчыўся, што, калi б у мяне былi ўсе патрэбныя прылады, я мог бы змайстраваць любую мэблю.

Аднак i без iнструмента, цi амаль без iнструмента, з адной толькi сякераю i рубанкам, я зрабiў мноства рэчаў, хоць, напэўна, нiхто яшчэ не рабiў iх такiм першабытным спосабам i не трацiў на гэта столькi працы. Толькi для таго, каб зрабiць дошку, я павiнен быў спiлаваць дрэва, ачысцiць ствол ад галiн i часаць яго з абодвух бакоў да таго часу, пакуль з яго не атрымаецца нешта накшталт дошкi. Спосаб гэты быў i нязручны i мала карысны, таму што з цэлага дрэва атрымлiвалася ўсяго адна дошка. Але што было рабiць, даводзiлася мiрыцца. Да таго ж i мой час i мая праца каштавалi вельмi танна, дык цi не ўсё роўна было, што я буду рабiць.

Такiм чынам, перш за ўсё я зрабiў сабе стол i крэсла. На гэта мне прыдалiся кароткiя дошкi, якiя я прывёз з карабля. Затым сваiм першабытным спосабам я начасаў даўгiх дошчак i прыладзiў у маiм склепе некалькi палiц, футаў на паўтара шырынёю. Я склаў на iх iнструменты, цвiкi, кавалкi жалеза i iншую дробязь - словам, зрабiў парадак, каб, як спатрэбiцца, я мог знайсцi любую рэч.

Апрача таго, у сцяну свайго склепа я ўбiў калкi, на якiх павесiў стрэльбы, пiсталеты i iншыя рэчы.

Калi б хто ўбачыў тады маю пячору, напэўна, падумаў бы, што гэта склад разнастайных гаспадарчых прылад. I я меў сапраўдную радасць, калi заглядваў на гэты склад - так многа было там рознага дабра, у такiм парадку былi раскладзены i развешаны ўсе рэчы, i кожная дробязь была ў мяне пад рукою.

З таго часу i пачаў я весцi свой дзённiк, запiсваючы ўсё, што я рабiў на працягу дня. На першым часе мне было не да запiсаў: я быў завалены работай; да таго ж у мяне тады быў такi змрочны настрой, што я баяўся, каб ён не адбiўся i на маiм дзённiку.

Але цяпер, калi мне, нарэшце, удалося адолець сваю самоту, калi я пакiнуў цешыць сябе бескарыснымi марамi i надзеяй, я ўзяўся цяпер абсталёўваць сваё жытло. Прывёў да ладу сваю хатнюю гаспадарку, змайстраваў сабе стол i крэсла, наогул уладкаваўся па магчымасцi зручна i ўтульна i ўзяўся за дзённiк. Прыводжу яго тут поўнасцю, хоць значная частка падзей, якiя тут апiсаны, чытачу вядома ўжо з папярэднiх раздзелаў. Паўтараю, я вёў свой дзённiк акуратна, пакуль у мяне было чарнiла. Калi ж чарнiла скончылася, дзённiк мiжволi давялося спынiць.

РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТЫ

Дзённiк Рабiнзона. - Землятрус.

30 верасня 1659 года. Наш карабель, захоплены страшэнным штормам у адкрытым моры, пацярпеў крушэнне. Увесь экiпаж, апрача мяне, патануў; мяне ж, няшчаснага Рабiнзона Круза, выкiнула ледзь жывога на бераг гэтай праклятай выспы, якую я назваў выспай Адчаю.

Да самай ночы мяне прыгняталi змрочныя пачуццi: я ж застаўся без ежы, без жытла; у мяне не было нi адзежы, нi зброi; я не меў дзе схавацца, калi б на мяне напалi ворагi. Чакаць выратавання было дарэмна. Наперадзе мне бачылася толькi смерць: або мяне разарвуць драпежныя звяры, або заб'юць дзiкуны, або я памру з голаду.

Калi надышла ноч, я ўзлез на дрэва, таму што баяўся звяроў. Усю ноч я праспаў як забiты, нягледзячы на тое, што iшоў дождж.

1 кастрычнiка. Прачнуўшыся ранiцой, я ўбачыў, што наш карабель прылiвам знесла з мелi i прыгнала блiжэй да берага. Гэта надало мне надзеi, што, калi вецер сцiхне, я здолею дабрацца да карабля i зраблю сабе запас харчоў i iншых неабходных рэчаў. Я крыху падбадзёрыўся, хоць мяне i не пакiдаў сум па маiх таварышах, якiя загiнулi. Мне ўсё думалася, што калi б мы засталiся на караблi, то мы абавязкова выратавалiся б. Цяпер з яго абломкаў мы здолелi б збудаваць баркас, на якiм i выбралiся б з гэтага прапашчага месца.

Як толькi пачаўся адлiў, я накiраваўся на карабель. Спачатку я iшоў па аголеным дне мора, а потым паплыў. Увесь гэты дзень не спыняўся дождж, але ветру зусiм не было.

З 1 па 24 кастрычнiка я перавозiў рэчы: я адплываў на карабель, як толькi пачынаўся адлiў, i плыў назад разам з прылiвам. Рэчы перавозiў на плытах. Увесь час iшлi дажджы, i часам выяснiвалася, але ненадоўга: вiдаць, на гэтай шырынi зараз час дажджоў.

25 кастрычнiка. Усю ноч i ўвесь дзень iшоў дождж i дзьмуў моцны парывiсты вецер. Карабель за ноч разбiла на трэскi; на тым месцы, дзе ён стаяў, тырчаць нейкiя панурыя абломкi, ды i яны бачны толькi ў час адлiву. Увесь гэты дзень я клапацiўся пра рэчы: закрываў i ўкручваў iх, каб не папсаваў дождж.

26 кастрычнiка. Знайшоў, як мне здаецца, зручнае месца для жытла. Трэба будзе абгарадзiць яго частаколам.

З 27 па 30 кастрычнiка. Настойлiва працаваў: перацягваў сваю маёмасць у новае жытло, хоць амаль увесь час iшоў дождж.

31 кастрычнiка. Ранiцой блукаў па выспе са стрэльбай, спадзеючыся падстрэлiць якую-небудзь дзiчыну i адначасова агледзець наваколле. Забiў казу. Яе казляня пабегла за мною i правяло мяне да самага дома, але неўзабаве давялося зарэзаць i яго - яно было яшчэ такое малое, што не ўмела скубцi траву.

1 лiстапада. Паставiў на новым месцы, каля самае гары, вялiкую палатку i павесiў у ёй на калах гамак.

4 лiстапада. Размеркаваў свой час, вызначыўшы пэўныя гадзiны на паляванне, для работы, для адпачынку i сну. З ранiцы, калi няма дажджу, гадзiны дзве цi тры блукаю са стрэльбай па выспе, затым да адзiнаццацi працую, у адзiнаццаць снедаю, з дванаццацi да дзвюх адпачываю (таму што гэта самая гарачая пара дня), з дзвюх зноў бяруся за работу. Усе рабочыя гадзiны за апошнiя два днi я майстраваў стол. У той час я быў яшчэ кепскiм сталяром. Але чаму не навучыць бяда! Я раблюся майстрам на ўсе рукi. Безумоўна, такога ж майстэрства дасягнуў бы кожны iншы, каб ён апынуўся ў маiм становiшчы.

13 лiстапада. Iшоў дождж. Зямля i паветра прыкметна асвяжылiся, i стала лягчэй дыхаць, але ўвесь час былi страшэнныя грымоты, блiскала маланка, i я напалохаўся, каб не ўспыхнуў мой порах. Калi скончылася навальнiца, я вырашыў увесь свой запас пораху падзялiць на маленькiя часцiнкi i захоўваць у розных месцах, каб порах не ўзарваўся ўвесь разам.

14, 15 i 16 лiстапада. Усе гэтыя днi я майстраваў скрыначкi для пораху; у кожную такую скрыначку можна ўсыпаць адзiн-два фунты. Сёння рассыпаў увесь порах у скрыначкi i схаваў iх у расколiнах гары, як мага далей адну ад адной. Учора забiў вялiзную птушку. Якая гэта птушка, не ведаю. Але мяса ў яе смачнае.

17 лiстапада. Сёння пачаў быў капаць пячору ў пясчанай гары, што за маёй палаткай, каб зручней уладкаваць усю маёмасць. Але для гэтай работы неабходна мець тры рэчы: кiрку, рыдлёўку i тачку або кош, каб выносiць накапаную зямлю, а ў мяне нiчога гэтага няма. Давялося спынiць работу. Доўга ламаў галаву, што прыдумаць замест гэтых рэчаў цi як зрабiць iх. Замест кiркi паспрабаваў працаваць жалезным ломам; ён нiчога, але вельмi цяжкi. Застаецца рыдлёўка i тачка. Без рыдлёўкi як без рук, але я ўсё роўна нiчога не здольны прыдумаць нi як яе зрабiць, нi чым замянiць.

18 лiстапада. Знайшоў у лесе тое самае дрэва (цi той жа пароды), якое ў Бразiлii называюць "жалезным", таму што яно незвычайна трывалае. Ледзьве ссек адно дрэва. Мая сякера зусiм ступiлася. Я адсек ад ствала вялiкi цурбан i ледзь данёс яго да свайго жытла - такi цяжкi ён быў! Я вырашыў зрабiць з яго лапату. Дрэва было такое цвёрдае, што гэта работа адабрала ў мяне вельмi многа часу i працы. Але лапату я ўсё-такi зрабiў. Дзяржанне атрымалася не горшае, чым тыя, што робяць у нас, у Ангельшчыне, а сама лапата аказалася нетрывалай. Не шкодзiла б абабiць яе жалезам, але лiстовага жалеза ў мяне няма, таму яна праслужыла мне нядоўга. I ўсё ж на першым часе я пакарыстаўся ёю на земляных работах, хоць, думаю, нiводная лапата ў свеце не рабiлася такiм мудрагелiстым спосабам, нi на адну не было патрачана столькi працы.

Мне не хапала яшчэ тачкi цi каша. Пра кош не было чаго i думаць; каб сплесцi яго, патрэбны былi гнуткiя дубцы, а я, нягледзячы на ўсе пошукi, так i не знайшоў iх у лесе. Змайстраваць тачку ў мяне, бадай, хапiла б умення, але ж да тачкi неабходна мець кола, а я не меў нiякага ўяўлення, як робяцца колы. Апрача таго, кола неабходна было надзець на жалезную вось, якой у мяне таксама не было. I таму давялося адмовiцца ад гэтай задумы. Замест тачкi я змайстраваў з дошак невялiкую скрынку, накшталт тых, у якiх муляры трымаюць вапну.

У гэтай скрынцы я i выносiў накапаную зямлю.

Скрынку зрабiць было лягчэй, чым лапату. Але ўсё разам - скрынка, лапата i дарэмная спроба зрабiць тачку - усё гэта забрала ў мяне чатыры днi, за выключэннем тых ранiшнiх гадзiн, калi я хадзiў са стрэльбай на паляванне. Наогул я рэдкi дзень не хадзiў на паляванне, i амаль не было выпадку, каб я не прынёс якой-небудзь дзiчыны.

23 лiстапада. Закончыў рабiць лапату i скрынку. Як толькi яны былi гатовы, зноў узяўся капаць пячору. Капаў цэлы дзень, колькi меў сiлы. Мне патрэбна было вельмi прасторнае памяшканне, якое адначасова магло б служыць i склепам, i кладоўкаю, i кухняй, i сталовай.

10 снежня. Я працаваў роўна васемнаццаць дзён i ўжо лiчыў сваю работу скончанай, як раптам сёння з аднаго краю абвалiлася зямля. Вiдаць, я зрабiў пячору вельмi шырокай. Абвал быў такi, што я напалохаўся: гэта пэўна ўжо, што калi б я сам знаходзiўся ў гэты час у пячоры, то мне ўжо не спатрэбiўся б магiльшчык. Гэты сумны выпадак нарабiў мне шмат клопату: трэба будзе выносiць з пячоры ўсю абваленую зямлю, а галоўнае - давядзецца цяпер рабiць падпору да скляпення, iнакш не будзе ўпэўненасцi, што абвал не паўторыцца.

11 снежня. З сённяшняга дня ўзяўся за работу. Пакуль што паставiў дзве палi i на кожнай па дзве дошкi крыж-накрыж.

17 снежня. Канчаткова ўмацаваў першыя дзве палi i паставiў яшчэ некалькi, таксама з дошкамi наверсе, як i першыя дзве. Цяпер мяне ўжо не палохае нiякi абвал. Палi я паставiў у рад, так што яны будуць служыць у маiм склепе i за перагародку. Гэта праца забрала ў мяне цэлы тыдзень. З гэтага дня па 20 снежня прымацоўваў я ў склепе палiцы, забiваў у перагародку цвiкi i развешваў усе рэчы, якiя можна павесiць.

20 снежня. Перанёс у пячору ўсё начынне i расклаў на месца. Цяпер мая гаспадарка ў парадку. Зрабiў яшчэ адно крэсла i прыбiў некалькi маленькiх палiчак для правiзii - атрымалася нешта накшталт буфета. Дошак у мяне застаецца вельмi мала.

24 снежня. Усю ноч i ўвесь дзень iшоў лiвень. Не выходзiў з дому.

26 снежня. Дождж спынiўся. Праяснела. Пахаладнела.

27 снежня. Падстрэлiў двое казлянят: адно забiў, а другое паранiў у нагу, так што яно не здолела ўцячы. Злавiў яго i прывёў дадому на вяроўцы. Дома агледзеў яго нагу: яна была перабiта; я забiнтаваў яе.

Заўвага: я адхаяў гэтае казляня; перабiтая нага зраслася, i казляня пачало цудоўна бегаць. Але ад мяне яно не ўцякала: я так доўга даглядаў яго, што яно прызвычаiлася да мяне i не хацела мяне пакiдаць. Яно хадзiла на пашы непадалёк ад мае палаткi. Назiраючы за iм, я падумаў, што добра было б мне развесцi хатнюю жывёлу, каб падрыхтаваць сабе харч к таму часу, калi ў мяне скончацца зарады i порах.

28, 29, 30 i 31 снежня. Страшэнная спякота, i зусiм няма ветру. Выходзiў з дому на паляванне толькi вечарам. Навёў канчатковы парадак у сваёй гаспадарцы.

1 студзеня 1660 года. Гарачыня не спадае, i ўсё роўна сёння я хадзiў двойчы на паляванне: на досвiтку i вечарам. Днём адпачываў. Пад вечар прайшоўся далiнаю ў глыбiню выспы i бачыў многа коз, але яны такiя палахлiвыя, што падысцi да iх блiзка зусiм немагчыма. Хачу паспрабаваць паляваць на iх з сабакам.

2 студзеня. Сёння ўзяў сабаку i нацкаваў яго на коз, але нiчога не атрымалася: увесь статак павярнуў раптам насустрач сабаку. Сабака, напэўна, выдатна зразумеў небяспеку, якая яму пагражала, кiнуўся наўцёкi i нiзашто не хацеў больш наблiзiцца да коз.

3 студзеня. Вырашыў зрабiць агароджу i насыпаць вакол яе земляны вал, таму што ўсё яшчэ баюся раптоўнага нападу ворага. Паспрабую зрабiць гэты вал як мага мацнейшым...

Сваю агароджу я апiсаў ужо на папярэднiх старонках i таму не паўтараю нiчога з таго, пра што iдзе гаворка ў маiм дзённiку.

Разам з тым, памiж справаю i калi, вядома, дазваляла надвор'е, я працягваў сваё штодзённае блуканне па выспе, адшукваючы дзiчыну. У час гэтых блуканняў я зрабiў нямала карысных адкрыццяў. Я, напрыклад, натрапiў на пароду дзiкiх галубоў, якiя, у адрозненне ад нашых, майстравалi свае гнёзды не на дрэвах, а ў расколiнах скал, так што чалавеку дабрацца да iх было куды лягчэй.

Аднойчы я забраў з гнязда птушанят i прынёс iх дадому, каб выкармiць i прыручыць. Я многа патрацiў на iх часу, але як толькi яны падраслi i ў iх падужэлi крылы, яны паляцелi адно за адным. Магчыма, аднак, гэта адбылося таму, што я не меў для iх адпаведнага корму.

Пасля гэтага выпадку я нярэдка забiраў птушанят з гнязда, таму што яны былi вельмi смачныя i з iх можна было прыгатаваць цудоўны абед.

За гэты час я зрабiўся сапраўдным сталяром i дзейнiчаў сякераю i рубанкам ужо з вялiкiм майстэрствам.

Але ўсё ж былi i такiя рэчы, якiя я так i не здолеў змайстраваць. Напрыклад, бочачкi. У мяне было, як я казаў раней, дзве цi тры бочачкi з карабля, якiя маглi паслужыць мне ўзорам, але колькi я нi бiўся, хоць i патрацiў на гэта некалькi тыдняў, у мяне нiчога не атрымалася. Я не здолеў нi ўставiць дно, нi падагнаць настолькi шчыльна клёпкi, каб яны не прапускалi вады. Так я i кiнуў гэту сваю задуму.

Вельмi цяжка было абыходзiцца без свечак. Здаралася, што, як толькi змеркне (змяркала а сёмай гадзiне), я вымушаны быў класцiся ў пасцель. Я часта ўспамiнаў той кавалак воску, з якога мы разам з Ксуры рабiлi свечкi ў час нашых вандровак каля берагоў Афрыкi. Але воску ў мяне не было, i адзiнае, што я мог прыдумаць, гэта выкарыстаць тлушч тых коз, якiх я страляў на паляваннi. I я сапраўды змайстраваў сабе свяцiльнiк з казiнага тлушчу: каганец зляпiў уласнаручна з глiны i як мае быць высушыў яго на сонцы, а кнотам мне паслужыла старая канапляная аборка. Каганец гарэў вельмi цмяна, куды горш, чым свечка з воску. Да таго ж ён вельмi мiгаў i раз-пораз патухаў.

Аднойчы, будучы заняты ўсiмi гэтымi справамi па ўладкаванню свае гаспадаркi, я шукаў нейкую патрэбную мне рэч у сябе на складзе i раптам наткнуўся на невялiкi мяшэчак з ячменем; гэта быў той самы ячмень, якi мы везлi на караблi нашым гусям i курам. Усё збожжа, якое яшчэ заставалася, было з'едзена пацукамi; так ва ўсякiм разе мне здалося, калi я зiрнуў у мяшэчак: мне здалося, што там адна труха. Мяшэчак спатрэбiўся мне на порах, я вынес яго на двор i вытрас непадалёку ад пячоры.

Гэта было незадоўга ад таго, як пачалiся лiўнi, пра якiя я казаў ужо ў сваiм дзённiку. Я даўно забыў пра той выпадак, я нават не памятаў, дзе я вытрасаў мяшок.

Але вось прайшло з месяц, i я ўбачыў пад гарою, ля самае пячоры, некалькi зялёных парасткаў, якiя толькi што выбiлiся з зямлi. Спачатку я падумаў, што гэта якая-небудзь туземная траўка, якую я раней не заўважаў. Але мiнула некалькi дзён, i я са здзiўленнем убачыў, што зялёныя сцяблiнкi (iх было штук дзесяць - дванаццаць, не болей) закаласiлiся i хутка аказалiся каласамi звычайнага ячменю, якi расце ў нас, у Ангельшчыне. Немагчыма перадаць, як усхвалявала мяне гэта адкрыццё. Ад радасцi я ледзь не страцiў розуму: у першы момант мне здалося, што здарыўся цуд i ячмень вырас сам па сабе, без насення, каб падтрымаць маё жыццё ў жудаснай пустынi.

Гэта недарэчная думка так мяне ўзрушыла, што я заплакаў. I "цуд" на гэтым не скончыўся: хутка памiж каласамi ячменю паказалiся сцяблiнкi другой раслiны, а менавiта рысу: я iх лёгка пазнаў, бо, калi жыў у Афрыцы, часта бачыў рыс на палях.

Я не толькi быў упэўнены, што гэты рыс i гэты ячмень пасланы мне самiм богам, якi клапоцiцца, каб я не памёр з голаду, але не сумняваўся ў тым, што на выспе мне прызапашана яшчэ нямала такiх каласоў. Я аблазiў усе куточкi сваёй выспы, агледзеў усе лагчынкi i пагорачкi, але нiдзе не знайшоў нi рысу, нi ячменю.

Толькi тады, нарэшце, я ўспомнiў пра мех з птушыным кормам, якi я высыпаў каля свае пячоры.

У тым мяшку былi зярняты, з якiх i выраслi гэтыя каласы. "Цуд" тлумачыўся вельмi проста!

Можаце ўявiць сабе, як старанна я сабраў каласы, калi яны паспелi (гэта здарылася ў канцы лiпеня). Я падабраў з зямлi ўсе да адзiнага зярняткi i схаваў iх у сухiм надзейным месцы. Увесь ураджай першага года я вырашыў пакiнуць на насенне: я спадзяваўся, што з цягам часу ў мяне збярэцца такi запас збожжа, што яго будзе хапаць мне i на насенне i на хлеб.

Аднак толькi на чацвёрты год я здолеў адсыпаць на ежу частку зярнят, ды i то вельмi нязначную. Справа ў тым, што ў мяне прапаў амаль увесь ураджай ад першага пасеву: я кепска разлiчыў час, пасеяў перад самай засухай, i многа насення ў мяне не ўзышло. Але пра гэта я раскажу ў свой час.

Апрача ячменю, у мяне вырасла, як я ўжо казаў, дваццаць цi трыццаць сцяблiн рысу. Рыс я сабраў гэтак жа руплiва, пакiнуўшы ўвесь першы ўраджай на насенне. Потым, калi рысу сабралася дастаткова, я спёк з яго не тое каб хлеб (мне не было ў чым яго пячы), а хутчэй праснакi, якiя замянялi хлеб. Праўда, праз нейкi час я ўсё ж прыдумаў спосаб, як пячы хлеб.

Але вяртаюся да свайго дзённiка.

14 красавiка. Агароджа была зусiм скончана i завалена знадворку зямлёй. Я глуха забiў уваход, таму што вырашыў дзеля бяспекi заходзiць i выходзiць па прыстаўных лесках, каб знадворку нельга было здагадацца, што за агароджай схавана чалавечае жытло.

16 красавiка. Скончыў лескi. Пералажу цераз сцяну i кожны раз падымаю лескi за сабою. Цяпер я агароджаны з усiх бакоў. У маёй крэпасцi дастаткова прасторна, i пранiкнуць сюды можна толькi цераз сцяну.

Аднак на другi дзень пасля таго, як я канчаткова замураваў сваю агароджу, здарылася адна падзея, якая страшэнна мяне напалохала; уся мая праца ледзь не прапала марна, ды i сам я ледзь застаўся жывы.

Вось як усё адбылося.

Я чымсьцi быў заняты на дварэ, за палаткай, ля самай пячоры, як раптам са столi пячоры, з краю, якраз над маёй галавой, пасыпалася зямля i пярэднiя палi, якiя я паставiў, каб змацаваць скляпенне, абвалiлiся са страшэнным трэскам. Я вельмi напалохаўся, але не зразумеў, што адбылося. Мне здалося, што скляпенне абвалiлася, як гэта здаралася i раней, таму што была рыхлая глеба.

"Калi я застануся тут, - падумаў я, - мяне засыпле новым абвалам. Трэба хутчэй уцякаць адсюль, каб на мяне не абвалiлася гара!"

Я схапiў лескi i пералез цераз сцяну.

Не паспеў я ступiць на зямлю, як зразумеў, што прычынай абвалу гэты раз быў землятрус. Зямля хадзiла ў мяне пад нагамi, i на працягу некалькiх хвiлiн здарылася тры такiх моцных штуршкi, што магло рассыпацца самае моцнае збудаванне. Я бачыў, як ад скалы, што высiлася над морам, раптам адкалолася вяршыня i абвалiлася з такiм грукатам, якога я не чуў нi разу за ўсё сваё жыццё.

Усё мора страшэнна бушавала i пенiлася, i мне здаецца, што на моры падземныя штуршкi былi куды мацнейшыя нават, чым на выспе.

Нiчога падобнага раней я не чуў i не бачыў i таму зараз быў страшэнна здзiўлены i ўзбуджаны. Ад ваганняў зямлi ў мяне пачалася марская хвароба, як ад карабельнай гайданкi. Мяне пачало ванiтаваць. Мне здавалася, што я памiраю.

У гэты час са страшэнным грукатам абвалiлася скала. Да мяне вярнулася свядомасць, i мне прыйшла ў галаву страшэнная думка: што здарыцца са мною, калi на маю палатку абвалiцца гара i назаўсёды пахавае ўсе мае рэчы, маю ежу усё, без чаго я не здолею пражыць? I сэрца зноў замерла.

Пасля трэцяга штуршка надышло зацiшша. Я адчуў сябе лепш, але ў мяне ўсё-такi не хапала адвагi адразу вярнуцца дадому. Доўга яшчэ, панылы, сядзеў я на зямлi, не ведаючы, што вырашыць, з чаго пачаць.

Мiж тым хмары засланiлi неба i як перад дажджом сцямнела. Падзьмуў ветрык, спачатку невялiкi, амаль непрыкметны, потым ён усё мацнеў i мацнеў, i праз паўгадзiны наляцела бура. Мора ўспенiлася, закiпела i з шалёным выццём пачало кiдацца на берагi. Дрэвы выварочвала з карэннем. Так працягвалася гадзiны тры. Нiколi не бачыў я такое раз'юшанай буры. Потым бура пачала патроху сцiхаць. Гадзiны праз дзве надышла цiшыня, i тады хлынуў лiвень.

Увесь наступны дзень 18 красавiка я праседзеў дома, таму што дождж iшоў не сцiхаючы. Патроху я супакоiўся i пачаў цвяроза ўзважваць сваё становiшча. Я так разважаў. Жыць у пячоры я больш не здолею, таму што гэта вельмi небяспечна: калi на выспе здараюцца землятрусы, цяпер цi пасля гара абавязкова абвалiцца i пахавае мяне жывога; трэба, значыць, перанесцi палатку куды-небудзь на голае месца. А каб пазбегнуць небяспекi ад нападу дзiкуноў цi звяроў, давядзецца зноў будаваць высокую сцяну.

Два наступныя днi 19-га i 20-га я з ранiцы да вечара падшукваў сабе новую мясцiну для жытла. Паступова я ўсвядомiў, што на перасяленне спатрэбiцца многа часу i што пакуль мне ўсё роўна давядзецца рызыкаваць i мiрыцца з небяспекай абвалу, бо на неабгароджаным месцы жыць яшчэ больш небяспечна. I ўсё-такi я меркаваў узяцца за пабудову агароджы на новым месцы, не трацячы часу, каб пазней, калi яна будзе скончана, перанесцi туды сваю палатку. 21 красавiка я канчаткова вырашыў узяцца за справу.

З 22 па 27 красавiка. Усю ранiцу 22-га я думаў пра тое, як ажыццявiць мой план. Галоўная цяжкасць была ў недахопе iнструмента. У мяне былi тры вялiкiя сякеры i мноства маленькiх сякерак (мы везлi iх, каб гандляваць iмi), але ўсе яны даўно ўжо былi зазубраныя i ступiлiся, бо мне заўсёды даводзiлася секчы вельмi цвёрдыя, сукаватыя дрэвы. Праўда, у мяне было тачыла, але аднаму чалавеку справiцца з iм было немагчыма, таму што некаму iншаму трэба было прыводзiць камень у рух.

Я думаю, што нi адзiн дзяржаўны дзеяч, ламаючы галаву над важнымi палiтычнымi пытаннямi, не трацiў столькi разумовай сiлы, колькi патрацiў я, развязваючы складаную задачу: як круцiць маё тачыла без удзелу рук.

Нарэшце я змайстраваў такое кола, якое з дапамогай паса нагою прыводзiлася ў рух i круцiла тачыльны камень, вызваляючы абедзве рукi. Над гэтым прыстасаваннем я змарнаваў цэлы тыдзень.

Заўвага. Да таго часу я нiколi не бычыў тачыла з нажным прыводам, а калi i бачыў, то не ўглядаўся, як яно зроблена; значна пазней я ўпэўнiўся, што ў Ангельшчыне такiя тачылы вельмi распаўсюджаныя, толькi там звычайна тачыльны камень меншы, чым той, што быў у мяне: мой быў вельмi вялiкi i цяжкi.

28 i 29 красавiка. I сёння i ўчора цэлы дзень я тачыў свой iнструмент; маё тачыла дзейнiчае выдатна.

30 красавiка. Сёння заўважыў, што ў мяне засталося вельмi мала сухароў. Трэба быць вельмi ашчадным. Пералiчыў усе мяхi i вырашыў з'ядаць не больш чым адзiн сухар у дзень. Гэта сумна, але нiчога не зробiш.

РАЗДЗЕЛ ДЗЕСЯТЫ

Рабiнзон забiрае рэчы з карабля. - Хвароба i туга.

1 траўня. Сёння ранiцой у час адлiву я заўважыў на беразе нейкую рэч, здалёку падобную на бочку. Пайшоў паглядзець, i выявiлася, што гэта сапраўды бочка.

Тут жа былi раскiданы абломкi карабля. Напэўна, усё гэта выкiнула на бераг бура. Я паглядзеў у той бок, дзе тырчаў каркас карабля, i мне здалося, што ён выступае над вадой больш, чым звычайна.

У бочцы быў порах, пашкоджаны вадой: ён увесь прамок i зацвярдзеў. Але я ўсё роўна выкацiў бочку вышэй, каб яе не знесла ў мора, а сам па аголеным дне накiраваўся да разбiтага карабля - паглядзець, цi не трапiцца там яшчэ чаго-небудзь вартага для мяне.

Падышоўшы блiжэй, я заўважыў, што карабель трымаецца неяк вельмi дзiўна. Ужо даўно яго карма зусiм ад яго адкалолася, але цяпер яна была адкiнута ўбок, i хвалi разбiлi яе на кавалкi. Насавая ж частка карабля, якая раней амаль утыкалася ў пясок, паднялася, напэўна, футаў на шэсць. Апрача таго, з боку палубы карма была занесена пяском, i з гэтага ж боку, да берага, утварылася пясчаная водмель, так што цяпер я мог упрытык падысцi да карабля. Раней яшчэ за чвэрць мiлi да яго пачыналася водмель, i, як памятае чытач, мне даводзiлася плаваць. Я доўга не мог зразумець, чаму так змянiлася становiшча карабля, а потым здагадаўся, што гэта адбылося ў вынiку землятруса.

Землятрус да такой ступенi разбiў i раскалоў карабель, што цяпер да берага штодня пачало прыбiваць ветрам i цячэннем розныя рэчы, якiя вада вымывала з адкрытага трума.

Здарэнне з караблём цяпер захапiла ўсе мае думкi. Цяпер я i думаць забыўся пра мой намер перасяляцца на новае месца. Увесь наступны дзень я думаў пра тое, як мне прабрацца ўнутр карабля. Задача была няпростая, таму што ўсё аказалася забiта пяском. Але гэта мяне не спынiла: я ўжо навучыўся нiколi не адступацца перад цяжкасцямi i не адчайвацца. Я пачаў разбiраць карабель па частках, таму што добра разумеў: у маiм становiшчы можа стаць прыдатны любы хлам.

3 траўня. Я прыхапiў з сабою пiлу i паспрабаваў распiлаваць ацалелыя часткi кармы, але давялося спынiць працу, бо пачаўся прылiў.

4 траўня. Лавiў рыбу, але няўдала: усё траплялася такая, якую нельга есцi. Гэта мне надакучыла, i я сабраўся ўжо iсцi, але яшчэ раз закiнуў вуду i выцягнуў невялiкага дэльфiна. Вуда ў мяне самаробная: лёску я змайстраваў з пянькi ад старой вяроўкi, а кручкi зрабiў з дроту, таму што сапраўдных рыбалоўных кручкоў у мяне няма. I ўсё роўна я часам лавiў сваёй вудай столькi рыбы, што з мяне было дастаткова. Еў я рыбу сушаную, добра правэндзiўшы яе на сонцы.

5 траўня. Працаваў на караблi. Падпiлаваў бiмс*, ададраў ад палубы тры вялiкiя сасновыя дошкi, звязаў iх разам i, дачакаўшыся прылiву, паплыў на плыце да берага.

* Бiмс - папярэчная бэлька, якая падтрымлiвае палубу.

24 траўня. Усё яшчэ працую на караблi. Многа рэчаў у труме было састаўлена вельмi цесна, цяпер я рассунуў iх ломам, i з першым жа прылiвам яны ўсплылi наверх: некалькi бочачак i два матроскiя куфэркi. На жаль, iх знесла ў мора вецер дзьмуў з берага. Але сёння вецер змянiўся i хвалi выкiнулi на бераг бочку з рэшткай бразiльскай свiнiны, якая, дарэчы, была не прыгодная для ежы, таму што ў бочку трапiла многа салёнай вады i пяску.

16 чэрвеня. Знайшоў на беразе вялiзную чарапаху. Раней я нiколi не бачыў тут чарапах.

17 чэрвеня. Спёк чарапаху на вуголлi. Знайшоў у ёй каля шасцiдзесяцi яек. Нiколi ў жыццi я, здаецца, не еў такога смачнага мяса! Не дзiва: да гэтага дня мая мясная ежа на выспе складалася толькi з казлiнага i птушынага мяса.

18 чэрвеня. З ранiцы да вечара лье дождж, я не выходжу з дому. Увесь дзень мяне б'е лiхаманка, хоць, наколькi мне вядома, у гэтых мясцiнах не бывае халоднага дажджу.

19 чэрвеня. Мне ўсё яшчэ нядужыцца: дрыжу ад холаду, нiбыта зiмой.

20 чэрвеня. Усю ноч не заплюшчыў вачэй: балiць галава i трасе лiхаманка.

21 чэрвеня. Мне вельмi кепска! Баюся расхварэцца i страцiць сiлу. Што тады са мною будзе?

22 чэрвеня. Сёння мне як быццам лепш, але не ведаю, цi надоўга.

24 чэрвеня. Куды лепш.

25 чэрвеня. Страшэнная лiхаманка. Сем гадзiн запар мяне кiдала то ў гарачку, то ў холад. Скончылася потам i амаль непрытомнасцю.