І хай ніхто не пойдзе пакрыўджаным або Грак і Монця Хрысцік

Частка 3

Увайсці ў кабінет следчага было як ступіць у новы свет. Гэта думка мільганула ў галаве, і Мацвей на імгненне застыў – такую ён выпрацаваў у сабе практыку фіксацыі ў памяці нечага вартага. І адначасова здзівіўся: чаму следчага? Хто казаў яму, што яго вядуць менавіта да следчага? Ці не ўчарашнія доўгія размовы пра арышты-допыты-расстрэлы ўрэшце трансфармаваліся ў раней неіснуючыя ў ягонай галаве веды? Але тут сапраўды быў іншасвет: цёмны вузкі калідор, шэры, у жоўтых паўкружжах ліхтароў на сценах упіраўся ў дзверы, якія расчыняліся – і наперадзе зыркім святлом, насычаным сонцам і блакітам адкрывалася акно. Так, што балела вачам, і толькі праз колькі імгненняў за сталом паўстала постаць, яна яснела і вось ён – мужчына гадоў сарака, трохі стомлены, твар мысліўцы і чыноўніка.

– Мацвей Генрыхавіч Хрысцік, правільна? Сядайце, – ён спытаў-удакладніў добразычліва, сесці прапанаваў дзяжурна-ветліва. – Я следчы, мне даручана весці вашу справу… Вось пратакол затрымання і вынятку ў вас лістовак – усяго ў колькасці 217 штук. Тэкст на лістоўках мае выразны экстрэмісцкі складнік: тут прамы заклік не прызнаваць вынікі выбараў, выходзіць на вуліцы, выказваючы пратэсты… Што скажаце?

Ён узняў галаву і паглядзеў у вочы Мацвею – позіркам халодным і цэпкім. Не міргаючы глядзеў, усё роўна як закочваў у Мацвея трывогу і страх, бяссілле, і Мацвей, яшчэ хвіліну назад амаль спакойны, прамямліў, ледзьве здолеўшы перамагчы сваё нечаканае заіканне:

– Я… н-не ведаю. Не м-магу сказаць, адкуль яны там узяліся. Там быў мой нататнік, вельмі важны для мяне, я туды запісваў розныя ідэі для сваёй будучай навуковай работы, я – магістрант…

– Ты – ніхто! – раптам зароў следчы. – Нам вырашаць, кім ты будзеш! Ты можаш выйсці адсюль чалавекам, а можаш – дэбілам заікастым! За паўгода ў камеры з цябе зробяць разумовага інваліда! Адказвай! Хто даў лістоўкі? Імёны і прозвішчы, нумары тэлефонаў, колькі плацілі! Хутка і не мямлі!

Гэта была памылка следчага. Ён не ведаў матэматычна-лагічнай натуры Мацвея. Ад самага маленства ён вызначыўся упартасцю, якую нельга была зламаць прымусам ці загадам, крыкам ці лаянкай. “Мый рукі да яды!” – загадвала яму маці, і ён застываў над кранам з вадой, пакуль не чуў пра неабходнасць такой дзеі: брудныя рукі – забаліць жывот. “Вучы ўрокі!” было пустым загадам, пакуль не патлумачылі дакладны ланцужок сувязяў выдатнай адзнакі з магчымасцю самастойнага жыцця і пэўнай волі. Матэматыка, якой ён літаральна захварэў з моманту адкрыцця для сябе вытворчай, інтэграла і дыферэнцыяла, аперыравала дакладнымі лічбамі. Мацвей быў матэматыкам, таму сусвет вакол яго мог існаваць толькі ў дакладных фактах, правераных лічбах, ясных пасылак і дакладных наступстваў. Мацвей ніколі не мог сказаць няпраўду. Гэта было для яго гэтак жа немагчыма, як і няправільна рашыць прасцейшае квадратнае ўраўненне і паверыць у тое, што рэзультат – слушны. Мацвей проста ігнараваў, не упускаў у сваё жыццё хлусню, як матэматыка не можа аперыраваць няпэўнымі дадзенымі. Ён мог без боязі адказаць – і ўсцяж адказваў на любое пытанне, якіх бы таямніц ягонага жыцця яно не тычылася, але ніколі не мог схлусіць. І таму не мог прыняць ціску над сабой, калі той ціск не мог існаваць з яго пункту гледзішча па прычыне лагічных прадпасылак. Ён адказвае шчыра і кажа праўду – чаму могуць быць пагрозы, бо ў іх няма ніякай неабходнасці, рэзультат запыту ўжо выкладзены!

Ён напачатку ўздрыгнуў ад непрадбачанага крыку, але ўмомант сцяўся ўвесь, наструніўся, кулакі і сківіцы сціснуліся, ён засоп.

– Я сказаў праўду! – вымавіў ён па слову, не адводзячы сваіх вачэй ад зрэнак следчага.

І следчы зразумеў усё. Але працягнуў усё яшчэ з пагрозай:

– Твае словы правяраюцца на раз-два. Зробім выгляд, што я табе паверыў. Ты думаў, што цябе чакае?

– А… што мяне можа чакаць? Я закон які парушыў?

– Хай я табе веру, але: ты думаеш, суд паверыць, што тыя матэрыялы, накіраваныя супраць канстытуцыйнай улады, з’явіліся ў тваім матрацы самі па сабе? – зноў мякка, быццам размаўляе з дзіцём, загаварыў следчы.

– Мяне будуць судзіць? За што?

– За захаванне экстрэмісцкіх матэрыялаў з мэтай распаўсюджвання.

– Але ж я не збіраўся нічога распаўсюджваць! Я не знаю, адкуль у мяне тыя лістоўкі! – смялей запярэчыў Мацвей следчаму, адчуўшы спагаду да сябе. – Чаму мне не павераць? Я ж кажу праўду… – з лёгкай разгубленасцю паўтарыў, як мантру, Мацвей, бо ён і па-праўдзе не уяўляў: як можна не верыць таму, хто гаворыць праўду?

– Суд верыць фактам. Факты супраць цябе. А таксама суд ведае, што дзевяць з дзесяці падсудных імкнуцца ўнікнуць адказнасці, і ў большасці выпадкаў з лістоўкамі ўсе тлумачэнні слова ў слова паўтараюць тваё: “Я нічога пра іх не ведаю”, – дзяліўся досведам, бы з сябрам, следчы, дадаў са шкадаваннем: – Цябе чакае прысуд у выглядзе штрафу, да пяцідзесяці базавых. Ды страшна іншае: у магістратуры судзімага з артыкулам за процідзяржаўную дзейнасць трымаць не будуць – дзяржава не дурная вучыць сваіх ворагаў. Ты вылятаеш без права на узнаўленне. З унясеннем у чорныя спісы – шлях у навуку для цябе закрыты. Па вясне цябе чакае служба ў войску – даведаешся, што там не мёд. Вось такая твая будучыня…

– Але ж… Я не вінаваты, гэта… гэта не лагічна! Няма ніякіх доказаў…

– Вось доказ! – Рэзка выгукнуў следчы і ляпнуў па аркушу. – Тут – пра знойдзенае пры табе у тваім матрацы. Якія яшчэ пытанні?

Мацвей маўчаў.

Следчы ўстаў з-за стала, падышоў да акна, павярнуўся спінай да Мацвея. Нейкі час ён маўчаў задуменна, не пазіраў на Мацвея. Потым гукнуў:

– Падыдзі сюды.

Мацвей разгублена узняўся са стула, зрабіў крок.

– Падыходзь да акна, паглядзі…

За акном была вуліца. Самая звычайная, ужо вясенняя, сонечная. Святлафоры бязгучна рэгулявалі сваімі пукатымі вачамі плыні людзей і аўтамабіляў.

– О, там пабач, на тым баку! – нечакана ўзрушана сказаў следчы, нават паказаў рукой. – Бачыш – жанчына пайшла на чырвонае святло… Бач, апомнілася, спынілася, павярнула назад. Так у жыцці заўсёды – ёсць правілы. Можаш парушыць – і трапіць пад колы. Вядома, кожны некалі робіць памылковы крок. Але кожнаму даецца шанс вярнуцца назад… Сядзь на месца.

Мацвей ледзь здолеў адарваць позірк ад вулічнага жыцця. Ён упершыню адчуў няздольнасць так проста выйсці і апынуцца там! Ніколі раней не было такога, каб ягоная воля і магчымасць былі абмежаваныя воляй і ўладай іншых людзей. Ён ажно замёр – каб зафіксаваць у сабе, адкласці ў памяці гэтае пачуццё адчаю.

– Ты ўсё зразумеў? – і цень спачування, і халадок пагрозы ў пытанні следчага.

– Не разумею: чаму мне не вераць? Я кажу праўду. Заўжды – толькі праўду. Бо я – матэматык. Я не магу ілгаць! – апошнія словы Мацвей мала што не выкрыкнуў.

– Добра, давай я табе на момант паверу, – уздыхнуў следчы. – Няхай нехта невядомы захацеў так з табой пажартаваць: падкінуў табе гэтыя лістоўкі…

– А як вы даведаліся, што яны – у мяне? – вырвалася ў Мацвея, ён узрушыўся ад думкі: – Калі мне падкінулі лістоўкі, то паведаміць пра іх мог той, хто гэта зрабіў!

– Ты хочаш даведацца, хто гэта зрабіў? – ніколькі не пакрыўдзіўшыся на тое, што яго перапынілі, спытаў следчы.

– Дык канешне!

– І мы хочам. У цябе свае інтарэсы, у нас – свае. Давай тады сумесна, згодзен?

– Як гэта?

– Не надта складана, – ужо зусім па-сяброўску загаварыў следчы. – У цябе, бачу, аналітычны склад розуму. Ты можаш назіраць, супастаўляць факты, рабіць вывады. Прааналізуй: хто мог недзе набыць такую колькасць лістовак? Відавочна ж, яны прызначаліся для распаўсюджу…

– Ды не… Не магу.

– Зразумела, не зможаш. Гэта можам мы, як будзем ведаць пра шматлікія сувязі. А ты можаш іншае – пабачыць тыя сувязі, бо ты знаходзішся сярод іх. Але ж трэба успамінаць… Слухаць, назіраць. Хто на якія тэмы размаўляе, якія анекдоты “травіць”, якія настроі, якімі навінамі з якіх сайтаў дзеліцца. Разумееш?

– Ды не…

– Вядома, гэта не такая простая матэматыка. Ужо алгебра вышуковай логікі, – усміхнуўся як сябру следчы. – Адзін з асноўных законаў гэтай навукі – нельга для дакладнага выніку карыстацца інфармацыяй і фактамі з адной крыніцы. Факты і думкі ад цябе мы пачнём супастаўляць з тымі, якія маем ад іншых – тады складваецца карцінка. Разумееш?

– Разумею, гэта як матэматычны аналіз…

– Вось і цудоўна… Ты згодзен падумаць, паслухаць, пабачыць прааналізаваць і паставіць нам інфармацыю для пошукаў твайго жартаўніка?

Мацвей замарудзіў з адказам. Ён яшчэ не разумеў схаванай ад яго розуму пагрозы для яго, а яна тут была – ён гэта адчуваў інтуітыўна. І хай не наўпрост пагроза, але нешта такое, што ў любым выпадку стварала пагрозу ранейшаму раскладу жыцця і сістэме ягоных каштоўнасцей.

– Мне… мне трэба падумаць.

– Няма праблем, ідзі падумаў спакойна. Час у цябе ёсць…

– А… дзе думаць?

– У камеры.

– Дык мяне не адпускаюць? – наіўна спытаўся Мацвей, бо у нейкі момант ён паверыў, што за гэтай прапановай шукаць разам таго “жартаўніка” павінны быць сяброўскі поціск рук і ягоны шлях туды – у жыццё па-за гэтымі сценамі.

– Не, сябра… Думаць – толькі у камеры. Адсюль выходзяць з дакладна акрэсленымі планамі на будучыню, – цвёрда, з усмешкай, якая зараз падалася хіжай, адказаў следчы. – Але строга папярэджваю: наша размова павінна застацца між намі. Помні пра правілы: усяго адзін крок. Выбірай: альбо наперад пад колы, альбо назад – у бяспечнасць. Зразумеў?

Голас прагучаў як жорсткае папярэджанне.

Мацвей кіўнуў.

Яго вялі назад тым самым калідорам, са скрыгатам адкрыліся дзверы камеры, Мацвей увайшоў і раптоўна тут, у цеснаце і шэрасці адчуў палёгку – быццам пасля задушанага памяшкання апынуўся сярод лесу, дзе стала хапаць паветра.

– Ну як? – ціха, каб не было чуваць іншым, пацікавіўся Зміцер, прысеўшы побач.

– Не разумею, – шчыра прызнаўся Мацвей – ён насамрэч не мог пакуль уцяміць: куды і да чаго прывяла размова са следчым.

– Давай угадаю, – з усмешкай загаварыў Зміцер. – Слядак – вельмі ж добры чалавек, ну, недзе, канечне і строгі, але хоча, каб было ўсё па-справядлівасці. Таму прапанаваў табе дапамагчы пашукаць адказ на пытанне: адкуль у цябе ўзяліся лістоўкі? Хто іх мог падкінуць? Ну?

Мацвей, уражаны, узняў позірк на Зміцера, сустрэў лёгкую скруху.

– Адкуль ты ведаеш?

– Таму што так бывае ўсякі раз, – уздыхнуў Зміцер. – Ім трэба вочы і вушы паўсюль. Шпегі і даносчыкі. Глядзі… Гэтыя людзі не прымаюць пустых абяцанняў. Падсунуць падпісаць паперку.

– Якую? Навошта?

– Слухай сюды… – яшчэ цішэй загаварыў Мацвей. – Уяві: ты ідзеш па вуліцы, ля вугла дома плача наўзрыд хлопчык. Твае дзеянні?

– Гэта ты да чаго? – здзівіўся Мацвей.

– Твае дзеянні? – настойліва перапытаў Зміцер.

– Прайду… прайду міма, – здаўся Мацвей, стаў тлумачыць: – Бо ў хлопчыка, вядома ж, ёсць…

– Стоп! – спыніў яго Мацвей. – Трох хвілін размовы з табой дастаткова, каб зразумець: ты пазбаўлены эмпатыі.

– І што, гэта дрэнна? Кожны абавязаны аддаваць сябе цалкам адной справе – для кожнай справы патрэбны прафесіянал. Тады ўсталюецца парадак. Я лічу, што мне, як матэматыку, упусканне ў сябе чужых эмоцый… – заспяшаўся Мацвей з апраўданнямі.

– Ды ціха ты, – безэмацыйна спыніў яго Зміцер. – Я табе не пра добра-дрэнна. Кажу, што адсутнасць эмпатыі вядзе да вывучэння навакольнага свету і здабыванне жыццёвага вопыту адно толькі праз свае праблемы. Таму я не моцна спачуваю табе: такім, як ты, нельга іначай давесці аніводную ісціну. Яны не павераць у наяўнасць гаўна ў сваёй краіне да той пары, аж пакуль не прымусіць іх прыняць сеанс інгаляцыі над вядром з гаўном. Так што – дыхай, атрымлівай па поўнай. Я што-кольвечы змагу патлумачыць, пытайся, матэматык стэрыльны…

– Дык… а што мне рабіць? Што са мной будзе? – нечага спалохаўся Мацвей, бо хоць і не мог дарэшты згадзіцца са словамі Зміцера, адчуваў у іх тую праўду, якой неабходна авалодаць неадкладна, каб пачувацца хоць трохі ўпэўнена.

– Ад цябе залежыць, – млява, згубіўшы цікавасць да Мацвея, адказаў Зміцер – у гэты час дзверы камеры адчыніліся і зайшло трое маладзёнаў, адзін з якіх, напэўна, знаёмы цяперашніх сядзельнікаў, ускінуў руку і нягучна, але бадзёра гукнуў:

– Жыве Беларусь!

Мацвей уздрыгнуў, калі нечакана для яго ў адказ колькі глотак адначасова выдыхнулі:

– Жыве!

Ён сядзеў на ўскрайку тапчана. У камеры стала цесна. Не спыняліся размовы: тыя, хто толькі прыйшоў, расказвалі. Астатнія слухалі, задавалі пытанні, абмяркоўвалі. Мацвей не пытаўся нічога, не перапытваў, хоць далёка не ўсё было яму зразумелым. Больш за тое: многае падавалася яму прыдуманым, а не прыдуманым, дык дакладна не з гэтага свету, а з нейкага сюррэалістычнага: затрыманні, збіццё, жорсткасць, немагчымасць давесці праўду, выказаць сваё стаўленне…

Мацвея частавалі ў абед і ўвечары дамашнімі прысмакамі, якія перадавалі ў камеру. Зміцер атрымаў перадачу і даў яму зубную шчотку, кавалак мыла, пакет папяровых сурвэтак. Мацвей злавіў сябе на думцы, што чалавека лёгка пераўтварыць у звера, калі пазбавіць яго элементарных рэчаў гігіены. Не гэта было жахлівым, а тое, што такое пераўтварэнне адбывалася у сталіцы сучаснай краіны, у нейкіх дзесяці крокаў ад іншага, цывілізаванага жыцця.

Але па-сапраўднаму не давала спакою, расло, запаўняла сабой усё ягонае нутро іншае адчуванне: алагічнасці таго, што адбылося і адбывалася. Свет, у якім жыў дагэтуль Мацвей, гвалтоўна парушыўся – і ён не бачыў прычын разбурэння, ён быў заспеты раптоўным руйнаваннем абсалютна непадрыхтаваным. Ды што там падрыхтаваным…

Ад таго самага моманту асэнсавання і памяці сябе Мацвей жыў у дакладна-вывераным свеце, дзе быў лад, парадак, яснасць ва ўсім. Школа і школьныя гурткі, музыкальная школа і піяніна дома, конкурсы, алімпіяды, канферэнцыі… Усё гэта дарэшты запаўняла ягонае дзяцінства і юнацтва. Ён ведаў пра існаванне іншага жыцця, у хвалях якога боўталіся ягоныя аднакласнікі, дзе віравалі крыўды і страсці, вечаровыя тусоўкі і школьныя дыскатэкі, курэнне і піва крадком, цісканне дзяўчынак і відэа са сцэнамі сэксу. Усё гэта існавала – але існавала па-за ім. І ён дакладна ўсведамляў, што сам выбірае, у якой плыні быць яму, сам чысціў сваю плынь ад занесеных зрэдчас трэсак закаханасці ці пацярухі абмеркавання нейкіх грамадскіх падзей (то на старэйшых курсах універу). Ён ад пачатку адгароджваў сябе найбольш ад каляпалітычных размоў і спрэчак, пакрысе у яго атрымалася прывучыць сваіх знаёмых да таго, што ён насамрэч цікавіцца адно навукай. Ну, і па самым мінімуме тым, чаго патрабуе фізіялогія. Мацвею удалося большае: ён навучыўся карэляваць і кантраляваць свае інтымныя жаданні са сваім вольным часам – тут на дапамогу прыйшло сеціва з безліччу сайтаў патрэбнай тэматыкі, за праглядам якіх уціхамірыць свае гармоны вялікай цяжкасці не было.

Мацвей быў упэўнены ў тым, што ён кіруе сваім жыццём, што тое, ад чаго ён надзейна адгарадзіўся, ніколі не кранецца яго і тым больш не зашкодзіць. І ён не мог уцяміць: якім чынам тое, што не было пераменнай велічынёй хоць якой значнасці ў формуле ягонага жыцця, а ўсяго дробнай канстантай, нават адноснай хібнасцю, раптам пераўтварылася ў самую уплывовую і складаную функцыю?

Яго не выклікалі ўвесь дзень. Стоячы свае гадзіны сярод ночы ў камеры (спалі па чарзе, бо ўсім не хапала месца), Мацвей занепакоена падумаў пра тое, што следчы мог і не прыдумаць: рэктар універу быў вядомы сваімі поглядамі на апазіцыю. Але ж ён – вучоны, хіба ён не зразумее, што тут была падстава, што Мацвей – перспектыўны навуковы супрацоўнік, а не нейкі адвязаны нацыяналіст?

Яго гукнулі да следчага назаўтра па абедзе.

Невядомасць і доўгае чаканне зрабілі сваю справу – Мацвей хваляваўся. Але следчы, зноў гэтакі ж стомлена-паніклы, нібы толькі закончыў цяжкую фізічную працу, адкінуўся па-свойску на спінку крэсла, разняволена, зусім па хатняму.

– Прысядзь, магістрант…

Хвіліны тры было маўчанне, потым следчы кракнуў, пацягнуўся да папер.

– Ты уяўляеш, якую колькасць друкаванай прадукцыі на сённяшні дзень заарыштавалі і канфіскавалі ў адным Мінску? – узняў ён позірк на Мацвея, трымаючы ў руках выбраны аркуш.

– Не, – разгублена пакруціў галавой Мацвей.

– Недзе на пяцьдзясят тысяч долараў. У дзясятках месцаў. І гэта толькі папера і друк. Самая вяршыня айсбергу. А арганізацыя, транспарт, распаўсюд – выдаткі ў разы большыя. Мы ведаем на сёння дакладна аб сумах у тры мільёны долараў. Толькі на гэтыя выбары. Дзіцячую бальніцу можна пабудаваць. Але такія грошы скіраваны супраць нашай дзяржаўнасці. Вось чаму яны нас не пакінуць у спакоі, як ты думаеш? Ну, каму замінае Беларусь? У вас – адны парадкі, у нас – іншыя. Як людзі сямейныя, чаму не жыць? Хіба нармальны мужык пойдзе ў чужую сям’ю вучыць таго мужыка, як яму дзяцей рабіць? Ну?

– Не… не думаю.

– Правільна, нармальны не пойдзе… – прагаварыў задумліва следчы. – У мяне ніяк часу не было шчыльна заняцца тваёй справай, выбачай. Столькі ўсяго палезла з усіх шчылін… Ты падумаў добра? Ёсць хто на прыкмеце? Згадаў усіх, хто любіць распачынаць размовы на палітычныя тэмы?

– Ды не. Ніяк не думаецца, чэсна кажу.

– Магчыма, веру. Чалавеку у стрэсе аналізаваць цяжка. Дык мы дамовіліся, так? Ты назіраеш, аналізуеш і дзелішся з намі сваімі вывадамі. Мы дзелімся з табой сваімі вакол адных і тых жа асоб…

– Я… паспрабую.

– Добра. – Следчы адклаў аркуш, які дагэтуль трымаў у руцэ, узяў другі. – Зробім так. Ты будзеш мець зарэгістраваны акаунт на гугл-дыску. Поштай не карыстайся. Віртуальны дыск. На яго ты штотыдзень станеш скідваць кароткія, па справе, але змястоўныя справаздачы назіранняў за тыдзень: хто, дзе, якія размовы, якія дзеянні. Што будзе нам незразумела – ты атрымаеш ліст з дадатковымі пытаннямі. Гэта не дзіцячая гульня, ты будучы навуковы супрацоўнік, разумець, як справы робяцца. Таму – вось дамова. Пачытай і падпісвай. Нічога страшнага там няма. А з другога боку – гэта твой абярог.

Ліст апынуўся перад тварам Мацвея. Ён амаль не разлічаў радкі, бо быў без акуляраў, але і таго, што разабраў, хапіла для разумення: гэта была дамова аб яго добраахвотным супрацоўніцтве з органамі дзяржаўнай бяспекі. Што ён абавязваецца… сачыць і паведамляць.

Мацвея апаліла гарачынёй, якая ішла з ягонага нутра. Ажно пот выступіў на твары.

– А… навошта падпісваць?

– Таму што мы не ў пясочку гуляемся, – скрывіўся следчы, а голас ягоны стаў халодным і рэзкім. – Падпісвай – і праз трыццаць хвілін ты зноў апынешся ў тым сваім жыцці, якое існавала да моманту твайго затрымання.

– А… калі – не?

Следчы усміхнуўся – на гэты раз адкрыта хіжа, узяў са стала той самы аркуш, які трымаў напачатку.

– Гэта – загад аб тваім адлічэнні. Без права на ўзнаўленне. Але я тут вышэй за рэктара. Ты падпісваеш – гэты дакумент проста кладзецца ў шуфляду стала і на яго ўсе забываюцца. Ты не падпісваеш – загад дзейнічае. Ты падпісваеш – і атрымліваеш нябачную дапамогу ва ўсім тваім кар’ерным росце, нябачнае, але эфектыўнае спрыянне табе ва ўсіх справах. Не падпісваеш – вылятаеш на ўзбочыну жыцця аднойчы і назаўсёды. Ну?

– Мне трэба падумаць, – раптоўна ахрыплым голасам адказаў Мацвей, прыкрыў вочы, чым здзівіў следчага, і той насмешліва хмыкнуў.

Мацвей сапраўды думаў. Ён бачыў сваё жыццё, як працэс з дакладным алгарытмам, прычым, законы алгарытму былі прапісаны ім самім, асобныя вузлавыя моманты, дзе ўзважваліся пасылкі і выбіраўся далейшы шлях, распрацоўваліся гэтаксама ім самім. “Калі А не роўнае Б, то С”, “Калі С – імкнецца да нуля, а Д – расце, тады Е” – шляхам многіх гадоў вызначаліся правілы. Зараз ён падпісвае паперу, і ў ягоным жыцці з’яўляецца магутная функцыя, пра якую ён ведае адно: калі ён, як велічыня, будзе дадатным з пункту гледжання самой функцыі, тады і вынік будзе станоўчым для яго. Функцыя працуе ў фонавым рэжыме – ніхто не ведаць пра яе. Быць часткай дзеючай функцыі і хаваць тое – значыць, ілгаць. Ён – ужо па духу свайму вучоны, а яму прапануюць быць шпегам. Частка ягонага мозгу павінна выконваць функцыю аналізатара, фіксатара і інфарматара.

Гэтыя думкі пранесліся ў мозгу Мацвея за кароткія імгненні. Ён адкрыў вочы, сустрэў сталёвы позірк следчага і ціха сказаў:

– Я – будучы вучоны. Я не магу падпісваць, бо я не здольны рабіць дзве справы. Я не магу ілгаць.

– Я, я, я! Раз’якаўся тут! Галоўка ты… ад снарада, – грэбліва паморшчыўся следчы. – Прэч у камеру чакаць суда. На каленях, сучонак, папоўзаеш – згадаеш мае словы. Тут не кожнаму прапануюць сваю дружбу, помняць сяброў, але не забываюць тых, хто ад сяброўства адмовіўся. Нам будзе вядомы твой кожны крок. Цябе праз два месяцы чакае войска – і мы пастараемся, каб яно цябе навучыла добра. Як намерышся там лезці ў пятлю, згадаеш нашу размову, я табе абяцаю. Апошні раз пытаюся: падпісваеш? – следчы рэзка падаўся наперад, Мацвей уздрыгнуў і інстынктыўна падаўся назад ад злога, пранікальнага позірку.

– Н-не магу.

Мацвей вяртаўся ў камеру надзіва спакойным. Ён не паверыў у застрашванні следчага. Бо той трымаў у руках, але не паказаў загад рэктара аб адлічэнні яго з універу. Два месяцы таму у навуковым часопісе быў надрукаваны вялікі артыкул за двума подпісамі – яго і рэктара. Так, пісаў, вядома ж, Мацвей, рэктар унёс сякія-такія праўкі, зразумелая практыка ў навуковым асяродку. Мацвей не крыўдаваў за тое, разумеў. Рэктар знаў яго асабіста, здароўкаўся з ім за руку. Ён – вучоны ў першую чаргу і не дасць у крыўду сваіх паплечнікаў. Тым больш, наперадзе такі вялікі і шматабяцаючы праект, у якім рэктар выказаў асабістую зацікаўленасць.

Мацвей і на гэты раз лёгка дыстанцыянаваўся ад усяго таго жыцця, якое не укладвалася ў ягоны ранейшы алгарытм навукоўца. Сваё знаходжанне тут ён цяпер разглядаў як прыкрую недарэчнасць, якая неўзабаве забудзецца.