Каласы пад сярпом тваiм

I

Праз апошнi чуйны сон Рака слухала голас зямлi.

Як тысячы год назад. Як тады, калі нас не было, і як тады, калі не будзе нашых нашчадкаў. Днямі і начамі. У апошнюю замець і першую адлігу.

Уся скутая, уся сонная, з цяжкай ад сну галавою і непаслухмяным, прыціснутым да дна целам – яна маўчала і слухала, нават праз сцены сваёй турмы.

Таму што яна відушчая і вечная. Рака.

Неба над ёю было аднолькавага колеру, што і над занесенай снегам зямлёй. Толькі адбітак лёду. Толькі адбітак снягоў.

Але яна слухала. І, як тысячы год назад, падалі ў яе ўлонне галасы здранцвелай зямлі, і яна хавала і таіла іх, каб потым, з часам, успомніць.

Яна чула асцярожныя крокі ваўкоў і іхняе выццё за весніцамі пахаваных вёсак. Чула, як мякка выходзіць на бераг і глядзіць на яе мядзведзь-бадзяга. Стаіць, як скала, і глядзіць, ці доўга яшчэ яму блукаць. Чула першы плач дзіцяці і смех, праклёны і бажбу, стрэлы і ляск молата. Чула нават нячутнае падзенне апошняй слязы з чалавечых вачэй.

Слухала галасы зямлі і не магла дапамагчы.

У Ракі была свабода. Няхай не тут, няхай ва ўсеагульным моры – яна ўсё ж вырывалася пад чыстае неба. Але Рака не хацела гэтага. Свабода была патрэбная ёй тут, на гэтай зямлі, што нарадзіла і гадавала яе, пад гэтымі вербамі, для гэтых людзей, галасы якіх былі голасам самой зямлі. Яна не ведала, што гэта такое сплывае ў яе. Песні? Расталыя ручаінкі? Слёзы? Яна не ведала, што гэта звініць і плача. Яна не ведала, чые гэта галасы. Але галасы шапацелі мякка і настойліва:

– Ці-ха, ці-ха. І-дзе, і-дзе.

Кроплі збіраліся, зліваліся адна з адной, сцякалі ў трэшчыны, у падмытыя пелькі, у прадушыны, зробленыя выдрамі.

Дняпро браў тое, што давала яму зямля, не адмаўляючыся ні ад крыві чалавечай, ні ад крыві зямной, ні нават ад апошняй слязы. І ўсё гэта поўніла яго. Ён наліваўся, усмоктваў, убіраў.

А потым зразумеў: час.

І ён напяўся, павараціўся і, да апошняга напружыўшы спіну, узняў усё, што сціскала яго. Узняў лёд, пацямнелыя зімнікі, забытую кімсьці ля палонкі рукавіцу, конніка на пераездзе, усцеленым лазой. І ад гарматнага грому, што скалануў берагі, у жаху скочылі ў бакі конь, чалавек і мядзведзь.

З трэскам і грукатам на вёрсты расселася неба і зрабілася цёмнае, бо на яго лёг адбітак вады.

– А-а-а-а! – зараўла пад выбухам урагану зямля.

Ён устаў. З ярасці на доўгі і ганебны палон ён разбіў, разнёс у асколкі сваю турму і пайшоў крышыць, мяць, трушчыць і душыць. І звонкія асколкі, як вясёлыя чайкі, узляталі над ім і адразу ж паміралі, падаючы. Ён уставаў і рос увышыню. Ён ірваўся на свабоду, уздымаючы ўсё вышэй і вышэй.

Будаваў вышэй берагоў, вышэй лазы на іх, вышэй самых высокіх дубоў ледзяныя вежы і замкі з бурага або блакітнага льду, грувасціў іх, уздымаў іх пад неба, каб праз хвіліну з грукатам абурыць іх уніз, разнесці ў дробныя аскалёпкі, у кашу, новымі брыламі наваліцца на іх, патапіць іх у сваёй вадзе. Заліваў берагі, малоў іх крыгамі, як жорнамі, руйнаваў. Выпальваў з вады ў неба замерзлымі пад лёдам бярвеннямі, кавалкамі крыг велічынёй з дом, таплякамі дрэў.

Глытаў зямлю і разліваўся па ёй далей і далей.

Правы бераг быў недасяжны яму. Дняпро толькі бурыў на ім вёрстамі адхоны, глытаў жалезняковыя скалы, злізваў і каўтаў гаі, бурчэў. Але бераг левы, з паплавамі, быў аддадзены яму. І ён заліваў яго шырэй і шырэй, гонячы перад сабою крыгі і бурую пену.

Трымцелі пад напорам страшнай плыні стогадовыя дубы. Як водарасці, звіваліся пад каламутнай вадой старыя вербы.

З агідаю скінуўшы з сябе лёд, Дняпро глытаў вярсту за вярстой, разліваючыся, змываючы з зямлі бруд, змываючы шматкі сена на месцы былых, звезеных узімку стагоў, парыжэлыя восеньскія буданы і ўсе сляды былых крыўдаў – і мінулагодніх, і тых, што былі сто год таму – колькі б іх ні было на гэтай зямлі.

– А-а-а-а! – раўлі плыні, вербы, берагі, сама зямля.

Шалёны рык Ракі, якая ўстала, заглушыў чалавечыя галасы і чалавечыя стогны. І тады Волат устаў, разліўшыся на пятнаццаць – дваццаць вёрст.

У гэты пахмурны красавіцкі дзень да берага Ракі ішоў чалавек. Нізкае неба бараздзілі буравата-чорныя нізкія хмары. Рэзкі нізавы вецер гнаў іх так хутка, што цяжка было за імі прасачыць. Неба варочалася над зямлёй. З-пад далёкага яшчэ берага даляталі роўныя шумлівыя ўдары хваль: шырокая плынь Дняпра змагалася з упартым, як сцяна, ветрам, што стаяў на яе дарозе.

Вецер быў такі, што нямела правае плячо і халадзела шчака. Але што ён мог зрабіць з ракой? Глыбіні яе па-ранейшаму імкнуліся наперад. І ад злосці вецер здзіраў з Дняпра яго бясконцае пакрывала, цягнуў яго назад да вытокаў, моршчыў – і ніяк не мог здзерці.

Магутныя валы шумелi на ўсiм абшары Дняпра. Такiя, што човен з ветразем бясследна схаваўся б мiж iмi. Высокiя берагi былi пустыя. Змрочна ляжалi на iх, чакаючы сваёй чаргi, амаль белыя пад гэтым небам камянi. А мiж iмi, як вока сягае, сцялiлася бурая, нiбы мамантава поўсць, леташняя трава. Яна была мокрая наскрозь, гэтая трава, а зямля пад ёй была прасякнута вадой, як губка, i чмякала пад нагамi.

Ні душы.

Дзікі абшар. Першабытнай шырыні рака. Старажытнае неба над ёй.

…Прыйшоў на берагі першы чалавек. Стаў і азірнуўся. Кінуліся ў бакі тарпаны са стаячай грывай і чорным рэменем уздоўж хрыбта. Рака каціла свае хвалі. Як рухомыя гарбы, плылі на даляглядзе маманты. І калацілася зямля ад бегу дзесяткаў тысяч зуброў.

…А рака, поўная да краёў, плыла і плыла. Да гарызонту, як тады. І зямля, як тады, уся сачылася вадой, а праз вечныя хмары глядзела бурае сонца.

І зноў, як тады, ішоў да берага чалавек і слухаў, як шалёна таўчэцца ў берагі вада. Толькі сабака ў чалавека быў не той, што ў Першага. У таго быў жоўты пёс са стаячымі вушамі (такія, блізкія да першасабакі, псы яшчэ і цяпер сустракаюцца ў палескіх вёсках). У гэтага – чорна-белы спаніэль з кучаравымі, нібы падплоенымі вушамі, кафейнымі вачыма і ў "мексіканскіх нагавіцах з махрамі" на задніх лапах. Ашалелы ад першай вылазкі на волю, ён гойсаў туды і сюды, увесь калоцячыся ад прыхаванай страсці, і толькі часам неўразумела аглядаўся на гаспадара: чаму ён ідзе спакойна, чаму стрэльба ў яго за плячыма, а патранташа няма.

Таму што ў чалавека не было ні лука, ні доўбні. Замест іх была бельгійская дубальтоўка, зараджаная жаканамі. І не ў шкурах ён быў, а ў пацёртай паляўнічай куртцы і ў ботах.

– Алма! – крыкнуў чалавек, збочваючы направа, да недалёкага мыса.

Сабака паправіўся не адразу і засаромлена падціснуў кармачык хваста, які варта было б, вядома, называць не хвастом, а "кветкай", як у зайца.

Чалавек глыбока, да самага дна лёгкіх, дыхаў вільготным і цяжкім ветрам, мяў нагамі рудую траву і імхі, з насалодай адчуваў за плячыма цяжар стрэльбы і паступова п'янеў ад абшару, ветру, хмар і недазволенай, украдзенай на гэты дзень волі.

…Ужо месяц з лішнім Алесь Загорскі сядзеў у доме, пад хатнім арыштам. Выходзіць яму было забаронена. За ўвесь месяц ён толькі двойчы, познім вечарам, выбраўся ў парк і хвілін дзесяць пахадзіў, увесь час разумеючы, што ён робіць злачынства супроць Ісленьева.

Таму што ў час следства выходзіць было небяспечна.

Следства ішло ўвесь час. У Магілёў звезлі ледзь не палову гарыпяціцкіх сялян. На вазах або скутых папарна, этапам. Арыштаванымі былі перапоўнены турма і гаўптвахта. Днямі і начамі ішлі допыты. Узялі таксама па некалькі чалавек з Браніборшчыны, Крутога і Вязынічаў. Стары Ісленьеў быў у адчаі. У наваколле прыгналі на дапамогу яшчэ тры палкі. Па ўсіх лясах ішла аблава на Корчака. Грунтоўная, з допытамі палясоўшчыкаў і мужыкоў з лясных вёсак. Аблава, аднак, нічога не дала. Корчак са сваёй "арміяй" бы ў палонку юкнуў. Хадзілі няпэўныя чуткі, што ён кінуў губерню і падаўся кудысьці на Палессе. Хто казаў – на Хойнікі, а хто называў яшчэ больш далёкія месцы – Мазырскія балаты і нават Лельчыцкія лясы. І гэты ягоны ўчынак быў дарам Божым для наваколля, на якое Мусатаў, што прагнуў ахвяр, быў гатовы спіхнуць усю правіну за гарыпяціцкі інцыдэнт. Наваколле баранілася. Арыштаваныя жыхары Гарыпяцічаў валілі ўсё на Корчака, і толькі на яго, казалі, што іх сілком, пад пагрозай падпалу, выгналі з хат, што нічога яны не ведаюць. Арыштаваныя людзі з астатніх вёсак спасылаліся на алібі, хаця і не ведалі, што гэта такое.

Мужыччо ўсё самкнулася ў кругавой паруцы:

– Ведаць не ведаем. Корчак. Шукайце Корчака.

Гарыпяціцкія, вядома, пазналі многіх у твар. Але ім не выпадала праславіцца як здраднікам. Са свету зжывуць. Спраў не захочуць мець. Колькі свет будзе стаяць – дзеўкі гарыпяціцкай у другую вёску не возьмуць: "Людзей прадалі, а ўжо мужа – як чыхнуць… Такія ўжо людцы, племя іхняе подлае". Акрамя таго, у кожнага, каго агаворыш, ёсць сваякі, і амаль у кожнага сваяка стрэльба на сцяне, а калі няма, то нядоўга пазычыць і ў суседа. І, ведаючы ўсё гэта, а таксама моц сваяцкіх сувязяў і кароткасць прыдняпроўцаў на расправу, калі ўжо зачэпяць за сярэдзіну, – Гарыпяцічы казалі адно:

– Корчак. Яго людзі. Ніводнага ў твар не ведаем.

Ісленьеву гэтая версія падыходзіла. Па чутках ён, параіўшыся з Беклемішавым, загадаў зняць з арыштаваных ланцугі, паколькі ўжо яны не мяцежнікі, а проста падследныя. Абы ціха было.

Мусатаў выйшаў з сябе. Становішча яго было хісткае. Паводзіны, калі б не ўдалося давесці ўдзел у бунце мясцовых людзей, адразу рабіліся злачынныя. Больш чым ганебна трымаў сябе капітан. Падазрона, баязліва, няпэўна, заганна. Маглі і разжалаваць. І таму жандар біўся як мог. Крычаў аб кругавой паруцы, аб тым, што хамам вераць, а яму, двараніну, не. І ўрэшце запатрабаваў для арыштаваных допыту пад катаваннем. Беклемішаў ніколі не задумаўся б над тым, каб іх ужыць. Але Мусатаў напісаў на яго данос. Ён быў асабіста непрыемны губернатару. Ганебная няўдача капітана давала магчымасць пазбавіцца ад чалавека, які паўсюль торкае нос.

І таму губернатар сказаў толькі:

– Паказанні мужыка, ды яшчэ зацікаўленага, сапраўды не паказанні. Але чаму вы, капітан, забываеце, што ёсць яшчэ адзін сведка?

Ён цярпець не мог Загорскага, але баяўся яго і Вежы і астатніх дваран. Да таго ж яму было выгодна зрабіць так, быццам ён лічыць Алеся за вернападданага. І таму ён укусіў:

– Прычым такі, які не дапусціў у гэтым інцыдэнце нічога ганебнага. Які трымаў сябе годна. І якому мы можам верыць, дзякуючы яго становішчу, больш, чым… зацікаўленым асобам.

Мусатаў збялеў. Ён разумеў: калі так гавораць – гэта канец кар'еры.

З Алеся знялі паказанні. Ён гаварыў тое, што і раней. Яму непрыемна было валіць усё на Корчака, але Корчак зараз быў у бяспецы; і Корчака ўсё адно чакала смерць – болей ці меней адным грахом. А народ трэба было ратаваць. І ён выгарадзіў усіх, сказаўшы, што сярод параненых і забітых былі толькі сілком выгнаныя гарыпяціцкія ды яшчэ салдаты і людзі Корчака.

Ісленьеў маліў Алеся не выходзіць за межы палаца. Бо над Мусатавым збіраліся хмары. Бо, ратуючы сябе, ён баяўся хлусіць, ведаючы, што сярод соцень нямых сведкаў ёсць адзін-адзіны сведка з голасам. І яшчэ таму, што паказанні Загорскага і тое, што ён мог бы сказаць, лепей за ўсё паказвалі на подлую ганебнасць бездапаможных, ідыёцкіх, мярзотных паводзін капітана і яго людзей.

Нехта з гэтых людзей, каб унікнуць кампраметацыі, мог спецыяльна "апынуцца" недзе побач і не пагрэбаваць нічым.

І таму Алесь не выходзіў. Замкнёны ўласным словам, сядзеў у палацы, адмаўляючы ў спатканні і Мсціславу, і Майцы з Франсам, якія чамусьці хацелі бачыць яго, і Клейне, і ўсім.

Цэлы месяц ён сядзеў у хаце. Цэлы месяц некаторыя людзі з западозраных вёсак сядзелі ў лазе, "на заробкі пайшлі", чакаючы вынікаў следства. І вось сёння ён не вытрымаў. Клікалі зямля, вецер, далёкі гуд вербаў, шалёны грукат бязмежнага Дняпра. Тое, што кожную вясну клікала пана Юрыя і ад чаго Алесь адмовіўся свядома, але з болем. І таму ў яго не было патранташа: толькі два жаканы ў ствалах ды два ў кішэні. Неабходная абарона ў выпадку чаго і адначасова хоць нейкае падабенства таго, як было раней.

Ён лаяў сябе, але яму было прыемна ісці вось так. З ценем сораму ён хлусіў сам сабе, што гэта ад волі, і адчуваў спіной прамы ствол, і з міжвольнай прагнасцю сачыў вачыма за жывым караблікам, які гойсаў наперадзе.

Проста перад Алесем і сабакам узвышаўся трохкутны мыс. Пласкагор'е высокага берага тут, раптам, спачатку павольна, а потым усё больш строма задзіралася і лезла ў нізкае неба.

Мыс трохкутнікам – усё вышэй і вышэй – уразаўся ў раку і там, на вышэйшай кропцы, скамянеўшы, абрываўся ўніз.

На парудзелай траве мыса хадзіла дзесяткі два гусей, белых на бурым. І Алма пагнала гусей. Убачыўшы, не вытрымала і забыла першы сабачы закон: не чыніць шкоды ні Чалавеку, ні блізкім Яго, ні падобным на Яго, ні ўсяму, што належыць Чалавеку.

Вясновая кроў віравала ў жылах сабакі, і, адурманены ёю, жадаючы бегчы і дурэць, пёс кінуўся на гусей, а тыя, веерам пабеглі ад яго.

– Алма! Алма! – крычаў Алесь.

Але спаніэлі, з-за вушэй, дрэнна чуюць. Сабака бег за вялізнымі птушкамі, сцелючыся ў паветры, як страла, а тыя з гогатам, валюхаючыся, беглі ад яго. А паколькі пёс адрэзаў іх ад выхаду з мыса, гусі пабеглі да вышэйшай ягонай кропкі, да вастрыя.

Яны беглі цяжка і, ратуючыся, усё часцей дапамагалі сабе ўзмахамі крылаў, трывожна крычалі і падскоквалі. І не маглі ўратавацца і, зразумеўшы ўрэшце, што паратунак толькі ў той стыхіі, ад якой яны адвыкнулі, узбягалі на высокі абрыў.

Узняліся ў паветра белыя ветразі крылаў. Замахалі ўсё часцей і часцей.

Падляцеў першы. За ім другі, трэці, чацвёрты. З цяжкасцю адрываючы снежныя тулавы ад зямлі.

Гусі склізнулі ўніз. І калі Алесь выбег на вышэйшую кропку мыса, побач з аканфужаным сабакам ён убачыў Дняпро і гусей.

З вышыні сорак сажэняў ён бачыў іхні палёт. Бачыў так, як амаль ніколі не даводзіцца чалавеку бачыць палёт птушкі: зверху. І гэта было так, што ў самога замерла сэрца і, здаецца, выраслі крылы. Птушкі ляцелі зніжаючыся, але так паступова, што гэтага нельга было заўважыць. З выцягнутымі шыямі, з распасцёртымі крыламі, як белыя крыжы, як белыя лебедзі.

А пад імі на добрых дванаццаць вёрст, амаль да гарызонту, ляжаў чорны, пасечаны ветрам Дняпро, і ад гэтага бязмежнага абшару веяла холадам, нязмернай трывогай і адчаем. І па ўсім гэтым абшары хадзілі валы. Адзін за адным, адзін за адным. І з усяго гэтага мора вады ляцеў шолах і гул.

А над чорнай вадой ляцелі ўдалячынь снежныя гусі. Выцягнуўшы шыі, распасцёршы ветразі крылаў, яны ляцелі, будзячы свет трывожным крыкам:

– Анг-анг-анг!

Далей, далей, туды, дзе вада, вада і вада. Горы чорнай вады, пабеленай на грэбнях снежнай, як птушкі, пенай.

Ад лікавання пахаладзела сэрца.

– Анг-анг-анг! – як срэбныя трубы, гучала над чорнай вадой. Пена. Пена. Пена. Базальтава-чорныя прорвы. Паўсюль. Без мяжы. А над імі – гусі. Над пярэстым да краю, над страшным Дняпром. Ён стаяў і глядзеў. Яму хацелася за птушкамі.

Ішлі града за градой высокія, у тры росты, валы. Ішлі, ішлі, каціліся, неслі снежную на чорным пену.

А над валамі, удалячынь, ляцелі белыя гусі.

– Анг-анг-анг!

А потым Дняпро схапіў іх недзе далёка, вярсты за дзве ад берага, і загойдаў на хвалях, як гінучую флатылію, якую разбіваюць валы. Але астатнія яшчэ ляцелі з трывожным крыкам далей і далей.

Далёка. Далёка. Далё-ка.

II

Ён ішоў па задворках Загоршчыны, мінаючы вёску, і ўжо бачыў наперадзе нагія шаты векавога маёнткавага парку, калі раптам пачуў прыглушаны надвор'ем, але гучны хлапок.

Стралялі. І стрэл прагучэў зусім блізка ад яго, у кароткім завулачку, што прымыкаў да галоўнай вулкі сяла.

Упэўнены, што гэта па ім, – Алесь прыгнуўся за калючай глогавай агароджай. Яна была рэдкая і добра схаваць яго не магла, і таму ён шукаў вачыма надзейны прытулак. Яго трохі здзіўляла толькі тое, што замах зрабілі так блізка ад вёскі: той, хто страляў, рызыкаваў тым, што мужыкі, убачыўшы, разарвуць яго. Але думаць не было часу. Дзе ўбачыў, там і стрэліў.

Весніцы гэтага завулка выходзілі на самае нізкае месца наваколля, усё пакрэсленае канавамі, для дрэнажу. Канавы былі адначасова і межамі гародаў. Зямля, выкінутая з іх, утварала ля канаў высокія валы, а на валах, загадам Вежы, былі калісьці пасаджаны яблыні. Цяпер яны былі спрэс старыя, скарлючаныя, зарослыя, нягледзячы на пабелку, лішаямі. Некаторыя гаспадары сцягвалі на гэтыя валы ўсе каменні, што трапляліся на палёх, ад малых і да вялікіх валуноў, і складалі іх там сценкай.

Прыкмеціўшы бліжэйшую такую сценку, Алесь ірвануўся і перабег туды. Цяпер можна было аглядзецца, што і як.

Гароды тут не былі вялікія – так, абы, не трацячы часу, выдраць нейкую морквіну, – і зусім блізка ад сябе Загорскі бачыў высокія весніцы завулка, а за імі шчапляныя, з вельмі доўгай шчапы, дахі. Людзей вакол не было. Тут наогул мала бывалі людзі. Вялікія гароды кожнай хаты былі на плоднай зямлі над Папараццю. А тут прыйдуць, ускапаюць, кінуць сёе-тое ў зямлю ды і спустошаць да жніўня на штодзённы стол. Толькі ўвосень валы кішэлі народам: дзеці і маладзіцы цягалі кіславатыя яблыкі, круціліся пад грудзьмі дзецюкоў білы дзедаўскіх прэсаў, мутны яблычны сок сцякаў у цэбры, і ў паветры пахнула свежым, трохі трывожным, як маладосць, водарам, і сок гэты потым брадзіў і віраваў у бочках і даваў віно, якое пілі разам з півам і мёдам і крупнікам, а часцей за ўсё проста за абедам, як ваду, ці яшчэ лепей, на пахмелку.

Але цяпер, вядома, валы і гароды былі бязлюдныя. Дзеці не чамкалі посеркамі, старыя не бурчэлі на моладзь, што ўпотай цалавалася пад аховай глогавай ці торнавай сцяны.

Цяпер тут нехта страляў. У поўным непаразуменні Алесь аглядзеў хаты, весніцы, раскіслую глебу гародаў, валы, сценкі з белага каменю, каравыя яблыні. Потым азірнуўся і ўбачыў за спіною ўзгорыстыя верасовыя пусткі, зусім яшчэ бурыя ад сухога леташняга верасу.

Нікога. А між тым ён мог бы паклясціся, што чуў, як наводдаль ад яго, сажэняў за пяць, слаба, бо пры канцы лёту, запляскаў па агароджы шрот.

Не разумеючы, што да чаго, ён яшчэ думаў: прабірацца яму да парку ці, можа, насустрач небяспецы, калі пачуў у завулку немы, на вышэйшых нотах, крык. Чалавек крычаў захлынаючыся, відаць, для таго, каб напалохаць кагосьці, і здалёк гэта чулася як неразборлівае "ла-ла-ла-ла!!!". Была нейкая мітусня, нехта за кімсьці гнаўся. Потым ляснуў яшчэ адзін стрэл. І тады Алесь зразумеў, што гэта не па ім, што ў Загоршчыне чыніцца нешта дзіўнае.

Ён кінуўся быў туды, але адразу спыніўся, таму што позірк ягоны ўпаў на Алму.

Сабакі – мужны народ. Часам куды больш мужны, чым людзі. Алма, нягледзячы на тое, што яна была спаніэль, а значыць, сабака падатлівы, лагодны і не заўсёды кемны, – не была выключэннем.

Але тут і Алеся здзівіла змена, якая адбылася з сабакам. Сам захоплены палётам гусей, ён пакараў Алму не вельмі строга, пагардай. І тое, што зараз адбывалася з ёю, не магло быць помстай.

Яна не хацела ісці за гаспадаром, цягнулася нага за нагу, нібы нешта прадчувала. Падціснуты, падведзены зад, вушы абляпілі круглую галаву.

– Алма, што такое?

Пёс ціснуўся да ног. Той пёс, у якім Алесь, з дапамогаю Карпа, развіў мала ўласцівую гэтай пародзе мужнасць кідка, настойлівасць і рэдкую для спаніэляў адчайную смеласць (у наваколлі за апошнія гады развялося чорт ведае колькі дзікіх катоў, і без смеласці ў "плотных", "крэпкіх" месцах было – хоць і не палюй).

– За мной!

Нешта здарылася. Сабака ішоў, але так неахвотна, нібы яго збіраліся лупцаваць вязкай для качак, прычым не хвастамі, а спражкай.

Алесь паціснуў плячыма, скочыў на вал і пайшоў паўз яблыні да сцежкі, што вяла ад весніц на верасовыя пусткі. Дайсці да яе ён, аднак, не паспеў. На сцежцы з'явілася нешта буравата-шэрае. Яно хутка кацілася ад вёскі. Па характэрнай дубаватасці тулава, па цяжкім палене здалёк можна было здагадацца, што гэта воўк. Паспрабаваў, відаць, па зімнім звычаі, залезці ў вёску і нешта там сцягнуць. Ну і атрымаў па пысе. Здзіўляла толькі тое, што шэры пан зрабіў сваю вылазку ўдзень і што людзі ў вёсцы ўсё яшчэ так крычаць. Звычайная, ледзь не штомесячная справа – і нa табе.

Алесь закінуў стрэльбу за плячо. Да звера было далёка: наўрад ці заб'еш. Акрамя таго, гэты дурны напад Алеся не датычыўся. Бараніцца – калі ласка. Нападаць – не ягоная справа. Загорскі добра памятаў сваё абяцанне. Да таго ж звера напалохалі. Наўрад ці ён сунецца да людзей і хатняй жывёлы цяпер, калі можна здабыць харч і ў лесе.

Ваўкі нават зімою вельмі рэдка нападаюць на людзей. Хіба пад час руі? Кожны звер панічна баіцца чалавека.

Вось і гэты зараз уцякаў так хутка, што рабілася нават смешна. Вушы падціснутыя, зяпа ад жаху сашчэраная, бяжыць да нязвыкласці валка.

Загорскі нават усміхнуўся. І раптам пачуў, як Алма падала голас. Не брэх, не бурчанне, а жаласны віск, нібы гэта бег не звычайны воўк, а ваўкалак. Алесь пакасіўся – на мордзе сабакі быў, без усякага перабольшання, выраз неймавернага страху. Хацеў голасна крыкнуць на пса – нешта стрымала яго.

Воўк пракаціўся сажэняў за пятнаццаць – васемнаццаць, і Алесь паціснуў плячыма:

– Сорам, Алма! Хай сабе бяжыць!

Сабака ўвесь калаціўся. Дробна-дробна. І толькі тут Загорскі, супаставіўшы гэты дзённы напад, і страшны крык чалавека ў вёсцы, і незразумелы спуд Алмы, зразумеў, што воўк, які прабег, нейкі незвычайны, страшны воўк. Магчыма, воўк-людаед. Бываюць і такія, якім не пад сілу ўжо напасці на каня, і яны год ці два да смерці нападаюць на людзей. Бо чалавек не толькі самы моцны і страшны звер, але яшчэ і самы слабы.

А памяць паслужліва падсунула нейкі несаабразны, хісткі бег звера, няўпэўненыя рухі задніх канечнасцей, ашчэраную зяпу, з якой, відаць, падала сліна, – і тады ён пахаладзеў ад страшнай думкі.

Неадвяртальная, немінучая смерць толькі што прабегла паўз яго, і ён даў ёй прабегчы, згубіцца паміж узгоркаў, зарослых верасам, а потым выскачыць на гасцінец, да сяла, яшчэ куды-небудзь. Ён яшчэ думаў аб тым, што гэтага не можа быць: ранняй вясной, у прахалоднае надвор'е, але ўжо лаяў сябе, як толькі мог.

Хто ведае што-небудзь пра вадабоязь, акрамя таго, што ад яе няма паратунку? Старыя людзі сцвярджаюць, што часам жывёла можа хадзіць тры – пяць – восем месяцаў, часам – год, пакуль не пачне кідацца на людзей.

І Загорскі зразумеў, чаму так калаціўся сабака. Ніхто ніколі яшчэ не ўратаваў чалавека, у якога быў хоць трохі запушчаны, глыбокі ўкус. Горш чым праказа, горш за ўсё на свеце.

Ён глядзеў на нізкае неба над верасовымі пусткамі і ўспамінаў, што ён ведае аб вадабоязі. І галоўнае было тое, што ўкушаны быў усё адно што выключаны з ліку жывых… Магчыма, вось якраз цяпер воўк вылецеў з-за гарбоў на лёзнага старога… на жанчыну, што гоніць карову… на дзяцей, якія збіраюць леташнія салодкія журавіны… Ён ляціць і ляціць… Далей… Далей… Далей… Яму застаецца кусаць яшчэ шэсць дзён… А колькі застаецца гэтым?… Трошачкі болей… Зусім трохі… І прыгожы сівы стары будзе сутаргава глытаць і калаціцца ў канвульсіях нават пры паху вады… Жанчына будзе кусаць сама сябе… Дзеці есці невядомае, магчыма, пясок ці анучы. Так канчаюць усе. Жыцця і ратавання няма.

Дрыжыкі несамавітай абрыдлівасці прабеглі ў яго па спіне. На хвіліну ён уявіў у такім стане сябе, каханага ад Майкі, улюбёнага ад сяброў, вернага і ўвогуле зусім нядрэннага і няшкоднага чалавека, – і зразумеў, што не мае ніякай сілы на тое, каб пайсці ў пусткі, нягледзячы на тое, што ён апошні бачыў шалёнага звера. Гэта было проста вышэй за яго – няхай і не патрабуюць. На мядзведзя пайшоў бы не разважаючы, як на роўнага. Ён цёплы, мядзведзь. І на іншых пайшоў бы, каб не маці і слова, дадзенае ёй. Нават змяю забіў бы, хаця гэта і агідна да нясцямы. А тут не можа. Рызыкаваць жыццём – гэта няхай сабе. Але гэты звер узяў бы ад яго не жыццё, а розум, ператварыў бы ў жывёлу, якая здатная нават жэрці ўласны гной. Такой ахвяры ад яго ніхто не мае права патрабаваць. Пазбавіцца розуму, перастаць быць самім сабой, выклікаць ва ўсіх толькі агіду – што яшчэ можа быць страшнейшае? Алесь адчуваў, што не можа пераступіць цераз гэты цёмны жах.

– Хадзем, Алма, – ціха сказаў ён.

Сабака адразу аджыў, бо гаспадар ішоў да вёскі. Сабака таксама не мог пераадолець падспуднага адчування пагрозы. І сапраўды, гэта ж вышэй здатнасцей жывой істоты.

Загорскі стаў. Нізкія хмары цягнуліся ад вёскі на ўзгоркі, укрывалі верас і шэрыя камяні.

І тады ён уздыхнуў і пайшоў туды, куды плылі хмары. Павольна, як яны.

Усё нутро лямантавала ў страшэнным пратэсце. Ён ведаў, звер у такім стане нахабны, але і асцярожны і часта нападае знянацку, і для жывога досыць і адной драпіны. Ён не мог ісці, але яго нібыта нешта вяло. Два разы ён спыніўся і пастаяў у нерашучасці. І пасля другога разу, нібы апраўдваючыся перад кімсьці (хаця нікога вакол не было), дастаў з кішэні два жаканы і загнаў іх у казённікі ствалоў. Ён сам, яшчэ дома, праверыў кулі, прапхнуўшы іх шомпалам праз канал. Усё было добра. Свінцовыя рэбры халадзілі, а вайлаковы клак пасля іх быў прыемна шорсткі і цёплы.

Яму не адразу ўдалося патрапіць кожнай куляй у казённік. Воўк за гэты час, вядома, паспеў уцячы далёка, калі толькі не залёг. Алесь сам не ведаў, чаго ён хацеў, але ўсё ж пасля таго, як зарадзіў, пайшоў хутчэй. Гарбы набліжаліся. Шэрыя ад верасу, пагрозлівыя пад нізкім небам, зусім яшчэ мёртвыя. Звер мог ляжаць у кожнай вадамоіне, за кожным камяніскам. І кожны скачок ягоны мог быць апошнім. Сліна набягала ў роце. Алесь паспрабаваў глынуць і адчуў, што не можа, быццам гэта пачыналася ўжо. Вось так яно і пачынаецца.

Так яно заўсёды і пачынаецца.

Уваход у лагчыну быў вельмi вузкi. Сабака "плёў лапцi", iшоў за чалавекам, амаль датыкаючыся пысай да ягоных пятак.

Загорскі глынуў. І раптам раззлаваўся невядома на каго. Што, на самай справе?! Ён не Ваўкалака, які забіў ваўка верасовых пустак. Ён звычайны слабы чалавек, і ён ідзе… А хрэн яго ведае, чаго сапраўды ён ідзе?!

Ваўкалаку было што? То быў звычайны воўк, няхай сабе і людажэр, няхай сабе і ўтрая большы за звычайнага. Ідзі сабе ды спявай: "Сёння – цябе, заўтра – мяне". Што б ён заспяваў на ягоным, Алесевым, месцы. Урэшце, ніхто не перашкаджае ў кожную хвіліну пайсці назад. Дый воўк, пэўна, далёка. Як гэта добра, што воўк ужо далёка.

А калі раптам не? Калі залёг вось тут, за каменем? Ці там? А можа, там, дзе яго зусім і не чакаюць?

Загорскі спыніўся, уражаны раптоўным холадам. Ён яшчэ ніколі не бачыў такіх лагчын. Спадзістая, як начоўкі, уся шэрая ад верасу. Бурае неба бяжыць над галавой. Камяні, стойма, сышліся ў кола, на самым дне, як людзі, мяркуючы аб нечым. Ледзяная, жудасная самота вакол.

Калі не патрапіш – пасодзяць у клетку на ўвесь тэрмін. Алесь бачыў аднаго такога ўкушанага ў Тосне, амаль пад Пецярбургам. Сядзеў здаровы, поўны жыцця чалавек, дзікавата глядзеў на людзей і чакаў. Поўны жыцця. Здзек гэта, вось што. Калі ён, Алесь, не патрапіць – ён не дазволіць пасадзіць сябе ў клетку. Даб'е ваўка, што б там ні было, а потым папросіць Мсціслава аб апошняй паслузе, якую можа зрабіць друг.

Гэтая думка надала яму сілы, і ён пайшоў наперад. Глухая застаялася цішыня стаяла ў яміне. Толькі гучалі крокі ды звінеў пад ветрам сухі верас. Сам-насам з небам і верасам, у жаху за сябе і чамусьці за ваўка таксама, бо яны былі аднолькава самотныя, Алесь ішоў.

І раптам – убачыў.

Неасцярожна варухнуўся верас за адным каменем.

Чалавек стаў. Звінела цішыня. І ў гэтай цішыні зусім з другога боку даляцеў рэзкі жаласны гук:

– Кек, – і потым двойчы: – Кек-кек.

І, нібы ў адказ, застагнала:

– Ту-і-ту. Ту-і-ту.

Гэта было так дзіка ў злавеснай цішыні, што Алесь не адразу зразумеў: крычала камышніца, вадзяная курачка, і адказваў ёй недзе ў шлюбным палёце кулік-вераценнік. А калі зразумеў – раз'ятрыўся. Гэтая хвіліна непаразумення і адцягнутай увагі магла каштаваць яму ўсяго на зямлі. І ён зноў зірнуў на камень, зрабіўшы крок са сцежкі. Воўк поўз на яго, поўз значна бліжэй каменя. І стаячыя камяні моўчкі глядзелі на яго, а ён глядзеў на Алеся. Пільна, і дзіка, і шалёна. Вочы ў вочы. Так, як ніколі не глядзіць нармальны звер.

Алесь павольна пачаў падымаць ствалы. Звінела цішыня. Змясціўся час. Можа, гэта Ваўкалака ішоў на ваўка-людаеда, а можа, і ён, Алесь, хто ведае?

І пярун разарваў цішыню.

Трохі пазней, чым трэба, бо вобарацень ужо кінуўся. Заднія ногі ў яго былі ўжо звязаныя няўмольнымі ланцугамі шалёнства, ён не валодаў імі, як трэба, і бег больш павольна, чым бег бы здаровы.

Другі пярун нібы ўзняў яго ў паветра, і ён, звіўшыся клубком, пакаціўся, ляскаючы зубамі, кусаючы траву і сябе. Па жоўтых клыках – Алесь з жахлівай яснасцю бачыў гэта, – па набітай між іх зямлі сцякалі струменьчыкі сліны.

– Ар-ар-ар-ар, ар-ар-ар-ар!

Ён каціўся, набліжаючыся да чалавека. Алесь ліхаманкава загнаў трэці жакан, бо запоўніць другі ствол не хапала часу.

І тут Алма, трохі рахманая і не вельмі рашучая, як усе спаніэлі, раптам кінулася да ваўка, і, забіваючы поўсцю зяпу, схапіла яго за палена. Воўк клацнуў зубамі – на шчасце, міма яе, – і яна адскочыла, пачала "абтанцоўваць" яго.

Гэта не было смешна. Часам нават дзве гончыя скачуць вось так, ля гэткага волата. А гэты яшчэ быў шалёны. І Алесь, атрымаўшы патрэбную хвіліну, адчуваючы, што ён не даруе сабе, калі з сабакам нешта здарыцца, зноў націснуў курок.

Галава ваўка тарганулася і ўпала на верас. Трыма хвілінамі пазней ягоныя сківіцы толькі слаба самкнуліся на сталі ствалоў.

Увесь абмяклы, нібы з яго вынялі косці, Алесь агледзеў сабаку. Старанна, нібы блох шукаў. Ва ўсякім разе, так магло здасца старонняму гледачу. Драпін не было. І тады, усё яшчэ дрыжучы над дрыжачым сабакам, зразумеў са страшнай палёгкай, што гэта ўсё, усё. Зразумеў, што ён перамог нешта такое, пасля чаго ён ніколі, ніколі не будзе баяцца, бо страшнейшага не было, і не будзе, і не можа быць у жыцці. Зразумеў, што ён перамог і сябе, і нават жах сабакі. Зразумеў, што там, дзе трэба, ён перамог і абет, дадзены маці ў яе смяротны час.

Мужык, праўдзівей малады хлопец, калаціўся ад жаху, седзячы на кукішках перад Алесем. Белы-белы. Белы, як палатно на траве ля крыніцы. Рот крывіўся ў чаканні немінучага. Зрэнкі былі з прасяное зернетка, з галоўкі шпількі.

– Не магу! Не магу! Дабіце! Дабіце! – хрыпла прасіў ён.

Загоршчынцы гурміліся вакол яго і войкалі.

– Дзе ён цябе? – спытаў Алесь.

Хлопец працягнуў руку. Левую. На мякаці вялікага пальца чырванела дзёртая рана, падобная на чырвоны рот. І Загорскі зразумеў, што гэта, здаецца, усё.

– Хіба руку адсячы, – сказаў нехта.

Людзі, што стаялі ля вясковай кузні, змоўклі. Потым каваль, запэцканы да апошняга, як арап, Рыгор Лунь пахітаў галавою:

– Што за мужык без рукі?

І раптам з ярасцю ўдарыў нагою ваўка па галаве. Ляснулі мёртвыя сківіцы. Звер жоўта глядзеў на людзей, што ўсё яшчэ не рызыкавалі набліжацца да яго.

– Руку не трэба, – сказаў хлопец. – Калі ўжо так, то дабіце лепей. Дабіце мяне, пане.

У гэтым была такая безнадзейнасць, што ў Загорскага як нешта перавараціла ўнутры. Нельга было прымірыцца з гэтым. Няўжо ніхто нічога не зробіць?

Ён абводзіў вачыма людзей, і тыя хавалі вочы. А ў хлопца ўжо цяпер быў выгляд вар'ята. І ў той жа час ён не верыў. Не верыў, што гэта так нечакана, што вось быў ён жывы, а цяпер неадвяртальна, непапраўна мёртвы і чужы ўсім людзям. Нават горш чым мёртвы. Горш чым чужы.

Алесь глядзеў у вочы Луню. Ён вырашыў. Нельга было так, нічога не зрабіўшы, аддаць чалавека смерці. І Загорскі павёў вачыма ў бок кузні. Лунь зразумеў, непрыкметна знік.

– Хлопча, – сказаў Алесь.

Той не чуў. Ужо на тым свеце, ужо аддзелены ад іншых ледзяным мурам. Алесь крэкнуў. Нікуды не варта гэта было, вось што. І ён штурхануў хлопца:

– Распранайся.

Той паводзіў непаразумелымі вачыма.

– Ну, – сказаў Алесь.

– Н-нашто?

– Жыць хочаш?

Укушаны ўсё яшчэ не прытомнеў.

– Хочаш жыць?

І тут нешта нібы засвяцілася ў каламутных вачах. Нясмелае, спалоханае сваёй нечаканай верай і, аднак, ужо безумоўна веручае.

Гэта было… як неба.

– Пане?… Пане?…

Алесь падавіў нешта сухое ў глотцы. Усё, усё трэба было зрабіць, абы надзея… Абы толькі на хвіліну надзея… Не даць… Вырваць…

Гэты чужы, зусім чужы для яго чалавек раптам, на хвіліну, стаў яму даражэйшы і Мсціслава, і Кастуся, і самога сябе… "Агульнае з табой няшчасце жыць" – успомніў ён… Ах, якая, якая гэта была лухта!… І гэтыя саслабелыя ад раптоўнай надзеі рукі, што расшпільваюць вопратку.

Адчуваючы, што яго нешта душыць, Алесь сказаў:

– Транты – праварыць. Ды заадно і ствалы маёй стрэльбы. У крутым вары. Ну – хоць бы ты. Рукамі сам не чапай.

– А вы, пане?

– Я сваё – удома. Ды на мяне сліна і не трапіла.

Невымоўнае захапленне раптам заліло ўсю ягоную істоту. Укушаны стаяў перад ім, белы, як смятана, і глядзеў з надзеяй і верай і неймаверным шчасцем – аж ззялі вільготныя вочы: паверыў у моц другога. А за спіной ягонай, у дзвярах кузні, у горне, ужо зіхацеў пад частымі лятучымі іскрамі кавалак жалеза. Наліваўся паступова. Мацнеў.

– Не бойся жалеза, – сказаў Алесь. – Ты не бойся… брат. Ты ж хочаш жыць.

Моўчкі хіталася галава.

– І будзеш жыць… Абавязкова… Абавязкова, брат.

Ён апускаў паляўнічы кінжал у прынесены вар і паглыбляў укус, рэзаў яго, стараючыся не зачапіць жылы. І кроў – спачатку кроплямі, а потым струменьчыкам сплывала на зямлю.

– Пацярпі, – маліў Алесь.

Гэтая чужая незагарэлая плоць была зараз даражэйшай за сваю. І як некалькі хвілін таму Алесь хацеў кінуць ваўка ягонаму лёсу – так цяпер ён, калі б толькі яму сказалі, што гэты чужы будзе жыць, высмактаў бы кроў з ягонай раны.

– Цярпі, цярпі, калі ласка.

Лунь з'явіўся ў дзвярах з жалезам, заціснутым у абцугі. Звычайная нарыхтоўка на распорку нарога. Толькі вішнёвая, з залатымі бліскаўкамі, што бегалі па ёй.

– Патрымайце чалавека, – сказаў Алесь.

Хлопец паглядзеў на жалеза, на чалавека, на ваўка і ўздыхнуў:

– Не трэба мяне трымаць… Я сам… Я жыць хачу… Я сам патрымаю.

І сціснуў сваё левае запясце правай рукой.