Лісты

Думаю, што ў Мінску з’явіцца праз які месяц, ва ўсякім разе не пазней травеня. Я заставіў грошы ў сястры на 50 экз. і прашу Вас памагчы ёй давезці кнігі дахаты. 3 гэтых экз. вазьмеце сабе, надпіс зраблю пазней. Неяк трэба папярэдзіць усіх сваіх, што буду даваць, каб не траціліся. Пастараюся, як толькі кніга трапіць у краму, прыляцець у Мінск на некалькі дзён. Такі ж трэба пахваліцца. Дарэчы, на мінулым тыдні лятаў у Вільню на абарону Грыцкевіча (прайшла вельмі добра) і адчуваў сябе ў небе куды лепш, чым у цягніку (прыехаў сюды апошні раз з Мінска зусім зняможаны).

Саша з жонкаю знялі дачу над Акою ў надта харошым месцы, на ўскраіне лесу, які цягнецца на 300 км. Шкада толькі, што і на дачы трэба што-небудзь есці, бо ў большасці буду адзін. Аднак для мяне няма лепшых лекаў, як лес.

Выдавецтва зараз эканоміць на ўсім. Палі маленькія, і таму кніга нейкая худзенькая. Баюся, што калі пачнеш чытаць і разгортваць, то будзе рассыпацца на асобныя аркушы.

Прывітанне ўсім Вашым. Улашчык.

Ці бачылі такі канверт? У мяне іх запас.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

6 кастрычніка 1985 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч!

Найперш, дзякуй за яблыкі. Пра ананасавыя ў нас ня было і чутно раней, першы раз імі пачаставаў мяне Ліс. Але пасылка вымагае шмат клопату, і ня варта было б цацкацца з гэтым.

Па-другое, высылаю Вам кнігі. Дзяўчыны (ці жанчыны), якая перадавала, ня бачыў (з-за грыпу сядзеў дома).

Па-трэцяе, — пра рэцэнзію. Ня ведаю, чаму Ермаловіч надумаўся схавацца за псеўданімам. Усе, хто хоць трохі ведае яго, разумеюць, хто такі "Наваселец", а псеўданім робіць нейкую непрыемную атмасферу. Зразумела, як толькі кніга выйшла, я чакаў, што Ермаловіч адгукнецца, і што ён абавязкова напіша пра нязгоду з яго гіпотэзай, і у гэтым, дарэчы, няма нічога кепскага. Але пішучы на што-небудзь рэцэнзію, варта прачытаць усё, а тут відаць рэцэнзент не прачытаў таго месца, дзе я спрабую абгрунтаваць погляд, што летапіс пра Войшалка і Міндоўга пісаўся ў Наваградку, а гэта я лічу важнейшаю часткаю сваіх доследаў.

Хаця я і пішу Вам гэтыя заўвагі, але прашу (калі будзеце гаварыць на гэтую тэму) сказаць у самай далікатнай форме, бо ён жа зусім хворы.

Дзякуй яшчэ раз за яблыкі.

СТАНIСЛАВУ ЛАЗУТКУ

16 октября 1985г.

Дорогой Станислав Антонович.

В апреле в Вильнюсе в магазине "Статута" уже не оказалось; он надо полагать, ещё был, но продавался только знакомым. В общем, мне не досталось.

В связи с некоторыми обстоятельствами мне пришлось пе­ременить тему работы, и я сейчас занялся публикациями "Ста­тутов", а вместе с тем уяснений — кто их издавал и обстоя­тельств, при которых они издавались. Естественно, что нуж­но начинать с первого, вернее, даже с изучения деятельности Чацкого, Дзялынского, Даниловича, а также фондов ЧОИДР. А так как последнее издание принадлежит Вам, то мне следует иметь данные и о Вас, хотя бы краткие: год рождения, шко­ла, вуз, Академия. Весьма существенно знать, какими путями пришли Вы к мысли начать заниматься Статутами, а вместе кратко о том — какой спрос предъявляла научная и ненаучная общественность к этим памятникам (понимаю все три редак­ции "Статутов").

Вместе с тем и ещё просьба. Вероятно, Вы имеете разные фото как титульного листа изданного Вами Статута, так и не­которых листов рукописей, так и печатного текста. Я был бы очень обязан Вам, если бы Вы прислали какие-нибудь из этих фото. Сделать мне здесь даже просто это вышедшего уже "Статута" — сложно.

Было бы желательно, чтобы Вы сказали несколько слов о Ольшевской рукописи в Варшаве, которую я проглядел и смог, хотя с опозданием, ссылаясь на Вас, исправить.

Улащик.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

20 кастрычніка 1985 г.

Дарагі Станіслаў Пятровіч!

Дзякуй за пасылку. Зразумела, перш пра сваё. Ня ведаю, чаму Ермаловіч вырашыў падпісацца псеўданімам. Часы Тодара Глыбоцкага былі даўно, і хавацца няма чаго. Ермаловіч апантаны сваёю гіпотэзаю: не літоўцы заваявалі Беларусь, а наадварот. За апантанасць варта паважаць, але ўспрыняць гіпотэзу нельга, кажучы дакладней, ён гэта не даказаў, і на доказ у яго не стае перш за ўсё кваліфікацыі (трэба ведаць сярэднявечную латынь, сярэднявечную нямецкую мову, сучасныя нямецкую, англійскую, трэба навукова ведаць старасвецкую славянскую і навукова літоўскую). Наогул, трэба ведаць надта многа, каб парушыць погляды, якім ужо тысяча гадоў. Дарэчы, успамінаючы пра Пашуту, ён не заўважыў, што ў маёй кнізе ідэя аб значэнні Наваградка з’яўляецца асноўнаю.

Вашыя вершы, як звычайна, сардэчныя, чалавечныя, але хацеў спытаць пра адно: касцёр. У нас так зваліся дровы, выкладзеныя кругла, з вострым верхам. Так яны сохлі летам, а ўвосень зносілі пад паветку ці ў адрыну. Тое, што гарыць, звалася па-рознаму: агонь, вогнішча, а па-наваградзку "купадла", назва пэўна самая старасвецкая.

Пра Прылукі. Аб тым, як яны пераходзілі з рук у рукі, найбольш у кнізе "Полное географическое описание нашего отечества", Т.ІХ, С.423. Прылукі (горад) ёсць на Чарнігаўшчыне, на Валагодчыне ёсць Спаса-Прылуцкі знакаміты манастыр. Я хадзіў (ідучы ў Віцкаўшчыну) можа сто разоў. Калісь, як казаў бацька, у Чапскага за мостам унізе была сажалка, і там плавалі чорныя лебедзі. Уніз да рэчкі ішоў парк, у другім баку ад парку знаходзіўся сад, яшчэ ніжэй стаялі хаты парабкаў, была абора і гумно. Увосень 1922 г. гумно згарэла. Казалі, што ўсё, што было там, прапілі, а гумно спалілі. Надта прыгожы быў Скарыніцкі лес, у якім вадзілася процьма птушак. Лічу, што якраз Скарыніцкі лес павінен стаць паркам для Мінска. Думаю, што напісана пра нашы Прылукі. У 1926 г. там Тарыч здымаў свой фільм.

Ізноў надыходзіць восень. Быў у Віцкаўшчыне, схадзіў на магілы дзядоў, пабыў на сваёй сядзібе. Там яшчэ адна яблыня, ёй пад 70, а такі дае яблыкі. Перанеслі урну жонкі на Чыжоўскія могілкі. Там агарадзілі месца і мне.

ЯНКУ БРЫЛЮ

5 лістапада 1985 г.

Дарагі Іван Антонавіч.

Чытаю і перачытваю Вашы мініацюры — і тыя, што зараз прыслалі, і тыя, што былі раней. Для мяне гэта як размова з чалавекам, інтарэсы якога блізкія да маіх. У маім адзіноцтве размовы з жывым чалавекам бываюць рэдка. Вы ганялі кароў наранкі, а разам шмат бачылі і шмат чыталі. Такое спалучэнне і гады робяць Вашы творы мудрымі, выклікаюць на разважанні.Думаю, што ніхто так сардэчна не напісаў пра "першага" Максіма, высокі гуманізм адчуваецца ў апавяданні пра бабку, што прынесла яйкі. Нічога крыклівага, ніякага штампу, а які гуманізм. Зразумела, запамінаецца і той, у якога сабака штодня з’ядае добры кавалак мяса. Калісь у нас быў так сабе шляхціц, які казаў, што ў яго і сабакі сала не ядуць. Шляхціц, колькі б у яго ні было свіней, павінен быў выгадаваць сам, сучасны "Басарэўскі" бярэ мяса амаль задарма.

Летам стараўся набрацца як мага больш сілы, і, здавалася, набраўся, але вось зараз то ўстану, то ізноў кладуся. Гады такі бяруць сваё.

Учора прачытаў Ваш артыкул пра Караткевіча. Пэўна, не скора дачакаемся такога другога. Лічу, што рэдактары павінны былі намагчыся на некаторыя змены, у прыватнасці, у рамане "Хрыстос прызямліўся ў Гародні". Па-першае, "прызямліўся". Гэта не па-нашаму. "Спусціўся на зямлю" — так, мне здаецца, павінна быць. Па другое, сланоў татары ніколі не мелі, ды каб і мелі, то ў іх налётах такія важкія звяры былі абсалютна непатрэбны. Татарская конніца праходзіла за дзень больш за сто кіламетраў, не карміўшы коней. Дзе ўжо там сланы.

Ліст, пэўна, дойдзе да Вас дзён праз дзесяць, але ўсё роўна вітаю Вас са святам. Дзякуй за кнігу.

Улашчык.

ЯНКУ БРЫЛЮ

14 снежня 1985 г.

Дарагі Іван Антонавіч.

Падыходзіць Новы год, рассылаюцца прывітальныя паштоўкі, Ваша ўжо прыйшла. Дзякуй. Але мне хочацца пагаварыць з Вамі, хаця б здалёку, таму пішу гэты ліст.

Скардзіцеся, што прабылі паўгода на вёсцы ці то на сваім хутары. Не варта шкадаваць. Як добра спаткаць раннюю вясну ў лесе ці ў полі. Як нейкае свята было калісь пачуць першага жаўранка, і як жаль, што іх зараз ці не ўсіх патруцілі. Даўно было тое, калі я прыехаў аўтобусам з Вільні ў Кабыльнікі, каб паглядзець на Нарач. Быў летні ціхі вечар, у паветры звінелі, можа, сотні жаўранкаў. Я даўно не чуў іх, ішоў і радаваўся, бо тут, пад Масквою, іх няма даўно. А цяпер няма і ў нас. Якая радасць была, калі прылятаў першы бусел (у нашай Віцкаўшчыне было адно гняздо), а ўрэшце ластачкі. Спалі, зразумела, у гум­не, і вось яшчэ да сонца ластаўкі пачыналі шчабятаць. Спаць хочацца, а слухаць іх — радасць. Быў час, калі мог набыць дачу, і так хацелася ўзяць лапату і абкапаць яблыні, ускапаць грады, але ўсё быў заняты, усё кідаўся на нейкія тэмы, а зараз, здаецца, і дача непатрэбна, хіба што прыеду летам у Ракаў — усе кажуць, што там добра. Напісаўшы рэцэнзію на паскудную кнігу Лойкі, я нібы пасварыўся і з пісьменнікамі (раней з гісторыкамі), але пуцёўку, можа, дадуць.

Таму, сядзеце на добрае здароўе, калі ёсць дзе. Калісь у чацвер перад Вялікаднем, як раіла маці, я на світанні мыўся на шэрым камні крынічнаю (сапраўды з калодзежа) вадой. Перадаць, што тады адчуваў — вясна, чыстае неба, ветру ані, скора Вялікдзень, і іншае перадаць хіба музыкай, але без слыху, без голасу.

Зараз пра што іншае. Вы часта ўспамінаеце Рыльскага. У свой час я паслаў яму адбітак са свае працы, ён быў ужо пры канцы, і адказу мне не было. Адбітак меў дачыненне да "Пана Тадэвуша". Там ёсць месца, дзе гаворыцца, што пан Карп вызваліў сваіх мужыкоў, сем тысяч. Пра гэта напісана і ў падручніках, і ў непадручніках. Але, седзячы ў Вільні ў архіве, я знайшоў тры тамы рознай перапіскі, з якой належала, што ўсё гэта зман. Карп перад смерцю даручыў свайму пляменніку, якому перадаваў усё, што меў, вызваліць сялян, а той скруціў. Для сялян, пэўна, было б лепш, каб іх так не вызвалялі, бо за адмову хадзіць на паншчыну і наогул за "бунт" шмат каго пакалечылі ці проста забілі. ("История СССР", 1959, N 1). Беларускія гісторыкі па магчымасці ігнаруюць мае працы, не адгукнуліся і на гэту.

Пра "Хрыста" Караткевіча. У свой час выдавецтва папрасіла мяне даць водгук на кнігі Караткевіча, маючы на ўвазе перакласці на рускую мову. Я напісаў, што "Хрыста" не варта перакладаць, зважаючы на тое, што калі хто-небудзь напіша ядавіты водгук адносна сланоў, то будзе кепска. Зразумела гэта нейкія накіды, але не мастацкі твор. Не разумею, чаму гэта пераклалі па-чэшску? Хіба з-за экзотыкі.

Ці ведалі Вы Язэпа Шнаркевіча? У 1919 г. дзве вышэйшыя пачатковыя школы былі зроблены беларускімі, у адной вучыўся я, а настаўнікам беларускай мовы і літаратуры стаў Шнаркевіч. У 1966 годзе я спаткаўся з ім у Вільні, і колькі-небудзь моцнага ўражання ён не зрабіў і наогул, пэўна, не быў выдатным дзеячам, але як школьны прапагандыст ён быў выдатны. Ва ўсякім разе, нас малых (13-14 гадоў), якіх усё жыццё вучылі зневажаць усё сваё, ён за некалькі месяцаў зусім "перарабіў", не закранула гэта хіба мінчукоў, басякоў з Нямігі (гандлёвага цэнтра).

Як дэталь хачу Вам сказаць, як я ўпершыню пачуў, што беларуская літаратура гэта свая. У якасці хрэстаматыі ў нас былі "Родныя з’явы" Коласа. Раз мы чыталі ў класе апавядан- не, як у велікодную ноч мужчыны аднае вёскі, сабраўшыся да некага, спявалі песні. Апавяданне пачынаецца са слоў: "Ноч была ціхая, цёплая, цёмная". Настаўнік тлумачыў, як дакладна пісьменнік сказаў пра такую ноч. Я прачуў гэта, але мне ста­ла шкада тых мужчынаў, што яны не трапілі на рэзарэкцыю, бо для нас яшчэ і таго часу гэта было вялікае свята: уся царква нібы ў агні, побач гарыць вялікае вогнішча, яшчэ ў 1914 годзе ў час крэснага ходу ляцелі ў неба ракеты. Багдановіча вывучылі "Ткачых" і "Пагоню". Чамусь з Купалы нічога.

Во колькі напісаў Вам на Новы год. Вітаю, віншую, жадаю ўсяго добрага.

Улашчык.

ЭРНЭСТУ ЯЛУГІНУ

20 снежня 1985 г.

Дарагі Эрнэст Васільевіч.

Кніга мая спрэчная і да таго ж без канца (павінен быць дапісаны апошні раздзел, абагульняючы ўсё ранейшае. Гэты раздзел я і не пачынаў пісаць, і гэта не з-за таго, што больш за 20 аркушаў не варта і несці ў выдавецтва, але таму, што проста не змагу. Застаўляю гэта Чамярыцкаму).

Думаю, што ў Польшчы будуць крытычныя заўвагі ці на­ват рэзка крытычныя, бо цэлы шэраг праблем пастаўлены, але не вырашаны ці вырашаны так, што са мною не згодзяцца. Бясспрэчна, самае складанае легенда. Што ў ёй чыстая фантазія, што адбітак рэальнага? Бясспрэчна фантастычнае — пераезд 500 рыцараў з Італіі ў Літву. А далей? Я разбіў тэкст легенды на дзве часткі: чыста легендарную (засяленне Нявяжы) і частку, дзе можа быць адбітак рэальнага, а часткова і зусім рэальнае. Да заснавання Трокаў, а пэўна, нейкі час і пасля таго, Наваградак (мае продкі з наваградчаны, а там гэты горад завецца Наваградак) быў самым моцным замкам і ці не самым магутным эканамічным цэнтрам. Зразумела, што там сеў Міндоўг, там яго і каранавалі. У легендзе пра гэта нічога, але што запісы летапісу вяліся ў Наваградку, я пэвен, мне здаецца, што я гэта і даказаў, хаця выказаў у форме пэўнай думкі. Пэвен і пра тое, што легенда запісана па загаду Гаштольда (пра гэта цвердзяць ці не ўсе папярэднія таксама). У сярэдзіне XVI ст., калі прыблізна аформлена легенда цалкам (раней быў толькі "літоўскі" варыянт адносна прыезду), наша і літоўская шляхта вельмі зжыліся, і нашы звычайна звалі сябе літвінамі (шляхта і магнаты, а не народ, але ж народ і не пісаў). Спадзяюся, што праз некаторы час пра легенду будзе напісана спецыяльная грунтовая праца.

Цяпер пра Ермаловіча [...]

Ермаловіч на гэтым месцы апантаны, і за гэта яго трэба шанаваць. Яго гіпотэза — што не літоўцы заваявалі Беларусь, але наадварот, надта прывабная, і у яго ўжо ёсць шмат прыхільнікаў, але гэта толькі гіпотэза, прытым у самай пачатковай форме. Адным з доказаў у Ермаловіча з’яўляецца наяўнасць на Беларусі паселішчаў з назваю "Літва". Сапраўды гэта доказ адваротнага: літоўцы сяліліся на Беларусі, ці ў Польшчы, ці на Украіне, для ваколічнага насельніцтва яны былі чужыя, літва, адсюль і назвы. Дарэчы, такіх назваў ёсць значна больш, чым у Ермаловіча. У "Слоўніку геаграфічным польскім", дзе іх больш, чым у Ермаловіча, такіх назваў некалькі дзесяткаў, у тым ліку і на Харкаўшчыне. Каб гэтыя назвы загаварылі грунтоўна, трэ­ба перш за ўсё ўстанавіць, калі яны заснаваны, бо, можа быць, і сто гадоў назад. Па-другое, каб даць такім назвам кваліфікаваную інтэрпрэтацыю, трэба быць моваведам вельмі высокай кваліфікацыі, дасканала ведаць літоўскую і лацінскую мовы, а таксама і стараславянскую.

Але каб арыентавацца як след, трэба ўзяць крыніцы не толькі свае, але і нямецкія (сярэдневяковая лаціна і старанямецкая мова). У нас покуль такіх спецыялістаў няма і, відаць, будуць не скора.

Праф. Лаўмянскі, які не так даўно памёр у Познані, у пачатку 30-х гадоў выдаў у двух тамах кнігу: "Пачатак грамадства (!) і дзяржавы Літоўскай", а ў апошнія гады ён працаваў над цэлаю серыяю (пяць ці шэсць томаў) — "Пачаткі Польшчы". Калі ў нас будзе спецыяліст такога рангу, тады праблему, узнятую Ермаловічам, можна будзе ставіць на навуковы грунт. Таму я ў палеміку з Ермаловічам уступаць не буду, магу толькі зрабіць заўвагу: ён адзначыў, што Пашута выказаў меркаванне, нібы летапісанне вялося ў Наваградку, з чаго належыць, што я гэтага пытання не закранаў, а ў мяне гэта ёсць галоўнае.

Надыходзіць Новы год. У сувязі з гэтым і ці нават і без сувязі хачу Вам пажадаць у новым годзе працяг працы, у якой няма фальшы, выдумак, а ёсць рэчаістасць у той форме, якая для нас магчыма.

Яшчэ раз: з Новым годам.

АРСЕНЮ ЛІСУ

24 студзеня 1986 г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

Мне кажуць, што я стаў надта сварлівым, што да ўсіх чапляюся, але што зробіш — надта ж недарэчны план стварыў Ваш дырэктар. Два экз. паслаў у "Литературную газету", а адзін, да ведама, — Вам.

Усяго найлепшага.

Улашчык.

РЫГОРУ БАРАДУЛІНУ

17 лютага 1986 г.

Дарагі Рыгор Іванавіч.

Спаткаўся з Вамі на пару гадзін, і ці будзе яшчэ спатканне, ці не — невядома. Жыву надта адзінока, гавару на тэмы, якімі жыву, рэдка, і таму, калі напаткаю слухача, гавару занадта шмат.

У нас размова пайшла пра Жылку, і я хачу сказаць Вам, чаму так сталася. Вы падаравалі кнігу перакладаў Габрыелы Містраль. Пра яе я нічога нават не чуў і падумаў, што гэта пераклады з Містраля правансальскага, а пра яго творчасць гаварыў Жылка, калі мы ў жнівені 1931 года плылі па Вятцы ў адной лодцы. Адсюль мая думка і пераскочыла на Жылку. У сваім жыцці я спаткаў толькі дваіх, у каго талент, высокая культура, нейкая персанальная далікатнасць спалучаліся ў адной асобе. Здаецца, размова ішла, седзячы на высокім беразе Вяткі (Жылка сказаў, што нібы не на Вятцы, а на Кландайку). 3 высокага правага берага быў відзен на левым лес і толькі лес, і нічога больш. Здавалася, што мы ўжо залезлі ў тайгу, якой няма і канца.

3 Містраля гаворка невядома якім чынам перайшла на "Бан­кет" Платона, а паколькі я сам не толькі не чытаў Платона, але і не спатыкаўся з чалавекам, які б чытаў гэты твор, то было цікава паслухаць. Зразумела, пра ўсё гэта гаварылася між іншым, не з тым, каб паказаць сябе. [...]

"Трэба дома бываць часцей" стаўлю эпіграфам да тае кнігі, якую ўсё не магу выдаць (кніга пра сваю вёску). Нешта святочнае адчуваеш, чытаючы "Памытую падлогу", наогул, як доб­ра, што ёсць харошыя вершы.

Дасылаю Вам кнігу. Калі пры жыцці не выйдзе "Віцкаўшчына", то гэта апошняя.

Улашчык.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

18 лютага 1986г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Дзякуй Вам за разумны, харошы артыкул і за тое, што прыслалі. Дарэчы, здаецца, Ваш будзе адзіны, бо ў "ЛіМе", куды паслаў Каўко, за 14 лютага нічога няма. У дадатак мне ўчора званілі, нібы ў рэдакцыі "ЛіМа" надта ўсцешаны артыкулам Каўко, але, пэўна, не пойдзе. "Звязда" заказала арты­кул Іофе (які пісаў дысертацыю пра Пічэту), але друкаваць не будуць. У свой час перадалі, нібы падрыхтаваў тэлеграму ўніверсітэт, але не паслаў. Нічога і ад Інстытута гісторыі.

13 лютага мяне паказвалі па тэлебачанні. Унукі запісалі на магнітафон, але сам я яшчэ не чуў. Прыслалі некалькі фота, зробленых у студыі. У мяне выгляд такі, што магу, калі трэба, і ўкусіць. Відаць, таму рызыканту, які рыхтаваў тэле, сказалі, што ён дурань.

Наогул усё скончылася, і гэта добра, бо цяжка. У мяне ўзняўся ціск (усё жыццё быў заніжаны), часта баліць галава, у руках і нагах такі сверб, што хоць крычы. Праз пару дзён пайду на агульны агляд. Думаю, што на Аку летам ехаць не прыйдзецца, бо тры гадзіны дарогі так выматаюць, што паўдня буду ачуньваць. У канцы лета думаю трапіць у новы Дом творчасці ў Ракаве.

У Мінску ляжаць тры артыкулы, адзін — пра мемуары Вайніловіча. Намеснік галоўнага сказаў, што праз дзесяць дзён бу­дуць званіць, але мінуў месяц, а званка няма. Значыцца, чытаюць па-за рэдакцыяй. Хацелася, каб было надрукавана якраз у Мінску, а не тут. Трэба чакаць. 3 Мінска прыслалі стос кніг, у тым ліку і Каханоўскі. Як жа ён нарабіў такіх памылак?

Дзякуй яшчэ раз. Зіма такая, якой яшчэ не было. Ці не пачатак гэта эры хворасці?

Улашчык.

МІХАСЮ ЧАРНЯЎСКАМУ

18 лютага 1986 г.

Дарагі Міхал Міхалавіч.

Дзякуй за кнігу і за каляндар. Як добра выдадзены! Калісь хлопцам што ні чытаў, то было напісана пра некага, падзеі былі недзе, а ў нас не было нічога, нават невядома было — ці жыў хто-небудзь да нас. Зараз гэтая пустата запаўняецца, можа, занадта павольна.

Між іншым, некалькі заўвагаў пра кнігу. Некалі чуў, што ў нас была не расамаха, але піжасты воўк. Нічога не буду сцвярджаць, але майце на ўвазе. Дубіна. У нас проста няма такога выразу, але зараз у беларускай літаратуры гэты тэрмін у пашане. У нас гэта будзе кол або дручок. Мой бацька рабіў не гарпун, але восці. Думаю, так і трэба пісаць.

Выдавецтва для юнакоў дало занадта дробны шрыфт, але наогул надта прыемна, што я час ад часу атрымліваю з Мінска цікавыя кнігі. Памятаю час, калі выйшла першы раз "Новая зямля" — амаль адзіная на год, і як мы былі гэтым усцешаны.

Дасылаю Вам сваю "летапісную" кнігу.

Улашчык.

У ГУДЗЕВІЦКІ ШКОЛЬНЫ МУЗЕЙ

23 лютага 1986г.

Дарагая Каця.

Мне пішуць мала, часцей за ўсіх — Валянцін Грыцкевіч з Ленінграда. Я даю адказы не заўсёды акуратна, бо даволі ча­ста даводзіцца ляжаць. Я сам не бачыў сябе на экране (трэба было спецыяльна ехаць у Мінск), але казалі, што выглядаю там бадзёра. Гэта ў значнай ступені таму, што калі пачынаеш гаварыць, то атрымліваецца нервовае ўзрушэнне, за што, між іншым, пазней трэба адплаціць. Мне 80, а ў такім узросце надта рэзвым не будзеш.

Адносна кнігі пра вёску. Гэта мая балячка. Я пачаў пісаць яе студэнтам, кепска разумеў, што мне трэба, не сабраў тых вестак, якія можна лічыць самымі важнымі. Скончыў пісаць праз 50 гадоў, у 1978 годзе. Кнігу рэкамендаваў да друку Інстытут этнаграфіі Саюзнай акадэміі, і праз невялікі час я здаў яе ў выдавецтва "Наука". Павінна яна была выйсці ў свет у 1980 г., але адзін чыноўнік дадумаўся, што яе ніхто купляць не будзе і, шануючы дзяржаўны інтарэс (усе чыноўнікі шануюць дзяржаўны інтарэс), выкрасліў яе з плана.

Хадзіць па начальніках, прасіць, сварыцца — цяжка, і таму я толькі зараз узняў ізноў пытанне аб выхадзе кнігі. Я разумею, наколькі была б кніга цікаваю для вёскі, ды і не толькі для вёскі, але скрозь сядзяць тыя, ад каго залежыць пусціць у друк, а яны не пускаюць. Валтузня ідзе далей.

3 Вашага ліста адчуваю, што Вы не маеце газеты "Голас Радзімы", дзе змешчаны артыкул пра маю дзейнасць. Маю якраз адзін вольны [экзэмпляр] і дасылаю ў Ваш музей. Узрадаваны, што праца Музея набыла такі шырокі характар: зразумела, што трэба ведаць не толькі гісторыю, але і прыроду.

Прывітанне Вашай школе, яна павінна б стаць узорам для ўсіх іншых.

Улашчык.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

1 сакавіка 1986 г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Я надта паважаю Каханоўскага за дзейнасць і за кнігі. Ду­маю, што кніга пра музей стане нейкім выходным пунктам для больш грунтоўных доследаў. Я не прабаваў, праўда, нічога з яго творчасці правяраць па першакрыніцах, а вось Вы праверылі, і знайшлося штось непрыемнае. Гэта ці не агульная бяда землякоў. У нас так мала ведаюць сваю краіну, што калі знаходзіцца што-небудзь пра сваё паселішча ў друку, то гэта разглядаецца як нейкае дзіва: "Во і пра нас". Таму і апошняя кніга Каханоўскага карысная, але яна занадта сухая. Заўсёды сцвярджаю (калі хто піша пра вёскі, мястэчкі, гарадкі) — павінны ска­рыстаць Геаграфічны слоўнік, дзе так шмат цікавага.

Пра памылкі, дапушчаныя ў кнізе, Вам трэба напісаць аўтару, і напісаць жорстка, каб у далейшым такога не было.

Цяпер пра юбілей. У інстытуце на юбілеі была пошасць — 100 гадоў Дружыніну, 90 — Мінцу, 80 — мне. Дзень Мінца (хаця і па памылцы) супаў з маім (4.ІІ). У Мінца зрана, у мяне — а трэцяй гадзіне. Пра мой, каб выпадкам не сказаў сам, можа, і наогул ніхто не ведаў бы, а калі даведаліся, то адбылося ў сектары.

У студзені ў мяне дні два-тры былі "моцныя", калі я хадзіў і працаваў, а дзень-два ляжаў. Таму, калі надыходзіла чацвёртае, то я тры дні не выходзіў з хаты і глытаў розныя медыцынскія "гузікі", каб быць у форме. Пайшоў у форме, але папрасіў Буганава, каб справа не зацягвалася, і ён пастараўся так і зрабіць. Сказалі: Горская, Анфімаў, Харашкевіч, Рудніцкая, Думін (ледзве паспеў), Каўко, ну, вядома, і Буганаў. За гадзіну ўсё ўладкавалася. Гаварылі проста і сардэчна (я ж не начальнік, каб выдумляць).

Цэнтрам усіх падзей было тэлебачанне. На праграме "Ліра" мне далі 80 мінутаў. Да гэтага я таксама рыхтаваўся — ляжаў і ляжаў. На тэлебачанні прайшла гадзіна, покуль пачалося. Падыходзілі знаёмыя і незнаёмыя, урэшце павялі ў студыю. Тут пры самым уваходзе падхапілі пад руку, каб не ляпнуўся, бо там накіданы непрымацаваныя квадраты, і можна паслізнуцца. Зала амаль круглая, прамоўца — усярэдзіне пад юпітэрамі. На ста­ле — запіскі-запытанні, запіскі ішлі і далей, увесь час.

Калі я выступаю перад народам, то ў мяне нервовы ўздым. Слоў шукаць не трэба — яны з мяне лезуць. Пры такім становішчы ніякай гарантыі, што не зрабіў "ляп". Рабіў і там, пры рэдагаванні гэтыя месцы выразалі. Пачаў з таго, як і калі стаў даследчыкам. Пыталі, чаму не варочаюся ў Мінск, як захаваў мову, дзе нашы культурныя скарбы і г. д.

Прыехаўшы да сястры, павінен быў піць валяр’янку, адпачываў і другі дзень. Казалі, што было шмат настаўнікаў з роз­ных месцаў, шмат моладзі, пераважна з мастацкіх школаў. Усяго чалавек сто. "Пракручвалі" мяне 13 лютага. Зразумела, сам не бачыў, але ўнукі сястры запісалі на магнітафон і прывезлі сюды. Сын наладжвае апарат, каб праслухаць, але по­куль не чуў — нейкая абыякавасць да гэтага. Як звычайна — падрыхтоўка да свята дае больш радасці, чым само свята. 3 Гудзевічаў, Нясвіжа і Мінска прыйшлі лісты ад гледачоў. Сястра і іншыя, хто быў, казалі, што ў мяне выгляд быў бадзёры, што гаварыў выразна, і наогул усё прайшло добра.

Пасля некаторага перапынку ізноў хаджу па дактарох і шмат ляжу, надта аслабелы. ЭКГ, сказалі адразу, кепская. Напаў сверб, часам такі, што не магу спаць. Зараз ён троха сціх, але наогул пра здаровасць няма мовы.

Здаў у "Нёман" артыкул пра ўспаміны Вайніловіча. Намеснік сказаў, што праз дзесяць дзён пазвоняць, але ўжо некалькі разоў было па дзесяць, а паведамлення няма. Зразумела: павінны па- годзіць, а там не згодныя.

У "Литературную газету" падаў кароткі ліст, паведамляючы, што Марцалеў, маючы 20 слабенькіх кабетак, абяцае за 12 гадоў напісаць і выдаць гісторыю ўсіх 25-ці тысяч населеных пунктаў Беларусі. Рэдакцыя адказала хамавіта, я ёй напісаў пра гэта. Наогул стаў надта сварлівым. Зараз ізноў кладуся.

Улашчык.

САВЕТУ МУЗЕЯ ЛІТАРАТУРЫ І МАСТАЦТВА 3-Й СШ ГОРАДА НЯСВІЖА

3 сакавіка 1986 г.

Шаноўны Савет!

Пра Нясвіж, наколькі я ведаю, няма ніводнай колькі-небудзь грунтоўнай кнігі, што можа ня так і кепска, бо гэта азначае, што добрую Вы павінны напісаць самі. Тэма "Нясвіж" шырокая, нават надта шырокая. Нясвіж — гэта сталіца Нясвіжскага княства, а пасля 1612 г., калі Радзівіл ажаніўся на князёўне Слуцкай — яшчэ і сталіца Слуцкага княства, самага большага і багатага на Беларусі. У выніку гэтага Ваш горад цэлыя стагоддзі быў самым значным палітычным і культурным цэнтрам Беларусі. Там знаходзілася самая вялікая на Беларусі бібліятэка, там быў велізарны архіў, там была друкарня, там былі надрукаваны партрэты ўсіх Радзівілаў ад легендарных да сапраўдных, там былі зборы карцін, габеленаў, паясоў, манет і г.д.

Належаў Нясвіж Радзівілам, самым магутным феадалам Вялікага Княства Літоўскага і ўсяе Рэчы Паспалітай. Такім чынам, на стагоддзі Нясвіж неадрыўна звязаны з Радзівіламі. Ня раз багацці Радзівілаў, сабраныя ў Нясвіжы, знішчаліся і зноў аднаўляліся. Напісаць гісторыю ўсяго гэтага — заданне ганаровае, і за яго трэба брацца сур’ёзна.

Перш за ўсё Вы павінны скласці бібліяграфію Нясвіжа і Радзівілаў, а гэта азначае, што калі Вы чытаеце кнігу і спатыкаеце месца, дзе гаворыцца пра Нясвіж ці Радзівілаў, то трэба гэтае месца ўпісаць на асобную картку, падаўшы аўтара, поўную назву кнігі ці артыкулу і затым старонкі, на якіх пра гэта напісана. Трэба сказаць, што работа гэта нялёгкая, бо такія звесткі знаходзяцца па большасці ў выданнях дарэвалюцыйных, ці нават з мінулых стагоддзяў, уключаючы XVII, да таго ж яны напісаны на розных мовах, найбольш на польскай, часткова на лацінскай і францускай. Пачынаць трэба з прац Мальдзіса: ён у гэтым сэнсе зрабіў столькі, колькі да яго не рабіў ніхто, ды і кнігі яго пэўна ў Вас ёсць. Каб азнаёміцца ў самых агульных рысах, вазьміце адпаведны том (тамы) Беларускай савецкай энцыклапедыі, прачытайце адпаведныя месцы з кнігі "Верхнее Поднепровье и Белоруссия" (Т.ІХ, Петербург, 1905). Трэба прачытаць другое выданне пад назваю "Живописная Россия" (Т.3, Петербург, 1889). На польскай мове шмат дае кніга Балінскага "Старасвецкая Польшча", Т.1-2. Шмат што дае кніга Шпілеўскага ("Путешествие по Полесью и Белорусскому краю"). Для самых розных даведак трэба мець (ці ў кожным разе карыстацца) бібліяграфію А.А.Сакольчыка "Дооктябрьская книга на русском языке о Белоруссии (1768-1917)" (Мінск, 1976).

Пачынаючы ствараць музей, трэба мець на ўвазе ня толькі гісторыю, але ставіць больш шырокае заданне: прырода павінна заняць у Вашых занятках пачэснае месца. Трэба збіраць як мага больш фота гораду і наваколля, зважаючы на тое, што зараз ландшафт надта скора мяняецца. Трэба збіраць і засушваць усе расліны, якія ёсць у горадзе і наваколлі, і абавязкова даведвацца, як завуць гэтыя расліны сярод мясцовага насельніцтва, бо часам нават у адным сяле яны завуцца па-рознаму. Тое ж з птушкамі і звярамі. Асабліва звярнуць увагу на зёлкі, якімі калісь (ды і зараз) лячылі людзей і жывёлу, і даведвацца, як яны ўжываліся і як завуцца.

Раён Нясвіжа надта багаты на фальклор, народную творчасць. Трэба запісваць прымаўкі, песні, казкі. Таксама трэба запісваць старасвецкія звычаі, напрыклад, як дзяўчаты гукалі вясну, як хадзілі і што спявалі валачобнікі, як святкавалі Купалу. Пра сваю мясцовасць сучасную і ў мінулым трэба ведаць як мага больш. Адразу ўсяго ня зробіце, але пачынаць трэба хоць з самага дробнага і, як можа падавацца, нецікавага.

Урэшце: шануючы свой край і свой народ, трэба шанаваць сваю мову. Той, хто зракаецца свае мовы, зракаецца і свайго народу. Вам гэта не падыходзіць.

Некалькі разоў бываў у Нясвіжы, у Клецку, у Слуцку, але зараз мне гэта немагчыма, я занадта стары. Поспехаў Вам у рабоце. Няхай Ваш музей расквітнее.

М.Улашчык

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

18 сакавіка 1986 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Як добра, што Вы на доўгі час заселі ў Ленінградзе. У свой час, прыехаўшы ў Маскву, я толькі і пачаў вучыца па-сапраўднаму. У Вас гэта інакш, але чым больш ведаеш, тым больш можна вычытаць з кніг ці рукапісаў. Мне марыцца прыехаць у Л-д у ліпені, калі пайду ў адпачынак. Пра кватэру няма непакойства, бо ёсць сям’я брата, але сам я за гэты нават год аслаб. Зараз пара дзён рабочых, а затым 4-5 слабасці. Павінны ско­ра ўзяць у бальніцу, што там зробяць, зразумела, не ведаю.

Адносна вы кладання гісторыі беларускага мастацтва і этнаграфіі магу сказаць, што чыталі (хаця і не для ўсіх, больш на літаратурным аддзяленні) Шчакаціхін і Сербаў. Шчакаціхін быў чалавек ва ўсім выдатны. Прыехаўшы ў Мінск, працуючы над праблемамі, якіх да яго ніхто і не датыкаўся, ён склаў праграму на шмат гадоў уперад, абяцаючы даць гісторыю беларус­кага мастацтва ў шасці тамах. Я быў на пасяджэнні, калі зацвярджаўся да друку першы том (той, што выйшаў) і чуў, як ён дакладваў пра свае планы. Праз надта кароткі час ён пачаў чыста гаварыць па-беларуску, а таксама і пісаць. Цэлы інстытут длубаецца над тэмамі, якія заставіў Шчакаціхін, і невядо­ма, калі зробіць.

Этнаграфію чытаў Сербаў. Гэта быў нудны чалавек, чытаў ён так, што праз пяць хвілін ужо хацелася спаць. Ён ведаў шмат, але па кавалках, у сістэму прывесці нічога не мог. Думаю, што да самай смерці ён засгаўся праваслаўна-рускім чалавекам, якім быў у 1912 г., калі ездзіў па Беларусі і знайшоў, што насельніцтва гаворыць на чыстай рускай мове, заганаю было тое, што ў нядзелю заміж таго, каб у царкве маліцца, сядзяць на вуліцы і кураць люлькі. Ведама, што зараз надта патрэбен курс гісторыі культу­ры, але ж усякія "культурныя" курсы рэжуцца. Не толькі інжынеры, але дацэнты у-та пішуць, што ў справу вывучэння Беларусі "значны ўклад зрабіў...", ведаеце. Пра "Помнікі" папрашу высласць сястру, але ёй ужо 75 і яна часта [...]

Ужо трэці раз не бачу сябе на экране, але хлопцы-ўнукі сястры запісваюць на плёнку, і я магу праслухаць сябе. Такі ж пастрыглі. Некаторыя месцы сам разумеў, што не трэба было паказваць, але, як Купала быў апрануты ў 1922 г., трэба заставіць. У сувязі з "тэле" атрымліваю лісты, некалькі ад вучняў. Самае прыемнае.

Тузаюся са сваёю вёскаю. 3 Мінска прапанавалі, каб прыслаў на водзыў у І-т гісторыі, гэта значыцца смаркачу Петрыкаву! Нейкі вар’яцкі план напісання гісторыі 25 тысяч населеных пунктаў Беларусі заявіў Марцэлеў. "ЛіМ" надрукавала без заўвагаў, значыцца, згодна. Я зрабіўся сварлівым, скрозь пішу нейкія няпрыемнасці і не магу стрымацца. Між іншым, у № 9 ад 28.11 у "ЛіМе" змешчана гутарка са мною Каўко. Зроблена надта ўдала.

Дак будзьце здаровы.

Як добра, што бывае вясна. У нас гэтыя дні стаіць сонечнае вясенняе надвор’е.

АЛЕСЮ БЕЛАКОЗУ

19 сакавіка 1986 г.

Дарагі Алесь.

Архівы Гродзеншчыны (як і ўсіх іншых раёнаў Беларусі) раскіданы ў самых розных гарадох СССР, а таксама ў Польшчы і, пэўна, недзе яшчэ.

Перш за ўсё, яны ёсць у Гістарычным архіве ў Гродна, за­тым у Центральным архіве ў Мінску, затым у Вільні, затым у Ленінградзе, у Маскве. Надта шмат дакументаў у свой час было надрукавана ў такіх выданнях, як "Акты, издаваемые Ви­ленской археографической комиссией", "Русская историче­ская библиотека" і іншых. Пра гэта, але надта коратка, гаво­рыцца ў маёй кнізе "Очерки по археографии". Розныя матэры­ялы ёсць у маёй кнізе, што выйшла ў 1965 г., — "Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии" (там спасылкі на архівы, адкуль браў матэрыялы).

У добрых выданнях, такіх як "Русская историческая библио­тека", у канцы ёсць паказнікі — геаграфічныя і імён. Таму хто-небудзь з нас павінен дабрацца ў Мінск ці Гродна (перш трэба даведацца, ці ёсць у Гродна гэтыя кнігі), даведацца, ці ёсць што пра Гудзевічы (трэба браць шырай — можа, увесь Мастоўскі раён) і зрабіць адпаведныя выпіскі. Паказнікі ёсць і ў "Актах Виленской комиссии".

Якія збіраць матэрыялы? У Вас, так разумею, сабраны экспанаты пра старую вёску, але міне 50 гадоў, і ўсё, што мы бачым вакол сябе, стане мінулым, і Вашы дзеці будуць слухаць Вашу гаворку, як нешта амаль фантастычнае. Таму трэба заставіць для будучых людзей як мага лепш арганізаваны паказ сённяшняга дня.

Калісь я пісаў, што трэба як мага больш фатаграфаваць не толькі вёскі, але і пейзажы, бо яны зараз вельмі скора мяняюцца. Трэба фатаграфаваць хаты, аборы і г. д. на розных стадыях іх пабудовы. Трэба збіраць усякую дробязь (зараз дробязь, праз сто гадоў — экспанат, часам нават рэдкі), посуд. Варта сабраць пугі, якія ёсць у пастухоў. Дарэчы, даўно прабую дастаць троха пянькі, каб звіць адмысловую кручкаватую пугу і здаць у музей, але нідзе — ні пянькі, ні нават ільну.

Улашчык.

САВЕТУ МУЗЕЯ ЛІТАРАТУРЫ І МАСТАЦТВА 3-Й СШ ГОРАДА НЯСВІЖА

6 мая 1986 г.

Дарагі Савет,

Сказаць па-праўдзе, нічога ні Нясвіжу, ні музею пакуль што не зрабіў, пэўна, і не змагу зрабіць, бо занадта многа гадоў, але парады даць магу.

Музей літаратуры і мастацтва? А што Вы павінны збіраць у музеі? Якія рэчы мастацтва? Рэальна ў вас можна збіраць толькі ўзоры народнай творчасці: тканіны, разьбу, у большасці сучасныя, менш старадаўнія.

Літаратура! У Нясвіжы пражыў амаль усё жыццё Сыракомля-Кандратовіч. Дзе ён жыў, ці засталося што ад яго. Ці маеце Вы карту падарожжаў Кандратовіча, і наогул, ці чыталі Вы яго творы? У Нясвіжы была настаўніцкая семінарыя, там вучыўся ня толькі Колас, але і Сянкевіч, і Адам Багдановіч, бацька Максіма. Настаўнікам у семінарыі быў Куярынскі, аўтар цікавых прац і ці не адзінай кнігі пра бежанцаў. Што Вы ведаеце пра яго? Прачытайце дзве кнігі Сержпутоўскага "Казкі і расказы беларусаў-паляшукоў" (другая завецца крыху інакш), і Вы ўбачыце, якія мудрыя і таленавітыя былі тыя людзі, ад якіх Сержпутоўскі запісаў свае казкі. Можа каля Вас ёсць такія ж таленты, і іх трэба выглядаць, а нагледзеўшы — запісваць. Запісваць усё пра мінулае, бо гэта наша гісторыя.

Урэшце яшчэ. Відаць, Савет проста ня ўмее ні пісаць, ні гаварыць па-беларуску, і гэта ў раёне з асабліва чыстаю, харошаю моваю. Вы збіраеце матэрыялы па літаратуры, мастацтву, а мову ігнаруеце. Гэта ўжо фальш. Хто збіраецца (ці пачынае) вывучаць гісторыю Беларусі, той павінен ведаць (ня проста ведаць, але дасканала) мову гэтага народу. Інакш ён зневажае народ, лічыць яго занадта "простым", а мову мужыцкаю.

Калі Вы так лічыце, то з Вашай дзейнасці пэўна нічога ня будзе.

Пішу невыразна, бо ляжу ў бальніцы.

Вітаю Вас з усімі святамі зараз.

Улашчык

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

9 мая 1986 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Сёння 9 мая, дзень такі, які толькі (так здаецца) у маленстве быў на Вялікадня: цёплы, сонечны. Вярба адцвіла, скора зацвіце чаромха, бярозы ўсе ў зелені.

Я ўсё марыў, што вот будзе некалі год, калі я сустрэну вясну "на прыродзе". Вось убачу, як на ўзгорку растаў снег, і туды прыляцеў першы жаваронак, пасля гракі, пасля шпакі і ўрэшце, калі ўжо сыдзе паводка, убачым бусла. Ён ляціць, выцягнуўшы ногі, і той, хто бачыў такое, бег і клікаў усіх: бусел прыляцеў! Ластаўкі азначалі канец вясны, як хораша яны шчабяталі. А ці ведаеце Вы, што крычалі ластаўкі? "Ніхто не такі, як пастух пракляты: удома жарэ, на поле бярэ ды яшчэ крычыць — мала, каб яго разарвала, каб яго разарвала!"

У гэтым годзе мары здзейсніліся. 3 9 красавіка я ў бальніцы, каля бальніцы — добры сад, цераз дарогу — парк, больш луг, але ж з дрэвамі. I вось я бачыў, як сыходзіў снег, як зелянела трава, як з’явіліся першыя "маць-мачыха" (не ведаю, як па-беларуску), і далей, далей. Нават калі было холадна, сядзеў у садзе гадзіны па тры — такі ж паветра, а не куродым на Ленінградскім.

Мяне спазніліся палажыць месяцы на тры, але зараз (так мне здаецца) добра падрамантавалі, а праз тры дні еду ў санаторый "Успенскае" — яшчэ на два тыдні.

Даведаўся тут, што Інстытут літаратуры (разумей — Каваленка) высунуў кнігу Лойкі на прэмію. Разумею, што тварылася, што прадмову пісаў Шамякін, рэцэнзію — Навуменка, але нейкую чалавечую годнасць трэба мець.

Напісаў тут па памяці і паслаў на Камітэт па прэміях свае заўвагі. Сказаць усё, што хацеў, не мог, разумеючы, што гэта занадта сапсуе ўсё, але колькі было магчымай злосці, усё ўклаў. Другі экзэмпляр у сястры.

А мне на Вялікадня прынеслі чырвонае яечка і кавалачак свойскай вясковай кілбасы. Во гэта дык Вялікдзень.

Прывітанне ўсім.

Улашчык.

ВОЛЬГЕ УЛАШЧЫК

16 мая 1986 г.

Оля,

12.V. прыехаў у Успенскае, буду да 26. Перад ад’ездам начаваў дома, памыўся, забраў, што (так думалася) будзе патрэбна тут. Мне здавалася, што ў бальніцы зрабілі з мяне здаровага чалавека, але гадзіна язды ў трасучым аўтобусе паказала, што такі ж слабы. Хацелася спаць, была слабасць. Праз дзень-два гэта мінулася. Месца тут надта харошае, проста пад нагамі Масква-рака, невялікі парк, поўны варон; шпакі і ні аднаго жаваранка.

Учора я пайшоў, пайшоў перабраўся праз мост на другі бераг, ішоў і зайздросціў: людзі скрозь длубаюцца ў зямлі, кідаюць гной, робяць грады, саджаюць картофлю, у бліжніх агародах ужо падраслі пер’е ў цыбулі. Успомніўся 1921, калі вясною пайшоў араць, як хораша было ісці за плугам і адчуваць холад, а ззаду — гракі і гракі, а ўверсе сотні жаваранкаў. На Нарачы я чуў пару жаваранкаў, а ва ўсім Падмаскоўі ні разу. Трэба заносіць у Красную кнігу. Ці проста закупіць за граніцай. Між іншым, у Васільева (надта цікавая кніга) прачытаў, што на Палессі ў разумнага старшыні калгаса, які забараніў хімікаты і карыстаецца толькі гноем, усё ваколічнае звяр’ё і птушкі збегліся, зляцеліся ў гэты неатручаны аазіс.

Стаіць сапраўдная майская пагода, скора зацвіце (а недзе ўжо цвіце) бэз. Па 4-5 гадзін хаджу ці сяджу над рэчкаю, а сёння, устаўшы да пары, выйшаў у парк і пачуў, што, пэўна, такім паветрам мы некалі дыхалі ўвесь час. I мне, значыць, добра, але калі прыехаў да хаты, то ўбачыў, што лячыць ці даглядаць трэба не мяне, але маладых. Саша заўсёды быў худы, пэўна, ён не з’ядае і палавіну таго, што ем я, а ў Тамары зусім замардаваны выгляд. Талкую, тлумачу, кажу — не шкадуйце грошай на яду, гэта самае неразумнае, да таго ж грошай стае, а Саша і да гэтага часу стараецца купіць самае таннае, што азначае самае горшае.

У бальніцы шмат пісаў, сюды прывёз пак паперы, але вось за ўвесь час пішу табе першы ліст. Між іншым, пішу не для таго, каб мець адказы: ты можаш не канфузячыся не пісаць наогул. Гэта ў мяне была патрэба, і я за месяц паслаў не менш як 20 лістоў.

У ГУДЗЕВІЦКІ ШКОЛЬНЫ МУЗЕЙ

30 мая 1986 г.

Дарагая Каця.

Усю вясну я хварэў, дамоў вярнуўся некалькі дзён назад. Троха адрамантавалі, але ж троха. Сяджу дома, пішу адказы на лісты, што прыходзілі ў гэты час, зараз вось пішу Вам.

Бандэроль з пянькою атрымаў. Дзякуй. Дзівіць мяне — як скора забываецца нядаўняе мінулае, забыліся і пра пугі. Раней, калі ў кожнай гаспадарцы былі коні і каровы, пугу меў і самы занядбаны гультай, без яе нельга было ні выгнаць на пашу карову, ні выехаць з двара. Віць пугі умелі ўсе хлопцы (і, ведама, мужчыны) гадоў з 8-9, калі яны рабіліся пастухамі (толькі шчаслівыя пазбягалі гэтага). Кожны пастух ішоў з пугаю, звы­чайна, звітаю ім самім. Малыя хлапчукі вілі вяровачку, даўжынёю метр ці троха больш. Той, чыя пуга ляскала, калі ёю білі аб землю, быў шчаслівы. Такая пуга не мела асобнай назвы і звалася проста "пуга".

Больш складаным было звіць пугу "павіванку". Вілася вяровачка даўжынёю метры паўтара, прычым важна было, каб вяровачка была звітая як мага крута, пад канец яна танела, і канец быў зусім тонкі. Павіванкаю яна звалася таму, што, звіўшы вяровачку ў дзве столкі, трэцяю "павівалі", дадаючы трэцюю столку ў першапачатковыя. Самаю адмысловаю лічылася пуга кручкаваная ці дратаваная. Віліся тры вяровачкі, паступова "спускаючы" (робячы танейшымі), прычым адна была павінна быць даўжэйшаю за іншыя.

Каб звіць "кручкаванку", трэба было мець два кручкі, адзін канец якіх быў разы ў два-тры даўжэйшы, чым іншы. Зачапіўшы канец вяровачкі на кароткі канец, наматвалі яе на кручкі да самага канца. Затым з дапамогаю гэтых кручкоў скручвалі вяровачкі як мага крута і вілі з іх адну. Звіўшы так, дабіралі трэ­цюю, скручвалі яе як мага і вілі так, каб яна трапляла паміж дзвюма ранейшымі. Прыблізна за паўметра да канца пачыналі "саджаць бабкі" — рабіць просты вузел, на той выпадак, калі канец пугі схвошчацца, каб яна далей не развівалася. Саджалі бабкі прыблізна праз кожныя 4-5 см.

Былі яшчэ пугі "куплёнкі", якія прадаваліся ў мястэчках па 1-3 капейкі. "Куплёнкі" былі даўжынёю каля 80 см, рознага ко­леру: чырвоныя, зялёныя, жоўтыя, але ў пастуха ў большасці не было сваёй і адной капейкі, таму "куплёнка" была рэдкаю.

Пугаўё лічылася лепшае з вішні, даўжынёю 120—130 см, доб­рым! лічыліся і ядлоўцавыя; былі яшчэ гнуткія стусіновыя, але гэта хіба ў паноў. Каб пуга мела сілу, гэта значыцца, каб было ёю хвасцянуць з найбольшаю сілаю (у каровы праз усю спіну ўсхватваўся пухір), пугу мачылі ў вадзе ці проста ў лужыне, тады яе тоўсты канец стаяў, як дрот.

Апрача пугаў, з пянькі ці лёну (лепш пянькі) плялі бізуны. Просты бізун плёўся ў чатыры столкі, складаны, добры — у восем столак. Гэта значыць, вілі адпаведную колькасць вяровачак, з якіх плялі бізун. Звычайна, калі вілі вяровачкі, то тры рабілі значна даўжэйшымі за астатнія. 3 іх, скончыўшы плесці бізун, вілі яшчэ пугу. Такі бізун-пуга быў толькі ў дарослых хлопцаў, гадоў па пятнаццаць-шаснаццаць, хлопцаў-зухаў.

У адной з казак Сержпутоўскага гаворыцца, што панскі хурман "паліў з біча". Значыцца, там бічом звалася пуга (пэўна, фабрычнай работы) на доўгім стусіновым пугаўі (каля 180 см). "Біч" з таго, што быў пры мне, зваўся "дручок", даўжынёю 110-120 см, з маладога дуба, высечанага пад самы корань. 3 такімі "бічамі" хлопцы хадзілі на вячоркі ці ў карчму, спадзеючыся, што ён недзе спатрэбіцца. Нашы пісьменнікі, не ведаючы мовы, пішуць звычайна, што нехта меў у руках "дубіну".

Бізун віўся (калі гаспадар быў заможны), прыбіваўся да кароткага тронка (35-40 см). Шыкам было, калі бізун плялі праз мядзянае колца, якое прыбівалася да тронка. У такім бізуне звычайна быў кутас (кавалак сырамяці даўжынёю на см 15), большая частка якога была парэзана на вузкія палоскі. Кутас прыбіваўся на самым версе тронка. Гэта быў зусім шык.

Пугу пастараюся звіць, калі троха прыйду ў норму.

Улашчык.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

14 чэрвеня 1986 г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Вы мяне надта ўсцешылі паведамленнем, што ізбач ужо не ізбач. Гэта добра, але хто замест яго? Марцэлеў. У мінулым годзе ён змясціў у "ЛіМе" абяцанку даць шэсць тамоў гісторыі ўсіх населеных пунктаў Беларусі (25 тысяч) за 12 гадоў. Зрабіць гэта былі павінны 20 малакваліфікаваных цётак з інстытута, якія збіралі звесткі па гісторыі па телефоне, а дырэктар стаяў над імі з пугаю і ўсё падганяў: скарэй, скарэй, бо мне трэба стаць акадэмікам.

Хто ж будзе ўзначальваць Інстытут этнаграфіі? Калісь ішла размова пра Мальдзіса, але пасля таго, як на яго напісаў пасквіль цыган з Міра, гэта кандыдатура не мае шанцаў.

Скора тры тыдні, як я дома. За гэты час моцна адужаў. Дзве гадзіны, а то і больш, хаджу ці сяджу ў парку. Нявестка ўсё кліча на Аку. Раней я лічыў гэта зусім нерэальным (тры гадзіны дарогі), але зараз пачынаю думаць — а можа? 20 чэрвеня іду на кансультацыю да таго прафесара, які распазнаў маю хваробу. Што ён скажа? Мне тут даводзяць, што трэба ехаць на Каўказ.Прыехаўшы, я падаў заяву на поўнае вызваленне. Зрабіць тое, што належыць па плане, не магу, прасіць пра нейкія льго­ты не хачу. А Буганаву ўсе тыцкаюць, што мне 80>. Яны хіба не ведаюць, колькі ў іх гультаёў маладых...

Ад дырэктара архіва з Тарту прыйшоў ліст. Ён у прэтэнзіі, што я не паведаміў пра атрыманне фота, а зараз паведамляе, што скора прышле фота дакументаў Лапы ў студэнцкія часы. Можа, тое, што мне патрэбна. Я не надта ўразумеў ліст дырэк­тара: ці гэта крыўда за няўвагу, ці архіў не атрымаў надежных грошай? Але паколькі я заплаціў на пошце што належала, то пра грошы клопату не павінна быць. Чакаю новай бандэролі.

Жадаю Вам добра адпачыць. У нас спякота такая, што выбіраюся ў парк пасля пяці вечара. Сёння бачыў на базары баравікі, добры баравік — рубель, два меншых — таксама рубель. 1 кг — не менш, як 20 руб. Гэта даражэй каўказскіх памідораў.

Улашчык.

УЛАДЗІМІРУ КОНАНУ

15 чэрвеня 1986 г.

Дарагі Уладзімір Міхайлавіч.

Я доўга прабыў у бальніцы і там прачытаў Вашу кнігу больш уважліва, чым раней. Мне яна спадабалася перш за ўсё тым, што манаграфія паказвае культуру аўтара і яго добрасумленнасць. Трэба сказаць, што ў тых доследах, якія ў апошні час выходзяць у Мінску, добрасумленнасці шукаць не варта — усё роўна не знойдзеце.

Амаль усё, што напісана пра Мінск, мае стандартны характар, а тая калюга з сутарэннем на краі павінна паказаць, які гэта быў няварты, жабрацкі горад і былі да 1917 года якія-небудзь вартыя ці нявартыя людзі — нічога, некалькі прозвішчаў пасля рэвалюцыі. Вы паказалі вяршкі тае інтэлігенцыі, якая прабавала, тварыла культуру, выказвала думкі, нечага хацела, дамагалася, проці нечага змагалася. Вашы людзі не толькі працуюць на прадпрыемствах, не толькі сядзяць у крамах ці на базарах, але і думаюць. Трэба сказаць, што пра багацце інтэлектуальнага жыцця (на прыкладах рэдакцый газет) я нават не ведаў. Сярод іх, здаецца, бясспрэчна на першым месцы быў Самойла. Я ведаў Маслакаўца (слухаў яго даклад пра раскопкі ў Заслаўі). Уражанне такое, што сябе ён лічыў бясспрэчна археолагам, які вядзе раскопкі на патрэбным узроўні, а між тым, гэта быў звычайны дылетант. (У 1927 ? годзе Сербаў, таго часу прафесар, вёў "раскопкі палёў пахавальных урнаў" каля Быхава з дапамогай плуга. Чалавек, запрагшы каня, ішоў па лініі, вызначанай Сербавым, і выворваў урны, а Сербаў падбіраў, што выворвалася. Праўда, такі метад выклікаў пратэсты, і ён не апублікаваў свае рэзультаты.)

У 1926 г. настаўнік жаночай гімназіі прынёс у гіст.- арх. секцыю Інбелькульта сваю кнігу "Стары Мінск", багата ілюстраваную. Не ведаю дакладна лёсу гэтай працы, але ведаю, што яна не выйшла, а ў той час друкаваць кнігі было надта лёгка. Наогул, тыя навуковыя сілы, якія меліся ў Мінску перад 1915 годам, былі слабыя і ў большасці рэакцыйнага напрамку (успамінаецца Скрынчанка, які лічыў — заклікаў грамадскасць — прымаць мерапрыемствы, каб у беларусаў не з’явіўся свой Шаўчэнка. Гэта ўжо калі выйшлі першыя кнігі Купалы).

Дай Вам, Божа, і далей пісаць добрыя кнігі і артыкулы.

Улашчык.

УЛАДЗІМІРУ КАЛЕСНІКУ

26 чэрвеня 1986 г.

Дарагі Уладзімір Андрэевіч.

Дзякуй за кнігу і за ліст. Вельмі харошая фатаграфія Жылкі, такі ён помніцца з мінскіх часоў, амаль такім і з Вяткі. За тыся­чу гадоў нашай гісторыі засталося занадта мала помнікаў куль­туры. Як звычайна на слабейшых дужэйшыя кінуліся з асабліваю злосцю, стараючыся знішчыць усё, што нагадвае аб бы­лым. Мне казалі, што ў наш час куфар, дзе змяшчалася спадчына Альберта Паўловіча, спалена разам з куфрам, каб не было і знаку. Калі б зараз спытаць таго ката, які спаліў, ён нічога б сказаць не мог. Таму ўсе мы павінны быць Вам удзячны за захаванне, публікацыі, успаміны пра тых, каго ўжо няма, але хто заставіў хоць малы след. Нядаўна Брыль змясціў у "ЛіМе" вер­шы хлопца, які так рана загінуў. Гэта быў не Багдановіч, але гэта наша спадчына, і яе трэба захоўваць. Дзесяць гадоў назад я запісаў ад стрэчнай сястры, памяць у якой была незвычайная (гады тры назад яна памерла) прымітыўны верш, з тых, што перадаваліся вусна і былі надта папулярнымі з-за свайго крытыка-гумарыстычнага характару. Я ўключыў верш у сваю кнігу пра вёску, але кніга вось ужо шэсць гадоў як выключана з пла­на па той прычыне, што на яе "не павінна быць попыту" і што, значыцца, дзяржава панясе страту. У адным з самых вялікіх выдавецтваў свету ("Наука") шэсць гадоў ідзе калатня за дзевяць аркушаў. Дзе такое яшчэ можа быць?

Таму дзякуй Вам яшчэ раз за тое, што Вы сабралі хоць і рэшткі твораў нікому не вядомых людзей і сказалі пра іх добрае слова. Няхай невялікія, але ж нашы.

"Пад гэтым небам" адразу сваім рытмам нагнала на мяне ўспаміны. Зараз не памятаю — ці пісаў Вам: Жылка да смерці перапісваўся з Фэліксам Купцэвічам, родам з Горадзеншчыны, які ў пачатку 30-х гадоў жыў у Маскве. Праўда, пазней трохі Купцэвіч таксама загінуў недзе ў Абакане, але калі збіраецца матэрыял пра Жьшку, то трэба мець на ўвазе і такое. Пэўна, перапісваўся з Дубоўкам, якога ставіў надта высока ("якая свет­лая галава"). Дарэчы, той, пра каго ўспамінае Дубоўка ў "Пялёстках", з якім ён ехаў у Яранск і пазней з Яранска — гэта Мамчыц Мікола, са Старыцы пад Слуцкам, скончыў гістарычнае аддзяленне ун-та.

Пра сябе. Мне скончылася зімою 80. Выступление па тэлебачанню было (так думаю) развітаннем з бацькаўшчынаю. Усю вясну праляжаў у бальніцы, можа, захочуць пакласці ізноў, але не дамся. Буду сядзець дома пад наглядам клапатлівага сына. Штогод прыязджаў у Мінск, жыў у сястры, пасля ў Каралішчавічах, у гэтым годзе невядома, ці змагу прыехаць, клічуць на новыя даследаванні. Шансы ў мяне невялікія.

У кнізе маёй не стае канца. Трэба было б даць заключны раздзел, у якім бы падагульняліся ўсе разважанні. Зрабіць такое па­вінен будзе ўжо нехта, сам не мог, хаця б таму, што ў выдавецтва прымаюць рукапісы не больш як на 20 аркушаў (проста не бяруць — ідзі і выкінь пару раздзелаў ці параграфаў), а па-другое, напісаць гэты абагульняючы раздзел не змог бы.

Літоўцы (з Інстытута гісторыі) прыслалі мне харошую тэлеграму на дзень юбілею, але наогул мае творы ім зусім не падыходзяць. У Літве (не ў вучоных, але ва ўсім народзе) сядзіць (і вельмі моцна) думка, што гісторыя Вял. Кн. Літоўскага — гэта гісторыя літоўскага народа, а што мы былі для іх нечым надта дробным. Такую ж думку ўвесь час выказваюць беларускія гісторыкі, думаючы, што ў гэтым павінна быць іх заслуга, і заўсёды былі прыгнечаны, а зараз расцвілі). Між іншым, ун-т у Мінску два разы адмовіўся вызначыць мне час для чытання спецкурса, хаця пасылаў на гэта Прэзідыум АН СССР. Апошні раз той самы у-т папярэдзіў, каб я не прыязджаў на Пічэтаўскія чытанні, як нежаданы для ун-та госць. Урэшце я напісаў на кнігу Лойкі пра Купалу, што гэта фальсіфікацыя (спасылкі на працы Лапкевіча і інш.), і такім чынам пасварыўшыся з усім начальствам.

МІХАІЛУ ТКАЧОВУ

4 ліпеня 1986 г.

Дарагі Міхаіл Аляксандравіч!

Атрымаў Ваш ліст, а ўчора быў Таранда. Перадаў кнігі і фота, і сказаў пра Вашую дзейнасць, і пра паездку ў Гудзевічы. Белакозу некалі будзе пастаўлены помнік, ён гэта заслужыў як мала хто. (Дарэчы, я паслаў на імя старшыні савету Каці Манцэвіч дзве пугі, звітыя з тае пянькі, якую прыслала Каця. Падумаць толькі, што такая рэч, як пуга, зараз зусім забытая, забытая і тэхніка яе віцця).

Дзякуй і за запрашэнне прыехаць у Горадню. Зараз такое зусім нерэальна. Дактары, якія штогод пільна аглядаюць нас, каб далажыць, што мерапрыемства выкананае, ня ўбачылі, што ў мяне хворая печань. Угледзеў гэта толькі кансультант, а дактары цягнулі як мага даўжэй з адпраўкай мяне ў бальніцу. Праляжаў больш за паўтары месяцы, трохі адышоў, але калі зайшоў у паліклініку, то сказаў (той самы кансультант), што характар хваробы яму яшчэ ня высветлены, і мяне паслалі ў спецыяльны інстытут на доследы. Там чарга, і мне трэба зайсці аж 28.VІІ. Наогул, такое харошае лета сапсаванае. За мною лічыцца дача над Акою, але я так і не разумею — ці магу я туды даехаць, ці не. Зараз нібы стаў мацнейшы, можа на пару тыдняў і паеду. Вольнага часу ў мяне зараз даволі, бо цалкам зволіўся з Інстытуту.

Я ў свой час наказаў сыну, што Вы будзеце, і каб ён змясціў Вас у маім пакоі. Выйшла, аднак, так, што Вы не дазваніліся, і начавалі ў Аляксеева. Жонка яго сказала, што даклад Ваш прайшоў вельмі добра, з чым і вітаю. Аляксееў казаў, нібы бараніць Вам можна ў іх інстытуце. Можа, праўда, калі ёсць дамоўленасць у Мінску, то ня трэба ўжо блытаць. Мне пісалі, што Петрыкава сапхнулі і прызначылі Марцалева, але тут быў Побаль, званіў мне і сказаў, што такога ўсе чакаюць, але покуль Петрыкаў у інстытуце. Марашу напісаў яшчэ з бальніцы, што яго ўчынак подлы, і што на гэтым нашае знаёмства скончылася. Некалі для гэтай паскуды тут бегаў, званіў, намагаючыся праўды.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

7 ліпеня 1986 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Са спазненнем вітаю Вас з юбілеем. Тое, што Вы рабілі ў Ленінградзе, вельмі патрэбна. Калісь паднімаў пытанне аб неабходнасці складання картатэкі хаця б надрукаваных дакументаў, але нашыя дзеячы ў той час не дараслі да такога разумення.

Я, пэўна, у Мінск больш ніколі не даеду. Бывае лепш, бывае горш, але трэба сядзець дома.

Сёння паслалі яшчэ ў адзін інстытут, хвароба вельмі запушчана. Нашыя дактары ведаюць аб хваробах мала больш, чым мы самі.

Улашчык.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

7 жніўня 1986г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Вельмі і вельмі вітаю Вас з кнігай! Колькі яна, бедная, напакутавалася. Колькі часу нас муштравалі, што нас наогул няма і ніколі не было. Што мы свету не далі нікога. Руская мастацкая літаратура цалкам нас абышла, хіба калісь "Пан Падстоліч" спрабаваў нешта сказаць, але сказаў так, што яго ніхто не пачуў. Міцкевіч нават і ў наш час для большасці — нейкі замежны аўтар, можа, троха больш вядомы стаў Чэчат (здаўна яго завуць Чачот, але і зараз на Наваградчыне колькі хочаш Чэчатаў). Мне здаецца, у Вашай кнізе самае важнае ці важкае адносіцца да Зана. Пра яго ў нас наогул не ведаюць.

Троха пра сябе. Сёння быў у другога спецыяліста — у Гастраінстытуце. Двое, парадзіўшыся, паслалі мяне (гэта яшчэ будзе афармляцца) у Анкалагічны інстытут, бо толькі там ёсць камп’ютар, якім мяне павінны паглядзець. Часам мне бы­вае лепш, часам горш, але трэба разумець, што да канца неда­лёка. У сэнсе матэрыяльным у мяне ўсё гатова, ды яно і проста, бо ўсё адыходзіць сыну, а бібліятэка і архіў ідзе Збралевіч. Toe, што Акадэмія адносіцца да мяне больш чым па-хамску, змены не робіць — не для начальства ж я аддаю.

Але застаюцца рукапісы. Ну, "Віцкаўшчына" цалкам гатовая, ляжыць у стале. Падаў заяву ў дырэкцыю, што адпрацаваў 40 гадоў, зважаючы на што, інстытут павінен кнігу выдаць. Не надта спадзяюся, але трэба паспрабаваць усё. Артыкул пра мемуары Вайніловіча "Нёман", пратрымаўшы год, вярнуў на­зад. Напісана палова другой часткі "Археаграфіі", але тут усё ўпіраецца ў Лапу. У Юраўскім універсітэце знайшоўся студэнт I. Лапа, якога мне прыслалі з архіва два фота, а я ніяк не магу даведацца — адкуль ён паходзіў і хто былі яго бацькі? Наогул, можа, гэта мне і непатрэбна, бо на што-небудзь я, напэўна, не варты.

Раку ў мяне няма — запэўнілі ў бальніцы. Што яшчэ трэба высветліць — не ведаю. Не трэба мяне толькі суцяшаць. Пішу гэта Вам як доктару.

Улашчык.

СЕРАФІМУ АНДРАЮКУ

26 кастрычніка 1986 г. Масква

Паважаны Серафім Антонавіч!

Хацеў бы параіцца з Вамі вось па якім пытанні. У мяне падрыхтаваны рукапіс кнігі (200 старонак машынапісу), прысвечанай мінуламу вёскі Віцкаўшчына Уздзенскага раёна. Праца зроблена ў жанры гісторыка-этнаграфічных замалёвак гаспадарчага, грамадскага, культурнага развіцця, побыту і звычаяў беларускага селяніна на прыкладзе маёй роднай вёскі. Кніга атрымала ацэнку Навуковага савета Інстытута этнаграфіі і фальклору АН СССР і рэкамендавана да друку.

Багатая гістарычная фактура прадстаўлена мною знарок не ў апавядальным стылі, таму кніга напэўна зацікавіла б не толькі спецыялістаў, але і шырокага чытача, чыё павышанае імкненне да спазнання мінулага Айчыны, каранёў і скарбаў народнага духу агульнавядома. Вось і падумалася: магчыма, выдавецтва "Мастацкая літаратура" магло б даць дарогу ў свет майму тварэнню?

Умоўная назва кнігі: "Была такая вёска... 3 мінулага Віцкаўшчыны". Рукапіс на рускай мове, але калі б паміж намі дайшло да згоды, я гатовы "абеларусіць" тэкст і прыслаць у выдавецтва.

Накіроўваю для азнаямлення частку нарыса, які ласкава спадзяюся атрымаць назад разам з Вашымі меркаваннямі.

3 найлепшымі пажаданнямі — М. Улашчык.