Хлопчыкі

Указка

Вядома ж, атрымаць падарунак — большая асалода, чым дарыць. Але як жа ж бывае крыўдна, калі нехта возме і адбярэ падораную рэч. Ён жа пакрыўдзіць не аднаго, а дваіх чалавек, і большую знявагу мецьме не той, у каго забралі, а той, хто дарыў, хай сабе ніколі і не даведаецца, штовыйшла з добрых намераў.

Ёсць выйсце — дарыць такія штукі, каб адораны не адмовіўся ўзяць і нікому ў галаву не прыйшло забіраць гхты падарунак.

Да прыкладу… Мастак вярнуўся з вандроўкі па Італіі і зрабіў выставу падарожных малюнкаў. Срод экспанатаў быў і вялікі аркуш паперы з раскладзенымі кавалачкамі кары платанавага дрэва. Мастак настойліва ўпрошваў наведвальнікаў узяць лушпінку кары на памяць. Бралі. Няма сумненняў: самы дасціпны рабаўнік не паквапіцца на такое дабро. Толькі для тых, хто разглядаў на выставе краявіды Фларэнцыі, Падуі і Венецыі, пляскаты кавалачак дрэва займеў каштоўнасць. Ідэальны падарукан, зроблены ад мастакоўскга сэрца, з вялікай атктоўнасцю. У жыцці нячаста сустракаюцца ўчынкі такога кшталту.

Звычайна ж дораць рэчы патрэбныя і прыгожыя. Прыносяць веткі. Ніколі не высвятляў, чаму зрэзаная, сарваная, выдраная з зямлі расліна адразу залічваецца да прыгожых падарункаў. Але пра кветкі іншым разам. А зараз — пра зрэзаную галінку ігрушы…

У трэцім класе мяне пачалі далучаць да роднай мовы. Знарок падкрэслў слова, бо беларускую мову я чуў і не ў сярэдняй школе, а дома ад бацькоў. А вось у менскай школе № 73, дзе вучылася процьма дзяцей расейскіх ввайскоўцаў, нашае слова цалкам выключылі з ужытку. Яно, беднае, ледзь ліпела на ўроках мовы ды літаратуры, якія па імпэрскіх законах вывучаліся толькі з трэцяга навучальнага года.

Дзеля жарту настаўніца магла папрасіць мяне сказць слова “одін”. “Адзін” — казаў я, а ў класе ўсчынаўся рогат, бо маё “дзі” ніяк не хацела рабіцца маскоўскім “ди”. Я крыўдаваў на свой непаслухмяны язык, злаваўся на ўласную беларускасць і аднойчы папрасіў маці, каб вызваліла ад непатрэбнай мовы, як вызвалялі сваіх нашчадкаў бацькі ў пагонах. “Лепш ведаць дзве мовы, чым адну”, — маці ўспрыняла маё патрабаванне спакойна, але ісці ў школу адмовілася. Яна магла адмовіцца, а я ж не мог, таму запісваў на ўроках надыктаваныя сказы: “Кравец кроіт кровлю. Шыбенік устаўляет шібу. Латнік прышіваіт латы на кожух…”

Настаўніца, Ганна Іванаўна соладава, па сто разоў за ўрок паўтарала, што ў беларускай мове толькі адно асноўнае правіла: як чуецца, так і пішацца. Як у беларускай мове в ымаўляюцца словы, яна, пэўна ж, не ведала.

Ганна Іванаўна Соладава — мая першая настаўніца. Не скажу, што кепска ставіўся да нетурэйшай, малаадукаванай жанчыны, якая дапамагала мне ўвайсці ў несямейны, чужы і варожы свет. Наадварот, я глыбока паважаў яе, паслухмяна выконваў заданні, каб атрымаць найлепшыя адзнакі. І яна любіла сваіх першых беларускіх вучняў. Ганна Іванаўна запрашала нас пасля заняткаў да сябе дамоў, у генеральскую кватэру, рассаджвала ў зале за эліпсападобным сталом, частавала гарбатаю і расказвала, разказвала… Пра сваю далёкую радзіму — казацкую станіцу, каля горада Шахты. Пра былых вучняў, якія не забыліся яе і дасылаюць лісты з фотакарткамі і віншавальныя паштоўкі. На сярэдзіну стала ставілася каробка, поўная акуратна абрэзаных канвертаў. Ганна Іванаўна расказвала і пра мужа, які ў 41-м годзе добраахвотна пайшоў на фронт, трапіў у лётную школу, скончыў вайну ў Будапешце і цяпер служыць у авіяцыі. Да Ганны Іванаўны ў генерала Соладава была іншая жонка, але яна захварэла і памерла.

Чамусці я тады перажываў за першую жонку генерала. А дзяўчыта навт заплакалі, калі Ганна Іванаўна паказала фотапартрэт маладой кабеты ўзалатой зашклёнай настольнай рамачцы.

Пахаваўшы жонку, генерал паехаў у казацкую станіцу і нечакана прапанаваў Ганне Іванаўне выйсці за яго замуж, растлумачыўшы, што ўсё жыццё не мог забыць іх першае каханне. І вось яна тут, у Менску, у дзевяціпакаёвай кватэры, застаўленай дубовай, вывезенай з Германіі мэбляю. Ёй сумна: у Менску знаёмых няма, не можа пахваліцца завушніцамі, якія падарыў муж.

Ганна Іванаўна прыўздымала рукамі валасы, і мы разглядалі важкія завушніцы з дыяментамі. Шырокі твар настаўніцы свяціўся, як цёплая поўня.

Ніколі не разуммеў, чаму золата, як і кветкі, залічваецца ў прыгожыя падарункі. Ніколі нікому не дарыў залатыя рэчы, бо яны ж каштуюць, як металалом. Лепш аддаць грошы ў канверце, чым пярсцёнак з дыяментам у каробачцы, падобнай да труны.

Мама, убачыўшы ў дзённіку “тройку” па беларускай мове, папрасіла паказаць сшыткі. Я спрабаваў апраўдацца, казаў, што забываюся пісаць пасля шыпячых “ы”, бо Ганна Іванаўна дыктуе “шіба” і “прішіваіт”. Прачытаўшы “кравец кроіт кровлю” і “шыбенік устаўляет шібу”, маці спачатку смяялася, а потым пайшла да суседзяў, іх сын вучыўся разам са мною…

Пасля восеньскіх вакацый у мяне пачаў выкладаць беларускую мову новы настаўнік.

Пётр Хведаравіч Бізун — чалавек немаладога веку, з лысай галавою і вялікімі натапыранымі вушамі. “За вочы”і за вушы школьнікі ахрысцілі яго Фантамасам. У адрозненне ад кінагероя, беларускі Фантамас быў незласлівы, ставіў толькі “чацьвёркі” і “пяцёркі”, а ў першы месяц знаёмства наогул нікога не выклікаў да дошкі, не прымушаў адказваць і нават пісаць. Фантамас чытаў. Прыходзіў, сядаў за стол, разгортваў таўсценны том і ўголас чытаў народныя казкі. А я глядзеў, як у такт чытанню пастуквае настаўніцкі чаравік. Пётр Хведаравіч Бізун пры ўсёй дабрыні быў яшчэ і чалавек няўважлівы, мой прыйсці ў розных чаравіках: адзін — чорны, другі — шэры. З яго смяяліся, кпілі, але яго любілі разам з казкамі, моваю і рознакаляровым абуткам.

Апошнім здарэннем, якое задала па беларускай мове Ганна Іванаўна Соладава, быо зрабіць указку. Калі пад час восеньскіх вакацый па расейскай мове пісалася сачыненне, па арыфметыцы рашаліся задачы і прыклады, ыдк да беларускай рабілася драўлянае сціло.

У вольныя тыдні я звычайна жыў у дзеда Броніка. У яго быў дагледжаны сад. Вось у тым садзе я і выбраў галінку на ігрушы. Дзед хрэзаў яе, зняў сучкі і кару, абстугаў так, што адзін канец стаў зусім танюткі, аскепкам шкла ён зрабіў галінку гладкай, нібыта касцяной, нацёр воскам і запаліраваў аксамітнай анучкаю.

Мая грушавая, бліскучая, трыццацісантыметровая ўказка атрымалася непараўнальнай.

Згледзеўшы на парце маю ўказку, Ганна Іванаўна ўзяла яе і, сказаўшы, што такім інстументам можна скалечыцца, паклала на свой настаўніцкі стол. Шкадоба, разгубленасць, адно цёмнае пачуццё, якое пазней пераплавілася ў помсту. Замест зробленай дзедам Бронікам указкі настаўніца дала пластмасавую палачку для лічэння, кароткую, з тупымі і тоўстымі канцамі. Выйшаўшы са школы, я выкінуў як ў дарожны вадасцёк.

Жаданне адпомсціць увасобілася нечакана…

Я стаяў каля настаўніцкага стала пад час пятнаццаціхвіліннага перапынку. Большасць аднакласнікаў яшчэ не вярнулася з буфета і сталовай. А хто папалуднаваў, сядзелі, уурыўшыся над падручнікамі, і паўтаралі зададзены верш. Указка ляжала на стале. Мая любімая, навошчаная, вострая ўказка прашаптала ціха, настойліва, загадна: “Вазмі мяне і пераламі напалам. Ты маеш поўнае права знішчыць мяне”. Але я баяўся нават дакрануцца да светлага прутка. Нехта абавязкова ўбачыць, як ламлю ўказку, пачуе трэск дрэва, раскажа настаўніцы, тая напіша заўвагу ў дзённік, мама пачне сварыцца… Больш за ўсё не хацелася, каб сварылася маці. Толькі мама не папракала, бо не даведалася, што я ўтварыў на вялікім перапынку, калі пабіліся мае аднакласнікі — Эдзік Эпштэйн і Кастусь Копцеў.

Копцеў — высокі, даўгарукі троечнік з важкімі кулакамі і перапэцканымі ў чрніла пальцамі. У той дзень Кастусь з’явіўся ў новенькіх акулярах. Яны не давалі Копцеву спакою Ён увесь час ці то здымаў іх, ці то праціраў хусцінкаю і зноў прыладжваў на пачырванелае пераноссе.

Эпштэйн — дробны яўрэй, з непаслухмянымі кудзерамі і бурштынавым рабаціннем на бяскроўным твары. Ён быў хранічным выдатнікам і лічыў, што мае права паўдзельнічаць у самых інтымных справах сваіх аднакласнікаў.

Эпштэйн падышоў да Копцева, які пагладжваў пластмасавую аправу і ўглядаўся ў падручнік праз круглыя шкельцы. “Дай глянуць”, — абчыпаная рабаціннем рука пацягнулася да акуляраў. “Адвалі, жыд!” — выбухнула ў паўпустым класе. Доўгі твар Эпшсэйна пачырванеў так, што зніклі рабацінкі. Эдзік абрынуў кулак на скронь крыўдзіцеля. Удар атрымаўся нямоцны, але трапны — новыя акуляры бразнуліся паміх партаў на падлогу.

Я не бачыў, як Эпштэйн растаптаў акуляры Копцева, бо займаўся іншым злом. Схапіў указку і ўсунуў у шчыліну паміж кантам настаўніцкага стала і вечкам парты. Тонкі дубчык я ўставіў да паловы і пераламаў, пакрыўджанае дзерава ашчэрылася стрэмкамі.

Бойка паміж Эпштэйнам і Копцевым набліжалася да завяршэння, Кастусь сядзеў на Эдзіку конна, абедзвюма рукамі сціскаў галаву і крычаў: “Здаешся?! Здаешся?!” Астатнія аднакласнікі паўзлазілі на парты і моўчкі чакалі канца бойкі. У маўклівым чаканні была старажытнарымская ўрачыстасць і жорсткасць. Ніхто не ўбачыў, калі пасярод класа ўзнікла Ганна Іванаўна, усе зрэагавалі толькі на словы “брыдка”, “недапушчальна” і “абуральна”. Настаўніца прымусіла Эпштэйна з Копцевым падняцца з падлогі, стаць каля дошкі і прасіць прабачэння. Копцеў з Эпштэйнам выбачаліся не олькі за растаптаныя акуляры, парваныя кашулі, падраны падручнік, але і за пераламаную ўказку.

Судзіць сябе не правамерна. Хопіць і таго, што сказаў — займаўся злом. Застаецца адно дадаць… Дзюбку зламанай указкі я забраў сабе. Пацямнелы пруток ігрушавай галіны дагэтульзахоўваецца ў маім стале разам з кавалачкам кары ад алатанавага дрэва, які прывёз вандроўны мастак з Італіі.

26.03.1993