Лісты

Мікалай УЛАШЧЫК

ЛІСТЫ

НАТАЛЛІ ШАМАРЫНАЙ

2 декабря 1942 г. [Златоуст]

Дорогая Наташенька.

Пишу тебе из одного домишки на проклятой Златоустов­ской горе. Думал написать по такому поводу весёлое письмо, но вышло несколько иначе. Во-первых, и вышел я довольно дохлый после больницы, а вчера еще сломал у ключицы пра­вую руку, настоящая проверка будет только завтра в Бугульме, т. к. я уезжаю туда сегодня вечером на постоянное жительство. Оттуда ближе к тебе и жизнь легче. Но всё это пустяки. Рука скоро заживёт, а вчера фельдшер даже уверяла, что она вообще цела. Всё к лучшему. Деньги пока есть, затем продали, что можно. 29/ХІ послал тебе телеграмму.

Привет. Целую. Очень желаю видеть.

Николай.

УЛАДЗІМІРУ ПІЧЭТУ

22 сентября 1943 г.

Уважаемый Владимир Иванович!

Обращаюсь к Вам с просьбой, о которой Вы уже знаете. За прошлые годы я много метался, поступил на факультет электрофизики, окончил один курс Института иностранных языков, написал монографию о своей деревне, начатую ещё в Университете. С горя, не зная что с собой делать, даже пи­сал драмы и пробовал стать альпинистом. Наконец перебрался в Ленинград и занялся своим настоящим делом.

Женился. Жена у меня физиолог, работает у Орбели и со­всем похожа на меня.

В Ленинграде работал над темой самостоятельно, будучи учителем истории в школе. К началу войны сдал два экзамена и подготовил часть диссертации. К сожалению, всё это, также и монография, погибло. Теперь делаю все сначала.

Но здесь условия для работы несравненно хуже: библиоте­ка бедна и многих книг достать нельзя. Ко всему тому я теперь человек воздуха: после длительной болезни нигде не работаю и ни к чему не приписан. Я иждивенец жены и огородник. Из-за этого создаётся целый ряд дополнительных трудностей и не­доразумений. Поэтому я обратился с заявлением в Академию Наук с просьбой о зачислении в аспирантуру. Я согласен на любые условия и обязуюсь сдать диссертацию в срок значи­тельно короче установленного. Экзамены могу начать сдавать через две-три недели. Но по некоторым вопросам мне нужна солидная консультация. К наиболее трудным относятся: во­прос о Великом водном пути и в связи с этим вопрос о истории Скандинавии раннего средневековья, вопрос о территориаль­ном распределении литовцев и славян в начале их историче­ской жизни, почему столица Литвы была создана в Новогрудке и ряд других вопросов.

Я плохо знаком с польской литературой (читаю на польском и немецком языках), польской библиографии здесь достать не­возможно, и, кроме Вас, помочь в этом деле никто не сможет. Если найдётся возможность ответа, прошу передать ответ через мою знакомую, — это подруга моей жены.

О своем лучшем друге Барановском ничего не знаю. Он был хирургом, конечно, хорошим. Поседел, но остался, каким был. Последний раз писал в день объявления войны.

Поздравляю Вас со званием заслуженного деятеля науки Узбекской ССР и недалёким избранием в академики.

Н. Улащик.

УЛАДЗІСЛАВЕ ЛУЦЭВІЧ

31 мая 1946 г., Ленінград

Шаноўная Уладзіслава Францаўна!

Быў у бібліятэцы Акадэміі навук. Пытаўся пра "Нашу ніву". У іх няма яе наогул. Магу параіць вам другое: у Цэнтральным гістарычным архіве ёсць працаўнік, які шукаў матэрыялы аб Т. Шаўчэнку і знайшоў цэлы шэраг вельмі важных дакументаў. Калі хочаце, то ён возьмецца шукаць і пра Купалу — у справах Цэнзурнага камітэта і інш. Калі хочаце, напішыце яму па адрасу: Ленинград, пл. Декабристов, 3, Государственный центральный исторический архив Ленинграда, Моренец Ни­колаю Ивановичу.

3 пашанаю Улашчык.

ЮЛІІ БІБІЛА

19 лістапада 1958 г., Масква

Юлія Осіпаўна.

Я, праўда, не пісаў так даўно, што зараз нават не ведаю, паведамляў Вам, што ўлетку быў у Горадні, ці не. Едучы туды, 12 гадзін прабыў у Мінску. Мінск зараз такі малады і прыгожы, што хочацца прыехаць і пабыць там хоць некалькі дзён, а тут усё бягом ды бягом. Я папрасіў Бібліятэку прыслаць мне "Летапіс", у адказ прыслалі за 15 год, садраўшы з мяне цэлую кішэню грошай. Паперу падпісаў Шушкевіч, — можа, той самы, які быў некалі разам з намі.

ЛiM я выпісваю і таму навіны ведаю. Пушчу абралі ў Саюз пісьменнікаў, але ён зараз недзе пад Масквою дырэктарам шко­лы і не хоча схаць назад. Перад маім прыездам у Miнску была Галя Гарэцкая. Мае хочуць назад у Ленінград (жонка з Ленінграда), а я лепш паехаў у Miнск, хоць мяне ніхто не кліча туды.

У Гродна прабыў паўтара тыдні. Удзень працаваў у архіве, а вечарамі бадзяўся па горадзе, выходзіў на Ласосну, ездзіў у Азеры. Было вельмі цікава, але на бяду павінен быў у скорым часе ехаць назад.

Праз два тыдні еду ў Талін, буду рабіць даклад на канферэнцыі аграрнікаў краін Усходняй Еўропы.

Ніна вышла на пенсію. Яна так заматалася, што зараз на­ват не сумна сядзець увесь дзень дома. У школе ў іх горадзе працаваць было цяжка, тым болей што яна была завучам і ча­сам дырэктарам. Зараз сядзіць пры маме, даглядае гаспадарку. Вялькевіч таксама выйшаў на пенсію. У Славы ужо трое дзяцей. Ён надта харошы хлопец, час ад часу мы з ім выпіваем бутэльку грузінскага.

Зараз рыхтуем да друку другі том Пічэты. Скора, відаць, выйдзе ў мяне артыкул пра беларускую металургію.

ІОСІФУ СІМАНОЎСКАМУ

[1959 г.]

Иосиф Бенциановнч.

Пытался исполнять Ваши поручения, т. е. найти деятелей, которыя бы работали на ниве белорусской культуры. Разгова­ривал, хотя и бегло, со всеми теми лицами, о которых упоми­нал в разговоре с Вами. Ответ, в общем, везде одинаков: на варягов надеяться нельзя. Подготовить людей здесь мог один В. И. Пичета, как подготовка работников Института славяно­ведения. Остальные, имеющие какое-либо отношение, смотрят на это с меркантильной точки зрения, а кроме того, работы на эти темы нет с кем обсуждать, они не вызывают массового ин­тереса и т. д. В общем, надежды получить что-либо отсюда очень тощие.

Я думаю, что Вам нужно взяться за это дело с другой стороны.

В Рукописном отделе университетской библиотеки в Виль­нюсе работает А. К. Антонович. Человек этот проявляет большой интерес к Вашим вопросам, и, кроме того, он знает и кни­ги, и рукописи, имеющиеся в виленских хранилищах. При мне он показывал издание Дунина-Марцинкевича, которое подо­брал где-то на полу библиотеки без одной части переплета, но совершенно исправное, затем одно парижское издание 30-х го­дов, много говорил о рукописях, имеющихся в Вильнюсе. Мне кажется, что это Вам готовый работник, тем более что он без всякого разбега может начать работу по описанию или хотя бы учету рукописей.

Первое, что я увидел, войдя в читальный зал рукописного отдела Библиотеки Академии наук в Вильнюсе, была рукопис­ная книга, писанная полууставом на белорусском языке. Из заголовка, приписанного позднее, видно, что это описание или дневник одного из деятелей Великого княжества Литовского, ездившего в Россию. К сожалению, ни заглавия, ни шифра я не записал. А вообще, Вильнюс и, видимо, Библиотека им. Щед­рина являются основными хранилищами белорус­ских рукописей.

Вышел т. VII "Проблем источниковедения", в котором на­ходится моя статья о "Минских ведомостях". На днях сдаю туда же статью об отчетах губернаторов как источнике. На очереди работа о инвентарях и некоторые другие. В сентябре буду разго­варивать с руководством относительно новой поездки в Минск — Вильнюс для работы над инвентарями. Эти работы могут соста­вить в будущем разделы монографического исследования по ис­точниковедению Белоруссии XIX ст. Однако, находясь на поло­жении чернорабочего, я не могу делать эти работы быстро.

Юлия Осиповна выглядит хорошо, молодцом. Се­стра моя приедет в Минск искать работы в начале августа.

ІОСІФУ СІМАНОЎСКАМУ

Паважаны Іосіф Бенцыянавіч!

З даваеннай перыёдыкі ў мяне ёсць за некалькі гадоў "Полымя" і "Советское строительство". "Полымя" трошкі пакалечанае — Аляксандра Пятроўна вырвала з яго ўсе артыкулы Уладзіміра Іванавіча. У цяперашні час працы Уладзіміра Іванавіча перавыдаюцца (першы том выйдзе ў лютым), і таму праз нейкі час, напэўна, і гэтыя артыкулы таксама можна будзе атрымаць.

Умовы мае такія: паколькі я атрымаў гэтыя часопісы ад Аляксандры Пятроўны бясплатна, то я на тых самых умовах аддам іх Вам, за выключэннем таго, што ў Вас ёсць, бо для мяне гэта ўвогуле вялікая каштоўнасць. Апроч таго, у мяне ёсць гадавыя камплекты часопісаў "Минувшие годы" і "Голос минувшего" — гэта з бібліятэкі нябожчыка Беражкова. Гэта я таксама магу аддаць Вам, але па сабекошце. У Беражкова, спецыяліста па гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, было вельмі шмат каштоўных кніг не толькі па Літве і Беларусі, але і розных зусім унікальных выданняў 1917 г. Цяпер там засталося няшмат, але калі будзеце Вы ці Ваш прадстаўнік, то можна паглядзець.

Я размаўляў з Уладзімірам Юр’евічам Гацье адносна бібліятэкі яго бацькі. Ён кажа, што кніг няшмат, але ў прынцыпе ён згодны на перадачу іх Вам. Яго адрас: Новапясчаная, д. 21, кв. 39. Карацей, гэта мой сусед.

Разам з тым, я звяртаюся да Вас з просьбай. Тут нельга дастаць беларускай літаратуры, і нават аб выданні яе даведваешся выпадкова. Мне трэба купіць два экзэмпляры "Истории Минска", два экзэмпляры кнігі Абэцэдарскага "Белорусы в Москве", экзэмпляр кнігі Ліўшыца (дакладнай назвы не памятаю, — пра Іудзею), акрамя таго, я не магу выпісаць "Літаратуру і мастацтва", бо падпіскі на яе тут няма. Магчыма, што акрамя гэтых кніг выйшла яшчэ што-небудзь, але я больш ня ведаю. Калі Вы можаце даручыць каму-небудзь зрабіць гэта, то я адразу вышлю грошы.

ІОСІФУ СІМАНОЎСКАМУ

Іосіф Бенцыянавіч,

Я спрабаваў выканаць Вашыя даручэнні, г.зн. знайсці дзеячоў, што працавалі б на ніве беларускай культуры. Размаўляў, хоць і побегам, з усімі тымі асобамі, пра якіх згадваў у размове з Вамі. Адказ у прынцыпе ўсюды аднолькавы: на варагаў спадзявацца нельга. Падрыхтаваць людзей тут мог адзін У.І.Пічэта, як падрыхтаваў супрацоўнікаў Інстытута славяназнаўства. Астатнія, што маюць якія-небудзь адносіны, глядзяць на гэта з меркантыльнага пункту гледжання, а акрамя таго, працы на гэтыя тэмы няма з кім абмяркоўваць, яны не выклікаюць масавай цікавасці, і г.д. Увогуле, надзея атрымаць што-небудзь адсюль вельмі кволая.

Я думаю, што Вам трэба ўзяцца за гэтую справу з іншага канца. У рукапісным аддзеле універсітэцкай бібліятэкі ў Вільні працуе А.К.Антановіч. Чалавек гэты выяўляе вялікую цікавасць да Вашых пытанняў і, апрача таго, ён ведае і кнігі, і рукапісы, якія ёсць у віленскіх сховішчах. Пры мне ён паказваў выданні Дуніна-Марцінкевіча, якія падабраў недзе на падлозе бібліятэкі без адной часткі пераплёту, але зусім добрыя, потым адно парыжскае выданне 30-х гадоў, шмат казаў пра рукапісы, якія ёсць у Вільні. Мне здаецца, што гэта Вам гатовы супрацоўнік, тым больш, што ён без усялякага разбегу можа пачаць працу па апісанні ці хаця б уліку рукапісаў.

Першае, што я ўбачыў, калі ўвайшоў у чытальную залу рукапіснага аддзелу бібліятэкі Акадэміі навук у Вільні, была рукапісная кніга, пісаная паўуставам на беларускай мове. З загалоўка, прыпісанага пазней, бачна, што гэта апісанне ці дзённік аднаго з дзеячоў Вялікага Княства Літоўскага, які ездзіў у Расію. На жаль, ні загалоўка, ні шыфра я не запісаў. А ўвогуле, Вільня і, напэўна, бібліятэка імя Шчадрына з’яўляюцца асноўнымі сховішчамі беларускіх рукапісаў.

ЯЗЭПУ ДЫЛЕ

[не раней красавіка 1960 г.]

Шаноўны Язэп Лявонавіч!

Мінулы месяц я быў у Ленінградзе, куды мне, хоць і са спазненнем, пераслалі Ваш ліст. Я працую над справамі сацыяльна-эканамічнага развіцця Заходняй Беларусі і Літвы да 1861 г., і таму матэрыял 1863 г. ведаю слаба. Відаць, аднак, што асноўныя матэрыялы пра Каліноўскага, уключна з яго ўласнаручнымі паказаннямі, знаходзяцца ў Вільні. Былі яго матэрыялы і ў Маскве, ды загінулі ў час вайны, але тут, відаць, былі толькі копіі. Зразумела, гэта не азначае, што трэба занядбаць тыя дакументы, пра якія пішаце Вы. Я пытаўся ў супрацоўнікаў архіву пра іх, і яны мне сказалі, што такія ў іх ёсць, але гэта было сказана ў самай агульнай форме, а шукаць у мяне не было часу. Усё прыходзіцца адкладваць надалей, калі можа скончу сваю манаграфію пра ўмовы ў Заходняй Беларусі і Літве напярэдадні 1861 г.

Сярод іншых праблем, над якімі мне прыходзіцца працаваць у сувязі з гэтаю тэмаю, знаходзіцца і праблема абавязковых інвентароў. Уступную частку гэтага раздзелу я надрукаваў у мінулым годзе ў зборніку (Ежегодник по аграрной истории стран Востчной Европы, Таллин, 1959), рэшта чакае канца ўсяе працы. У свой час Пічэта казаў мне, што калісьці ў Інбелкульце знаходзіўся рукапіс, здаецца, Жуковіча пра тыя самыя інвентары, але яны неяк раптоўна зніклі. Ці не памятаеце Вы што-небудзь пра гэтую працу?

Праз месяц у Мінску склікаецца нарада гісторыкаў, музейных працаўнікоў і настаўнікаў школ па праблемах вывучэння гісторыі Беларусі. Дакладна яшчэ ня ведаю праграмы (яе покуль ня ведаюць і арганізатары). Магчыма, на гэтай нарадзе буду і я. Гэта першая пасля 1926 г. нарада беларускіх гісторыкаў. Перапынак надта доўгі. У ЛІМе я надрукаваў (пасля перапынку ў 30 год) артыкул пра літаратурную спадчыну Івана Грыгаровіча, выдаўцы першага беларускага археаграфічнага зборніка.

Дзякуй Вам за памяць. Людзей, якія памятаюць Інбелкульт, засталося мала.

СЦЯПАНУ АЛЕКСАНДРОВІЧУ

12 красавіка 1960 г.

Сцяпан Хусаінавіч.

Напішу Вам усё па парадку. Я працую ў Інстытуце гісторыі Акадэміі навук СССР. Неяк адзін наш супрацоўнік вярнуўся з Краснаярска і сказаў, што там у архіве сярод іншых матэрыялаў заходзіцца і асабовы фонд Грыгаровіча. Праз некаторы час усе матэрыялы Юдзіна, у якіх і быў фонд Грыгаровіча, пераслалі ў Маскву — у Архіў літаратуры і мастацтва. Мяне папрасілі зайсці туды, каб што-небудзь сказаць пра тыя матэрыялы. У дырэкцыі тады сказалі, што не ведаюць, што рабіць з тым фон­дам, — ці адсылаць назад у Краснаярск, ці ў Ленігррад, дзе ён быў раней?

Я адразу напісаў, што адаслаць трэба ў архіў Акадэміі навук у Мінск, аб чым падаў паперу ў Архіў, а тым часам напісаў пра ўсё гэта ў Мінск Крапіве. На гэтым уся справа і скончылася. Мне неяк сказалі, што Крапіва перадаў мой ліст Судніку. Можа быць і так, але мне з Акадэміі ніхто не адказаў. Тады я напісаў у "ЛіМ", і Вы зараз першы, хто адгукнуўся. Вельмі шкадую, што ў свой час напісаў не Сіманоўскаму, а ў Акадэмію.

Мая спецыяльнасць — сацыяльна-эканамічная гісторыя Літвы і Беларусі. Да таго ж я быў упэўнены, што ў Мінску адразу ўхопяцца за магчымасць набыць такі цікавы архіў. Таму я перагледзеў яго настолькі, каб можна было напісаць заключэнне.

Я раю Вам так: перад тым як ехаць у Архіў, напішэце ім ліст або пазванеце па тэлефоне (Д-829-72), бо за гэты час, можа, што здарылася.

3 вялікаю цікавасцю чытаў Вашы кнігі. Канчаючы ўніверсітэт (гэта было ў 1928 г.), я меркаваў зрабіць часткова тое, што за­раз зрабілі Вы: абысці і сфатаграфаваць усе мясцовасці, дзе калі-небудзь жыў Купала. Купала і, асабліва, Уладзіслава Францаўна з вялікаю ахвотаю падтрымалі гэту думку, але здзейсніць яе не давялося. Калі будзеце ў Маскве, то проша зайсці.

Улашчык.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

17 красавіка 1960г,

Станіслаў Пятровіч.

Месяц быў у Ленінградзе, а калі прыехаў дахаты, то знайшоў цэлую папку карэспандэнцыі, а таксама прысланы Вамі "ЛіМ".

Я такі быў ужо даўно ўпэўнены, што артыкул не пойдзе, але толькі не ведаў, якая таму прычына — аўтар ці персанаж.Я думаў, што трэба было б дзе-небудзь друкаваць перыядычна звесткі пра старую літаратуру, якая тычыцца Беларусі XVІII-XIX ст., бо з нашых усіх гісторый выходзіць, што ў гэты час Беларусь выглядала нібы нейкая пустыня, дзе былі зубры і каўтун. А між тым і ў гэты час друкаваліся кнігі, але амаль выключна на польскай мове.

Я думаю, што ў Вашай газеце належала б змясціць некалькі артыкулаў пра Сыракомлю, які не толькі ўсё жыццё пражыў на Беларусі, але выпусціў тры кніжкі пра свае вандраванні па Беларусі (у апошняй, праўда, больш пра Літву), а таксама даў, здаецца, першы нарыс пра новы Мінск ("Ateneum", Wilno, 1857).

Праз месяц у Мінску збіраецца нарада беларускіх гісторыкаў. Відаць, буду і я. Тады можна будзе пагаварыць пра ўсю гэту тэматыку.

У віленскім часопісе "Rubon" за 1845 г. бачыў артыкул, прысвечаны беларускай паэзіі ці, лепш кажучы, фальклору. Мне здаецца, я нідзе не бачыў спасылак нашых літаратуразнаўцаў на гэты артыкул. Паведаміў пра яго Баркоўскага.

Сярод іншых матэрыялаў, здабытых у Ленінградзе, знайшоў звесткі, як і колькі лавілі рыбы на Міншчыне ў 1804 г. Тады ў нас вадзіліся яшчэ асятры, а адных шчупакоў здабылі ажно 700 вазоў!

Прывітанне ўсёй Вашай Хаце.

Улашчык.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

10 мая 1960 г.

Станіслаў Пятровіч.

Шлю Вам адзін артыкульчык. Пэўна, ён не падыдзе да вашай газеты, тады скарыстайце матэрыял — раскажэце сваім дзецям, як некалі ў нас лавілі рыбу. Наогул, нашы пісьменнікі надта мала скарыстоўваюць матэрыял пра мінулае. На сярэдзіну XVI ст. у нас ёсць надрукаванае "Описание пущ и переходов звериных" па ўсяму Вялікаму княству Літоўскаму. Мінскі ваявода Завіша, які пісаў дзённік яшчэ пад канец XVIII ст., запісваў, як ён ездзіў страляць мядзведзяў пад Мінскам. Чытаючы яго дзённік, здаецца, што ў той час мядзведзяў пад Miнскам было не менш, як сабак, i што ў ваяводы не было іншага клопату, як толькі біць гэтага звера.

У 1831 г. спрытны шляхціч, які ўзяў без грошай возера Світазь і злавіў там столькі рыбы, што прадаў на 500 руб., процьма рыбы было нават у Усе, што цячэ пад Красавам.

Нараду беларускіх гісторыкаў перанеслі на ліпень. Яны адкладаюць ужо другі раз, і можна думаць, што пры такой арганізацыі справы наогул не збяруцца. Хацеў гэтым летам з’ездзшь у Белавежскую пушчу, але, відаць, прыйдзецца сядзець на мес­цы і працаваць.

Улашчык.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

28 кастрычніка 1961 г.

Станіслаў Пятровіч.

Вялікае дзякуй Вам за зборнік. Прачытаў яго, як кажуць, не сыходзячы з месца. Мне больш за ўсё спадабаліся вершы пра Сямашку і "Балаголы". Вы надта добра перадаеце ўражанні, якія ў нас засталіся ад нашых дзіцячых гадоў.

Стала з беларускае літаратуры чытаю толькі "ЛіМ". Кнігі ха­джу праглядаць у магазін, а часопісы бяру за некалькі месяцаў у бібліятэцы. Не маю нават у сябе твораў Купалы, бо ўсё хачу знайсці выданне 1925—1926 гг.Чытаў палеміку пра "Ростані". Я, як толькі ўбачыў афішу, што гэты фільм ідзе ў кіно, адразу пайшоў браць білеты. 3 самога юнацтва засталося нешта надта харошае ў памяці, калі чытаў гэту аповесць першы раз. Прыйшоў, але выседзець змог толькі хвілін 10-15. Мяне неяк пачало круціць, гледзячы на такое калецтва. На другую серыю не пайшоў і, пэўна, не пайду. Калі там філосаф падлічыла, што фільм праглядзелі 800 тыс. чалавек, то няхай мае на ўвазе, што вялікая колькасць глядачоў (як і я) уцяклі, не дачакаўшыся канца.

Улашчык.

СЦЯПАНУ АЛЕКСАНДРОВІЧУ

З лістапада 1961 г.

Сцяпан Хусаінавіч.

Дзякуй Вам за кнігу. Трэба сказаць, што, жывучы тут, даставаць беларускую літаратуру цяжка. У самой Маскве кнігі прадаюцца неяк выпадкам, а даставаць з Мінска таксама нялёгка, бо проста не ведаеш, што выйшла, а калі даведаешся, то ўжо позна. Добра, што засталося троха знаёмых, якія і перасылаюць сёе-тое, але іх турбаваць не заўсёды хочацца.

У мяне некалькі заўваг адносна Вашых артыкулаў. На Наваградчыне (так завуць свой край самі наваградчане) процьма Чэчатаў, а іх у літаратуры заўсёды завуць Чачотамі. Можа, Вы зламаеце гэту традыцыю?

Па-другое, пра Залескага. Праўда, ён быў блізкі Шаўчэнку чалавек, праўда, ён ненавідзеў царызм, але ж ён быў членам- экспертам у Рэдакцыйных камісіях, калі выпрацоўваўся праект адмены паншчыны, і там ён змагаўся за самы рэакцыйны праект, змагаўся нават тады, калі не было ніякая сэнсу змагацца, бо праект Рэдакцыйных камісіяў пайшоў ужо на зацвярджэнне.

Значыцца, Залескі рабіў гэта ўжо для гісторыі, каб паказаць, што ён змагаўся да апошняга, а там будзе бачна. Гэты ж самы Залескі напісаў першую гісторыю адмены паншчыны на Беларусі (ён з ганьбаю адкідаў назву Беларусь, лічачы яе Літвою, а Літву — толькі адною з трох правінцыяў Польшчы), у якой выказаў увесь свой жаль з прычыны таго грабежніцтва, якое ўчыніў урад над панамі.

У адным з артыкулаў я троха сказаў пра гэту дзейнасць Залескага. Прыслаць яго Вам не магу, бо друкаваў ужо даўно. Калі Вы цікавецеся гэтаю справаю, то вазьмеце "Исторические запискі", т. XXXIII. М.. 1949 — "Подготовка крестьянской ре­формы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии".

Улашчык

НІНЕ БЯЛЬКЕВІЧ

24 лістапада 1961 г.

Ніна,

я пісаў у Маладзечна Каханоўскаму пра пасцілкі. Ён адказаў, што найлепшыя ткуць на Случчыне і каля Багушэвіч. Наогул, калі што будзе вартае, то паведаміць. У іх вельмі чакаюць кнігу пра Тарашкевіча. Калі можаш дастаць пару экз., то пашлі яму (Палярны зав., д. 1).

Можа, дастанеш мне кнігу Штыхава і Лысенкі "Самыя старажытныя гарады Беларусі".

[...] Усё чытаю свой летапіс. Ён надта складаны. Пішу пісьмы тым, хто даў кнігі.

Польскую бібліяграфію, ад якой зрокся ў Мінску, не шлюць ніадкуль.

ЮЛІІ БІБІЛА

21 сакавіка 1962 г.

Сёння гаварыў з акадэмікам Тихомировым. Ён хоча сваю калекцыю рукапісаў передаць у Новасібірск, але сярод іх ёсць беларускія і ўкраінскія. 3 беларускіх ён назваў евангелле, пісанае ў канцы XIV ст. у Друцку і евангелле, пісанае ў Мінску ў XVI ст. Вядома, што ўсё гэта трэба было б аддаць у Мінск, але каму і куды? У Віцебску ўзарвалі царкву XII ст., у Мінску разбурылі замчышча. 3 гэтага ён робіць зусім разумны вывад, што ў Беларусі да помнікаў культуры адносяцца па-варварску. Я нават не мог сказаць яму, ці ёсць у Дзяржаўнай бібліятэцы рукапісны аддел, ці ёсць там умовы для захавання рукапісаў, хто ведае аддзелам, калі ён ёсць, і г. д. Ён упэўнены, што ў Бе­ларуси ёсць шмат нявыяўленых рукапісаў, а шукаць і набываць няма каму, бо няма спецыялістаў і ніхто гэтым не цікавіцца. Калі ён спытаў у мяне, хто там спецыяліст, дык і я не ведаў. Можа, іх і праўда няма.

Будзьце ласкавы, не адкладаючы, напішыце мне пра ўсё гэта. Пэўна, трэба пагаварыць з Сіманоўскім. Покуль што нічога пра гэта не гаварэце, каб не зрабілі якога-небудзь нетактычнага запытання. Ён гэтага надта не любіць.

У пачатку мая я прыеду ў Мінск працаваць у архіве, але было б лепш, каб Вы маглі напісаць мне, пака я буду яшчэ тут.

ЮЛІІ БІБІЛА

8 чэрвеня 1962г.

Юлія Осіпаўна.

У Гродне ў архіве я знайшоў тэстамент Касцюшкі, падпісаны ў Швейцарыі, якім ей даваў вольнасць сваім падданым у Кобрынскім павеце. Тэстамент гэты фатаграфаваны некалькі раз, але я не бачыў, каб хто-небудзь яго ў нас надрукаваў (змест быў надрукаваны ў польскай газеце яшчэ ў 1817 г., праз некаторы час пасля падпісання).

Знайшоў там і матэрыялы пра Крошына і пра Багрыма. Гэга таксама вядомыя матэрыялы, але верш, з-за якога там усе закруцілася, я нідзе [раней] не бачыў; можа, гэта з-за таго, што не ўсе ведаю. Верш гэты Багрым прачытаў чыноўніку, які прыехаў наводзіць у Крошыне парадкі, і які так здзівіў чыноўніка, што той папрасіў Багрыма запісаць яго. Следству не ўдалося даведацца, хто быў аўтарам, але пэўна гэта не Багрым, бо ў той час ён быў зусім хлопчыкам. Напісаны верш на навагрудскай або слонімскай мове (панэ, барэ). Па змесце вельмі падобна на "Мужыцкую праўду": заклік да знішчэння паноў і ўсхваленне старой Польшчы, нават заклік да барацьбы за аднаўленне Польшчы.

Думаю, што з-за гэтай самой Польшчы верш надрукаваць у Мінску будзе цяжка, хаця яго рэвалюцыйны дух бясспрэчны. Што ў такім разе рабіць? У манаграфіі я перакажу змест і дам каментарыі, але гэта не тое, што трэба. Верш напісаны, пэўна, у 1812 г., адразу пасля прыходу французаў, покуль тыя яшчэ не даліся як след у знакі, і таму аўтарам не можа быць Багрым.Беларуская літаратура таго часу такая бедная, што ўсякая знаходка цікавая. Вы лепш ведаеце ўмовы і, можа, параіце мне, што рабіць? Я думаў пісаць Сцяпану Александровічу, але пасля вырашыў напісаць раней Вам.

У Навагрудку не быў. У нядзелю ездзіў у Самахвалавічы: некалі мы з Нінай там вучыліся. 3 Гродна таксама не мог дабрацца ў ня­дзелю, бо далёка, а на таксі дорага, да таго ж і грошы канчаліся.

У Мінск едзе Бялькевіч — той, што жыў з Янкам, пляменнік. Ён вайсковы інжынер і нашымі справамі не цікавіцца. 1 ліпеня едзем усёю хатаю у Палангу на 17 дзён.

Улашчык.

КАНСТАНЦІНУ ШАБУНЕ

8 сакавіка 1964 г.

Канстанцін Іванавіч!

3.ІІІ.64 г. з мяне зрабілі доктара. Прайшоў я аднагалосна. Апанентамі былі М.В.Нечкіна, Ю.І.Жугжда і А.Л.Шапіра. Найбольш важныя заўвагі зрабіла Нечкіна, якая лічыць, што я павінен быў сфармуляваць значна больш тэарэтычных вывадаў… Я сказаў, што такі раздзел у мяне быў напісаны, але я ня мог абгрунтаваць свае вывады статыстычнымі матэрыяламі, і таму выключыў іх са свае працы. Калі дасць Бог буду жыць, то паеду ў Вільню, вазьму фонды Тышкевіча і напішу манаграфію пра ўзнаўленне сялянскай гаспадаркі. Між іншым, калі хто хоча напісаць добрую манаграфію на гэтую тэму ці наогул пра магнацкую гаспадарку, няхай бярэ гэты матэрыял, бо пэўна ў СССР падобнага няма.

Пасля абароны быў, ведама, банкет, а пасля банкету я, ведама, хварэў, а зараз ніяк не магу выспацца, тым больш, што тэрмінова рыхтую кнігу для выдавецтва.

Вялікі дзякуй Вам і ўсяму калектыву, і ўсім асабіста, хто чытаў рукапіс і хто адзначыў яго добрым словам.

Скора пэўна буду ў Мінску.

Улашчык

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

22 сакавіка 1965г.

Станіслаў Пятровіч.

Дзякуй Вам, што памаглі надрукаваць "Хроніку". Калі тро­ха стане свабадней, прышлю Вам артыкулы пра апісанне Мінскай губерні, зробленае ў 1800 г. Гэта вялізны рукапіс, адзін экз. якога знаходзіцца ў Вайсковым архіве ў Маскве, а другі — у Ленінградзе. У Ленінскай бібліятэцы ляжыць архіў вёскі (ці маёнтка) Дастоева пад Пінскам, адкуль паходзяць Дастаеўскія. Некрануты ляжыць архіў Кубліцкіх, у якім ёсць лісты ўсіх імянітых паноў Беларусі і г. д.

Кнігагандаль адмовіўся даваць заказ на маю кнігу, бо яна "дапатопная" (літаральна сказана так намеснікам дырэктара кнігагандлю Казлоўскім). Калі яны не дадуць заказу, то кніга на Беларусь наогул не трапіць, бо тыраж (1100 экз.) вызначаецца па заказах. Праз месяц, пэўна, будзе сігнал.

М. Улашчык.

ЮЛІІ БІБІЛА

22 мая 1965 г.

Юлія Восіпаўна!

Дзякуй за кнігу. Шкада, што бібліяграфія толькі руская. Колькі яшчэ чакаць на загранічных мовах.

Паслаў у Мінск нешта з дзесяць сваіх кніг (у тым ліку і Вам), але дагэтуль няма ніводнага паведамлення аб атрыманні. Ці дайшла яна да Вас? Пасля моцнага націску беларускі Кнігагандаль згадзіўся даць заказ на 400 экз. маёй кнігі. Ці ня будзеце Вы ласкавы зайсці ў кніжную краму паглядзець, ёсць яна там ці не, а калі ёсць, то ці купляе хто. Сам я ўжо купіў цэлы стос.

Скора выходзіць з друку 29 том Поўнага збору рускіх летапісаў. Сярод усяго іншага там апісаны паход Івана IV на Полацак і выкладзеныя матывы, чаму неабходна было яго заваяваць: у Літве пашырылася лютарская ерась, якую неабходна было знішчыць, а разам, ведама, спаліць гарады і знішчыць насельніцтва. Нават ня ведаю, якім чынам паведаміць чытачам Беларусі пра гэтыя матэрыялы. Мне самому пісаць не выходзіць, бо я рэдактар значнай часткі гэтага тому.

Неяк пісаў Вам, прасіў пахадайнічаць, каб Бібліятэка прыслала мне нумары 10,11 "Летапісу" за мінулы год, але Вы не адказалі. За гэты год покуль прыйшоў толькі першы нумар (ужо па падпісцы). Пэўна ўжо выйшаў і другі, але вестак пра гэта няма.

Бывайце здаровы. Грамыка надта ўзрушаны, што ізноў надрукаваны яго вершы.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

16 ліпеня 1965 г.

Станіслаў Пятровіч.

Канчаю пісаць артыкул пра пісьменнасць у дарэвалюцыйнай Беларусі. У "Гісторыі Беларусі" (выд. Акадэміі навук БССР) напісана, што пісьменных было 23 % ці нават крыху менш. Па маіх жа падліках, іх было больш паловы насельніцтва.

Магу надрукаваць артыкул тут, але было б лепш — у якім-небудзь беларускім выданні. Памер артыкула — каля 20 машынапісных старонак.

Пішу пра гэта Вам, бо з Мінска надта не любяць адказваць на лісты, іначай кажучы, звычайна не адказваюць зусім. Калі Вы можаце пагаварыць пра гэта ў "Полымі" ці дзе ў другім месцы, буду Вам удзячны. У артыкуле шмат табліц.

Кнігу маю 22 чэрвеня адаслалі ў Белкнігагандаль, пэўна, скора будуць прадаваць.

М Улашчык.

НІНЕ БЯЛЬКЕВІЧ

9 кастрычніка 1965 г.

Ніна.

Трыццаць год таму ў Суславе сустрэўся з князем Галіцыным, а ўчора былі са Славай у графа Талстога. Сустрэча атрымалася вельмі добрай. Мы перадалі яму аўтабіяграфію Янкі, твае запісы, складзеную намі са Славай біяграфію і артыкул у "ЛіМе". Ён абяцаў даць афіцыйны водзыў аддзела філалогіі Інстытута славяназнаўства, затым перагаварыць з акадэмікам Вінаградавым, каб той даў водзыў ад Інстытута мовы Акадэміі Навук СССР, і затым напісаць артыкул для "ЛіМа" з запытам, чаму няма да гэтага часу адказу на артыкул Лапава і Германовіча. 3 другога боку, яшчэ раз сказаў, што будзе вельмі карысна, калі з такой жа просьбай выступіць Саюз пісьменнікаў, і таму, калі спатрэбіцца маё ўмяшальніцтва ў гэту спра­ву, то прышлі тэлефон Глебкі. А ўвогуле, даведайся, як гэта зрабіць, як прайсці да Броўкі, каб атрымаць водзыў (для гэта­га найлепш напісаць усё самой, каб Броўка толькі падпісаў, ці падпісаў, унёсшы самыя неістотныя папраўкі; пагавары пра гэта з Ю. О.).

Вялікім плюсам у гэтай справе з’яўляецца тое, што ў 1968 г. у Празе будзе чарговы з’езд філолагаў-славістаў. Да гэтых з’ездаў звычайна і падганяецца выданне капітальных прац.

Пісьмо тваё атрымаў сёння. Як добра, што ўсё аказалася на месцы. Калі б цябе не было, то чаго-небудзь так і не далічыліся б, а потым давялося б разбірацца. 3 М. К. больш, вядома, ніякіх спраў весці нельга. У яе на ўсё свае меркаванні, каторыя, здаецца, ніколі ёй не ўдаюцца.

Пры ўсіх абставінах трэба мець рукапіс у найбольшай гатовасці, бо такая вялікая і цяжкая для выдання кніга будзе яшчэ доўга рыхтавацца да набору тады, калі пытанне аб выданні будзе вырашана станоўча. Па сучасным палажэнні рукапіс праходзіць такія этапы. Найперш чытае і дае водзыў адказны рэдактар (у дадзеным выпадку — Суднік). Вельмі часта, калі не звычайна, адказны глядзіць толькі саму сутнасць, не ўдаючыся ў дэталі, альбо даручае дэталі сваім падначаленым. Затым рукапіс ідзе да тэхнічнага рэдактара, каторы павінен найперш уніфікаваць усё, г. зн. прывесці ў такі стан, каб усё было зроблена аднолькава, затым праверыць усе спасылкі на літаратуру, звычайна ён размячае, якімі шрыфтамі будуць набіраць тыя ці іншыя словы. Для слоўніка адна разбіўка шрыфтоў займае шмат часу. Пасля гэтага рукапіс ідзе ды вычытчыкаў, каторыя правяраюць усе дэталі і пасля ўзгаднення з рэдактарам адпраўляюць рукапіс у набор.

Слоўнікі ўсе, здаецца, набіраюць у Маскве. Дык вось, мне здаецца, што табе варта было б пагаварыць з Суднікам адносна падрыхтоўкі (тэхнічнай) рукапісу да друку. Я думаю, што тэхнічным рэдактарам варта запрасіць Ю. О. (за кожны аркуш тэхн. рэдактару плоцяць 10 руб., значыць, уся праца бу­дзе каштаваць каля 800 руб.), калі яна ведае гэту справу, але, можа быць, гэту працу варта зрабіць табе самой ці сумесна з Ю. О. Пры ўсіх умовах табе варта было б авалодаць гэтай справай, і тады ты зможаш браць такую працу ў выдавецтва. Не гаворачы пра заработкі, гэта проста цікавая праца.

Наташа вярнулася з Крыма вельмі пасвяжэлай і цяпер здзіўляецца, як гэта яна жыла некалькі гадоў без выхадных, увесь час не высыпаючыся. На будучыню вырашана больш такіх глупстваў не рабіць. Дай божа.

ЮЛІІ БІБЫА

26 кастрычніка 1965г.

Юлія Осіпаўна.

У мяне наладзіліся адносіны з [Мінскім] абласным музеем у Маладзечне. Сёння супрацоўнік музея Генадзь Каханоўскі прыслаў трагічны ліст. Ён піша, што ў Заходняй Беларусі засталося шмат старых рукапісаў і кніг, якія зараз гінуць: іх паляць, рвуць. Што рабіць?

Я б мог перадаць усё гэта Археаграфічнай камісіі, і, пэўна, яна паслала б туды сваіх працаўнікоў, але ў такім разе ўсе ма­тэрыялы пойдуць у камісію. Ведама, гэта лепш, чым даць загінуць, але ж трэба, каб іх забралі ў Мінск.

Пішу Вам, каб Вы параіліся з Сіманоўскім. Не пішу яму про­ста, бо ён, пэўна, не скора адкажа, калі наогул адкажа. Можа, мне трэба напісаць артыкул у якую-небудзь мінскую газету? Можа, напісаць у ЦК Шауры? Можа, яшчэ што зрабіць?

Пасля смерці Ціхамірава камандаваць Летапіснаю групаю (дзе лічуся і я) будзе акадэмік Рыбакоў. Хаця ён некалі на Бюро адцзялення гістарычных навук прапанаваў паставіць праблему вывучэння беларускага адраджэння, я не надта спадзяюся на тое, каб ён зрабіў нешта рэальнае ў такой бядзе.

Прашу Вас пагаварыць з Сіманоўскім, што трэба зрабіць. Думаю, што пасля смерці Ціхамірава выпусціць тут зборнік да 450-годцзя беларускага друку не ўдасца.

Улашчык.

НІНЕ БЯЛЬКЕВІЧ

24 студзеня 1966г.

Ніна.

Сёння са Славаю мы былі ў Гарэцкага. Ён жыве км за 30 ад Масквы ў невялічкім рабочым пасёлку. Спаткаў ён нас надзвычайна ветліва і абяцаў зрабіць усё, што зможа, пагаварыць з прэзідэнтам і Крапівою. У яго нават захавалася фатаграфія, дзе ты з Галубоўскаю сядзіш, а над вамі стаяць Сапунянкі. Максім Гарэцкі назваў тое фота "Чатыры багародзіцы".

Калі будзеш размаўляць з Гарбуновым, не называй сваё прозвішча, бо я зачапіў яго ў сваёй кнізе, а, пэўна, прыйдзецца зачапіць яшчэ больш. Скажы, што ты Бялькевіч.

Мне трэба было б спаткацца тут з Броўкам або, на горшы выпадак, з Глебкам. Калі можаш, даведайся, калі яны будуць тут. Пра гэта буду пісаць яшчэ М. К., тым больш што некалькі дзён назад адаслаў ёй лякарства, патрэбнае для Сцяпана.

Шлю табе чарнавік сваіх самахвалавіцкіх успамінаў. Шушкевіч ужо размаўляў у "Полымі" пра іх надрукаванне. Яшчэ невядома, выйдзе што з гэтага ці не, але пашлю. Цябе прашу, калі зможаш разабрацца ў рукапісе, прачытай і зрабі свае заўвагі. Калі будзе цяжка, аддай спярша машыністцы, няхай перадрукуе, а пасля ўсё ж прачытай. Асабліва няпэўны ў мяне канец — пра тое, што мы ведалі, канчаючы другі клас. Зараз я здаў у рэдакцыю артыкул пра пісьменнасць дарэвалюцыйнай Беларусі, і ўспаміны павінны быць нібы ілюстрацыяй да ар­тыкула. Палемізую з працаўнікамі інстытута, якія вельмі заніжаюць паказнікі пісьменнасці.

Калі ў Мінску няма паперы (перадрукаваць трэба ў трох экз.), то я прышлю, бо зараз тут яна ёсць. Вітаем цябе з днём Ніны і шлем табе каробку цукерак. За ўсімі імянінамі і днямі нараджэння ў нас даглядае бабка.

Чакаем усе Олю.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

[1966 г.]

Шаноўны Ніл Сямёнавіч.

Пасылаю Вам выпіскі за некалькі год аб выпуску кніг на розных мовах. Як бачыце, Беларусь вельмі ўстойліва займае апошняе месца не толькі сярод тых народаў, якія маюць сваю дзяржаўнасць, але і ў параўнанні з татарамі дае значна менш. Даведнікі аб колькасці кніг выходзяць штогод, і ў патрэбны час неабходныя лічбы лёгка знайсці.

У мяне ёсць і яшчэ некалькі думак, якія мне, знайходзячыся ў Маскве, ніяк нельга рэалізаваць.

Наш нацыянальны паэта Купала, а разам гэта назва нашага (ды і не толькі нашага) народнага, радаснага і надта прыгожага свята. Я думаю, што на Беларусі гэты дзень трэба абвясціць днём нацыянальнага свята і спраўляць яго на бацькаўшчыне паэты, у Вязынцы. Там трэба стварыць парк, нейкую эстраду, з якой выступалі б артысты і неартысты з чыткаю вершаў, купалаўскіх і сваіх, з музычнымі нумарамі, з урыўкамі купалаўскіх п’ес, пасля чаго, расклаўшы вогнішчы, святкавалі б Купалле.

Мне здаецца, што на дарозе з Заслаўя ў Мінск, пры ўваходзе ў Мінск, трэба было б паставіць невялікі помнік Купале, Купале-хлопцу, які ідзе ў Мінск.

У 1964 г. ездзіў па Беларусі і бачыў, як дзіка адносяцца ў нас да помнікаў культуры. 3 Наваградскага замка нават знята ахранная дошка, якая і без таго нікога ні да чога не абавязвала, але чыноўнікі з Міністэрства культуры вырашылі, што так для іх будзе больш бяспечна. Разам з тым, ходзячы па залам Кобрынскага музея, я чуў, нібы трапіў у другую эпоху, прыблізна ў 1913 г., калі святкавалі трохсотлецце Дому Раманавых. У Кобрыне Сувораўскі музей. Сувораў у свой час, калі яму падаравала Кобрын Кацярына II, разбурыў замак, забраў з горада што мог, раздаў частку сялян французскім эмігрантам і паехаў паміраць на сваю радзіму. У гонар гэтага зараз збудаваны музей. На грамадскіх умовах ствараецца ў Мінску музей Каліноўскага (стварае нейкі Маслаў, у раёне Зялёны Лyr). Паслаў яму сваю кнігу (ён напісаў мне ліст) і ліст, у якім пісаў, што музей Каліноўскага павінен быць у Ваўкавыску (дзе па невядомых прычынах створаны музей Баграціёна) і што гэта павінен быць музей беларускі, але не атрымаў адказу. Так і не ведаю, што там робіцца, бо быў у Mінску вельмі кароткі час.

Калі, можа, у Мінску збярэцца нарада ці з’езд па ахове помнікаў культуры і прыроды, не забудзеся пра мяне.

М. Улашчык.

Москва А-252, Новопесчаная, д. 21, кв. 19. Т. Д-7-25-10.

ІВАНУ МЕЛЕЖУ

26 красавіка 1966г.

Іван Паўлавіч.

Скончыў чытаць "Подых навальніцы". Уражанне такое, што мушу напісаць хаця б што-небудзь. Яшчэ чытаючы "Людзі на балоце", я пачуў, што Ваша творчасць пазбаўлена стандарту, што для Вас Палессе — не той раён, пра які трэба падабраць як мага больш экзатычных матэрыялаў (выдумала ж нейкае боўдзіла, што вёску назвалі Убібацькі таму, што на Палессі да рэвалюцыі кожны, хто хаця, мог забіць свайго бацьку), што гэта тое месца, дзе Вы раслі, што Вы яго любіце і ведаеце яго так, як можа ведаць толькі той, хто там рос.Тое, што было накідана ў першай частцы, разгарнулася з вялікаю сілаю ў "Подыху". Падзеі пачынаюцца летняю раніцаю і гэту раніцу я адчуваю амаль фізічна. Я рос пад Мінскам, у нас сенажаць была за самым гумном, дзе мы спалі ўлетку, і адно з самых радасных уражанняў дзіцячых гадоў было пачуць на ўсходзе сонца, калі так звіняць жаўранкі і вішчаць ластаўкі, як менцяць косы. Можа, таму мне здаецца, што калі б Вы перадалі раніцу праз прызму ўражанняў малога, уздзеянне было б яшчэ большым.

Троха ідылічная карціна раніцы змяняецца паказам выхаду ўсяе вёскі на сенажаць, а затым драмаю Ганны, драмаю для яе страшнаю, але на якую вёска амаль не зварачае ўвагі. Як гэта праўдзіва.

Вашы разважанні пра ціхіх і няціхіх палешукоў, пра тыя таленты, якія ёсць скрозь, маюць агульначалавечы сэнс. Тыя старонкі, дзе Вы пішаце, як праз газетны артыкул знявечылі маладога паэту, ацэнка Маёвым дзейнасці літаратурных арганізацый таго часу, наогул усё, што Вы пішаце, так насычана чалавечаю праўдаю, што я схіляюся перад Вамі. Мне не давялося [у жыцці] спаткаць Апейку. Звычайна гэта былі больш жорсткія людзі, але Ваш вобраз прымушае думаць, што гэта таксама не цень, але жывы чалавек.

Нас многа раз абвяшчалі пакойнікамі, і шмат каму ўжо даўно здаецца, што мы пакойнікі, але Вашы кнігі паказваюць, што народ, які высоўвае такія таленты, — жыве. Вашы кнігі па­казваюць, што беларуская літаратура ўзнялася так высока, што ёй не трэба рэкамендацый, не трэба дапамогі, не трэба нікуды "высоўваць", яна стаіць на сваіх нагах.

"Хроніка" просіцца на экран. Але тыя фільмы з беларускаю тэматыкаю, якія я бачыў да гэтага часу (асабліва экранізацыя Коласа), інакш як калецтва назваць нельга. Пэўна, ні рэжысёр, ні артысты ніколі не бачылі Беларусі, можа, нават нічога і не чыталі, і таму выйшла нешта шэрае, пасрэднае, нецікавае. Вам патрэбен рэжысёр рангу Даўжэнкі, і, можа, сапраўды знойдзецца той, хто дасць нацыянальны фільм.

Думаю, што Ваш раман дасць уяўленне аб Палессі (і наогул аб Беларусі) не толькі чытачам (у Беларусі Беларусь ведаюць вельмі кепска), але і самім палешукам, бо той, хто можа паглядзець на сябе ў люстэрка, ведае пра сябе больш, чым той, у каго люстэрка няма. Мне здаецца, што ні адзін з відаў мастацкай творчасці не можа даць чалавеку столькі, сколькі літаратура, бо кніга заўсёды пад рукою.

У мове Вы — віртуоз. Кожны з герояў гаворыць так, як гаворыць у жыцці, інакш кажучы, індывідуальна. Вы, пэўна, ні разу не перайшлі тае мяжы, дзе будзе чуцен "націск". Нават калі га­ворыць Андрэй Руды, які нібы выпушчаны знарок для таго, каб ён быў "смешны", гэтага не чуваць. Разумею, як цяжка было адабраць слоўны матэрыял, каб не перайсці тае мяжы, якую так цяжка абазначыць.

Я ўжо казаў, што я з-пад Мінска і ў нас ужываюцца іншыя тэрміны, чым ужываеце Вы. Можа, яны Вам на што-небудзь прыйдуцца. У вас не "адбіваюць" косы, але "клеплюць". Слова "канюшня" ўжывалі толькі тыя, хто не хацеў гаварьщь "па-просту", а гаварылі "стайня" (адсюль "стаеннік"). "Каратай" слова цюркскае, нават не адно, а два, і азначае "чорны жарабец". Веялкаю ў нас звалі не тую машыну, якою чысцяць збожжа, але шуфлік, маленькую лапату з загнутымі краямі, выдзеўбаную з дзерава, з кароткім тронкам. Раней гэтаю веялкаю веялі збожжа, а ў мой час скрозь веялі архамі, і таму самы тэрмін "веяць" амаль знік і замяніўся словам "архаваць". Заміж "вей-кі" ў нас ужываецца слова "веялкі".

Вялікае дзякуй Вам ад чытача за кнігу. Вашы "Людзі на балоце" ніколі не ляжаць на паліцах, "Подых навальніцы" пойдзе з яшчэ большым поспехам.

ГАЛОЎНАМУ РЭДАКТАРА ГАЗЕТЫ "ПРАЎДА"

1 чэрвеня 1966 г.

Нядаўна быў у Мінску. Там на Цэнтральнай плошчы пабудаваны будынак Дзяржаўнага рэспубліканскага музею. Будынак будавалі спецыяльна для гэтага музею, будавалі вельмі доўга, а пакуль ішло будаўніцтва, — збіралі экспанаты, заклікаючы грамадзян дастаўляць у будучы музей хто што можа, і грамадзяне адгукнуліся на гэты заклік.

Калі музей напалову асвоіў будынак, камусьці прыйшло ў галаву перадаць яго Музею Айчыннай вайны, а Дзяржаўнаму музею прапанаваць будынак гэтага музея. Ня ведаю, хто аддаў такое распараджэнне, можа і ніхто, проста было выказана пажаданне зрабіць вось так, а хтосьці прыняў гэта як дырэктыву, але магчыма было і распараджэнне. Сітуацыя атрымліваецца больш чым дзіўная. У дзяржаве, дзе гаспадарка планавая, выпадковае распараджэнне або нават проста пажаданне вядзе да таго, што музей, які ствараўся добры дзесятак гадоў, і на які патрачана столькі сродкаў, мусіць згортвацца (новае памяшканне ня змесціць і трэці экспанатаў, у той час як Музей Айчыннай вайны зойме ня больш за палову перададзенага яму будынка). Пераезды музеяў, пераробка будынкаў будуць, відаць, каштаваць мала менш за тое, што каштаваў бы новы будынак для Музея Айчыннай вайны, і ці не трэба было падумаць у свой час, што гэтаму музею патрэбны новы будынак.

Чаму так лёгка растрачваюцца народныя грошы, чаму спусташаецца навуковая ўстанова, якая нават ня стала яшчэ як след працаваць, чаму, у рэшце рэшт, гэта робіцца без удзелу грамадзкасці.

М.Улашчык,

доктар гістарычных навук

Масква А-252

Новапясчаная д. 21 кв. 19

РЫГОРУ БАРАДУЛІНУ

[Лета 1966 г.]

Шаноўны тав. Барадулін.

Атрымаў Ваш і Шушкевіча ліст з Кактэбеля. Не адказваў доўга таму, што ў той самы час быў на Каўказе.Я пачаў прыпамінаць, што чытаў пра Смаргонь, і не мог нічога прыдумаць. Пасля ўзяў бібліяграфію і паглядзеў на паказнікі. Знайшоў адзін артыкул пра Смілавічы і — ніводнага пра Смаргонь наогул, і тым больш пра "Акадэмію". Даўней Смар­гонь належала Зяновічам, ад іх у 1668 г. перайшла да Радзівілаў, ад Радзівілаў да Пшаздзецкіх. Палкоўнік напалеонаўскіх войск Пшаздзецкі ў 1831 г., калі ў Заходняй Беларусі паднялося паўстанне, узначаліў паўстанчы атрад Ашмянскага павета, у выніку чаго Смаргонь была канфіскавана і стала дзяржаўным маёнткам.

У 40-я гады сын смаргонскага аконама Бакшанскі, які быў зусім яшчэ хлопчыкам высланы з бацькаўшчыны, а пасля вярнуўся, напісаў адозву да смаргонскіх сялян і салдат, якія там стаялі, заклікаючы іх перабіць усіх паноў і афіцэраў. Гэта адозва нарабіла ў свой час перапалоху і скончылася трагічна для яе аўтара. Пра гэта ёсць у кнізе А. Ф. Смірнова пра паўстанне 1863 г. у Беларусі і Літве, а найбольш поўна — у кнізе польскага даследчыка Файнгаўза.

Зварочваючыся да "Акадэміі", павінен сказаць, што пра яе я ведаю, пэўна, столькі, сколькі і ўсе: даўней вакол Смаргоні былі вялізныя лясы, у якіх вадзілася шмат рознай зверыны. Смаргонскія мяшчане зрабілі сваёй спецыяльнасцю лоўлю гэтых звяроў, а мядзведзяў вучылі рабіць розныя рухі (танцаваць). 3 гэтымі "вучонымі" мядзведзямі яны хадзілі не толькі па Беларусі, але бывалі і ў Расіі, і далёка на захадзе (пэўна, і ў Гер­маніі). Пра ўсё гэта, відаць, можна знайсці ў архіве Радзівілаў (ён знаходзіцца ў Мінску), але гэта доўгая і цяжкая праца, бо ў радзівілаўскім архіве больш за 6 тыс. папак, і матэрыялаў пра Смаргонь ніхто яшчэ не прабаваў улічваць.

Я троха ведаю літаратуру пра Радзівілаў, але, апрача асобных сказаў, нічога пра "Акадэмію" не памятаю.

Выбачайце, што так мала магу дапамагчы Вам, выбачайце і за тое, што пішу на прозвішча, бо не ведаю, як Вас клікаць па бацьку.

Улашчык.

ЯЗЭПУ ДЫЛЕ

Язэп Лявонавіч.

Вы мне напісалі такі ліст, што я павінен быў адказаць Вам адразу, але ўсё хацеў паслаць зараз другую кнігу, а кніга ўсё не выходзіла, усё адкладалі. Зараз шлю Вам сваю [кнігу] — Капыскага пра гарады. Трэба сказаць, што негледзячы ні на што, мы рухаемся наперад і зараз стаім сярод людзей як роўныя з роунымі. У Мінску ў навуковых установах процьма розных дачок, пляменніц, сыноў розных вялікіх асобаў, але ёсць і такія, якія працуюць з усяе сілы і даюць вельмі добрыя вынікі.

На жаль, не магу Вам паслаць працу польскай даследчыцы Каменскай пра Урэчскую шкляную фабрыку. Гэта цэлая манаграфія, напісаная вельмі кваліфікавана (у палякаў наогул гістарычная навука стаіць на вельмі высокім узроўні, і яны пішуць рэцэнзіі на ўсе без выключэння артыкулы і кнігі, якія выходзяць у Беларусі і Літве). У Беластоку зараз палякі выпускаюць "Рочнік бялостоцкі", у якім друкуецца шмат матэрыялаў пра Беларусь, у тым жа выданні змяшчаюцца рэцэнзіі, шмат рэцэнзій яны змяшчаюць і ў другіх выданнях. Кнігі Каменскай не маю і сам.

Вітаю Вас, хаця і са спазненнем, з маем і з вясною. Збіраюся паехаць на з’езд пісьменнікаў у Мінск.

Гаўрылу Гарэцкаму ізноў надалі годнасць акадэміка, і ён у лютым ездзіў на сесію акадэміі.

М. Улашчык.

ЯЗЭПУ ДЫЛЕ

[1966 г.]

Дарагі Язэп Лявонавіч.

Быў вельмі рады атрымаць ад Вас прывітанне, бо Вы вельмі даўно не пісалі. Я за гэты час некалькі разоў быў у Мінску, бачыўся з новымі людзьмі, глядзеў некалькі новых спектакляў у тэатры ім. Купалы, у гэту восень упершыню паехаў у Вязынку. Месца там такое, што толькі там і радзіцца паэтам. Я прапаноўваў, каб у той Вязынцы наладзілі штогадовае святкаване Купалы, а разам і ўсебеларускае Купалле. Покуль з гэ­тага нічога не выходзіць, але калі такое надумаюцца рабіць, то лепшага месца, як Вязынка, не трэба і шукаць. На вялікі жаль, хату, у якой нарадзіўся Купала, сапсавалі: паклалі падлогу з дошак, разбурылі старую печ з падпечкам і зрабілі "культур­ную", абшалявалі хату, павесілі мяшчанскія фіранкі і г. д. Разбурылі таксама дом пана Замбрыцкага, у якога арандаваў зямлю бацька Купалы. Наогул, стараюцца.

У Мінску пачалі выдаваць кнігі пра выдатных беларускіх дзеячаў. Першаю ў гэтай серыі выйшла кніга А. Ліса пра Тарашкевіча. Ці маеце вы яе? Калі не маеце. то напішэце ці мне, ці, лепш, самому аўтару (на акадэмію ў Інстытут этнаграфіі). Кніга, праўда, даўно разышлася, але ў аўтара, можа, яшчэ ёсць. У Польшчы выйшла кніга 3. Каменскай аб Урэчскай фабрыцы. Памятаю спрэчкі — ІБК адносна прадукцыі гэтай фабрыкі. У кнізе Каменскай цікавы не толькі тэкст, але і ілюстрацыі, бо, здаецца, ні ў якой другой працы няма столькі малюнкаў прадукцый гэтай фабрыкі.

Наогул, беларуская літаратура, якая панесла столькі страт, зараз узнялася да такой вышыні, пра якую яшчэ гадоў 20 нельга было нават і марыць. Асабліва выдзяляюцца тры празаікі: Мележ, Быкаў і Брыль.

НІНЕ БЯЛЬКЕВІЧ

10 кастрычніка 1966 г.

Ніна,

здаецца ўчора пісаў табе, а сёння яшчэ раз.

Прачытаў у ЛіМе, што вышла кніга А. Ліса пра Тарашкевіча. Гэту кнігу мне купі абавязкова. У № 9 "Полымя" ёсць рэцэнзія на Быхаўца. Я выпісваю журнал, а Зімін (які напісаў рэцэнзію) — не. Будзь ласкава, купі гэты нумар і прышлі.

Напісаў у ЛіМ, што падтрымліваю ідэю стварэння этнаграфічнага музея і прапаную пачаць збор сродкаў (хацеў даць рублёў 100—150, каб падбухторыць акадэмікаў), а заміж таго ліст надрукавалі, а мне прыслалі 4,5 руб. ганарару.

ЯЗЭПУ ШНАРКЕВІЧУ

[1966 г.]

Дарагі Язэп Канстанцінавіч.

Мы такі сустрэліся з Вамі праз 47 год. Памятаю Вас маладым, у кароткім кажушку. Вы гаворыце, што свае мовы і свайго народа нельга саромецца, а трэба любіць, што мы такі ж народ, як і іншыя, што ў нас ёсць свая гісторыя. Усё гэта для нас, хлапчукоў, было надзвычайна новым і дзіўным, бо ўсё наша кароткае жыццё нас вучылі, што беларускасці трэба як мага скарэй пазбавіцца.

3 настаўнікаў школы, якія працавалі разам з Вамі, пазней спатыкаўся толькі з М. Гурскім, з якім у 1931 г. ездзіў у падарож. Да 1930 г. ён быў дырэктарам драматычнага тэатра (за­раз тэатр ім. Купалы). Вельмі мала спатыкаў і сяброў па шко­ле. Брат (стрэчны) з 1920 г. перастаў вучьщца. Першага па спіску ў нашым класе (я быў у трэцім класе) Адамчыка ў 20-я гады спаткаў у чыне лейтэнанта пяхоты, Белановіча ў чыне падпалкоўніка. Антон Чумак працаваў у маленькай газеце, дзе часам друкаваў свае вершы. Званок быў капельдзінерам у драматычным тэатры. Гэта, здаецца, і ўсё.

Зараз былая Багадзельная вул. завецца Камсамольскаю, яна забудавана вялікімі дамамі і ўпіраецца ў галоўны стадыён горада. Наогул Мінск за гэты час вырас у вялікі і прыгожы горад, але горад без мінулага, бо і тое малое, што было з гістарычных помнікаў, амаль цалкам знішчана.

Я ў 1924 г. скончыў сярэднюю школу і паступіў на сацыяльна-гістарычнае аддзяленне педагагічнага факультэта Беларускага універсітэта і скончыў яго ў 1929 г. Спецыялізаваўся па гісторыі Беларусі, пасля жыў шмат дзе, а з 1944г. знаходжуся ў Маскве, працую ў Інстытуце гісторыі Акадэміі навук. У Вільню прыехаў першы раз у канцы 1946 г., а пасля быў часта, амаль кожны год і кнігу сваю напісаў у большасці па матэрыялах Віленскага архіва, але неяк не прыходзіла ў голаў шукаць там сваіх настаўнікаў. Пасылаю Вам сваю манаграфію, за якую атрымаў званне доктара гістарычных навук, у якой знаходзіцца нейкая частка і Вашай працы.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

15 снежня 1966г.

Станіслаў Пятровіч.

Вітаю Вас з выхадам новай кнігі, а зараз дзякую, што прыслалі мне. Літаратурнае жыццё Беларусі ведаю такі кепска, на ўсё не стае. Найбольшае ўражанне на мяне зрабіла "Палеская хроніка" Мележа. Мне здаецца, што аўтара, які б так ведаў і так паказаў вёску, як Мележ, у Саюзе, можа, і няма.

Пісаць пра перажытае нам трэба, але шмат пра каго, што Вы спыталі, я ведаў зусім мала. 3 Бабарэкам ехаў ад Масквы да Вяткі і жыў там з тыдзень разам (1931 г.). А ў 1935 г., улетку, бачыўся яшчэ троха, але гэтага замала, каб сказаць што-небудзь, апрача таго, што ён быў вельмі разумны і прыемны ча­лавек. Зараз у Маскве жывуць яго жонка і адна дачка, а другая дачка — у Ленінградзе. Адрас, відаць, ёсць у маёй сястры Ніны (Кахоўская, д. 28, кв. 65).

3 Пічэтам у тыя гады ў Вятцы бачыўся адзін раз і таму таксама нічога сказаць не магу, хіба што ён быў нарміроўшчыкам нейкай кааператыўнай гаспадаркі. Зараз у Маскве жыве яго жонка, але яна пісаць нічога не будзе. Часта спатыкаўся я з Пічэтам у 1944—1947 гг., жывучы ў Маскве. А. Ліс прапанаваў нават мне напісаць невялікую кнігу пра Пічэту, але ў мяне зараз выйшла так, што я не паспяваю са сваімі планавымі заданнямі, і таму адмовіўся.

У 1931 г., у самым пачатку жнівеня, Азбукін, Гурскі (дырэктар тэатра), Міцкевіч (пэўна, таксама Ваш настаўнік, матэматык) і яшчэ некалькі выехалі з Вяткі, каб ехаць на поўдзень сучаснай Кіраўскай вобласці. Мы даехалі чыгункаю да Кацельніча, дзе спаткаліся з Савічам (той, што працаваў У "Беларускай вёсцы") і Жылкам, які пад той час прыехаў з Мінска. У Кацельнічы мы думалі-думалі, як ехаць, а ўрэшце зрабілі так, як там рабілі тубыльцы: купілі вялікую лодку і паплылі. Плылі 6 ці 7 дзён, адзін раз ледзьве не ўтапіліся (нас зганяла пад плыт), але ўрэшце даехалі.

Я з Азбукіным жыў у горадзе Налінску (гэта 20 км ад р. Вяткі), а цераз Вятку км за 60 ад нас, у Уржуме, жыў Жылка. Азбукін неяк адразу пасля прыезду стаў настаўнікам у школе сялянскай моладзі, дзе выкладаў прыродазнаўства, а пазней быў адначасова і загадчыкам краязнаўчага музея. 3 вясны па зіму 1932 г. ён збіраў гербарый і сабраў нешта 600 розных раслін. Гэта ўсё знаходзілася ў музеі, а пасля яго ад’езду ў Вятку (1933 ці 1934 г.) гербарый аддалі карове. У Вятцы Азбукін таксама быў настаўнікам і троха займаўся навуковымі доследамі, але гэта было так сабе, бо друкаваць было немагчыма, нават каб што і добрае.

У Вятцы (ці ў той час ужо ў Кіраве) ён прабыў, здаецца, да лета 1936 г., а пасля пераехаў у Ульянаўск, які тады быў яшчэ раёнам. Там ён таксама пачаў працаваць у сярэдняй школе выкладчыкам геаграфіі і зноў збіраў гербарый і розных казюрак, рабіў невялікія экскурсіі каля горада (за Волгаю там пачынаецца стэп), пасябраваў з дырэктарам музея, але ўсё гэта было ізноў толькі так сабе, бо сапраўды навуковаю працаю займацца было нельга.

Улетку 1937 г. я паехаў уніз па Волзе і спыніўся ў сяле на граніцы з Казахстанам, а Азбукін рушыў далёка на ўсход і даехаў да Таджыкістана, дзе і загінуў у пачатку вайны.

Старэйшая яго дачка, казалі мне, працуе ў Ленінградскім універсітэце, але яна мала ведала бацьку (прыязджала троха ў Налінск і Ульянаўск), тым болей, што яе бацькі разышліся, калі яна была малая. Другая дачка (ад другой жонкі), казалі, працуе недзе каля Разані садаводам, але яна была зусім малая, калі загінулі бацькі. I пэўна, таксама нічога не памятае пра бацьку. У жыцці Азбукін быў тое, што завецца "лёгкі" чала­век, звычайна, у добрым гумары. Ён шмат што ведаў і быў бы, пэўна, добрым вучоным.

3 Максімам Гарэцкім спатыкаўся толькі некалькі разоў, і ска­заць пра яго няма чаго.

3 вясны 1931 па 1936 ці 1937 г. у Вятцы жыў Н. Чарнушэвіч. Але ж ён жыве ў Мінску, і найлепш было б зайсці да яго самога, тым больш што ён хворы і бывае надта рады, калі да яго хто зойдзе. Можа, як дзіва для Вас скажу, што ён адзін час быў дацэнтам фізікі ці біяфізікі ў Вяцкім (здаецца, ветэрынарным) інстытуце. Каб весці заняткі, ён працаваў не менш як 20 гадзін у суткі. Скончылася гэта тым, што ў яго сталіся глыбокія кавер­ны, і дактары ў 1932 г. сказалі, што ён праз месяц ці два памрэ. Працу ён, ведама, пакінуў, але, зарабіўшы грошай, наказаў насіць сабе малака і штодня па кавалку масла. Піў гарачае малако з маслам, і вось жыве да гэтага часу.

3 Уржума некалькі разоў званіла мне жонка Жылкі. Яна пакінула яго прыблізна ў чэрвені 1932 г. і паехала ў Ленінград (прыехала ў Уржум у верасні 1931 г.). Жылка прысылаў мне свае апошнія вершы і пераклады са скандынаўскіх паэтаў. Прыслаў і свой "Тэстамент", з якога памятаю толькі адзін радок: "Умыйся чэрвеньскім дажджом, жыві, расці, цвіці бясконца".

Усё гэта ў свой час загінула. Відаць, ніхто не ведае нават, дзе яго магіла. У студзені (здаецца) 1933 г. яму дазволілі паехаць у Крым, але ён быў зусім хворы, жыў адзін і выехаць не мог. Памёр, пэўна, увесну 1933 г. Казаў пра сваю маленькую дачушку, якая, здаецца, гадавалася ў яго маткі. Можа, праўда, што і блытаю, бо было вельмі даўно, але прыезд і ад’езд жонкі па­мятаю добра.

Гурскі і Міцкевіч у 1933 ці 1934 г. прыехалі ў Вятку, дзе Міцкевіч скора памёр. Вось пакрысе тое, што памятаю.

Улашчык.

СЦЯПАНУ АЛЕКСАНДРОВІЧУ

13 мая 1967 г.

Дарагі Сцяпан Хусаінавіч.

Па-першае, пра гісторыю беларускага друку і Ваш артыкул. Пасля тае рэцэнзіі, якую далі Шабуня і Абэцадарскі на арты­кул Вашага папярэдніка, іншага і чакаць было нельга. Я думаю, нават упэўнены, што рэцэнзенты калі і чыталі што з "Нашай нівы", то выпадкам асобныя нумары. Ды ім больш нічога і не трэба было, бо яны і так усё, што трэба, ведалі наперад. Таму мне здаецца, калі бераце такую вялікую тэму, то трэба ўзяць "Нашу ніву" — толькі як нейкі асяродак, стрыжань, і паказаць, што яна ўяўляла сабою сярод іншых віленскіх выданняў таго часу (1905-1914).Перабіраючы "Памятные книги" Віленскай губерні за гэтыя часы, я быў здзіўлены, убачыўшы, колькі перыядычных выданняў выходзіла ў той час у Вільні. Большасць з іх была выразнага, нават занадта выразнага, рэакцыйнага напрамку, у тым ліку і розныя "беларускія" выданні. Віленскія выданні разыходзіліся не толькі па Беларусі і Літве, але і далёка далей, і калі б Вы ўзяліся за гэту тэму, то, пэўна, выйшла б цікавая і вялікая праца.

Праўду кажучы, гаворачы пару месяцаў назад з дзеўчынаю, якая шукала сабе тэмы па гісторыі друку, я параіў ёй таксама звярнуцца да віленскага друку таго часу, але ёй трэба ўсяго напісаць дысертацыю, а Вам — вялікую працу. Таму, калі яна нават узялася за гэта, Вы пэўна адзін другому пярэчыць не будзеце.

Адносна друкавання Вашага артыкула тут. Пра часопісы сказаць нічога нельга. Мой артыкул пра колькасць пісьменных у Беларусі зацверджаны да друку гады паўтара назад, і калі выйдзе — невядома. Тое ж самае і ў іншых часопісах (мой ляжыць у "Истории СССР"). Зараз у нас увесь час ідуць размовы, што мы занадта прысталі да сацыяльна-эканамічных праблем і зусім закінулі пытанні культуры, таму мажліва будзе падбірацца які-небудзь зборнік, у які можна будзе пусціць і Ваш артыкул. У нас яшчэ даволі часта выходзяць зборнікі ў пашану каго-небудзь, але туды прымаюць не больш 12—15 старонак.

У 1958 г. эстонцы арганізавалі ў сябе першы сімпозіум па аграрнай гісторыі, і з таго часу сімпозіумы збіраюцца штогод, і ў "Ежегодниках" за гэты час надрукавана значна больш артыкулаў, чым у самой Беларусі. Варта таму ўзняць пытанне, каб наладзіць прыблізна такія сімпозіумы па справах культуры. Пра гэта буду гаварыць тут — дзе толькі можна. Наогул, калі будзе магчымасць куды-небудзь прыладзіць Ваш артыкул, паведамлю.

Цяпер пра Смаргонь. У мяне неяк пыталі пра тое ж самае пісьменнікі, і я сказаў, што нічога парадзіць не магу, усё, што ведаю, не выходзіць далей анекдотаў. У 1831 г. Смаргонь на­лежала Пшаздзецкім, ад якіх была канфіскавана дзяржаўнымі органамі. Калі набылі яе Пшаздзецкія — зараз не памятаю, але калі будзеце шукаць у Радзівілаў, то майце на ўвазе і гэтых уласнікаў. Між іншым, Радзівілаўскія фонды ёсць, апрача Мінска, яшчэ ў Ленінградзе (гляньце артыкул Копреевой у "Тру­дах" Бібліятэкі імя Салтыкова-Шчадрына (том V (8), у Вільні, у Львове, а можа, і яшчэ дзе (не кажучы пра Польшчу).

Смаргонь была не адзіным такім цэнтрам, бо мядзведзяў на Беларусі вучылі яшчэ ў Семежаве (пра гэта, здаецца, ёсць у матэрыялах, якія знайшоў П. Казлоўскі з Інстытута гісторыі), а пэўна, і яшчэ дзе. Мы так кепска ведаем сваю гісторыю, што можам знайсці ў архівах самае незвычайнае.

Я паставіў сабе зараз тэмаю даследаванняў крыніцы па гісторыі Беларусі (не падручнік, але манаграфічнае распрацаванне) і думаю, што гэтага мне стане да смерці, тым больш што зараз рыхтую да выдання беларускія хронікі.

Улашчык.

СТАНИСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

15 чэрвеня 1967 г.

Станіслаў Пятровіч.

У № 47 "ЛіМа" змешчаны артыкул пра Пічэту. Я прачытаў яго па тэлефоне жонцы Пічэты, якая была вельмі ўзрушана і прасіла, каб як-небудзь здабыць гэты нумар. Калі будзе магчымасць, прышлеце газету на маё імя, бо яна скора едзе некуды на курорт.

Атрымаў ліст з Дзяржынска са спасылкаю на Вас. Папраўдзе сказаць, я не ўразумеў, што яны хочуць? Пэўна ж, каб напісаў пра Койданаў, а ў лісце напісана — нібы просяць успамінаў.

Койданаў быў некалі сталіцаю Койданаўскага графства і належаў Радзівілам, а з 30-х гадоў XIX ст. перайшоў да Вітгенштэйнаў. У архіве Радзівілаў у Мінску, пэўна, ёсць інвентары і іншыя матэрыялы пра Койданаў. Самае лепшае было б, калі б за гэта ўзяўся які-небудзь настаўнік з самога Дзяржынска. Кадры павінны расці на мясцох, як гэта было некалі.

Між іншым, пра Койданаўскі замак (што ён разбураецца) я пісаў у "Савецкай Беларусі" ў 1926 ці 1927 г.

Улашчык.

У РЭДАКЦЫЮ ГАЗЕТЫ "СЦЯГ КАСТРЫЧНІКА"

19 чэрвеня 1967 г.

Дарагія землякі.

Я столькі раз гаварыў рознаму начальству, што ў нашым друку трэба адчыніць аддзел краязнаўства (раз у тыдзень ці нават раз у месяц даваць краязнаўчую старонку), што мне вельмі прыемна было атрымаць ад Вас ліст, у якім Вы прапануеце напісаць пра мінулае Дзяржыншчыны.

Па нашых правілах, перш чым пачнеш пра што-небудзь пісаць, трэба абавязкова раней прачытаць усё, што было напісана раней. 3 гэтага я і пачну, бо пра Койданава ёсць цікавая літаратура.

Я, праўда, ніколі спецыяльна не займаўся гісторыяй Койданаўшчыны, але некалькі артыкулаў чытаў. Самы грунтоўны з гэтых артыкулаў напісаў яшчэ ў канцы мінулага стагоддзя А. Ельскі, пан з Ігуменшчыны, які пісаў шмат артыкулаў, змешчаных у польскім друку, па гісторыі і гісторыі мастацтва Беларусі. Ельскі быў пан, католік, паляк, і ўсё, што ён пісаў, носіць на сабе вельмі выразны адбітак усяго гэтага, але фактычны бок справы ўсё роўна застаецца.

Пра Койданава ён надрукаваў вялікі артыкул у польскім геаграфічным слоўніку. Слоўнік гэты павінен быць у Мінску у Дзяржаўнай бібліятэцы. Пачынаецца гісторыя скрозь з апавядання аб тым, што пад Койданавым сіламі Заходняй Беларусі і Літвы былі ў першы раз разбіты татары, якімі камандаваў Кайдан, адкуль і пайшла пазва. Гэта версія існуе ва ўсіх беларускіх і часткова ўкраінскіх хроніках, але сучасныя даследчыкі, у прыватнасці, палякі, адносяцца да гэтай весткі скептычна. Другая вялізная бойка ў XIII ст. адбылася каля Магільнага на Немане (пэўна, гэта ўжо не Дзяржыншчына).

У 1550 г. Койданава з усёй ваколічнай зямлёй і насельніцтвам вялікі князь літоўскі Жыгімонт аддаў Радзівілу, і ў той час было створана Койданаўскае графства, якое існавала да 1831 г., калі мястэчка перайшло да скарбу, а ваколічныя вёскі (Самуэлева, Віцкаўшчына, Рубяжэвічы і інш.) скора пасля 1831 г. перайшлі ад Радзівілаў да Вітгенштэйна, які, ажаніўшыся на Стэфаніі Радзівіл, забраў сабе (як пасаг) большасць уладанняў Радзівілаў.

Да сярэдзіны XIX ст. у Койданаве існавала друхгадовая школа, заснаваная ў 1641 г. князем Багуславам Радзівілам, і, такім чынам, Дзяржынск адносіцца да тых мястэчак Беларусі, якія маюць вельмі даўнія традыцыі навучання.

Па прывілею 1588 г. у Койданаве былі заснаваны базар у нядзелю і два кірмашы, адзін на Юр’я (23 красавіка), а другі на 1 кастрычніка. Пра базары ў нядзелю ў Койданаве і пра кірмашы я яшчэ крыху памятаю сам, але, пэўна, у мой час кірмашы былі ўжо невялікія, бо галосная чутка ішла толькі пра кірмашы ў Міры (на Уласа і на Міколу).

У тым самым "Слоўніку" можна знайсці звесткі амаль пра кожную вёску Дзяржыншчыны, але вельмі кароткія.

Другое выданне, дзе ёсць розныя даведкі, завецца так: "Рос­сия: Полное географическое описание нашего отечества. Верх­нее Поднепровье и Белоруссия", т. IX, СПб., 1905 г. У гэтым томе звестак значна менш, чым у "Слоўніку", але і там ёсць кароткія звесткі пра розныя вёскі.

У 1927 ці 1928 г. у часопісе "Наш край" (выдаваўся ў Мінску) быў змешчаны артыкул пра Койданава (Шпілеўскага і Бабровіча), у якім часткова былі скарыстаны старыя матэрыялы, можа, і таго самага Ельскага, але яны дадалі новых, у прыватнасці, пра тое, як Койданава абвясціла сябе ў 1920 г. рэспублікаю. Шпілеўскі, між іншым, сам быў з Койданава.

Трохі пра Койданава пісаў і польска-беларускі пісьменнік Сыракомля (Кандратовіч) у сваёй кнізе "Вандроўкі па маіх калісьці ваколіцах", але наогул там пераважна пра Нясвіж і пра Радзівілаў.

Гэта тое, што я сам чытаў пра Дзяржынск і што надрукавана, але ў архівах ляжыць вялікая колькасць матэрыялаў, якіх у большасці ніхто не кратаў, а калі кратаў, то нічога не друкаваў. Паколькі Койданава некалі належала Радзівілам, а архіў гаспадарчы і зараз знаходзіцца ў Мінску, то там і трэба шукаць (ці пытацца) і у першую чаргу шукаць інвентары (апісанні, якія рабіла, і даволі часта, княжская адміністрацыя). У перыядычным друку XX ст. таксама, пэўна, ёсць артыкулы ці карэспандэнцыі з Койданава, але шукаць іх трэба спецыяльна.

У 1926 ці 1927 г. невялікую нататку пра Койданаўскі замак (што яго надта кепска ахоўваюць ці, лепш кажучы, добра руйнуюць) у "Савецкай Беларусі" змясціў і я. У тыя часы мы некалькі раз прыязджалі ў Койданава з супрацоўнікамі "Беларуская вёскі" (А. Матусевіч, I. Савіч), і карціна Койданава таго часу ў мяне стаіць перад вачыма.

Цяпер пра тое, калі і хто павінен пісаць пра ўсё гэта. Самае лепшае, каб у час знайшоўся свой гісторык, ці географ, ці эканаміст, які б пачаў пісаць пра свой горад, тым больш што, як Вы пішаце, у горада добрыя перспектывы (я толькі не ведаю, як будзе ў Вас з вадою, бо пэўна ж, апрача Усы, рэчкі бліжай няма). Пра Дзяржынск можна напісаць добрую і цікавую кнігу, але ж гэтым трэба займацца спецыяльна, перш за ўсё скарыстаць матэрыялы Радзівілаўскага архіва. Зараз у кожным горадзе ёсць людзі са спецыяльнай вышэйшай асветай, і трэба толькі, каб хто-небудзь даў штуршок.

Пад Койданавам у Дзягіне (ці Дзягільне) некалі капалі крэйду, недзе каля Койданава (ці ў самым Койданаве) былі знакамітыя ткачыхі, якія ткалі прыгожыя абрусы, былі ў Койданаве кірмашы, была страшная вайна. Перш за ўсё трэба запісаць ад людзей, што яны памятаюць, каб не страцілася, а самае цікавае друкаваць. Прашу пісаць далей.

М. Улашчык.

ЕЖЫ АХМАНЬСКАМУ

10 кастрычніка 1967 г.

Глубокоуважаемый коллега.

Получил Вашу "Историю Литвы", и сразу прочитал ее. Поздравляю Вас с выходом такой сложной работы, а вместе приношу благодарность за ее присылку. Написание подобной книги требует капитального знания большого круга источни­ков и литературы и вообще очень широкого кругозора автора. В своей работе Вы затронули многие из тех вопросов, которые у нас совершенно не освещены, в частности, ничего нет о наци­онально-культурном возрождении литовского народа. В об­щем, чтение Вашей книги было не только полезным, но и до­ставило много удовольствия.

Вы спрашиваете, что мне нужно из книг. Долгое время я не мог достать некоторыя из томов "Библиографии гисторыи Польски" и "Нового Корбута", но этим летом мне прислали все недостающее из Ленинграда. Мне бы хотелось достать книгу 3. Каменской о мануфактуре в Уречье и Длугоша в польском переводе, но говорят, что это почти невозможно.

Посылаю Вам сборник статей, в котором помещена работа о Хронике Быховца, а также автобиографические записки Н. М. Дружинина, крупнейшего советского историка.

"Рочники" еще не получил.

Еще раз примите мою благодарность за присланную книгу.

Н. Улащик

НІНЕ БЯЛЬКЕВІЧ

21 кастрычніка 1967 г.

Ніна.

Каб не выпісваў "ЛіМ", то і не ведаў бы, што Сіманоўскі памёр. Перажыў гэту смерць, як страту вельмі блізкага чалавека. Не спатыкаў яшчэ чалавека, які б так самаадцана працаваў, быў бы такім практычным работнікам, а разам з тым так мала ўвагі аддаваў уласным інтарэсам. Цяпер вельмі шкада, што не зайшоў да яго перад ад’ездам. Чакаў, што напішуць Ю. 0. ці Шушкевіч, але ніхто не напісаў, апрача цябе.

Мы неяк гаварылі ў сябе, што Саша, пэўна, ужо прысла­ла табе некалькі лістоў, аж няма ніводнага. Пэўна, палохацца няма чаго, бо покуль аглядзіцца, прыехаўшы, пройдзе нямала часу. Мы тут з вакзала заехалі да нас, паснедалі, Саша троха адпачывала, а пасля паехалі на вакзал і пасадзілі ў вагон за паўгадзіны да адыходу.

Патроху ўцягваемся ў работу, бо першыя дні было проста цяжка сядзець за сталом. Можа, нішто так не прыліпае да ча­лавека, як гультайства. Заўтра Наташа едзе ў Ленінград — будзе там даводзіць сваю працу. Часу ёй далі мала — толькі тыдзень, які ў яе застаўся ад адпачынку, інакш кажучы, не далі зусім. Набытае ў Каралішчавічах здароўе вельмі скора расходуецца.

Паслаў "Курган" Купалы Дылу. Ён быў расчулены. Гарэцкі павінен быць у Мінску, абяцаў паклапаціць пра слоўнік. Саша зараз сядзіць так, як яшчэ не сядзеў ніколі, нават на экзаменах, але да Вас у госці збіраецца. Юзіка прапісалі ў Маскве на год, і ён таксама збіраецца прыехаць на свята ў Мінск. Пра забарону ўезду ў Маскву, пэўна, плёткі, ва ўсякім разе, я не чуў. Грошы Олі за посцілку перадам праз таго, хто прыедзе, або вышлю пераводам, калі нікога не будзе. Аўтарэферату Чамярыцкага я яшчэ не атрымаў, з чаго вынікае, што абарона будзе, відаць, не раней снежня.

Калі зможаш, дастань мне "Нёман" (№ 9), дзе змешчана тая рэцэнзія. Тут "Нёмана" не дастаў. Прывітанне Вам усім ад Наташы.

М. Улашчык.

ЗОСЬЦЫ ВЕРАС

[1967 г.]

Шаноўная Людвіка Антонаўна.

Ю. О. Бібіла пісала мне, што ў Вас ёсць розныя матэрыялы пра бежанства. Гэта старонка нашай гісторыі ўсімі забытая, і я хацеў узняць да яе цікавасць. Покуль што з гэтага мала што выходзіць, бо трэба ўкласці шмат часу, каб зрушыць справу з месца. Між іншым, я гаварыў тут (Інстытут гісторыі Акадэміі навук СССР) адносна таго, каб даць каму-небудзь з супрацоўнікаў такую тэму, і кіраўнік сектара згодзен, але кажа, каб я падрыхтаваў матэрыял, сказаў, дзе ёсць архіўныя фонды і літаратура, па якіх можна было б пачаць працу. Па апублікаваных матэрыялах ведаю, што у Томскім архіве ёсць спецыяльны бежанскі фонд, пэўна, такія ж фонды ёсць у другіх архівах, але не выдзелены асобна і таму не паказаны ў даведніках.

Тыя дакументы, якія знаходзяцца зараз у архівах, ужо нідзе не дзенуцца, іх раней ці пазней знойдуць даследчыкі, але мне хацелася арганізаваць збор матэрыялаў ад жывых людзей, якія зараз ужо старыя і якіх штогод робіцца ўсё менш. Хацелася запісаць ад іх — дзе яны былі ў бежанстве, што рабілі, як вярнуліся дахаты і што там знайшлі. Для гэтага трэба наперад дамовіцца з кіраўнікамі газет ці часопісаў, каб было дзе друкаваць хоць частку сабранага матэрыялу. Покуль што на гэта надзея вельмі слабая, інакш кажучы, няма магчымасці хадзіць у Мінску па ўстановах і дамаўляцца там.

У нейкай меры справа была б зрушана, каб каму-небудзь з даследчыкаў Мінска можна было даць такую тэму і яму даручыць усю арганізацыйную справу. Але з гэтага нічога не выходзіць. Аднак і пры такіх умовах я прасіў бы Вас паведаміць, што Вы ведаеце пра бежанскія матэрыялы, бо калі-небудзь спра­ва дойдзе і да іх.

3 пашанаю

М. Улашчык.

Москва А-252, Новопесчаная, д. 21, кв. 19.

ЮЛІІ БІБІЛА

22 лютага 1968г.

Юлія Осіпаўна.

Троха хварэю, троха залішне шлюць мне рукапісаў, таму да гэтага часу не пісаў яшчэ Сівіцкай (напішу сёння), не пісаў і Вам. Я здабыў том IV "Записок северо-западного отдела Рус­ского географического общества", а паколькі адзін экз. гэтага тома ў мяне ўжо ёсць, магу даслаць яго ў Мінск. Прашу Вас — даведайцеся, ці патрэбен гэты том Дзяржаўнай ці Акадэмічнай бібліятэцы. Ёсць у мяне таксама адзін нумар "Савецкай краіны" за 1932 г. Таксама магу пераслаць.

Адна з тутэйшых гісторыкаў (пэўна, з Мінска) пытала мяне: якое гэта выданне на гектографе, падпісанае Данило Боровик? Выданне беларускае, выйшла не за граніцаю, але ў XIX ст. не­легальна ў Расіі. Ці няма ў Вас якіх звестак пра яго?

Шушкевіч прыслаў запрашальны білет на свой юбілей. Шка­да, што не змог прыйсці, бо гэта вельмі сімпатычны чалавек.

Віншую Вас з выбарам Абэцадарскага членам-карэспандэнтам Акадэміі педагагічных навук. Пры такім складзе педагогіка, ведама, пойдзе далёка.

Прывітанне маім на Кахоўскай. Пішуць яны рэдка. Улашчык.

ЗОСЬЦЫ ВЕРАС

17 сакавіка 1968 г.

Шаноўная Людвіка Антонаўна.

Некалькі дзён таму назад меў размову з рэдактарам нашага галоўнага часопіса "История СССР". Пытаў яго пра магчымасці друкавання артыкула пра бежанцаў. Ён адразу ўхапіўся за гэта (ніхто не ведае зараз, што такое бежанства), сказаў, што з ахвотаю будуць друкаваць (гэта яшчэ не азначае, што скора надрукуюць), але паставіў умову. Па-першае, у артыкуле павінны быць узняты агульныя праблемы бежанства (якія прычыны, колькі выселілі, куды паехалі і г. д.). Па-другое, каб адзначыць, якое значэнне меў зварот бежанцаў на развіццё рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі.

Скарыстаць гэту магчымасць неабходна, бо калі ў "Истории СССР" будзе змешчаны артыкул, то гэта знойдзе водгук, тым больш я пастараюся даць прыпіску, што гэты артыкул павінен узрушыць цікавасць да бежанства і стаць пачаткам збору матэрыялаў.

Не ведаючы зместу тых Вашых артыкулаў, якія знаходзяцца ў "Полымі", паведамляю Вас аб размове з рэдактарам. Калі Вашы артыкулы не адпавядаюць вымаганням рэдакцыі, ці не можаце Вы перапрацаваць які-небудзь з іх, а калі Вы не можаце, то, можа, ёсць хто другі? Штурхаць іх тут, у рэдакцыі, буду я, хаця, як адзначаў, спадзявацца, што гэта адбудзецца скора, нельга.

Думаў, што ў сярэдзіне сакавіка буду ў Мінску, а зараз заехаў бы і ў Вільню, але гэта справа ўсё адкладваецца.

Улашчык.

ВЕРЫ ПАЛТАРАН

18 красавіка 1968 г.

Дарагая Вера Сямёнаўна.

Прачытаў Ваш "Дзівасіл" і быў узрадаваны і ўзрушаны. Нарыс такой сілы, такога таленту. Мастацкі нарыс у абарону народнага мастацтва, у абарону разумных людзей, нарыс проці тупога стандарту.

Я быў у Тонежы ў 1927 г. у складзе студэнцкай краязнаўчай экспедыцыі, арганізаванай Беларускім універсітэтам. Быў у Тураве, Азяранах, Перарове, Рычове, Тонежы, Букчы, Обзаве і Радзілавічах.

3 іх усіх Тонеж быў самы прыемны, а Радзілавічы рабілі цяжкае ўражанне. Тонеж і другія месцы фатаграфавалі, але зараз не засталося нічога. Памятаю толькі, што ў Тонежы фатаграфавалі вельмі прыгожую дзяўчыну Мялаху Жураўскую, а з ёю яшчэ дваіх дзяўчат ці то маладых жанчын (у той час у Тураўшчыне дзяўчына ў 20 гадоў лічылася старою).

Вітаю Вас з мастацкім, таленавітым, разумным нарысам. Мне здаецца, такога нарыса ў беларускай літаратуры я не спатыкаў.

М. Улашчык.

Москва А-252, Новопесчаная, д. 21, кв. 19.

ЗОСЬЦЫ ВЕРАС

20 мая 1968 г.

Шаноўная Людвіка Антонаўна.

Дзякаваць Вам за прысланыя запісы. Запіс пад № 1 (Улановіч) зроблен проста па-мастацку. Запісвала, пэўна, унучка, і ў каго-небудзь — ці ў бабкі, ці ў Ганны — ёсць мастацкія здольнасці.

Напішу ўступ і пашлю ў Мінск, думаю, нават не проста ў рэдакцыю, а каму-небудзь са знаёмых, каб яны, прачытаўшы, параілі, куды даць. Першыя запісы абавязкова трэба друкаваць, каб даць ахвоты другім.

Паспрабую 2-3 з прысланых Вамі запісаў надрукаваць цалкам, астатнія ў выкладзе.

Пасылаю Вам свой апошні артыкул; два экз. артыкула адсылаю ў школу вучням, якія зрабілі запісы. Калі справа ўзрушыцца, трэба будзе вызначыць месца, дзе хаваць запісы.

Улашчык.

ЗОСЬЦЫ ВЕРАС

1 чэрвеня 1968 г.

Шаноўная Людвіка Антонаўна.

Я напісаў уступ на 4 стар., перадрукаваў запіс Улановіч і паслаў у Мінск, просячы дзе-небудзь змясціць. Мне казалі, што зараз найбольшая надзея на "Полымя". Чакаю адказу, хаця паслаў некалькі дзён назад.

Ва уступе Ваша прозвішча не ўспамінаў, каб не ўскладняць гэту справу.

Улашчык.

ЗОСЬЦЫ ВЕРАС

16 жніўня 1968г.

Шаноўная Людвіка Антонаўна.

Ваш апошні ліст дайшоў да мяне сёння, бо я зараз у Каралішчавічах у Доме пісьменнікаў. Ліса не бачыў, бо калі быў у Мінску я, не было яго.

Быў у Вільні, да Вас не пробаваў зайсці, бо надта ўходзіўся за дзень. Калі ведаеце новы адрас Кісялёва, то прашу паведаміць. Бібіла паехала таксама ў Гудзевічы.

Улашчык.

ВАДЗІМУ КРУТАЛЕВІЧУ

2 кастрычніка 1968г.

Шаноўны тав. Круталевіч.

Уважліва чытаю Вашы артыкулы ў "Полымі", прысвечаныя ўтварэнню Беларускай рэспублікі; асабліва цікавым мне здаўся артыкул, змешчаны ў № 9 ("Абвяшчэнне рэспублікі"). У сувязі з гэтым магу паведаміць Вам невялікую дэталь, якая мае дачыненне да Вашых заняткаў.

У Беларускім аддзеле Дзяржаўнай бібліятэкі (Мінск) у 20-я гг. захоўвалася карэктура Маніфеста, якім абвяшчалася ўтварэнне Беларускай ССР. Гэта быў аркуш паперы прыблізна 1,2 метра Ў шырыню і 1 метр у вышыню. У самым верее вялікімі літарамі (сантыметраў 20) было набрана слова "МАНІХВЭСТ", а далей ішоў сам тэкст.

Карэктуру правіў Жылуновіч. Гэта ведаю добра, але не ве­даю, ці тыраж быў выпушчаны з тою праўкаю, якую рабіў Жылуновіч, ці не. Гэта, пэўна, ведае Я. Л. Дыла, які зараз жыве ў Саратаве. Жылуновіч правіў не карэктурныя памылкі, але мяняў словы.

Жылуновіч усё жыццё гаварыў капыльскаю гаворкаю, пэўна, гэтаю ж гаворкаю быў напісаны (ці адрэгаваны ім) і Маніфест.

Калі ўсё гэта адбывалася, я быў занадта малы, каб уразумець падзеі, але абвяшчэнне рэспублікі асабліва вялікага ўражання на жыхароў Мінска не зрабіла. Бясспрэчна, на гэта мела ўплыў тая акалічнасць, што падзей было надта шмат у кароткім часе.

Перад самаю Кастрычніцкаю рэвалюцыяй у нашай школе дзесяцігадовы бальшавік хацеў павесіць у класе на сцяне бальшавіцкі лозунг, а кадэты цягнулі яго за ногі са стала, куды ён узлез, каб павесіць свой лозунг.

Улашчык. Москва, А-252, Новопесчаная, д. 21, кв. 19.

МІКОЛУ ЕРМАЛОВІЧУ

15 лютага 1969 г.

Шаноўны Мікалай Іванавіч.

Узнятая Вамі праблема вельмі складаная. Па сутнасці яна распадаецца на некалькі меншых, кожная з якіх вымагае спецыяльных доследаў. Як мне здаецца, цэнтральным з’яўляецца пытанне адносна тэрыторыі, на якой жыла тая літва, што дала назву народу і дзяржаве. Па-другое, трэба больш-менш дакладна вызначыць час, калі балцкае насельніцтва гэтага раёна было асімілявана нашымі продкамі. Калі гэта будзе зроблена, рэшту будзе вырашаць значна прасцей.

Першае пытанне Вы вырашаеце на падставе летапісных вестак, тапанімікі і дадзеных археалогіі, але выразнай карціны не атрымалася. Нават чытаючы вельмі ўважліва, нельга ўявіць дакладна тэрыторыю першапачатковай Літвы. Разумею, што гэта залежыць ад крыніц, бо звесткі "Повести временных лет" і другіх летапісаў не маюць цвёрда акрэсленага зместу. Паведамленні пра Лаўрышаўскі манастыр, які знаходзіўся на мяжы Літвы і Русі, спатыкаюцца вельмі рэдка. Павінен сказаць, што да звесткі Густынскага летапісу адносна Заслаўя трэба аднесціся крытычна, бо гэты летапіс пісаўся ў XVII ст. на Украіне, а ў той час на Украіне Беларусь інакш як Літвой не звалі (за выключэннем Падзвіння). Зважаючы на тое, што на Украіне ёсць сваё Заслаўе (на Валыні) аўтар летапісу мог падкрэслена сказаць, што гэта тычыцца не Валынскага, але "літоўскага" Заслаўя.

Значна больш багатыя звесткі можа даць тапаніміка. Каб выкарыстаць іх, спісу населеных пунктаў на канец XIX ці XX ст. недастаткова. Варта было б звярнуцца да тых крыніц, якія былі надрукаваны ў XIX—XX ст., як "Акты Віленской комиссии" і іншыя археаграфічныя выданні, дзе пералічаны не толькі назвы населеных пунктаў, але і ўрочышч.

Аднак самыя дакладныя весткі могуць даць археолагі. За­раз усё больш вызначаецца, што старэйшымі насельнікамі на большай частцы Беларусі былі балцкія плямёны, а ў апошні час было паведамленне (здаецца, Побаля), што недалёка ад Барысава над Бярэзінаю знойдзена літоўскае гарадзішча, можа, найбольш высунутае на ўсход. На гэта варта звярнуць увагу, бо ў дакументах XV—XVI ст. "рускія воласці" пачынаюцца на ўсход ад Бярэзіны, ды і сама назва "Беларусь" на працягу цэлых стагоддзяў адносілася толькі да беларускага Падняпроўя і Падзвіння, рэшта ж звалася Літвою. Гэта трымаецца так моцна, што ў томе V шматтомнай гісторыі СССР (дзе гаворыцца пра рэалізацыю рэформы 1861 г.) Мінская губ., не кажучы пра Гродзенскую, аднесена да літоўскіх.

Але наогул у назву "Літва" ўкладаўся (тэрытарыальна) самы разнастайны змест. Часцей за ўсё Літвою звалі ўсё існаваўшае ці былое Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае.

Вызначаная тэрыторыя дагістарычнай Літвы абавязкова павінна быць нанесена на карту. Уражанне ад гэтага бывае зусім іншае, чым ад друкаванага тэксту.

Калі была каланізавана тэрыторыя Літвы славянамі, продкамі беларусаў? Крыніцы гавораць, што першаю сталіцаю Літвы быў Навагрудак (навагрудчане завуць гэты горад Наваградак),але сучасная польская і літоўская гістарыяграфія адмаўляе гэта. Адмаўленне гэта ў вельмі значнай частцы мае патрыятычны характар, бо літоўцам здаецца абразлівай думка, што іх першая сталіца была заснавана не на літоўскай тэрыторыі. Я кепска ведаю археалогію Літвы на сённяшні дзень, але да нядаўняга яшчэ часу было ведама, што ў Жэмайціі нават у сярэдзіне XVI ст. не было гарадоў у поўным сэнсе гэтага слова, гэта зн. паселішчаў, дзе б насельніцтва займалася галоўным чынам гандлем і рамяством.

Зараз шмат капаюць у Вільні, але я таксама не ведаю, ці ўдакладнілі час, калі Вільня стала горадам? Магчыма, значна пазней, чым Навагрудак. А паколькі сталіцы засноўвалі ў найбольш эканамічна развітых гарадох, то пэўна можна заставацца пры старым поглядзе, што першаю сталіцаю такі быў Навагрудак.

Далейшыя раскопкі могуць вырашыць гэта пытанне, ці ва ўсякім разе шмат чаго высвятліць.

Прыняўшы, што Навагрудак быў калоніяю славян-беларусаў на літоўскай раней тэрыторыі, трэба высветліць, калі ж было асімілявана ваколічнае насельніцтва і ці прыняло яно назву "літва"? Запіс у Гіпацкім летапісе гаворьщь, што на Валыні раён Навагрудка ў сярэдзіне XIII ст. лічыўся Рускаю зямлёю, а за Нёманам была літва. Трэба мець на ўвазе, што рускімі, як у той час, так і значна пазней (да нашага часу), зваліся асобы праваслаўнага веравызнання, і таму варта падумаць аб тым, што азначалі выразы "Літва" і "Русь".

Мне здалася вельмі цікаваю гіпотэза пра Варуту, бо да гэтага часу ніхто не ведае, дзе яна была. Зараз у Літве высоўваецца на­ват думка, што Варута — гэта Вільня. Праўду кажучы, чытаючы Вашу прапанову і звяраючы з адпаведным тэкстам летапісу, бачыш нацяжку. Каб упэўніцца, што не было Варуты на Руце, варта было б зрабіць там археалагічныя доследы. Зважаючы на летапісныя дадзеныя, гэта павінен быць немалы населены пункт, і знайсці яго не будзе цяжка (у тым, вядома, разе, калі ён там сапраўды быў). Пра гэта вельмі варта было б дамовіцца з археолагамі.

Наколькі мне ведама, найбольш дакладныя і падрабязныя весткі аб граніцах літоўскіх плямён ёсць у працы Лаўмяньскага, але Вы чамусьці ні разу не ўспомнілі пра яе. Мне здаецца, што скарыстаць гэту працу тым больш неабходна, што і манаграфія Пашуты ў значнай частцы адыходзіць ад Студыяў Лаўмяньскага. Акрамя таго, яна вельмі вартая з метадалагічнага боку. Не скарысталі Вы і апошняй працы Любаўскага, а гэта ж быў самы большы спецыяліст у гэтай галіне ("Літва і славяне. Працы клясы гісторыі", т. III, Менск, 1928).

Праца Ваша пачынаецца з нападак на Стрыйкоўскага і беларускія летапісы (пісаныя па-беларуску). Гэтай праблеме прысвечана манаграфія А. I. Рогава. "Русско-польские культурные связи (Стрыйковский и его хроника)". Наогул, спрэчным з’яўляецца не столькі Стрыйкоўскі, сколькі тыя летапісцы, працамi якіх карыстаўся Стрыйкоўскі, перш за ўсё той, хто напісаў хроніку Быхаўца. Даволі сказаць, што пасля выхаду гэтай хронікі ў перакладзе, на яе ў Польшчы выйшлі тры рэцэнзіі (Е. Ахманьскага нават не рэцэнзія, а цэлы палемічны артыкул, аснова якога схожа з Вашым поглядам). Не спасылаючыся ні на кнігу Рогава, ні на гэтыя артыкулы, Вы не можаце ні абвергнуць, ні прыняць погляды, выказаныя ў гэтых працах. Бясспрэчна, таксама трэба было б скарыстаць артыкул Чамярыцкага пра летапісы, змешчаны ў кнізе "Гісторыя беларускай літаратуры". Цікава і кніга I. Грэкава ("Очерки по истории международных отношений восточной Европы XIV—XVI вв.").

Наколькі я ведаю ўмовы, то мне здаецца, што ў тым памеры, які Ваша праца мае зараз, яе надрукаваць будзе цяжка, і таму я параіў бы Вам узяць спярша адну праблему ці не больш як дзве, названыя. У такім разе памер будзе меншы, а змест больш сціплы. Мне здаецца, ці не варта было б Вам прапанаваць такую працу ў Кіеў — ва "Украінскі гістарычны журнал", паколькі гэтыя падзеі звязаны з Украінаю, на гэта можна спадзявацца. Ды ў такім выглядзе яе скарэй можна будзе зрушыць і ў Мінску.

У Вашай працы часта спатыкаюцца вельмі рэзкія выпады проці Пашуты і некаторых другіх аўтараў. Ведаючы ўмовы, я скажу, што зараз ні адна рэдакцыя не будзе друкаваць гэтага, і таму раю Вам самому выключыць гэтыя месцы.

Некалькі заўваг па парадку тэксту. Калі летапісы, якія рэдагаваў Гедройц, былі цалкам пралітоўскія (стар. 3), то які быў сэнс пісаць, што сталіцаю Літвы быў Навагрудак? Спасылаючыся на Іпацьеўскі летапіс, Вы пішаце, што Валадар панаваў "у Гарадцы на тэрыторыі Літвы" (ст. 3). У летапісе няма, што на тэрыторыі Літвы. Пра гэта можна толькі выказаць свае меркаванні. У Вас напісана, што Іпацьеўскі летапіс заве Навагрудак, Тураў, Пінск незалежнымі гарадамі (ст. 16), але ў летапісе так пэўна пра гэта не сказана. Вы сцвярджаеце, што навейшыя навуковыя дадзеныя абвяргаюць думку, нібы фармаванне беларускай народнасці пачалося XIV—XVI (ст. 18). Думаю, што сапраўды розніца была значна раней. Закарпацкія ўкраінцы, якія ніколі не жылі разам з рэштаю Украіны, усё ж гавораць на мове, блізкай да астатніх украінцаў, а такога не магло б быць, каб яшчэ ў IX ст. не было тых рысаў, якія розняць украінскую мову ад іншых славянскіх.

Думаю, што Ваша сцверджанне, нібы з канца XII ст. цэнтр палітычнага жыцця Беларусі пераносіцца з Полацка ў Наваградак, не мае покуль падставы. Полацк у той час быў мацнейшы (ст. 19).

Спасылкі на Каніскага, Міцкевіча і іншых мала што даюць, бо ў той час заходняя і часткова цэнтральная Беларусь зваліся толькі Літвою (ст. 34).

Наогул, праслядзіць, які сэнс укладваўся ў тэрмін "Літва" ад X да XX стагодцзя — гэта тэма, вартая спецыяльнага доследу.

Літоўцы не звалі беларусаў "крэвамі". Так звалі латышы ўсіх усходніх славян, бо з усіх усходніх славян яны спатыкаліся толькі з крывічамі. Маўродзін — крыніца вельмі няпэўная. Тое ж мож­на сказаць і пра Нарбута, у якога багата фантастыкі. Думаю, што і факт хрышчэння 1405 г. вельмі няпэўны (ст. 53).

Самае няпэўнае месца ў гіпотэзе аб полацкім паходжанні літоўскіх князёў — гэта іх паганства (язычаства). Гэта была эпоха, калі з паганства скрозь пераходзілі ў хрысціянства, у першую чаргу гэта рабілі феадалы, а тут вышла наадварот (ст. 51-53).Ці былі разбіты татары пад Койданавам? Гэтым пытаннем займаецца некалькі польскіх даследчыкаў, а ў Літве — Ромас. Згодзен, што звязаць назву Койданава з Кайданам, пэўна, няма падставы. Між іншым, у Стрыйкоўскага гаворыцца пра тры паразкі і адну — рускіх князёў пад Магільным. Можа, археолагі што-небудзь скажуць пра гэта ў свой час (с. 58).

XIII ст. — самы цьмяны час у гісторыі Беларусі, і, закранаючы яго, усе аўтары павінны высоўваць свае меркаванні. У Вас таксама багата прапаноў і меркаванняў, і таксама не ўсе яны здаюцца грунтоўнымі. Прапанова, што Вайшэлк прабыў тры гады ў Палонінскім манастыры, каб набраць манахаў для хрышчэння літвы (ст. 84), думаю, не можа быць прынята. Гэта яму можна было б зрабіць неяк прасцей, не трацячы столькі дарагога часу.

Самае супярэчнае і незразумелае для мяне месца ў Вашай працы знаходзіцца на стар. 66—76. У 1248—51 гг. Навагрудак заваяваў Літву (ст. 76), а ў 1254 г. Міндаўг стаў князем літоўскім, у Навагрудку ж абаснаваўся Вайшэлк (ст. 77). А раней сказана, што Міндаўг быў перабежчыкам з Літвы ў Навагрудак. Калі не ведаць, чым быў у той час Навагрудак, якія ў яго былі матэрыяльныя рэсурсы, перш за ўсё тэрыторыя, якая падначальвалася гэтаму гораду, а таксама тэрыторыя Літвы, то ўсё гэта мае аб­страктны характар. Незразумела і тое, чаму адразу пасля заваявання Навагрудчына ізноў раскалолася на Навагрудак і Літву. Усе гэта павінна быць удакладнена, інакш будзе толькі кампраметацыя ідэі.

Мне здаецца, што Вам трэба раскласці Вашу працу на некалькі частак і ў першую чаргу высветліць, каго належыць разумець пад назваю "літва", і пасля — як эвалюцыянавала гэта назва, каго пад літвою сталі разумець пазней.

Выбачайце, што я зрабіў столькі заўваг, але мне не хочацца, каб, спасылаючыся на некаторыя няўдалыя старонкі, завалілі б саму ідэю перагляду гэтага пытання.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

22 лютага 1969 г.

Вячаслаў Антонавіч.

У мяне да Вас просьба. Калісь пісаў у "ЛіМ" артыкул пра Івана Грыгаровіча (пра яго спадчыну). Там напісаў, што некаторыя з дакументаў другога тома "Белорусского архива" змешчаны ў "Актах Западной России". Зараз у яго біяграфічных матэрыялах прачытаў, нібы ў "Актах..." былі надрукаваны не асобныя дакументы, але ўсе цалкам.

3 таго часу, як пісаў, мінула 10 гадоў, і зараз не памятаю, ці дакладна я зверыў. Цяпер прашу Вас, калі гэта можна (каб не ехаць з-за гэтага знарок у Мінск), перадрукаваць (з архіва літаратуры) змест таго тома (нумар па парадку, год і назва дакумента).

У "Историко-юридических материалах" змешчаны вершы 1625 г. да герба горада Магілёва — адзін па-беларуску, а другі па-польску. Я перапісаў іх. Ці вядома пра іх літаратураведам, а калі невядома, то што рабіць?

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

13 сакавіка 1969г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Дзякуй Вам за "змест". Папраўдзе кажучы, я думаў, што гэта зробіць архіў, а я заплачу машыністцы, але адно думаць, а дру­гое — напісаць. Здаецца, памыліўся больш I. Грыгаровіч, чым я, бо ў "Акты..." такі трапіла не ўсё.

А зараз у мяне да Вас яшчэ просьба. Ва ўсіх біяграфіях Грыгаровіча гаворыцца, што пачатак яго слоўніка (да літары В) надрукаваны ў "Известиях II отделения Академии наук", але ніхто не сказаў, за які год надрукаваны гэты слоўнік і ў якім нумары "Известий...". I Суднік, калі пісаў пра Грыгаровіча ("Беларусь", 1945, № 11—12), зрабіў тое ж самае, інакш кажу­чы, не паспрабаваў даведацца — быў такі слоўнік надрукава­ны ці не.Я зараз перабраў, здаецца, усе "Известия..." (яны выходзілі з 1852 па 1863 г.), але знайшоў толькі звесткі, што слоўнік рыхтуецца, але самога не бачыў. Таму да Вас яшчэ просьба: спытайце ў моваведаў — быў такі слоўнік ці не, а калі быў, то дзе надрукаваны.

Між іншым, чытаючы "Историко-юридические материа­лы", бачу, што магілёўскі магістрат вёў свае кнігі па-беларуску ў 1710 і 1711 гг. (кірыліцаю), а ў 1712 — польскаю графікаю (перад тым некалькі год пісалі па-польску). Таму я дзіўлюся на моваведаў, чаму яны не скарыстаюць гэтае крыніцы, дзе ёсць і аканне, і дзеканне, і цэканне, і наогул ва ўсіх падручніках ска­зана, што з 1696 г. па-беларуску больш не пісалі.

Хаця вы мне і прыслалі змест "Архіва...", але такі прыйдзецца прыехаць, каб паглядзець на яго, лепш кажучы, каб прачытаць.

Між іншым, з археаграфічнага боку выданні Грыгаровіча былі непараўнана лепшымі, чым болыы познія віленскія ці віцебскія, нават з боку карэктарскага.

Улашчык.

МІКОЛУ ЕРМАЛОВІЧУ

2 красавіка 1969 г.

Шаноўны Мікалай Іванавіч.

Я ізноў доўга не адказваў Вам, бо прабаваў уявіць сабе перспектывы Вашых доследаў, а таксама трэба было пагаварыць з археолагамі.

Ведаючы ўмовы ў інстытутах і рэдакцыях, мне здаецца, што Вам ні падаваць увесь Ваш рукапіс на абмеркаванне, ні падаваць яго ў рэдакцыю няма сэнсу. Тая частка рукапicy, дзе гаворыцца, што думка аб захопе літоўцамі беларускіх зямель ці слаба абгрунтавана, ці зусім не мае грунту, будзе прынята (думаю, часткова). Але ў другой, дзе гаворыцца пра захоп Літвы Наваградкам, аргументаў таксама зусім мала, і Вашы слухачы, можна думаць, не захочуць мяняць прывычную гіпотэзу на новую, калі новая абгрунтована не надта капітальна.Думаю, што Вам пры гэтым будзе пастаўлена шмат пытанняў, напрыклад, чаму крыніцы лічылі Літву народам іншамоўным; інакш кажучы, як будзе растлумачыць, што толькі невялікі куточак усходніх славян так грунтоўна адчапіўся ад іншых, што яго скрозь прымалі за чужакоў (литва поганая). Таму мне і зда­ецца, што Вам нельга ставіць на абмеркаванне ўвесь артыкул, а толькі археалагічкую частку (ці, лепш кажучы, тапанімічную), бо без грунтоўнага даследавання літоўска-славянскіх рубяжоў IX—X ст. усё іншае павісне ў паветры.

Карту я Вашу бачыў, але, ведаючы троха ўмовы працы археолагаў, магу сказаць, што гэта іх не ўпэўніць, патрэбна больш грунтоўная. Таму я Вам і напісаў, што патрэбна яшчэ карта.

Пра паходжанне назвы "Крэва" не ведаю, але ведаю, што "крэвамі" латышы завуць сучасных рускіх, беларусаў — балта-крэвамі, раней жа, сутыкаючыся толькі з беларусамі (па тагачаснай тэрміналогіі — рускімі), звалі крэвамі беларусаў літоўцы.

Аб літоўска-славянскіх адносінах па Нарбуту ў свой час зрабілі выбаркі аўтары прадмовы да кнігі "Собрание древних грамот и актов городов: Вильно, Ковно, Троки" (Вильно, 1843 г.).

Глебку я нічога не пісаў, і покуль мы з Вамі не пагодзімся, пісаць не буду (і наогул нікому).

Шлю Вам нумар "Советской этнографии" з артыкулам Сядова. На мой погляд, гэта самы кваліфікаваны даследчык славяна-балцкіх адносін.

Калі ў Вас жаданне напісаць што-небудзь яму, то яго адрас: Москва, ул. Д. Ульянова, д. 19, Институт археологии АН СССР.

3 пашанаю да Вас — М. Улашчык.

АДАМУ МАЛЬДЗІСУ

14 ліпеня 1969 г.

Дарагі Адам Осіпавіч.

Дзякуй Вам за такі прыемны падарунак. Калі яшчэ быў вучнем, то ведаў, што былі Ламаносаў і Пушкін, пасля Ку­пала, Колас і Багдановіч, якія пісалі пра Беларусь, але з вялікім спазненнем даведаўся, што пісаў яшчэ (ды так хораша) і Міцкевіч. Дзякуй Вам і ўсім перакладчыкам за такую рабо­ту, але ўжо пара выдаць хаця б "Пана Тадэвуша" не кавалкамі, а цалкам. (Ці звярнулі Вы ўвагу, што ў рускіх перакладах слова "хлоднік" перадаецца як "халадзец", чаму перакладчыкі і іх чытачы не разумеюць, чаму гэту патраву елі не відэльцам, але лыжкамі).

Між іншым пра некаторыя прозвішчы. На Наваградчыне (у Цырыне і блізкіх месцах) поўна Чэчатаў (Чэчат), а у літаратуры тое ж прозвішча замацавалася ў форме Чачот. Здаецца, зараз гэта перарабіць цяжка, і таму кажу проста так. А прозвішча Адынец не трэба замацоўваць, бо ў нас на Бабруйшчыне і цяпер сустракаецца прозвішча ў форме Адзінец (з такім прозвішчам быў вучань Бузука. Гэта тым больш трэба выпраўляць, бо Адынец вымагае перастаноўкі націска.

Колькі раз ездзіў каля дома № 18 па Чарвякова і глядзеў, дзе Ваша кватэра, але дом мне здаваўся малы, каб мець чацвёртую. Ці не памыляюся я?

На гэты год ізноў збіраемся ў Каралішчавічы.

Шлю Вам свой апошні дослед, які адабраў вельмі шмат часу і даў слабыя вынікі. Тэксталогія проста есць чалавека.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

26 верасня 1969 г.

Дарагі Ніл Сямёмавіч.

Прыехаўшы дахаты, прачытаў Ваш артыкул-рэцэнзію на зборнік вершаў Гаўрука. Рэцэнзія напісана вельмі сардэчна, і нам абодвум (мне і жонцы) гэта вельмі прыемна, бо ў 1967 г. мы разам з Гаўруком былі ў Каралішчавічах, і ён нам вельмі спадабаўся. Таленавіты чалавек з вельмі цяжкім лёсам, якому рэдка даводзілася чуць пра сябе добрае слова.

На вялікі жаль, я не бачыў гэтай кнігі ў магазінах і таму не набыў яе. Быў бы вельмі ўдзячны Вам, калі б Вы змаглі прыслаць яе.

Пасылаю Вам два свае артыкулы. У тым, дзе напісана пра пісьменнасць, галоўны пасля апошняй карэктуры выкрасліў мае падлікі, што ў Беларусі к 1917 г. пісьменных было каля 40 %. Прывітанне ўсяму Вашаму сямейству. Улашчык.

УЛАДЗІМІРУ КАЛЕСНІКУ

4 кастрычніка 1969 г.

Шаноўны Уладзімір Андрэевіч.

Я ведаў Жылку з таго часу, як ён з’явіўся ў Мінску (не па­мятаю добра — у 1926 ці 1927 г. г.). Я ў той час вучыўся ва ўніверсітэце і адначасова працаваў у Дзяржаўнай бібліятэцы, куды заходзілі ўсе культурныя дзеячы Мінска.

Жылка скора стаў рэдактарам "Літаратурнай старонкі" газе­ты "Звязда", якая выходзіла адзін час па нядзелях (Вам варта праглядзець камплекг гэтых старонак, калі Вы не зрабілі гэтага і без мае рэкамендацыі). Здаецца, два разы даваў у гэту старонку некалькі артыкульчыкаў і я. У гэты ж час намеснікам рэдактара "Звязды" быў Купцэвіч, які ў 1928 ці 1929 гг. пераехаў у Маскву і стаў там фрэзероўшчыкам, а адначасна пісаў крытычныя артыкулы ва "Узвышша". Купцэвіч перапісваўся з Жылкам у 1931-1932 гг., але праз некаторы час знік, і цяпер ніхто не ведае, дзе і калі ён скончыў свае жыццё. Я ведаў яго жонку, але яна і сама нічога [не] чула пра лёс свайго мужа.

Памятаю, што ў рукапісе "Тэстаменту" былі некалькі раз шматкроп’і, але не больш, як тры разы: першы раз, здаецца, тры радкі, пасля два разы па адным радку. Думаў, гэта зроблена таму, што аўтар адчуваў сябе вельмі дрэнна, баяўся, што не паспее скончыць, і адсылаў тое, што было. Пра тыя радкі, што Вы прыслалі, не магу сказаць нічога, бо ў памяці яны ня захаваліся.

Калі ва Уржуме архіў у гаспадыні забраў не брат паэта, то гэта мог быць толькі Бэндэ, які рабаваў усе архівы пісьменнікаў (апрача Бэндэ, ніхто ж з пісьменнікаў ці літаратуразнаўцаў пэўна не ведаў, калі і дзе памёр Жылка).

Жонка Жылкі прыязджала да яго ў верасні 1931 г., пражыла там да чэрвеня ці ліпеня 1932 і затым паехала ў Ленінград.

У Мінску я ніколі не спатыкаўся з Жылкам неафіцыйна, а толькі ў бібліятэцы ці ў рэдакцыі "Звязды". 3 журналістаў таго часу (большасць рэдакцый у той час змяшчалася ў адным будынку, дзе было і Дзяржаўнае выдавецтва), які пэўна ведаў Жылку, але таксама няблізка, зараз жывы Алесь (Аляксандр Лявонцьевіч) Матусевіч.

Вы, пэўна, ведаеце з літаратуры, што зборнік вершаў Жылкі ("3 палёў Заходняй Беларусі") быў сустрэчаны крытыкаю (у той час кожны часопіс лічыў амаль сваім абавязам аблаяць кнігу аўтара, які быў у другой арганізацыі) варожа. Пасля была вельмі непрыгожая гісторыя, калі ініцыяламі Жылкі ("Ул. Ж.") падпісваўся, здаецца, Дудар, што выклікала пратэсты Жылкі.

Вось, здаецца, і ўсё, што я магу паведаміць Вам. У апошнім нумары "Полымя" Александровіч піша, што ён атрымаў ад дачкі Краскоўскага той архіў Жылкі, які заставаўся ў яе. Неяк у размове Жылка ўспамінаў пра яе, казаў, што, скончыўшы філасофскі факультэт універсітэта, яна зарабляе на жыццё вышыўкамі.

Я прашу Вас прыслаць копію верша, але мне здаецца, што спасылацца на мяне ў прадмове не варта, бо я ведаю толькі, што "Тэстамент" быў напісаны і што (мне так здаецца) аўтар лічыў яго няскончаным, чаму і ставіў шматкроп’і.

Пра Жылку павінен ведаць Шушкевіч, які так многа піша пра загінуўшых, хаця ў свой час Шушкевіч быў у БелАПП, а Жылка, пэўна, ва "Узвышшы".

Улашчык.

УЛАДЗІМІРУ КАЛЕСНІКУ

16 кастрычніка 1969 г.

Шаноўны Уладзімір Андрэевіч.

Бясспрэчна, што пакладацца толькі на памяць, успамінаючы пра падзеі, якія адбыліся 37 гадоў назад, нельга, але пра некаторыя дэталі магу сказаць зусім упэўнена. Той "Тэстамент", які прысылаў мне Жылка, быў значна меншы ад таго, што маеце Вы. Той экзэмпляр, што быў у мяне, пэўна, заняў бы не больш, як тры машынапісныя старонкі.

Зусім пэўна магу сказаць, што з сучаснага тэксту ў мяне былі тыя раздзелы, якія стаяць пад нумарамі 15,20 і 23, але мне здаецца, што нумар 15 знаходзіўся ў самым пачатку, гучэў як уступная частка. Выходзячы з гэтага, аднак, нельга рабіць вывад, што нехта дапісаў рэшту; найбольш верагодна, што Жыл­ка, цяжка хворы, паслаў мне ўрывак. Дарэчы, ці ёсць у Вас той верш пра трох сяброў, аб якім я пісаў Вам? На гэты верш я пісаў яму адказ.

Цяпер пра дэталі. Наколькі памятаю, арыштаваны Жылка быў не ў 1929, але ў 1930 г., прыблізна ў чэрвені. Пад арыштам пабыў каля 3-х месяцаў. У г. Кацельніч (Кіраўская вобл., на рацэ Вятцы) прыехаў у пачатку жнівеня, значыцца, з Мінска адправіўся ў канцы ліпеня. 3 Кацельніча да прыстані Медведок (на р. Вятцы, проці Уржума, які знаходзіцца ўбаку ад ракі) плыў лодкаю (Жылка зваў яе чайкаю) у таварыстве з 7 іншымі. Плылі з 4 па 10 жнівеня. Сасіновіч (студэнт-прырадавед Бел. дзярж. універсітэта) не быў жанаты і не было чуткі, што ён ажаніўся, покуль быў жывы Жылка. Жылка на яго крыўдаваў, казаў, што яны амаль не спатыкаюцца. Пра тое, што ў лютым 1933 г. Жылка атрымаў дазвол выехаць у Крым, ужо пісаў Вам.

Адрас жонкі Купцэвіча магу Вам дастаць; між іншым, яна хоча пераехаць у Мінск. Думаю, што ў яе няма нічога, бо ў 1938 г. бяда сталася і з ёю. Купцэвіч быў у Мінусінску ра­зам з Пятром Рагачэўскім, з якім моцна не ладзіў (Рагачэўскі быў троха пісьменнік, троха журналіст). Калі прышлю адрас жонкі Купцэвіча, то паведамлю, на каго можна спасылацца (як даведаліся пра яе адрас).

3 узвышаўцаў зараз у Мінску жывуць Крапіва, Глебка і Лужанін, але пра Жылку, пэўна, больш ведаюць Юрай Паўлавіч Гаўрук і Дубоўка. Калі будзеце пісаць ім, то прашу не спасы­лацца на мяне, бо ні з кім я гэтага не пагаджаў.Я зусім згодзен з тою спасылкаю на мяне, якую Вы прапануеце, але "доктара" варта было б выкінуць — у такой справе чыны не маюць вартасці.

Знаёмства маё з Жылкам было вельмі кароткім, і я прачытаў у Вашым артыкуле шмат для сябе новага.

У 1917 г. я паступіў у вышэйшую пачатковую школу, якая ў той час змяшчалася на сучасным Пляцы Волі, у будынку ранейшага духоўнага вучылішча, а пазней Камісарыята асветы (дом застаўся цэлы). У класе кароткі час (можа, да Новага года) вучыўся Жылка. Ці не быў гэта брат Уладзіміра?

Улашчык.

ЛАРЫСЕ ГЕНІЮШ

6 лютага 1970 г.

Дарагія Ларыса Антонаўна і Іван Пятровіч.

Выбачайце, што пішу з такім спазненнем. Новы год распачаўся няўдала. 3 канца мінулага года ўсё хварэю. Здаецца, зараз адышоў. Са спазненнем вітаю Вас з Новым годам. Прымаючы пад увагу жыццёвую практыку, выказваю толькі пажаданне, каб ён не быў горшым, чым мінулы.

У мінулым годзе скончыў працу, прысвечаную публікацыям крыніц па гісторыі Беларусі. Паколькі праца (нечакана для мяне) вырасла за межы дазволенага, давядзецца летапісы, ста­туты, мемуары, дзённікі і штось яшчэ не ўключаць у свой агляд. Адклаў гэта на другую частку. Кнігу павінны былі абмяркоўваць 3 лютага, але па розных прычынах адклалі на канец месяца.

У гэтым годзе павінен падрыхтаваць да друку том летапісаў (ці хронік), пісаных на мове, якую я аніяк не магу ўцяміць — беларуская ці ўкраінская? Для XVII ст. разабрацца ў гэтым, ды яшчэ не філолагу, вельмі цяжка. Цяжка таксама дайсці — карыстаўся аўтар хронікі Стрыйкоўскім ці, наадварот, Стрыйкоўскі пісаў сваю хроніку на падставе падобных матэрыялаў?

У мінулым годзе былі з жонкаю ў Пушчы — Свіслачы — Гродне. Раней ездзіў у Пушчу з сынам, які вырас у Маскве і не ведае свае Бацькаўшчыны.

Улашчык.

МІКОЛЕ ЕРМАЛОВІЧУ

5 красавіка 1970 г.

Шаноўны Мікалай Іванавіч!

У "Тэзісах" Ваш пункт погляду выкладзены ў вельмі скарочаным выглядзе, і таму некаторых асноўных палажэнняў проста не відаць. У прыватнасці, з тэзісаў не зусім зразумела, хто жыў у Нальшанах. Кажучы больш дакладна, вядома, што племя літоўскае, але незразумела, у якіх адносінах [яно] было да тае Літвы, якая ў Вас акрэслена на карце. З тых крыніц, якія Вы скарысталі, на Густынскі летапіс нельга спасылацца цалкам, бо ён пісаны ў позні час, калі Літвою звалі ўсіх жыхароў ВКЛ, як і ўсю тэрыторыю ВКЛ (я пра гэта ўжо Вам пісаў раней). У выданні "Белоруссия в эпоху феодализма" змешчаны ўрывак ня летапісу, але пераклад з хронікі Стрыйкоўскага. Зараз хроніку, у аснове якой знаходзіцца хроніка Стрыйкоўскага, рыхтую да выдання, і лічу, што Стрыйкоўскі карыстаўся пэўна большаю колькасцю летапісаў, чым на гэта ў свой час паказаў Рогаў. У кожным разе, там на першае месца ставяцца то рускія, а то літва, сталіца знаходзілася то ў Наваградку, то ў Кернаве (між іншым, самі наваградчане яшчэ ў час першай сусветнай вайны свой горад звалі Наваградак).

Паколькі праблема, якую Вы разглядаеце, надта цьмяная, і яе на падставе пісьмовых крыніц вырашыць пэўна ня ўдасца, варта было б больш увагі звярнуць на археалагічныя матэрыялы, бо паміж рэчамі славянскімі і літоўскімі ў XI — XIII ст. павінна быць істотная розніца.

МЕЧЫСЛАВУ ЮЧАСУ

31 мая 1970 г.

Дарагі Мечыслаў Адольфавіч!

Паколькі пра сваё жыццё даводзілася пісаць амаль што сотню разоў (аўтабіяграфія), то я запомніў яе капітальна. Нарадзіўся 1 лютага (па старому стылю) у 1906 г. у сялянскай сям’і каля Мінска (зараз звычайна пішу ў Мінску). Сям’я выдзялялася тым, што ўсе любілі кнігу і шмат чыталі. Пачатковую школу (народную) скончыў у мястэчку, у 1917 г. паступіў у Мінскае вышэйшае пачатковае вучылішча (чатырохкласнае), а затым вучыўся яшчэ ў дзвюх школах і цалкам скончыў сярэднюю школу ў 1924 г. У 1919 г. наша школа стала беларускай, якая і прывіла мне цікаўнасць да гісторыі і этнаграфіі свайго краю, але наогул у школе вучылі дрэнна, і мы выйшлі адтуль з вельмі слабымі пазнаннямі.

У 1924 г. паступіў на сацыяльна-гістарычнае аддзяленне педагагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага універсітэта ў Мінску, дзе адразу стаў спецыялізавацца па гісторыі Беларусі і Вялікага Княства Літоўскага. Займаўся на семінарах Пічэты (Літоўскі статут), слухаў лекцыі Даўгялы (крыніцазнаўства па гісторыі Беларусі), Доўнар-Запольскага (гісторыя народнай гаспадаркі Беларусі) і г. д. Універсітэт скончыў у 1929 г. Адначасова з вучобай ва універсітэце працаваў у Беларускай дзяржаўнай бібліятэцы ў Мінску.

На пачатку 1930 г. з’ехаў з Мінска і больш туды не вяртаўся. Працаваў больш настаўнікам сярэдніх школ і тэхнікумаў у розных месцах СССР, на працягу двух апошніх перадваенных гадоў быў настаўнікам у Ленінградзе, дзе здаваў аспіранцкія экзамены. У пачатку 1944 г. быў залічаны ў аспірантуру пры Інстытуце гісторыі АН СССР. Дысертацыю на ступень кандыдата абараніў 1 снежня 1947 г., доктарскую — 3 сакавіка 1964 г.

Друкавацца пачаў студэнтам. Першапачаткова спецыялізаваўся ў галіне археалогіі Беларусі, затым адышоў ад гэтай тэмы. Будучы студэнтам, удзельнічаў у рабоце студэнцкага краязнаўчага аб’яднання і кожны год ездзіў або хадзіў пешшу па Беларусі. Калі дадаць, што нямала ездзіць і хадзіць давялося пачынаючы з 1920 г., то атрымаецца, што мне пашанцавала — пабыўшы ў розных зонах краіны, я ўбачыў яе сваімі вачыма, што надалей вельмі дапамагло ў занятках.

Прыехаўшы ў Маскву ў пачатку 1944 г., пачаў займацца літоўскаю моваю, але авалодаў ёю дрэнна. Слабое знаёмства (г. зн. адсутнасць асабістых уражанняў) з Літвою таксама адбілася на занятках па гісторыі Літвы. Гэта агульная бяда нелітоўцаў, якія займаюцца Літвою.

Здаецца ўсё. Выбаркі зрабіце самі.

А цяпер да Вас просьба. Я скончыў кнігу, якая называецца: "Очерки по археографии и источниковедению Белоруссии феодального периода". У рабоце шмат адведзена ўвагі Віленскай археаграфічнай камісіі. Да работы прыкладаю фота розных мясцін і асоб-публікатараў. Калі можаце, дашліце мне фота будынка, у якім мясціўся Цэнтральны архіў. Калі ў Вас няма такой магчымасці, прашу паведаміць таксама.

Быў у Кіеве і Львове, шукаў хронікі ВКЛ. Нічога не знайшоў.

Улашчык

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

15 чэрвеня 1970 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Лічу бясспрэчным, што калі Вы мяркуеце пісаць манаграфічную працу, то на яе трэба глядзець як на дысертацыйную.

Якую браць тэму? На адлегласці гэта пагодзіць цяжка, але толькі магу сказаць, што, жывучы ў Маладзечне і, пэўна, не маючы магчымасці на месяцы выязджаць у розныя гарады на працу ў архівах, трэба браць тэму, якую можна распрацаваць у асноўным па апублікаваных крыніцах. Выходзячы з такіх меркаванняў, мне здаецца, што Вам або трэба ўзяць тэму аб семінарыях у самым шырокім сэнсе, г. зн. разглядаючы зараз усю сістэму асветы на Беларусі ў нейкі пэўны час, ці вызначыць тэму з гісторыі гарадоў Беларусі XVI ст. (у тым аспекце, які не закрануў Капыскі).

У першым выпадку Вы маеце вельмі багаты архіўны фонд папячыцеля Віленскай акругі ў Цэнтральным гістарычным архіве ў Вільні, у другім — апублікаваныя матэрыялы ў серыі "Акты Виленской комиссии" і іншых выданнях. Думаю, шт ТБШ кранаць не варта.

Калі ў Вас ёсць магчымасць працаваць больш-менш доўгі час у Мінскім архіве, то ёсць вельмі цікавая тэма — дослед аб Радзівілаўскім архіве, у прыватнасці, аб яго складзе, бо, маючы такі багаты архіў, ніхто з даследчыкаў не ведае ў поўнай меры яго складу.

Наогул не спяшайцеся з вызначэннем тэмы. Гэта трэба прадумаць вельмі ўважліва. Можа, у Вас ёсць больш канкрэтна звыш таго, што Вы напісалі.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

22 ліпеня 1970 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Дзякуй Вам за кнігу. Я нават не ведаў, што яна выйшла, а покуль бы прасіў, то і дастаць праз Мінск было б, пэўна, немагчыма.

Жучкевіч да гэтага часу (прынамсі, было так нядаўна) ходзіць у рэдакцыю, маючы намер абвергнуць мяне, даказаць, што я ў тапаніміцы нічога не разумею. Але і мая рэцэнзія не надта пайшла на карысць. Усе дэфекты навучання ў на­шых інстытутах ці ўніверсітэтах так і лезуць з яго новай кнігі. Ён такі ж нават і не прабаваў праглядзець паказнікі розных археаграфічных выданняў, натуральнае чалавечае прозвішча ў яго Іваноў, і таму, напрыклад, назву Петрыкаў ён выводзіць ад прозвішча Петрыкаў (гэта зусім упэўнена). А не ведае, што Петрыкаў у не надта нават старых крыніцах зваўся Петрыкавічы і г. д. Да яго не дайшло, што тапаніміст павінен быць моваведам з шырокім кругаглядам, інакш заўсёды бу­дзе не майстрам, але партачом. Пра гэту кнігу пісаць нічога не буду, каб не мела выгляду людаедства, але наогул каму-небудзь варта было б адзначыць.

Пра Вашу тэму, пра педагогіку і грамадскія падзеі. Я скончыў кнігу пад назваю "Нарысы па археаграфіі і крыніцазнаўстве гісторыі Беларусі феадальнага часу", і мне, кажучы пра дзейнасць Віленскай камісіі, давялося крануць тых, хто ўзначальваў камісію, якія вымаганні былі адносна гэтай установы, часткова крануць публіцыстыку.

Думаю, што і Вам, кажучы пра семінарыі, проста неабходна будзе звярнуцца да тых асоб, якія ўзначальвалі на Беларусі палітыку, у першую чаргу Мураўёва з усімі яго дакументамі (вялікая колькасць яго "Запісак" знаходзіцца ў Цэнтральным архіве ў Ленінградзе, у фондзе Заходніх камітэтаў), затым Карнілава, які ўзначальваў школьную палітыку і надрукаваў некалькі кніг, у тым ліку і пра Мураўёва. Варта будзе кра­нуць Мілавідава, што многа пісаў і пра асвету на Беларусі. Наогул, я так і разумею, што праца Ваша ў асноўным будзе не педагагічная, а гістарычная.

Жадаю поспехаў у рабоце. У мяне гэты год цяжкі, адпачынку покуль няма, і невядома, калі буду яго мець, а адпачыць было б трэба.

Улашчык.

УЛАДЗІМІРУ КАЛЕСНІКУ

22 ліпеня 1970 г.

Шаноўны Уладзімір Андрэевіч.

Дзякуй Вам за кнігу, прысланую мне, а таксама дзякуй і ад аўтара, паколькі сам ён не можа гэтага зрабіць. Сярод пакінутых і забытых Жылка быў, пэўна, самы пакінуты і забыты. Павінен сказаць, што партрэт яго на вокладцы няўдалы: твар надта напружаны, што для Жылкі было зусім неўласціва. Вельмі добрае фота, якое цалкам перадае выраз Жылкі, было змешчана ў "ЛіМе". Наогул, гэта быў вельмі мяккі па характары і вельмі культурны чалавек. Здаецца, пісаў Вам, што сярод апошніх лістоў ён прысылаў мне свае пераклады, былі там і вершы скандынаўскіх паэтаў. Але ўсё гэта быцам у тумане — бо адбывалася ў пачатку 1933 ці ў канцы 1932 г.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

21 верасня 1970 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Дзякую Вам за працу пра Тарашкевіча. Я па яго граматыцы вучыўся ў 1919 г. Ці бачылі Вы артыкул пра яго дзейнасць у 1919-1920 гг. у польскім часопісе? (не запісаў назвы). Мне зда­ецца, што выраз "не стала" ў канцы гучыць не па-беларуску, бо ў беларускай мове "стала" азначае нешта пэўнае, устойлівае, а тут гаворыцца пра канец жыцця.

Высылаю фота без сям’і Галенчыкаў, якую дашлю пазней пасля перафатаграфавання. Кангрэс адабраў тут шмат часу, хаця наогул я чыннага ўдзелу зусім не прымаў.

У Мінску выйшаў слоўнік Бялькевіча. Здабывайце яго скарэй, бо тыраж у тысячу экз.

Збіраюся ў Мінск, але гэты год цяжкі, і невядома, калі траплю туды.

Улашчык.

СЦЯПАНУ АЛЕКСАНДРОВІЧУ

24 кастрычніка 1970 г.

Дарагі Сцяпан Хусаінавіч.

Я чытаю ўсё, што выходзіць з Вашым прозвішчам, ці, лепш кажучы, усё, што магу дастаць, бо Вы, Мальдзіс і Кісялёў ствараеце нанава гісторыю беларускай літаратуры, а разам і гісторыю культуры XIX — пачатку XX ст. Здаецца, я пісаў Вам, што Вы рэальна зрабілі тое, што некалі хацеў зрабіць я (сфатаграфаваць і апісаць мясціны, дзе жылі нашы культурныя дзеячы). Таму вітаю Вас з кнігай і дзякую за прысылку яе. Мяне вельмі ўзрадавала некалі з’яўленне Вашага артыкула пра "Нашу ніву", бо гэты ёлап Карнейчык напісаў, што "Ніва" была орга­нам аграрыяў, а калі я сказаў яму, што ў такім разе Купала ў сваёй творчасці (як рэдактар "Нівы") бараніў інтарэсы паноў, то ён сказаў, што гэта яму нехта дапісаў, бо ён так не думае.