KETS Yulduzi

IX. KUTUBXONADA

Kechqurun choy ichib o‘tirsam, oldimga Kramer uchib keldi.

— Bugun kechqurun bo‘shmisiz? — so‘radi u va tushuntira ketdi: — Ajablanmang, Yulduzda bir kecha-kunduz yuz minutdan iborat, lekin biz odat bo‘yicha ish kunini yer vaqti bilan hisoblaymiz. Deraza qopqoqlarini berkitib, «Tun» yasaymiz va yulduz vaqti bilan olti-yetti kecha-kunduz uxlaymiz. Hozir Moskva vaqti bilan kech soat sakkiz. Kutubxonamiz bilan tanishishni istamaysizmi?

— Jonim bilan, — javob berdim men.

Kets Yulduzidagi hamma xonalar kabi kutubxona ham silindr shaklida edi. Deraza degan gap yo‘q. Yen tomondagi devorlar yashiklar bilan qoplangan. Silindrning ko‘ndalang o‘qi bo‘ylab — eshikdan to ro‘paradagi devorgacha — to‘rtta ingichka sim tortilgan. Kutubxonaga keluvchilar ana shu simlarni ushlab, bu o‘ziga xos yo‘lakda u yoq-bu yoqqa yurib turishadi. «Yo‘lak» bilan yon devorlar orasidagi bo‘sh joyga qator qilib to‘r karavotlar qo‘yilgan. Xona pokiza, nina bargli daraxt hidi anqib turgan toza havo. Yashiklar orasiga o‘rnatilgan gaz naychalari jilosiz, yoqimli nur sochadi. Jimjitlik. Ba’zi karavotlarda boshiga qora quti kiygan odamlar yotishibdi, ular qutining yonidan chiqib turgan dastalarni ahyon-ahyon burab qo‘yishadi.

G‘alati kutubxona! Bu yerga odamlar yytob o‘qish uchun emas, balki davolanish uchun kelganday tuyuladi»

Simdan ushlagancha Kramerning orqasidan kutubxonaning narigi boshiga qarab ketyapman. Ro‘paramda, qora yashiklar oldida qip-qizil shohi ko‘ylak kiygan bir qiz ivirsib yuribdi.

— Kutubxonachimiz, Elza Nilson. Tanishinglar, — dedi Kramer va hazillashib meni qizning oldiga qarab otib yubordi. U kulib turib, meni havodayoq ilib oldi. Biz tanishdik.

— Qanaqa kitob o‘qimoqchisiz? — so‘radi u, — Bizda deyarli hamma tildagi million nusxa kitob bor.

Millioi nusxa! Shuncha kitob bu yerga qanday qilib sig‘adi? Ammo keyin fahmladim:

— Filmotekami?

— Ha, kitoblar plyonkalarga yozilgan, — dedi Nilson. — Ularni ekranda katta qilib ko‘rsatadigan asbob yordamida uqishadi.

— Qulay va ixcham, — qo‘shib qo‘ydi Kramer. — Har sahifasi plenkaga olingan, butun bir tom bitta g‘altakdan ortiq joy egallamaydi.

— Gazetalar-chi? — so‘radim men.

— Gazetaning o‘rnini radio bilan televizor bosadi, — javob berdi Nilson.

— Plyonka kitoblar — yangilik emas, — dedi Kramer. — Bizda bundan ham qiziq narsalar bor. O‘rtoq Artemyev uchun qanday kechki programma tuzamiz? Qeling, bunday qilamiz: avval dunyo yangiliklari bilan tanishtiramiz. Kets Yulduzida turib ham dunyo voqealaridan bexabar qolmayotganimizni bir ko‘rsatib qo‘yaylik. Keyin «Quyosh ustuni» ni berasiz…

— Yangi romanmi bu? — so‘radim men.

— Ha, shunday desa ham bo‘ladi, — javob berdi Kramer kulib. — Yeki, mayli, «Atmosfera elektrostansiyasi» ni bera qoling.

Nilson bosh silkib, yashikdan doira shaklidagi silliq metall qutilarni oldi.

Kramer karavotga yotishimni so‘radi. Keyin qutilarni dastali yashikka joylab, boshimga kiygizib qo‘ydi.

— Bemalol eshitib, ko‘rib yotavering, — dedi u.

— Yetibmanu lekin hech narsani ko‘rmayapman ham, eshitmayapman ham. Butunlay jimjitlik, qop-qorong‘i.

— Dastani o‘ngga burang, — dedi Kramer.

Men buradim. Bir nima shirqilladi, keyin asta shig‘illagan ovoz eshitildi. Kuchli nurdan ko‘zim qamashib ketdi. Men bir daqiqa ko‘zimni yumdim, shu payt qulog‘imga bir tovush chalindi:

«Afrikaning tropik changalzorlari madaniy dehqonchilik uchun tozalanmoqda».

Ko‘zimni ochib, Afrika quyoshidan yaltirab turgan zangori okean sirtini ko‘rdim, unda jangovar safga tizilgan kattakon flot: drednoutlar, linkorlar, kreyserlar va har xil tur va sistemadagi qiruvchilar. Bu yerda yo‘g‘on mo‘rilaridan qora tutun burqsitayotgan eski harbiy kemalar ham, nisbatan yangiroq, ichdan yonadigan dvigatelli va so‘nggi — elektr dvigatelli teploxodlar ham bor edi.

Bu manzara shu qadar kutilmagan ediki, men beixtiyor seskanib ketdim. Nahot yana urush bo‘lsa? Butun dunyoda kapitalizm Drednout — zirhli eng katta harbiy kema.

gugatilgan-ku, yana qanaqa urush bo‘lishi mumkin? Oqibati renolyutsiyaga olib kelgan so‘nggi urush vaqtidagi eski filmni berishmadimikan menga?

«Qirg‘in qurolli bo‘lgan harbiy flotni biz yuk tashuvchi transportga aylantirdik», — davom etdi haligi ovoz.

— Ha-a, gap bu yoqda ekan-da! Boya o‘tkir nurdan ko‘zim qamashib, dahshatli dengiz to‘plari o‘rnatilgan jangovar bashnyalar olib tashlanganini payqamagan ekanman. Ularning o‘rniga kemalarga yuk ko‘taradigan kranlar o‘rnatilgan edi. Kemalarning «jangovar» safi bilan yangi qurilgan gavan o‘rtasida yuzlab sayiqlar, shatakchi katerlar, barjalar qatnab turibdi. Gavanda yuk tushirish qizg‘in davom etyapti.

Men dastani yana buradim. Iye… bu ham urushga o‘xshaydi-ku.

Kattakon qarorgoh, oq chodirlar va oq tusga bo‘yalgan faner uylar. Uy va chodirlar oldida oq kostyum kiygan odamlar — yevropaliklar va qora tanlilar. Qarorgoh ortida ko‘kka o‘rlayotgan hammayoqni tutun bosib ketgan…

Yangi «kadr» — odam bolasi o‘tolmaydigan tropik o‘rmon alanga ichida. Kultepa ustida bahaybat furgonlar — po‘lat ustunlarga simto‘r tortib ishlangan kattakon yashiklar turibdi. Ularning ichida odamlar ixcham mashinalar bilan to‘nka Qo‘porishyapti.

«Tropik changalzorlar — Yer yuzining eng serquyosh yerlari. Lekin bu joylar ilgari madaniy dehqonchilik uchun qo‘l yetmas joylar edi. O‘tib bo‘lmas o‘rmonlar, botqoqlik, yirtqich hayvonlar, zaharli ilonlar, qurt-qumursqalar, omonsiz bezgak… Endi ularning hozirgi qiyofasini ko‘ring…»

Tep-tekis voha. Traktorlar yer haydayapti. Qora tanli traktorchilar oppoq tishlarini yarqiratib jilmayishadi. Ufqda ko‘p qavatli uylar, ko‘m-ko‘k bog‘-rog‘lar… «Changalzorlar millionlab kishilarni boqadi… Siolkovskiy g‘oyasi ro‘yobga chiqmoqda…»

«Iye-ye, shu yerda ham Siolkovskiymi? — ajablandim men. — Kelajak insoniyatga qanchalab g‘oya tashlab ketishga ulgurdi u!»

Xuddi o‘z savolimga javob olganday. Yerni Siolkovskiy g‘oyalari bo‘yicha o‘zgartirishning ajoyib manzaralarini ko‘rdim.

Quyosh energiyasidan foydalanish yo‘li bilan sahrolarni yashnayotgan vohaga aylantirish; qadam yetmas tog‘lar bag‘rini turarjoy va yam-yashil bog‘lar uchun moslashtirish, quyosh dvigatellari, suvning ko‘tarilishi, qaytishi va dengiz to‘lqinlari kuchi bilan ishlaydigan mashinalar; quyosh energiyasidan ko‘proq bahra oladigan yangi xil o‘simliklar…

Endi bu yog‘i mening soham. Bu sohadagi yutuqlardan xabardorman.

Dunyo kino yangiliklari tugadi. Bir minutlik tanaffusdan keyin yana ovoz eshitildi. Bu hikoya ipidan-ignasigacha ko‘z oldimdan o‘tdi.

«Men yangn tipdagi aerochanalarning sinov poygasida ishtirok etganman, — deya gap boshladi ovoz. — Oldimizga ogir vazifa qo‘yilgan edi: biz qutb doirasi ortida tundra oralab yuzlab kilometr yo‘l bosishimiz kerak edi.

Men poyga boshligi edim, kolonnani boshqarib borardixug. Biz to‘ppa-to‘gri shimolga qarab borardik.

Hammayoq ziz-ziyo. Ko‘kda shimol yog‘dusi ko‘rinmaydi. Io‘limizni faqat chana chiroqlari yoritib turibdi. Ellik daraja sovuq. Tevarak-atrof kimsasiz qor sahrosi.

Biz kompasga qarab ikki kun yo‘l bosdik.

Birdan ufq qizarganday tuyuldi menga.

— Shimol yog‘dusi boshlanyapti. Yurish yengillashadi, — dedi chanamizni haydab borayotgan hamrohim.

Yarim soatlardan keyin shimol ufqi yana ham qizaribroq ko‘rindi.

— G‘alati yog‘du, — dedim men sherigimga. — Mutlaqo tovlanmaydi. Rangi ham boshqacha. Odatda shimol yog‘dusi avval zangori tusga kirib, keyin qizgish rangda jilvalanardi. Bu nur esa tong shu’lasiga o‘xshaydi, buning ustiga qimir etmaydi. U faqat oldynga yurganimiz sayin kuchaya borib, qizg‘ish rangdan asta-sekin oq tusga kiryapti.

— Balki bu burj yorug‘ligidir? — dedi hamrohim.

— Joy jihatdan ham, vaqt jihatdan ham to‘g‘ri kelmaydi. Bunga aslo o‘xshamaydi ham. Razm soling — nur yo‘li tepadan ufqqa tomon xuddi konusday asta-sekin kengaya borgan.

Biz kutilmagan bu sirli osguxon jumbog‘iga shu qadar berilib ketibmizki, oldimizdan chiqib qolgan tik bir pastlikka tushib ketib, chaiani majaqlashimizga ham oz qoldi.

Bir necha minutdan keyin jardan chiqib olib, havoning iliy boshlaganini sezdik. Termometr o‘ttiz sakkiz daraja sovuqni ko‘rsatardi, atigi bir soatgina oldin esa ellik daraja sovuq edi.

— Balki bu nurdan issiqlik taralar? — dedim men.

— Agar shunday desak, bu holni sira tushunib bo‘lmaydi, — deya e’tiroz bildirdi hamrohim. — Tundrani isitadigan nur ustuni!

U kulib yubordi.

Nur ustuni bizning marshrutimiz bo‘ylab yastangan edi. Binobarin, ana shu nurli konusga qarab yurish va iloji bo‘lsa, nima gapligini bilishdan boshqa choramiz qolmadi.

Io‘l yurganimiz sayin atrof isib, yorug‘lasha borardi. Ko‘p o‘tmay hamrohim chiroqlarni o‘chirdi: bunga ehtiyoj qolmagan edi. Keyin biz nur konusi tomon havo to‘lqinining kuchayib borayotganini payqadik, uning tepasida esa, xuddi durbin orqali ko‘rinadigan Zuhra hiloliday ko‘zni qamashtiruvchi nozik hilol jilvalanardi.

Hayhot, jumboq yechilish o‘rniga borgan sari battar chigalchashib borardi.

— Bu nur quyosh nuriga o‘xshab ketyapti, — dedi boshi qotgan amrohim.

Hademay kun xuddi kunduzgiday yorishdi. Ammo o‘ngu so‘limiz, orqa tomonimiz ufqqa qarab qorong‘lashib ketgan edi. Yer bashrlab esayotgan shamol qor zarralarini To‘zgitib tobora kumayardi. Biz qrr to‘zoni oralab yo‘lda davom etardik.

Bu orada harorat juda tez ko‘tarilib borardi.

— O‘ttiz daraja sovuq… Yigirma besh… O‘n yetti… To‘qqiz… — derdi hamrohim. — Nol… Ikki daraja issiq… Ellik daraja sovuqdan keyin-a! Endi shamolning sirini tushuna boshladim. Aftidan, «quyosh ustuni» havo bilan tuproqni qattiq qizdiradi, patijada, harorat ana shunday keskin farq qiladi. Sovuq havo pastdan issiq zonaga kirib boradi, yuqorida esa qarshi tomonga eyeuvchi issiq havo oqimi bo‘lsa kerak.

Nihoyat biz yorug‘lik nuri bevosita tushib turgan nuqtaga yaqinlashdik. Shamol uchirib kelgan qor uchqunlari erib borardi; bo‘ron yomg‘irga aylandi, ammo u osmondan tushmay, orqadan urilardi; yerdagi qor tez erib, pilchillab yotibdi. Tepaliklarning yonbag‘irlari va pastqamliklarda jildirab suv oqyapti. Chana yurolmay qoldi. Izg‘irin qutb qishi, xuddi ertakdagiday, bir zumda bahorga aylandi.

Yo‘lda davom etish xavfli edi: chanalar ishdan chiqishi mumkin. Men to‘xtadim. Ketimdan butun kolonna to‘xtadi. Aerochanalardan poyga qatnashchilari — haydovchilar, injenerlar, muxbirlar, kinooperatorlar sakrab tusha boshladilar. Hamma favqulodda bu hodisadan gungu lol edi.

Men shamoldan saqlanish uchun bir necha chanani ko‘ndalang silib qo‘yishni buyurdim, keyii kengash boshladim. Kengash ko‘pga cho‘zilmadi. Hamma oldinga yurish xavfli, degan fikrni quvvatladi. Men bir necha kishini olib, piyoda ekspediyatsiga boradigan, boshqalar chanalar bilan shu yerda qoladigan bo‘lishdi. Viz nima gapligini aniqlab qaytamiz, keyin hammamiz «quyosh ustuni» ni aylanib o‘tib, poygani davom ettiramiz degan qarorga keldik.

Biz to‘xtagan joyda termometr sakkiz daraja issiqni ko‘rsatib turardi. Binobarin, po‘stinlarimizni yechib, ov etiklari va charm kostyumlar kiyib oldik, o‘zimiz bilan bir oz oziqovqat, asbob-uskunalar olib yo‘lga tushdik.

Bu yo‘l juda mashaqqatli bo‘ldi. Avvaliga oyoqlarimiz ho‘l. qorga botib ketaverdi, keyin loy kechishga to‘g‘ri keldi. Biz ariq va botqoqliklar, kichkina ko‘llarni aylanib o‘tishga majbur bo‘ldik. Baxtimizga, balchiqzor u qadar keng emas ekan. Ko‘p o‘txmay ko‘m-ko‘k o‘t va gullar bilan qoplangan quruq «sohil» ko‘rinib qoldi.

— Qutb doirasi ortida dekabrning oxirida — yog‘du, issiqlik va ko‘kat. Quloqlarimni ishqalang, sal o‘zimga kelay! — xitob qildi hamrohim.

— Lekin bu bahor emas, qahraton qutb okeani o‘rtasidagi qandaydir g‘aroyib ko‘klam orolchasi, — dedi ikkinchi hamrohim. — Agar haqiqiy bahor bo‘lganda edi, bu yerdagi hamma botqoqlik va ko‘llarda son-sanoqsiz parranda va qushlarni ko‘rgan bo‘lardik.

Kinooperatorimiz apparatini o‘rnatib, surat olish harakatiga tushib qoldi. Ammo shu payt shamol ko‘tarilib, uni apparat-mapparati bilan yerga ag‘dardi. Kinooperatorning kattakon jun sharfini shamol chirpirak qilib osmonga uchirib ketdi.

Dovul tobora zo‘rayar va bizni qadam bosgani qo‘ymasdi. Bu yerda, endi shamolning aniq yo‘nalishi ham yo‘q edi: u goh ro‘paradan, goh orqadan kelib urilar, goh quyunday aylanib, osmonga uchirib ketay derdi. Aftidan, biz sovuq havo oqimi bilan issiq oqim to‘qnashib, girdob hosil bo‘layotgan nuqtaga tushib qolgan edik. Bu «Quyosh ustuni» ta’sirida paydo bo‘lgan bo‘ron chegarasi edi.

Biz endi tik turib emas, balki jonholatda bir-birimizga yopishib, loy ustida emaklab borardik…

Nihoyatda holdan toyib, oxiri quruq yerga chiqib oldik, bu joy butunlay osoyishga edi. Jazirama yoz kuni yerdan ko‘tariladigan hovurday, iliq tuproqdan yengil bug‘ ko‘tarilardi. Harorat yigirxuga darajaga yetgan edi.

Bir necha minut ichida kiyimlarimiz qurib, tugmalarimizni yechib tashladik. Bahor yozga aylandi.

Sal narida ko‘m-ko‘k o‘t, rang-barang gullar va mayda qutb qayinlari bilan qoplangan kichkina tepalik ko‘rinib turardi. Atrofda hayotbaxsh nurdan bahra olib kapalaklar, chivin va pashshalar uchib yurardi.

Biz tepalikka chiqdigu hayratdan qotib qoldik. Ko‘rganlarimiz sarobga o‘xshardi.

Qarshimizda bugdoyzor chayqalib turibdi. Ayrim paykallarda kungaboqar, makkajo‘xori bo‘y cho‘zgan. Uning ortida — karam, bodring, lavlagi, pomidor ekilgan paykallar, qulupnay va zemlyanika pushtalari. Undan narida esa — butali ekinlar, smorodina, krijovnik va hatto uzum boshlari oltinday tovlanib turgan tokzor. Butazor orqasida — mevali daraxtlar: nok, olma, olcha, olxo‘ri, undan narida — mandarin, o‘rik, shaftoli va nihoyat, vohaning markaziy qismida, aftidan u yerda harorat juda baland bo‘lsa kerak, apelsin va limon daraxtlari, kofe, kakao va choy butalari o‘sib yotardi.

Qisqasi, bu yerga o‘rta mintaqa, subtropik va hatto tropik sharoitda o‘sadigan eng muhim madaniy o‘simliklar to‘plangan edi.

Dalalar, paykal va bog‘lar orasiga bir markazga kelib tutashuvchi yo‘l tushgandi. Ana shu joyda tepasiga radiomachta o‘rnatilgan besh qavatli bino qad ko‘tarib turibdi. Binonning balkonlarida va deraza tokchalarida — har xil ullar, ko‘katlar. Devorlarni chirmoviq o‘t qoplab olgan.

Dalalarda ham, paykallarda ham, bog‘larda ham yozgi kostyum ia soyavoni keng shlyapa kiygan odamlar ishlashardi…

Ikki minutlar chamasi dong qotib turaverdik. Nihoyat sherigim tilga kirdi:

— Odamning tasavvuriga ham sig‘maydigan hol! Ffu! — dedi u og‘ir entikib. — «Ming bir kecha» dagi ertakka o‘xshaydi!

Biz tik yo‘ldan voha markaziga qarab yura boshladik. Men ahyon-ahyon sirli nur yog‘ilayotgan osmonga qarab qo‘yardim. Oftobday ko‘zni qamashtiruvchi hilol endi gardish shakliga kirgan edi.

Sariq qum sepilgan yo‘lkadan mevalari garq pishib yotgan apelsin daraxlari oralab biz tomonga oftobda qoraygan bir kishi kela boshladi. Egnida oq ko‘ylak, tizzadan keladigan oq shim, sarpoychan oyog‘iga sandal kiyib olgan. Soyavoni keng shlyapasi yuziga soya tashlab turibdi. U uzoqdanoq bizga qarab ochiq chehra bilan qo‘l silkidi. Yaqinlashganimizdan so‘ng, dedi:

— Salom, o‘rtoqlar. Sizlarning kelishlaringiz haqida menga xabar qilishgan edi. Agar bo‘ronlarimizni yorib o‘tgan bo‘lsalaringiz chindan ham jasur kishilar ekansizlar.

— Ha, soqchilaringiz zo‘r ekan, — javob berdi hamrohim kulib.

— Bizga soqchilarning keragi yo‘q, — deb e’tiroz bildirdi haligi kishi. Chegaradagi quyuilar — bu, ikkipchi darajali hodisa. Lekin biz xohlasak, bironta ham tirik jon o‘tolmaydigan bo‘ron to‘siqlarini yaratishimiz haxux mumkin edi. U holda sichqon ham, fil ham baravariga osmonga ko‘tarilib kimsasiz qor sahrosiga uloqtirib tashlangan bo‘lardi. Sizlar, harholda, juda katta xatarga duch kelgansizlar. Vaholanki, sharq tomonda bu yoqqa bemalol, bexavfu xatar o‘tish xmumkin bo‘lgan yopiq yo‘l bor… Hay mayli, endi tanishaylik: Kruks, Vilyaxug Kruks. Tajriba vohasining direktori. Bu yerda shunaqa voha borligini bilxmasalarngiz kerak? Darvoqe, yuzlaringizdan ham ko‘rinib turibdi. Voha — sir emas. Bu haqda gazetada haxya, radioda haxm xabar berilgan. Lekin xmen sizlarning bexabarligingizdan taajjublanmayxugan. Odamlar dunyoni qayta qurishga kirishganlaridan beri yer yuzining haxixma burchaklarida shu qadar ko‘p ishlar amalga oshirilyaptiki, bularning hamxiasiga ko‘z-quloq bo‘lib turish qiyin. Kets Yulduzi to‘g‘risida eshitganxuxisizlar?

— Ha, — javob berdixya men.

— Balli, bizning «sun’iy quyoshixsiz», — Kruks qo‘li bilan osxmonga ishora qildi. — Kets Yulduzi tufayli bunyodga keldi. Kets Yulduzi — osxugondagi birinchi baza. Ana shunday bazaga ega bo‘lgan holda o‘z «quyoshi» xugizni yaratish haxm qiyin exmas edi. Nazarimda, buning nimaligini payqayotgan bo‘lsalaringiz kerak? Bu sayqallangan tunuka taxtalardan yasalgan botiq oyna. Quyosh nuri ufq ortidaligidayoq oynaga tushib, Yerga tik aks nur qaytaradigan balandlikka o‘rnatilgan u. Soyalarga qaranglar. Ular ekvatorda tush paytidagiday juda tik. Yerga tikkasiga suqib qo‘yilgan cho‘p hech qanday soya berxugaydi. Harorat. vohaning x «ar kazida o‘ttiz daraja, yil bo‘yi, kechasi-yu kuiduzi shunday. Faqat vohaning atrofida sovuq havo oqimi tufayli harorat bir oz pastroq. Lekin bu oqim aytarli emas: sovuq havo yerdan chiqib turgan bug bilan o‘sha zahotiyoq yuqoriga ko‘tarilib ketadi. O‘simliklarimizni ana shu harorat zonalariga qarab joylashtirganmiz. Markazda, ko‘rib turibsizlar, nihoyatda issiqsevar o‘simlik bo‘lgan kakao ham yashnab turibdi.

— Mabodo sun’iy quyoshingiz so‘nib qolsa nima bo‘ladi? — so‘radim men.

— Agar so‘nib qolsa, vohadagi o‘simliklar bir necha minut ichidayoq nobud bo‘ladi. Lekin u haqiqiy Quyosh porlab turar ekan, hech qachon so‘nmaydi. Oyna taxtalarini u yoq-bu yoqqa aylantirib, haroratni boshqarish mumkin. Bu yerda esa harorat o‘zgarmasdir. Binobarin, biz yiliga bir necha marta hosil yig‘ishtirib olamiz. Bu «quyosh» tez orada yer yuzining janubi va shimolidagi baland kengliklarda porlovchi o‘nlab boshqa quyoshlarning faqat birinchisi. Biz qutb va qutb atrofidagi mamlakatlarni mana shunday vohalar bilan bezaymiz. Asta-sekin vohalar orasidagi havo ham isiy boradi. Shimoliy qutb tepasida qudratli «quyosh» yaratib, asriy muzliklarni eritamiz. Havoni isitib va yangi havo oqimlarini vujudga keltirib, butun shimoliy yarimsharga harorat baxsh etamiz. Muz bilan qoplangan Grenlandiyani jannatga aylantiramiz. Va, nihoyat, bitmas-Tuganmas tabiiy boyliklar makoni bo‘lgan Janubiy qutbgacha yetib boramiz. O‘z bag‘riga millionlab kishilarni sig‘diradigan va yedirib-kiydiradigan butun bir qit’ani muzdan xalos qilamiz. Biz Yerimizni eng yaxshi planetaga aylantiramiz…

Ovoz tinib, qorong‘ilik cho‘kdi. Faqat apparatning shig‘illashi eshitilardi. Keyin yana nur yarqiradi-yu, yo‘z oldimda yangi ajoyib manzara namoyon bo‘ldi.

Stratosfera bo‘shliqlarida, qop-qora osmon tagida tipratikonga o‘xshash g‘alati snaryadlar uchib yuribdi. Pastda — yengil, barrasimon, ularning ostida esa to‘p-to‘p serqatlam bulutlar… Bulutlar orasidan Yer sirti ko‘rinib turibdi: yashil o‘rmonlar, qop-qora ekin maydonlari, kumushrang ilonizi daryolar, tangadek yarqiroq ko‘llar, to‘ppa-to‘g‘ri ketgan ipdek ingichka temir yo‘l izlari. «Tipratikan» lar tutundan iz qoldirib havoda u yoqdan-bu yoqqa uchadi. Ba’zan ular uchishni sekinlatib, to‘xtab qolishadi. Ana shunda «tipratikan» lardan ko‘zni qamashtiruvchi chaqmoq chaqnab, yashin nuri tikkasiga Yerga otiladi. ch …Kattakon kabina. Qalin kvars oynali dumaloq illyuminatorlar. Menga notanish murakkab apparatlar. Ularning oldida ikki yosh yigit. Uchinchisi esa o‘lchov asboblari qo‘yilgan stol yonida o‘tirib, sheriklarining ishini boshqaryapti:

— Besh ming… yetti… Uchishni to‘xtating… O‘n amper… Besh yuz ming volt… To‘xtang… Elektrsizlantiring!

Apparat oldida turgan yigit dastakni tortdi. Qattiq charschurs etgan ovoz jimlikni buzdi, yashin chaqnab, chaqmoq Yerga qarab otildi. shshsh. guoig..

— Olg‘a, faqat olg‘a!.. — deb buyurdi boshliq.

Keyin menga qarab, dedi:

— Siz atmosfera elekrostansiyasida turibsiz. Bu ham Kets Yulduzidagi korxonalardan biri.

Kets Yulduzini qurgach, biz stratosferani mukammal tadqiq qilishga, atmosferadagi elektr quvvatini o‘rganishga munaffaq bo‘ldik. Bu allaqachonlardan beri ma’lum hodisa. Hatto undan sanoat maqsadlarida foydalanishga urinishlar ham bo‘l n. Lekin atmosferadagi elektr quvvati juda oz bo‘lganidan bu urinishlardan natija chiqmagan. Bir kvadrat kilometr balandlikda atigi 0,04 kilovatt-soat energiya to‘planadi, deb hisoblanardi. Agar atmosferaning Yer sirtiga yaqin qatlamlarini nazarda tutadigan bo‘lsak, haqiqatan ham shunday. Yashin esa nihoyatda ko‘p — sekundning yuzdan bir bo‘lagi ichida 700 kilovatt-soat energiya chiqaradi. Lekin chaqmoq — tasodifiy, kam sodir bo‘ladigan hodisa. Atmosferaning yuqori qatlamlari esa — bu boshqa gap. U yerda butunlay o‘zgacha manzarani ko‘ramiz.

Yerda yasharkanmiz, biz havo okeanining tubida bo‘lamiz. Kishilar gorizontal havo oqimlaridan foydalanishni nisbatan ancha oldin o‘rganib olishgan. Bu oqim ularning yelkanli kemalarini yurgizgan, shamol tegirmonlarning parraklarini aylantirgan. Keyin bu oqimlarning sababini — havoning quyosh nuridan notekis qizishini aniqlashdi. Keyinroq esa, odamlar osmonga ucha boshlagach, xuddi shu sababdan havo vertikal ravishda — pastdan yuqoriga va yuqoridan pastga harakat qilishini bilib olishdi. Nihoyat, yaqinginada, havo okeanimizda ham Quyoshning va, ayniqsa, Oyning tortish kuchi ta’sirida xuddi suv okeanlaridagiday ko‘tarilish va qaytish hodisasi yuz berishi aniqlandi. Havo suvdan qariyb ming marta yengil bo‘lgani uchun ko‘tarilish hodisasi ayniqsa kuchli bo‘lishi kerak. Atmosfera ko‘tarilish va qaytishlarga nisbatan taxminan chuqurligi sakkiz kilometr keladigan suv okeaniday naziyatda bo‘ladi.

Oy atmosferani o‘ziga tortishi natijasida havo okeani ham Oyga qarab talpinadi. Shunday qilib, havo qatlamlari harakatga keladi. Bunday ko‘tarilish va qaytishlar vaqtida kuchli ionlashgan gaz zarrachalarining ishqalanishi yuz beradi. Shuning uchun ham atmosferaning yuqori qatlamlari radio to‘lqinlarini yaxshi o‘tqazadi. Atmosferaning mana shu kuchli ionlashgan qatlamlarida, ularning Yerning x «agnit xmaydoniga iisbatan harakati vaqtida, xuddi o‘tkazgichdagiday, Fukoning induksion toki hosil bo‘ladi.

Shunday qilib, tabiatda atmosfera harakati tufayli Yerping magnit holatiga ta’sir qiluvchi o‘ziga xos dinamomashina ishlab turadi. Bu hodisa magnitograflarning yozuvlarida qayd etilgan.

Bu ulkan mashinaning, bu o‘ziga xos «xmangu dvigatel» ning ishini o‘rganib, atmosferadagi elektr quvvati xazinasi bit mas-tuganmas, degan qarorga keldik. Bu xazina insoniyatiing elektr quvvatiga bo‘lgan ehtiyojini ortigi bilan qondiradi, faqat ana shu quvvatdan foydalana bilish kerak.

Siz ko‘rib turgan narsalar — hali ishning ibtidosi. Raketalar xuddi leyden bankalari singari o‘ziga elektr quvvatini to‘playdigan maxsus ignalar bilan qoplangan. Keyin qabul qiluvchi stansiya joylashgan kimsasiz bo‘shliqda «yashin» chaqnaydi. Stansiyaga sim bilan metall sharlar ulangan. Bu sharlar stansiyadan ancha balandda turadi.

Hozir biz ulkan atmosfera stansiyasini qurishga kirishyapmiz. Uniig ishi batamom avtomatlashtiriladi. Stratosferada bir-biriga sim bilan bog‘langan doimiy, qo‘zgalmas qurilmalar o‘rnatamiz. Bu qurilmalar elektr quvvatini yig‘ib, havoning ionlashgan ustuni orqali Yerga jo‘natadi. Odamlar Yer yuzini qayta qurish uchun zarur bo‘lgan bitmas-tuganmas energiya manbaiga ega bo‘ladilar.

Yana qorong‘ilik, sukunat… Keyin yashil nur yondi. U astasekin qizg‘ish tusga kirdi. Tong. Olmalar gullab yotibdi. Yeshgina juvon bolasini ko‘tarib turibdi. Bola porloq kunni olqishlayotganday qo‘llarini silkitadi…

Manzara uzildi.

Birdan ko‘z oldimda bepoyon bo‘shliqda uchib borayotgan Yer planetasi namoyon bo‘ldi. Qulogimga tantanavor x «uzika sadosi eshitildi. Yer bora-bora uzoqlashib, kichkina yulduzga aylandi. Muzika sadosi esa tobora pasayib, oxiri so‘ndi. Shu bilan seans tugadi. Lekin men uzoq vaqt ko‘zlarixmni yuxadgancha taassurotlar iskanjasida yotdixm.

Ha, Tonya menga, siz o‘z ishingiz bilan o‘ralashib qolgansiz, deb haq gapni aytgan ekan. Jahon revolyutsiyasidan so‘ng butun dunyoda hayot qanchalik o‘zgarib ketganini mana endigina his qildixm: qanday ishlar amalga oshirilgan-a! Ularning ko‘lamini aytmaysizmi! Bu hali ilk taassurotlar, xolos. Oldinda meni yana nimalar kutayotganikin?..