Лісты

Самая бяда зараз, аднак, ужо не ў гэтым. Мая "Віцкаўшчына" была ўключана ў план Інстытуту этнаграфіі, шчасліва прайшла праз усе скарачэнні і павінна была выйсці напрадвесні з друку. Аж нехта з Госкомиздата (хто гэта, мне так і засталося невядомым) загадаў выкрасліць з плану. Акадэмічны Інстытут рэкамендуе, а нехта забараняе. Даведаўся толькі, што няўдала зроблена анатацыя, з-за яе і выкінулі. Знаходзячыся ў Мінску, прабаваў паправіць справу, штось абяцалі, няпэўна і падобна, нічога не зрабілі.

Мяне ўвесь час падбіваюць на тое, каб пісаў успаміны пра 20-я гады, у прыватнасці, сказаў, што быў знаёмы з Моркаўкам, каб пра яго, бо ён неяк застаўся нікому невядомым. Пачаў пісаць, але ў мяне гэта звязана з нашаю школаю (з Моркаўкам спатыкаўся вельмі мала, мала магу і напісаць пра яго, проста кажучы, амаль нічога). Ці не пішаш ты чаго падобнага?

Лета пражыў на Нарачы і ў Каралішчавічах, адкуль прылятаў у Мінск — у звязку з томам. 7 жнівеня была тэлеперадача пра гэты том, па сутнасці, гэта быў той самы тэкст, які Ялугін змясціў у "ЛіМе". 19 верасня рабіў пра той самы том даклад у Доме пісьменніка. Такім чынам, калі кніг прыйшло мала, галас каля кнігі быў.

Прыехаўшы сюды пасля добрага адпачынку, ізноў захварэў на тую ж бяду: нізкая тэмпература і ціск. Зараз адышоў. Вельмі трэба было б перабрацца у Мінск. Тут я зусім адзінокі. Але жонка (яна хворая) надта баіцца пераездаў, тым больш абменаў кватэры. Праўду кажучы, за маю дзейнасць тут Мінск мог бы даць кватэру без абменаў, але пра гэта нельга і думаць.

Выказаў табе, здаецца, усю сваю бяду. Мне скора 75, а табе гэты юбілей ужо мінуў. Якія мы сталі дзяды!

Улашчык.

АЛЕСЮ АДАМОВІЧУ

6 лістапада 1980 г.

Шаноўны Аляксандр Міхайлавіч.

Прачытаў Вашу кнігу пра Максіма Гарэцкага. Падобнай кнігі ў беларускім літаратуразнаўстве, пэўна, не было і няма. Чытаючы яе, у мяне ўзнікла шмат думак, шмат успамінаў, пра якія і пішу зараз Вам.

Я ведаў Гарэцкага, але здалёк, гэта значыцца, на літаратурныя тэмы з ім ніколі не гаварыў. Творы яго чытаў усе (уключаючы "Дзве душы"), але глядзеў на Максіма Іванавіча не столькі як на пісьменніка, сколькі як на гісторыка літаратуры, бо ўпершыню пазнаёміўся з гісторыяй свае літаратуры па кнізе Гарэцкага Думаю, што ў гэтым сэнсе не быў выключэннем.

Зараз, успамінаючы 20-я гады, часам спасылаюся на тое што быў занадта маладым, каб разумець тое ці іншае з’явішча (маё жыццё ў Мінску скончылася ў 1930 г.), але ж Гарэцкі быў сталым і мудрым чалавекам у 20 гадоў, і гэта маючы асветы каморніцкія курсы. Дык якую ж сілу павінен быў мець чала­век, каб у такім веку напісаць публіцыстычныя творы, не кажу­чы пра мастацкія, а ў 25 гадоў стварыць гісторыю літаратуры. У каго з высокаасвечаных людзей (якіх у той час было так мала) магла узнікнуць падобная думка. Ведама, нельга ўлічыць, што зрабіла "Гісторыя" Гарэцкага ў сэнсе разумения гісторыі свае культуры, але зрабіла яна вельмі многа.

Ізноў-такі, думаю, што не ў аднаго мяне ўзнікаюць падобныя думкі і не адзін я павінен падзякаваць Вас за гэту кнігу, у якой Вы паказваеце Гарэцкага ва ўвесь рост.

Між іншым, разважаючы пра Гарэцкіх, узнікае нават нейкае біялагічнае пытанне: як здарылася, што ў адной сям’і ўрадзілася столькі талентаў ды яшчэ і такіх (Гаўрыла Іванавіч — выключная з’ява не толькі ў навуцы, а пра іх сястру Ганну калісь гаварылі, што яна была больш таленавітай, чым браты).

Некалькі пра Гогаля. Гогаля ў Беларусі не магло быць, ды і наогул Беларусі ў рускай літаратуры да апошняга часу не было зусім. Гогаль жа паходзіў з левабярэжнай Украіны, дзе паланізаваная шляхта была знішчана ў 1648 г. і больш не адрадзілася. Гогаль быў з прарускай шляхты, а наша шляхта, хаця і добра пацярэбленая ў 1654 г., засталася і ўспрыняла культуру польскую. Таму ў нас быў Міцкевіч, і Ходзька, і Ажэшка, але мы выхоўваліся ў традыцыях рускай культуры, і таму Міцкевіч (ды і астатнія) застаўся не толькі чужым, але нават і невядомым.

Галоўным творам (так пішаце Вы), які пісаў Максім Іванавіч, была гісторыя яго вёскі, паказаная праз гісторыю сямей. У 1926 г. я пачаў пісаць гісторыю свае вёскі (20 км ад Мінска каля ст. Фаніпаль) і скончыў яе праз 50 гадоў. Кніга павінна была выйсці напрадвесні гэтага года пад грыфам Інстытута этнаграфіі, але хтось з Госкомиздата палічыў, што не так напісана анатацыя, і кнігу выключылі з плана.

Ад Багацькаўкі зараз засталося мала (прынамсі, мне так казалі). Лічу, што гэта наш абавязак — сабраць матэрыялы і напісаць кнігу пра гэту вёску (а таксама пра Глінішча Мележа і інш.). Маё ўражанне, пэўна, пераўвялічана, але здаецца, што, нават карыстаючыся толькі апублікаванымі матэрыяламі, можна напісаць хаця б і кароткую гісторыю кожнай вёскі. Між іншым, у прадмове да свае кнігі я выказаў неабходнасць сабраць як мага больш звестак і напісаць гісторыю тых вёсак, спіс якіх знаходзіцца ў Хатыні. Гэта зусім неабходна. I я на­ват не разумею, чаму за гэта ніхто (ніякая ўстанова) не ўзяўся да апошняга часу. Страшны канец вядомы, але ж людзі жылі ў гэтых вёсках сотні гадоў. Хто яны былі, як жылі гэтыя сотні гадоў?

У Гарэцкіх у Вятцы быў (так здаецца цяпер) адзін раз, быў выпадкам. Запомніўся, што на ложку ляжаў хворы хлопчык.

Улашчык.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

16 снежня 1980 г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Дзякуй за адбітак. Ён наводзіць мяне на розныя думкі, а ра­зам і на думкі пра Вашы папярэднія работы. Ваша кніга пра падарожнікаў, ведама, не для юнацтва ці, ва ўсякім разе, не толькі для юнацтва. Думаю, што больш падыходзіць для навукоўцаў, бо вы з Мальдзісам першыя, хто сабраў і перадаў уражанні падарожнікаў аб Беларусі. Для падлеткаў кнігу трэба было б перавыдаць неяк інакш: разбіць на большую колькасць раздзелаў, даць для кожнага загаловак, штосьці больш сказаць адносна аўтараў. Гэта кніга для дарослых, якія разумеюць, што ім трэба чытаць.

Зараз пра іншае. Мне проста шкада, што Вы траціце час хаця і на карысную наогул, але дробную па выніках работу. Калісь я прабаваў правесці ў Мінску думку аб неабходнасці стварэння там Археаграфічнай камісіі. Зараз ніхто з даследчыкаў не ведае дзе і якія ёсць матэрыялы па гісторыі Беларусі, і кожны траціць безліч часу, каб штосьці знайсці для сябе.

Думка, здаецца, здзівіла тых, хто павінен быў ажыццявіць яе (Петрыкаў), і наогул, з усяго нічога не выйшла. Мінулую восень я быў у Мінску ў высокага начальства, прабаваў выратаваць сваю "Вёску", а разам пагаварылі ізноў пра камісію. Начальства адняслося станоўча, але што будзе — не ведаю, пэўна, ізноў нічога. Думаючы пра будучую дзейнасць камісіі (якое няма), я разважаў, як трэба будзе наладзіць працу.

Галоўныя зборы нашых дакументаў знаходзяцца ў Маскве і Ленінградзе. Значыцца, трэба будзе з Мінска пасылаць туды людзей, каб яны працавалі там. Па сучасных умовах (камандзіроўкі) гэта будзе не дзейнасць, а бяда. Што можна зрабіць за месяц ці два? Трэба, каб гэта рабіў чалавек, які будзе стала жыць у горадзе. Таму мне здаецца, каб Вы ўзялі на сябе пачатак работы (агляд матэрыялаў па гісторыі і літаратуры Беларусі, якія знаходзяцца ў Ленінградзе), то гэта бьшо б карысна і для Вас, і для ўсяе справы. Вы маглі б узяць вялікую тэму. Думаю, што наперад нават не варта браць нешта пэўнае ва ўсім аб’ёме. Нават праца пра матэрыялы, што знаходзяцца ў ЦГИАЛ, зойме некалькі гадоў, бо, напрыклад, фонд уніяцкіх мітрапалітаў, здаецца, ніхто наогул не кратаў. Пра першы Заходні камітэт у свой час напісаў працу Пічэта, але яна засталася ў рукапісе. Пра другі пісала яго вучаніца Зелянецкая, але гэта нешта вучнёўскае, і таксама неапублікавана. Спецыяльная праца можа быць пра матэрыялы бібліятэкаў і г. д. Не ведаю, як гэта можа быць аформлена, але, можа, паспрабуеце?

Звыш усяго да Вас просьба. Мне патрэбен Бельскі. У Маскве яго няма. Здаецца, ёсць у Ленінградзе. Калі б Вы змаглі даведацца пра гэта, быў бы Вам вельмі ўдзячны. Перабіраючы свае старыя папкі, знайшоў ліст з Парыжа з паведамленнем, што ў скорым часе павінна быць надрукавана рэцэнзія на мае "Предпосылкі". Ліст датаваны 20 кастрычніка 1967 г. Значыцца, можна было чакаць рэцэнзіі на канец 1967 ці пачатак 1968 г. Я глядзеў тут каталогі, але гэтага часопіса не знайшоў. Можа, ёсць у ленінградскіх?

Надыходзіць Новы год. Вы пытаеце — у якім я стане? Прабыўшы амаль чатыры месяцы ў адпачынку, можна было чакаць лепшых вынікаў, бо прыехаўшы, адразу захварэў, а пасля яшчэ раз — надта нізкая тэмпература і нізкі ціск. Наогул слабасць. Працаздольнасць зусім аслабла. Дабіваю працу пра летапісы, якія хачу рэкамендаваць на ўключэнне ў план гэтага года (на наступны — рэдакцыйная падрыхтоўка, выхад у 1983 г.). Гэта ў лепшым выпадку.

Вітаю з Новым годам. Няхай ён будзе добрым для нас, бо гэты быў калі і не зусім кепскім, то і не добрым.

Улашчык.

АДАМУ МАЛЬДЗІСУ

23 снежня 1980 г.

Дарагі Адам Восіпавіч.

У мяне браў Вашу кнігу Лабынцаў — той самы, на аўтарэферат якога Вы пісалі водзыў (з Чамярыцкім). Дарэчы, абарона яго прайшла вельмі добра, троха сказаў і я.

Ён у захапленні ад Вашай кнігі і хоча напісаць на яе рэцэнзію, але не ведае, куды даць яе. "Вопросы литературы" (так сказалі яму) адносяцца да такіх прац, як Ваша (эпоха, мова) няласкава. Таму я хацеў запытаць у Вас — якія ёсць перспектывы, каб даць рэцэнзію ў мінскіх часопісах? Ці ёсць ужо хто-небудзь, хто напісаў або піша пра Вашу кнігу? Калі няма (у "Полымі" ці "Нёмане") то я перадам яму, ці, можа, Вы напішаце яму самі (адраса яго дамовага не ведаю, але калі што, то даведаюся, бо ў мяне толькі яго службовы тэлефон).

Затым яшчэ раз віншую Вас з такою працаю, якая паказвае нам, што нашы продкі не толькі жылі, але і тварылі нейкія каштоўнасці. Вы асвятлілі самы цьмяны час у нашай гісторыі.

Віншую Вас з Новым годам. Думаю, што Вам час падаваць гэту кнігу на абарону.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

21 лютага 1981 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Дзякуй Вам за харошы, сардэчны артыкул. Не заўсёды ў жыцці даводзілася чытаць пра сябе такое.

Гадавіну тут справілі добра. 3 Мінска прыехала сястра, былі Бялькевічы, Аляксеевы. Незадоўга да таго я ездзіў у Вільню. Там адчуваў сябе вельмі добра, але прыехаўшы, лёг і ляжаў амаль да самага свайго дня, калі ўзняўся і зноў стаў у добрым стане.

Троха пра краязнаўства. У свой час, у 1936-1937 гг., будучи ва Ульянаўску, я запісаў па памяці ўсю краязнаўчую дзейнасць ва ўніверсітэце. Зараз гэтыя сшыткі знаходзяцца ў аддзеле рукапісаў Бібліятэкі АН. Першы краязнаўчы паход (наш, самастойны) быў нешта ў кастрычніку 1925 г., калі мы з Шутавым знайшлі Банцараўскае гарадзішча. Другі — летам 1926 г., ізноў удвух з Шутавым два тыдні хадзілі па ніжняй Свіслачы.

Самы эфекгны быў 1927 г. У гэтым годзе была арганізавана Вялікая комплексная экспедыцыя на Тураўшчыну. Удзел прымала нешта больш за 20 чалавек, сярод іх П. Бузук, батанік Збіткоўскі і (здаецца) Сербаў.

Ідэю паехаць на Тураўшчыну падказаў я. А прычына была та­кая. У 1911 г. мой брат скончыў лясную школу ў Вяляцічах. Гэта была падзея надзвычайная не толькі для нашай сям’і, але для ўсяе ваколіцы, бо раней вышай чым настаўнік ці тэлеграфіст ніхто не выбіраўся. Брата прызначылі на работу ў Азяраны каля Турава. Там ён прабыў да пачатку першай вайны.

Успаміны брата пра Палессе, пра тыя бязмежныя лясы, пра асаблівы быт палешукоў, пра старасвецкі Тураў выклікалі ў мяне вялікае жаданне пабачыць усё гэта. Калі вызначалася месца, куды паехаць, я выказаўся за Тураўшчыну, і гэта ідэя спадабалася ўсім.

Першага мая 1927 г. мы з Юзікам Бараноўскім у якасці паслоў прыехалі ў акруговы горад Мазыр, нас адразу прыняў старшыня акруговага выканкаму і, не пярэчачы, абяцаў даць 400 рублёў з абавязкам, што напісанную пра Тураўшчыну кнігу надрукуе ў Мазыры. Наступная экспедыцыя 1928 г. была на Полаччыну, але яна ужо не мела такога размаху, як Тураўская.

Улашчык.

ПЕТРУСЮ БРОЎКЕ

8 марта 1981 г.

Шаноўны Пятро Усцінавіч.

Зварачаюся да Вас са сваей бядой. Два гады назад я скончыў пісаць гісторыю свае вёскі (знаходзіцца каля ст. Фаніпаль). Гэту гісторыю пачаў пісаць студэнтам у 1926 г. і скончыў праз 50 гадоў. Паколькі яна мае, галоўным чынам, этнаграфічны характар, то да друку яе рэкамендаваў Інстытут этнаграфіі АН СССР. Рукапіс у свой час зацвердзіў РИСО, і ў канцы 1978 г. я здаў яго ў выдавецтва "Наука". На канец 1979 г. прызначалася рэдакцыйная падрыхтоўка, а напрадвесні гэтага года спадзяваўся, што кніга выйдзе ў свет. У плане выпуску 1980 г. выд. "Наука" (кн. 1. Общ. полит, литература) была змешчана анатацыя (прыкладаю яе), у сувязі з чым у магазіны "Акадэмкнігі" пайшлі заяўкі. Аж раптам у канцы верасня ў "На­уку" з Госкомиздата прыйшоў загад выключыць з плана 9 кніг, сярод іх і маю. Сказалі ў выдавецтве коратка: Госкомиздат палічыў, што "мелкотемье". Нехта, пераглядаючы анатацыі, убачыў, што кніга пра адну вёску, і загадаў зняць.

Зразумела, што калі сам пісаў кнігу, то яна здаецца і цікавай і патрэбнай (інакш нашто б яе і пісаць), але яе прызналі цікавай і патрэбнай і рэцэнзенты (галоўны рэдактар "Совет­ского славяноведения" І.І. Касцюшка і д. г. н. В. I . Аляксандраў, і адказны рэдактар (Марына Грамыка, дачка М. А. Грамыкі), і наогул вучоны савет Інстытута этнаграфіі.

Забарону можа зняць той, хто і забараніў — Госкомиздат. Таму прашу Вас, калі гэта будзе магчыма, звярнуцца ў гэту ўстанову (Петровка, 28), або да старшыні Госкомиздата Стукаліна Барыса Іванавіча, або (гэта, здаецца, лепш) да галоўнага рэдактара галоўнай рэдакцыі общественно-политической лите­ратуры Василия Савельевича Молдавана.

Кніга памерам у 9 аркушаў. Прыкладаю змест. Калі згодзіцца напісаць, то прашу паведаміць мне.

Улашчык.

АРСЕНЮ ЛІСУ

21 сакавіка 1981 г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

Вы пішаце адносна перавыдання ў Мінску "Предпосылок". Гэта было б добра, але зараз такая ідэя здаецца надта няпэўнай. Нават калі адкінуць сялянскі pyx i заставіць толькі гаспадарку, то набярэцца амаль 30 аркушаў. Такога памеру не выносіць і "Наука". Рубель зараз надта пхае навуку — скрозь дай даход.

У мяне было шмат планаў, якія я не магу ўжо здзейсніць і на ўсякі выпадак некаторыя перакажу Вам. Калісь я хацеў узяць са свае кнігі раздзел аб насельніцтве, дадаць да таго, што ёсць матэ­рыялы аб цэнтры і ўсходняй Беларусі (выключыўшы Літву), узяць паказнікі перапісу 1897 г. і даць агляд насельніцтва за 100 гадоў. Крыніцы вядомы, методыка адпрацавана. Думаў, што такую ра­боту можна будзе скончыць за пару гадоў. Зараз гэта адпадае, адпадае ў мяне, але, можа, хто-небудзь спакусіцца на такое.

У свой час, калі зацвярджалі "Очерки", я сказаў, што маю намер напісаць чатыры выпускі адносна крыніц па гісторыі Беларусі. Гэта чамусьці выклікала абурэнне ў тагачаснага на­чальства. Яно сказала, што вось калі б такую работу ўзяліся зрабіць чатыры чалавекі, гэта значыцца, калі б работа мела характар калектыўнай, то было б добра, але дзе ж возьмеш такіх людзей? Аднак гэту ідэю я не пакінуў, хаця вядома, што цалкам яе выканаць не змагу. Ужо два гады, як другі выпуск з задуманай серыі ("Введение в изучение белорусско-литовского летописания") зацверджаны да друку. Зараз я перарабляю яго і павінен намагчыся, каб ён быў уключаны ў план рэдакцыйнай падрыхтоўкі на 1982 г. Зараз у мяне зацверджана тэма на 1981-1986 гады — "Мемуары і дзённікі як матэрыялы (крыніцы) па гісторыі Беларусі". У 1986 годзе мне будзе (калі дажыву) 80 гадоў. Гэта матэрыялы надта цікавыя, але што будзе — не­вядома, бо ў такім узросце ўсё няпэўна.Здаўна ў мяне сядзіць думка адносна ваяводаў. Амаль 300 гадоў у нас былі ваяводы, некаторыя з іх (Завіша, Храпавіцкі а можа, і яшчэ хто) пісалі дзённікі і "памятнікі". Ды і тыя, хто не пісаў, павінны быць нам хоць як-небудзь вядомыя, а мы пра іх не ведаем нічога. Тое ж самае з гетманамі, стражнікамі і інш. Хто быў членам трыбуналаў, якую яны мелі асвету, як судзілі і г. д. Пара, калі ўсе інтарэсы зводзіліся да гаспадаркі і рухаў, мінулася, трэба ведаць што-небудзь і звыш таго.

У свой час прабаваў падняць пытанне адносна бежанства 1915 г. Гаварыў у сваім інстытуце, гаварыў з Танкам і Брылём (самі ж былі бежанцамі), гаварыў, што ўразумець рэвалюцыйны дух у Заходняй Беларусі без таго, каб не ўлічыць настроі бежанцаў, што вярнуліся на бацькаўшчыну пасля 1920 г., нельга. Нічога з гэтага не выйшла, а зараз тых, хто быў у бежанстве, амаль не засталося. Усе, хто піша і пісаў пра ўтварэнне БССР, нібы і не чулі пра гэту бяду, ва ўсякім разе, гэта нікім не ўлічваецца.

Ёсць яшчэ і розныя археаграфічныя ідэі, прабаваў пра гэта гаварыць у Мінску, але там як глухія: яны проста не разумеюць, што гэта патрэбна. Абэцэдла заставіў па сабе не толькі фальсіфікатараў, але і невукаў.

Думаю на лета ізноў паехаць на Нарач, а пасля (на верасень) — у Каралішчавічы. Зіма скончылася. Хварэў, але, седзячы дома, сёе-тое рабіў.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

29 сакавіка 1981 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Атрымаў артыкул і ліст — вялікае дзякуй. Зараз у папцы зложаны газетныя артыкулы, у якіх я называйся вартым чалавекам. Успамінаю 1929 г., калі на мяне і Шушкевіча была змешчана карыкатура, не шарж — злосная і ілжывая карыкатура.

Але зараз у мяне самая важная навіна не мае гады, а тое, што Саша ажаніўся. Жыве ён у большасці ў жонкі, і таму я працую, а часткова і жыву ў яго пакоі. За ўсе свае гады не жыў у такой выгодзе. Калі хачу ўночы — запальваю святло і чытаю, колькі хачу кашляю, нікому не шкодзячы.

Сёння еду ў Ленінград. Трэба прачытаць Бельскага 1564 г. (у Маскве няма), трэба яшчэ раз пераглядзець Магілёўскую хроніку, трэба зайсці ў архіў, трэба... Манаграфію амаль усю перарабіў нанава. Пры гэтым даводзілася перажыць шмат чаго, бо кавалкі рукапісу ў машыністкі недзе прападалі, ды і зараз не стае старонак дзесяць. Можа, знойдзе, а можа, і не, тады прыйдзецца пісаць нанава.

Баравы прыслаў мне ўзоры почырку Аляксандра Трубніцкага. Гэта дасць магчымасць удакладніць гісторыю рукапісу. Пастараюся ўключыць кнігу ў план рэдакцыйнай падрыхтоўкі на будучы год. Адказным прасіў быць Буганава, і ён згадзіўся. Зараз без адказнага рукапісаў не прымаюць — хтосьці павінен стаяць на варце.

На 1981-1986 г. узяў сабе тэму — "Мемуары і дзённікі як крыніцы па гісторыі Беларусі". Што з гэтага будзе — невядо­ма, бо занадта шмат "лішніх" гадоў. Калісь планаваў чатыры выпускі прац па археаграфіі: нарысы, мемуары і юрыдычныя дакументы. Дай божа хаця б тры.

3 новага года я кансультант, але адпачынак застаецца той самы — два месяцы. Думаю ў гэтым годзе зрабіць так, як у мінулым: з сярэдзіны ліпеня паехаць на Нарач (можа, лета будзе цёплае), а пасля — у Каралішчавічы, збіраць грыбы. "Зубра" абяцаў прыслаць Кашкурэвіч, але на гэта не спадзяюся. Учора сястра званіла, паведаміла, што выйшаў артыкул Ліса. "ЛіМ" прыходзіць сюды ў сераду або ў чацвер на наступным тыдні (ча­сам і наогул не прыходзіць).

У гэтым годзе хварэў не з першага студзеня, як звычайна, але ў канцы лютага. Наталля Маркаўна выдаткавала на мяне кіламетры гарчычніку. Зараз, здаецца, здаровы.

Між іншым, у канцы студзеня быў у Вільні — там арыгінал "Запісак" ігумена Арэста. Спадзяваўся знайсці багата матэрыялаў пра Пташыцкага, бо мне здавалася, што фонд 1135 — усё Пташыцкага, але гэта фонд Таварыства прыяцеляў навук, і Пташыцкага там вельмі мала. На бяду, не ведаў, што яго матэрыялы ляжаць і ў Бібліятэцы АН. Хоць ізноў збірайся ў Вільню.

Як у Веранікі? Прывітанне Марыі Усевалодаўне.

Улашчык

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

13 красавіка 1981 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Быў у Ленінградзе, а раней ездзіў у Вільню. У абодвух разох аднолькава: працаздольнасць — як была некалі, галава зусім не баліць, але, прыехаўшы дахаты, за ўсё гэта трэба заплаціць.

У Ленінградзе здабыў Бельскага выд. 1564 г. Там зусім інакш. Значыцца, сын дапісаў за бацьку, а ў мяне з гэтага стане больш месца ў кнізе. Галоўную ўвагу аддаў Магілёўскай хроніцы. Перачытваў і проста перагортваў яшчэ некалькі разоў. Убачыў за­раз запіс Івана Трубніцкага за 1867 г. У бібліятэку рукапіс трапіў у 1872 г. Наогул, колькі разоў ні прачытвай, усякі раз заўважыш нешта, што раней не бачыў.

Баравы прыслаў ксеракс з засведчанага запісу Ал. Трубніцкага. Гэта не надта навіна, бо на першым аркушы ёсць яго ўласны запіс. Але ўсё прыкладаецца адно да другога, ды і сведчанне, што ён быў памочнікам старасты ў царкве, дае хоць дробачку. Але, нават маючы і гэта, уяўляю почыркі, а таксама і гісторыю рукапісу неяк няпэўна.

Шукаў матэрыялы пра перакладчыка Гартынскага. Гэта сям’я пракурорскага складу. Бацька быў пракурорам, а сам перакладчык у канцы жыцця (1870-1872) быў херсонскім пра­курорам. Але, і маючы такое, біяграфія яго ў цэлым цьмяная, і тое, што ён меў рукапіс у 1822 г., здаецца, зман.

Бачыўся з В. П. Грыцкевічам. Ён прасіў даць рэцэнзію на яго кнігу і Мальдзіса. Кніга варта таго, каб аб ёй напісаць добрае, але дзе змясціць? У нашых (маскоўскіх) часопісах нельга. Пытаў пра "Звязду". Але я сказаў, што калісь "Советская Белоруссия" надрукавала маю рэцэнзію на кнігу Болбаса ў такім выглядзе, усё было так "дароблена", што я асцерагаюся даваць што-небудзь у газету, тым больш што пагадніць з рэдактарам нельга. Можа, Вы маеце ведамасці — як абыходзіцца "Звязда" з рукапісамі?

Улашчык.

ЭРНЭСТУ ЯЛУГІНУ

25 красавіка 1981 г.

Дарагі Эрнест Васільевіч.

Прачытаў Ваш артыкул пра мяне. Трэба сказаць, што я да самага апошняга часу не верыў, што такое можа здарыцца, што нейкая сіла такі не пусціць, і таму зараз гляджу на "Нёман" з нейкім здзіўленнем.

Дзякуй Вам. Напісана па-чалавечаму, з добрым адчуваннем. Дай Вам Божа усяго найлепшага.

Думаю, што варта сёе-тое дадаць да таго, што гаварыў Вам і пісаў раней: усё, што я пісаў, мае характар палемікі. Палеміка гэта ў большасці негалосная, але скрытая. Я ніколі не пішу пра класавую нянавісць і наогул нідзе не ўжываю "страшных слоў", бо ад частага ўжытку "страшныя" сталі зусім звычайнымі і ніякіх эмоцый у чытача не выклікаюць. Магу сказаць, што некаторыя палемічныя доказы зрабілі сваё: зараз, здаецца, ужо ніхто не піша, што Беларусь была "адным з самых адсталых раёнаў царскай Расіі". Скора перастануць пісаць і пра куль­турную адсталасць, хаця, між іншым, маю працу (артыкул) адносна граматнасці, аб тым, што яна была значна вышэйшая, чым пра гэта пішуць, ніхто з беларускіх гісторыкаў не ўспамінае. Гэта яшчэ будучае.

Зараз, дабіваючы кнігу пра летапісанне, мяне вельмі інтрыгуе пытанне пра Наваградак як горад, дзе пісалі летапісы ў сярэдзіне XIII ст. Яшчэ трэба пайсці ў Ленінскую б-ку, каб праверыць адно цьмянае месца з хронікі Стрыйкоўскага 1582 г. выдання.

Заўтра Вялікадня. Даўно ўжо не засталося ніякага Бога, але дзіцячыя ўспаміны мацней за ўсе разумныя разважанні. Усё ўспамінаецца, як рыхтавала маці хату і святочныя розныя смачнасці, як чакалі мы малымі гэтага свята і якія былі шчаслівыя, калі яно прыходзіла. Як-такі шкада, што кніга пра Віцкаўшчыну "села", прычым невядомы нават і матывы яе выключэння. Восенню ў Мінску неяк няпэўна абяцалі памагчы, але пра гэта ўсе забыліся, а патрэбен толькі званок.

Вітаю Вас з маем, з вясной, з цяплом, якое ў гэтым годзе ніяк не прыходзіць.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

10 мая 1981 г.

Вячаслаў Антонавіч.

Трэці ці чацвёрты дзень, як у нас стала цёпла, распускаюцца дрэвы. Сёння ездзіў за горад, хадзіў па лесе, нарваў троха зеляніны. Кожны раз, як прыходзіць цяпло, пачынаеш думаць: як добра, што бывае вясна. Шкада, што ў нас так мала цяпла.

Скончыў дапрацоўку кнігі пра летапісы, зараз пачаў правяраць спасылкі. Ліха на яго, але памылак калі і не надта шмат, то і нямала. Праглядаючы Банецкага (Boniecki), пачаў яшчэ раз углядацца ў матэрыялы пра Гусоўскага. Пэўна, гэта не той, што трэба, бо ён з Падляшша, але такі думаю, што Вам вар­та аднесціся да яго ўважліва (калі, ведама, Вы да гэтага часу не краталі гэтага месца).

Напісаў у Нарач, што хачу ізноў прыехаць да іх, але покуль няма адказу. Пара патроху збірацца ў дарогу, але Наталля Маркаўна папярэдзіла, што болей грыбоў саліць не бу­дзе. Ёй такі гэта цяжка. Але навошта тады Каралішчавічы? Хіба спакусіць Марыну Усевалодаўну: буду збіраць і здаваць ёй! А можа, сястра прыме які-небудзь удзел у гэтай авантуры. Між іншым, у лютым яна прывезла мне цэлую паэму. Я здзівіўся, бо паэма з добраю рыфмаю і сардэчная (дзівіўся не з сардэчнасці, а з рыфмы). Во калі вылазяць таленты — ёй жа праз тры тыдні 70.

Шкада, што на "Звязду" няма спадзяванкі, на тутэйшыя часопісы тым больш. Грыцкевіч неяк надта перажывае гэта, але, пэўна, нічога нельга зрабіць. Кніга цікавая хаця б таму, што гэта ж першы вопыт звярнуцца да такой крыніцы.

Прывітанне Марыне Усевалодаўне і маладняку. Улашчык.

Сёння прачытаў, што па тэмпах росту Мінск стаіць на пятым месцы ў свеце. Во як!

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

10 лістапада 1981 г.

Вячаслаў Антонавіч.

Дзякуй за кнігу. Я ўжо атрымаў (апрача Каратынскага) Ка­ганца, Цётку, "Пана Тадэвуша", Дылу. Кнігі розныя па вартасці, але ўсё гэта ідзе ў агульны кацёл: наша культура, наша мінулае больш багатыя, чым здавалася зусім нядаўна, не кажучы пра 20-я гады, калі ўсё было навіною. ("Ты ведаеш, што былі беларускія князі?" — сказаў мне паціху ў школе таварыш.)

Зараз я чытаю дзённікі і мемуары — галоўным чынам за XVII ст. Пісаліся наваградскімі і мінскімі шляхцюкамі. Якія цікавыя біяграфіі! Шкада, што яны галоўную цікавасць выяўлялі да агульна палітычных падзей у Р.П. Ва ўсякім разе, усе яны вартыя таго, каб трапіць у энцыклапедыі, дзе столькі асобаў, упісаных туды невядома чаму.

Мае "Уводзіны", пэўна, не трапяць нават на рэд. падрыхтоўку на 1982 год. Добра, што Буганаў згадзіўся высунуць наперад том 35, бо чым далей, тым цяжэй мне было б гэтае задание адужаць. Вельмі добра адчуваў сябе на Нарачы, казаў пра гэта нарачанцам, а тыя радзілі памяняць Маскву на Нарач. Разумна, але не падыходзіць.

Была нібы нарада адносна Метрыкі. Выступалі Аўтакратава, Харашкевіч, Думін і я (пра публікацыі Метрыкі). Пастанавілі матэрыялы нарады надрукаваць на ратапрынце. Гэта было б карысна, але зараз, па маіх сілах, гэта значыць, што трэба на невядомы час пакінуць мемуары.

Прывітанне Марыне Усевалодаўне.

Улашчык.

СЦЯПАНУ АЛЕКСАНДРОВІЧУ

22 лістапада 1981 г.

Дарагі Сцяпан Хусаінавіч.

Чытаю Вашу кнігу. Шмат розных думак выклікае яна. Скарына — Францыск ці Георгій? Здаецца, справа простая — пэўна ж Скарына ведаў, як яго завуць, а тут знайшлося колькі на­роду, які лічыць, што яны ведаюць лепш. А ўсё з-за таго — які Бог. Наогул мы зараз наехалі на дзіўную пару: Бога няма, але сапраўдны Бог толькі праваслаўны, усе іншыя дрэнь. Адсюль і Георгій. Наогул мне здаецца, што такая форма абсалютна не падыходзіць да беларускага вымаўлення. У нас жа не было Ге­оргія (як гэта імя гучыць у запісах Кракаўскага у-та?) а быў Юрай (нават не Юрый, а Юрай). Флароўскі нават упікнуў Пічэту, што той спярва быў за Францыска, а пазней далучыўся да Георгія. Сапраўды так, але Пічэта заўсёды стараўся ісці ў ногу.

Вельмі цікавыя Вашы разважанні адносна пражскага перыяду Скарыны.

Неяк летам 1929 г., параіўшыся з Уладзіславай Францаўнай, хацелі прайсці дарогамі, дзе бываў Купала, і зрабіць належныя фота (фатографам з цяжкай камерай быў мой прыяцель Калістрат Пастуховіч, які рабіў фота ў Тураўскім раёне ў 1927 г.). Для пачатку неяк у верасні мы ўтрох — археолаг Алесь Каваленя, хірург Юзік Бараноўскі і я рушыліся на Лысую гару пад Лагойскам. Дайшлі вечарам да Бяларуч, дзе і заначавалі. Каб жа маладыя ведалі! Можа, якраз былі ў хаце, дзе ў свой час змяшчалася школа, ва ўсякім разе ў той час можна было б шмат чаго даведацца. Паход быў першы і апошні. Пачалася іншая пара. Каваленя (ён быу з-пад Слоніма) загінуў у 1937 г., Бараноўскі гадоў дзесяць назад, перажыўшы ўсё, што яму належа­ла, памёр у Бабруйску. Што было — мінула.

Вялікі дзякуй за кнігу. Шмат з таго, што выходзіць у Мінску, для мяне невядома.

Прывітанне Вашай сям і. Быў у Вас, здаецца, надта даўно.

АНАТОЛЮ ГРЫЦКЕВІЧУ

3 снежня 1981 г.

Дарагі Анатоль Пятровіч,

Дзякуй за кнігу. I такую трэба мець і ведаць. Праглядзеў пачатак. Відаць, трэба было пасылаць на рэцэнзію ў наш Інстытут, але асцерагаліся, каб не трапіла да мяне (хаця можа як падручнік павінны былі паслаць у навуковую ўстанову). Бяляўскі (дарэчы, не М.П., а М.Т. — Тимофеевич) беларускімі праблемамі ніколі не займаўся, яшчэ меншы спецыяліст у гэтай галіне Фёдараў, але, зразумела, ад іх вымагалі самай агульнай ацэнкі, накіраванасці, а гэта Бяляўскі можа даць. У гістарыяграфічным раздзеле ўсе аўтары, пачынаючы з Турчыновіча, ідуць адным цветам, без усялякае спробы аналізу. Нарбут, Ярашэвіч і наогул усе, хто ня пісаў па-руску, адсутнічаюць. Нават пра Космана няма згадкі. Адпаў і я, а з-за мяне (так думаю) адпалі Пахілевіч і Мальцаў.

Пару дзён назад чуў, што лёс "Беларусі ў складзе…" вырашаецца зноў, бо прысланая без подпісу рэцэнзія на 30 старонак. Кажуць, што ўсё прыйдзе ў Інстытут яшчэ раз. Спадзяюся, што пра ўсё гэта мне зноў нічога ня скажуць.

Я, ведама, згодзен быць у Вас апанентам, але я фігура няпэўная па дзвюх акалічнасцях. Цяпер шыфр апанента павінен супадаць з шыфрам дысертацыі, а ў мяне ён далёкі. Другое, — я наогул не магу быць пэўным па гадох. Пакуль што добра, але ніякіх гарантый на будучае. Майце гэта на ўвазе і прыглядайцеся да кантрольнага.

Калі быў у Мінску ў жніўні, гаварыў па тэлефону з Чапко. Між іншага спытаў, ці ёсць на кафедры адпаведныя тамы ПСРЛ. Сказала, няма, — ні першага, ні другога. А як жа Вы так? Чаму ж не набылі, як жа ў Вас ідуць заняткі? Набываць — гэта справа бібліятэкі, а ня кафедры, а калі трэба, то студэнты ходзяць у Ленінскую бібліятэку. Адкуль жа тут загарэцца студэнту!

Скора новы год. Як хутка ідуць наогул гады.

Улашчык

УЛАДЗІМІРУ КАРАТКЕВІЧУ

10 студзеня 1982 г.

Дарагі Уладзімір Сямёнавіч.

Ссння да мяне дайшла Ваша "Зямля". Я чытаў яе раней, але з цікавасцю пачаў чытаць яшчэ раз. Чытаючы, перажываю сваю маладосць, бо найбольш любіў бадзяцца па сваёй зямлі. Па-за межамі Беларусі быў толькі ва Украіне і адзін год меркаваў, даехаўшы да Сінельнікава, прайсці пехатою да Харкава. 3 гэтага, аднак, нічога не выйшла.

Апошні падарож быў такі: да Урэчча, адтуль у Любань, да­лей на Кузьмічы, з Кузьмічоў у Дзякавічы, адтуль на Мяжэвічы - Пагост - Слуцак. Паміж Дзякавічамі і Мяжэвічамі была відаць настолькі выразная розніца (палешукі і случакі), што меркаваў на наступны год (гэта значыцца, на 1930) прайсці ўздоуж гэтай мяжы, аднак жа давялося паехаць на поўнач.

Калісьці наша краіна здавалася нейкай аднастайнай, але зараз толькі, пабыўшы на Нарачы, убачыў розніцу і ў прыродзе, і (тым больш) у гаворцы. Дзякуй Вам, што Вы не толькі пабачылі, але і запісалі. Між іншым, з месяц назад тут былі палякі і літоўцы, літоўцы сказалі, што кніга перакладзена на літоўскую мову, дадаўшы, што ў ёй нічога антылітоўскага няма, таму і пераклалі.

Калісь дамаўляўся з Купаліхаю, што абыдзем усе мясціны, дзе жыў Купала, апішам і (калі хопіць сілы, бо ў той час гэта было складана) сфатаграфуем. Было гэта ў 1929 г. Утрох схадзілі ў Бяларучы - Лысую Гару - Лагойск, і на гэтым скончылася. Зараз з усіх падарожнікаў жывы я адзін.

Ідуць Каляды. Апошні раз сядзеў за сталом, накрытым сенам і настольнікам, пэўна, у 1926 ці 1927 годзе.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ РАГОЙШУ

3 лютага 1982 г.

Дарагі Вячаслаў Пятровіч.

Сёння атрымаў Вашу кнігу, за што шчыра дзякую. Разам адразу (адклад не йдзе ў лад) пастараюся напісаць пра некаторыя выпадкі з жыцця Купалы, пра якія, можа, і невядома.

У сакавіку 1922 г. універсітэт наладзіў ушанаванне Купалы. (Пра гэта я пісаў у свой час. Гл. зборнік "Славяне в эпоху фео­дализма: К столетию академика В. И. Пичеты"). Пасля прамоваў Пічэты, Вазнясенскага, а можа, і яшчэ некага, Купала (ён быў тады ў даволі пашарпанай бекешы, бо ў зале было холадна, і адзін толькі Пічэта хадзіў без паліто) прачытаў свой верш "Перад будучынай". Гэты верш быў надрукаваны на першай старонцы зборніка, які выйшаў з друку нешта напрадвесні 1924 г. Пачатак яго такі:

Стаім мы перад будучынай нашай

I ўсё варожым, сочым [ейны] ход...

Ці ўскрэснем мы з душой, упаўшай, звяўшай,

Каб выйсці ў свет, як нейкі здольны род...

.......................................................

А хтось далёкі ці хтось, можа, блізкі

Засеў за наш бяседны, сытны стол

І кідае як з ласкі, нам агрызкі,

А мы [к зямлі] з падзякай гнёмся ўпол.

Гэты зборнік "Адраджэнне" прадаваўся толькі некалькі дзён, пасля перапынку месяцы на тры, калі ён знік, "Адраджэн­не" з’явілася ізноў, але без верша Купалы.

У зборніку было апавяданне Т. Забелы "Жанкі падзялілі", пераклады з Горкага ("Песня пра Сокала"?) Ю. Бібілы, артыкул Лёсіка пра Грунвальдскую бітву і яго ж артыкул пра герб Пагоня, артыкул П. Любецкага (П. Каравая) аб этнаграфіі (фальклоры) Беларусі і штось яшчэ.

У Беларускім аддзеле ў Бібілы бачыў кароткі верш Купалы, пісаны яго рукою. 3 верша памятаю адзін радок:

Далі шэсць паветаў — ну, дзякуй за гэта.

У вершы, здаецца, было шэсць радкоў.

Сёння атрымаў "ЛіМ". Там артыкул пра Гурло. 3 восені 1921 прыблізна [да] 1925-26 гг. я з сёстрамі (адна пазней жонка — Я. Бялькевіча) жылі за вакзалам у завулку, які зараз завецца Студэнцкім (дом застаўся).

Сястра Ніна была ўжо студэнткай, і ў яе былі закаханы двое з капылян — А. Дземідовіч і А. Гурло. Каб не перашкаджаць адзін другому, яны прыходзілі паасобку. Наколькі гаварлівы быў Дземідовіч, настолькі ж маўклівы Гурло. Гаварыў ён неяк нібы глытаючы асобныя гукі, і, увайшоўшы ў пакой і сказаўшы "Добры вечар, ну як маецеся", сядаў на табурэтку і маўчаў. Так мог сядзець падоўгу, нічога не гаворачы. Часам ён прыносіў свае вершы, і сястра пазней з жалем гаварыла (незадоўга да смерці), што вось была якая дурная, не ведала, што гэтыя вершы трэба было б хаваць, а куды яна іх дзявала, зараз не памятае, ва ўсякім разе, ад іх не засталося і следу. Па звычаю таго часу (як памятаю зараз) вершы (была нават адна і цэлая паэма) Гурло пісаў ад рукі на аркушы лінаванай паперы, перагнутай на палавіну. Калі выйшаў яго "Барвёнак", ён адразу прынёс да нас, быў надта ўзрушаны.

У свой час (1938 г.) усе зборы сястры, як і Бялькевіча, загінулі. Пра адзіную сваю сустрэчу з Купалам у "гасціных" умовах я пісаў Ядвізе Юльянаўне. Пісаў чамусьці вельмі спяшаючыся, неахайна.

Гады тры назад пачаў пісаць успаміны пра Моркаўку. 3 ім таксама сустракаўся толькі некалькі разоў, але зараз, можа, наогул няма тых, хто яго ведаў ці проста бачыў.

На жаль, мая працаздольнасць нізкая, пішу планавыя працы, а часам, вось як зараз, на мяне находзіць, і тады пішу пра тое, што бачыў.

Прывітанне вашай жонцы. Калі будзеце ў Маскве, вельмі прашу зайсці.

ВЯЧАСЛАВУ РАГОЙШУ

7 лютага 1982 г.

Дарагі Вячаслаў Пятровіч.

У дадатак да ранейшага: у загадчыцы Беларускага аддзела Ю. Бібілы была папка вершаў Купалы, відаць, тых, якія не мелі шанцаў трапіць у друк. У папцы было нешта каля 20-30 упоперак аркушаў чыстай (без лінеек) паперы з вершамі. "Далі шэсць паветаў..." ляжаў зверху. Я яго толькі і прачытаў і пачатак запомніў. Што было больш — не ведаю. Што гэта ўсё вершы Купалы — сказала Бібіла.

У Купалы загінула столькі, што гэтая папка, відаць, была толькі маленечкаю часткаю, але няхай будзе і яна. Бібіла была зволена з пасады нешта вясною 1937 г. (у жнівені яна пераехала ў Саратаў), і пасля яе (калі не раней) папка бясспрэчна загінула.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

2 сакавіка 1982 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Вы прыслалі мне цэлы стос навінаў, які трэба было перадумаць.

Крапіву ведаю, пэўна, з 1923 ці 24 года. У той час ёй не быў персонай і пісаў: "Не цягнуся я за Чаротам, я і Купале не раўня". Пасля ўбачыў, як ён не хоча вітацца з тымі, хто дзесь быў.

Не лепшае гэта ў чапавека. Пасля яго артыкулы пра мову. Вар­та дадаць, што усё гэта для яго асабістых спраў непатрэбна. Ен выдатны пісьменнік, гэта ад яго ніхто не адбірае, і можна было быць больш чалавечным.

Набыў т. 5 энцыклапедыі: біяграфіі. Нават усхваляваўся: якая багатая крыніца ведаў пра наш час. Рыўлін, Сербента, Гарбуноў, урэшце Ігнаценка. Найбольш пампезна ў Рыўліна (ён быў маім настаўнікам у у-це). Маючы адзін ці два артыкульчыкі пра нямецкую сац-дэмакратыю, за два гады стаць віцэ-рэктарам, акадэмікам, нам. камісара асветы і затым так ёмка скруціць галаву. Ці не прабаваў ён стаць прэзідэнтам? I яшчэ акадэмік Платун, які пасля стаў начальнікам Палітаддзела пад Омскам. Я б з вялікаю ахвотаю ўзяўся напісаць біяграфіі гэтых герояў, але ж не выйдзе.

Зараз пра сваю працу. Сяджу ізноў і дарабляю, дарабляю і перарабляю. Шансаў на тое, што пойдзе ў блізкі час, няма. У гэтым годзе ўжо выкінулі з плана запланаваны чарговы том ПСРЛ і манаграфію Мураўёвай пра летапісанне. Выключэнне т. ПСРЛ — з’ява небывалая. Гэтай серыі заўсёды была зялёная вуліца. Як добра, што т. 35 выйшаў. 3 кожным годам мае магчымасці зніжаюцца, і можна было б дачакацца, што том ідзе ў друк, а я не магу за ім наглядаць.

Пра Мір мне сказалі яшчэ ў мінулым годзе, калі быў у Мінску. Гэта вынік усяго выхавання (культурнага) народа. Дзе-небудзь у Літве ці Эстоніі гэта абсалютна немагчыма, бо даглядае не вартаўнік, але народ, і ў органах, якія кіруюць гэтым, знайходзяцца не тыя, каму патрэбна хоць якая пасада, а людзі адукаваныя і разумеючыя, што яны ахоўваюць. У звязку з гэ­тым пра падручнік па гісторыі для ВНУ, укладзены цэлай гурбай прафесараў. Дасканала вывучыўшы гэту кнігу, можна нішчыць.

На звычайным аспіранцкім экзамене ўсе б аўтары зарабілі не больш, чым па тры або і па два. Такі найлепш напісаў Гнеўка, чалавек без цітулу.

Не ведаў, што Каханоўскі ўжо ў ін-це. Другога такога дырэктара музея не будзе. Такога гатунку быў Сіманоўскі, дырэктар Дзярж. бібліятэкі.

Нат. Маркаўна ў такім стане, што ехаць на Нарач бу­дзе нельга. Значыцца, трэба думаць, куды ехаць на лета. Мне, каб адпачыць, патрэбен лес, ды яшчэ вялікі, каб было дзе хадзіць, ну хоць як у Каралішчавічах. Буду ізноў збірацца туды, але на верасень, бо раней там з дзецьмі, а вось калі будзе што-небудзь на Іслачы, то туды ўжо абавязкова. Казалі, што калі б у генералаў (літаратурных) не было сваіх дач i машын, то гэты дом быў бы даўно гатовы, але генералам ён не патрэбен, а ў негенералаў няма сілы.

Дзіўлюся, але ўсю зіму не хварэў. Гэта першая такая зіма за дзесяць гадоў. Можа, таму, што сядзеў не каля таго стала ў сваім пакоі, каля якога заўсёды мерзнуў, а ў Сашыным пакоі, бо Саша жыве ў жонкі.

У Кіеў Вам трэба паехаць абавязкова. Тут неяк жаліліся, што калі трэба было арганізаваць нешта адносна старой беларускай літаратуры, то не было каму, дак жа апрача Вас такі нікога. Я ў гэтым толькі таму, што не было каму даручыць спра­ву з летапісамі. Дасылаю Вам сваю фатагр. Павінен быў фатаграфавацца ў мінулым годзе, калі канчалася 75, але сабраўся якраз праз год, За тое зараз у мяне ўсё гатова: ёсць фота і напісаны тастамент, застаецца толькі памерці. Нат. Мар­к. надта проці гэтага.

Прывітанне ўсім Вашым.

ЯЎГЕНУ РАПАНОВІЧУ

28 сакавіка 1982 г.

Шаноўны Яўген Нічыпаравіч.

Учора перагортваў яшчэ раз "Чаму так названа" і яшчэ раз здзівіўся — колькі памылак усадзіў прафесар у гэту кніжачку. Тым часам прынеслі Вашу кнігу, і я адразу пачаў правяраць тыя назвы, якія (самыя паселішчы) ведаў. Покуль знайшоў такое: каля ст. Фаніпаль з паўднёвага боку быў хутар Журы. У 1946 г. я праходзіў паўз яго і бачыў толькі здзічэлы сад (гаспадара ў 1930 г. выслалі, і ён недзе загінуў). Былы маёнтак Аніхоўскага заваўся не Марыполь, але Марыполе. А наогул — радаваўся і дзівіўся, што з’явілася такая грунтоўнай праца, якая вымагала так шмат часу і ўвагі.

Дарэчы, тут успомнілася частая памылка ў вызначэнні паходжання назвы ў Жучкевіча. Вельмі часта ён выводзіць назвы ад прозвішчаў: Мядзведзеў, Воранаў ці другіх падобных. А між іншым, прозвішчаў такога тыпу ў нас раней не было зусім, першыя Івановы з’явіліся нешта ў канцы XVIII ст. на Віцебшчыне (можа, гэта стараверы), а ў вялікай колькасці сталі трапляцца ў другой палове XIX ст., калі паліцыя проста перарабляла прозвішчы. У маёй Віцкаўшчыне ў канцы XIX ст. Крэса перарабіў прозвішча на Красінскага, што каштавала колькі руб­лёв пану пісару, але на ўсход ад Бярэзіны гэта рабілася бясплатна і ў абавязковым парадку. Кіслякоў казаў, што іх прозвішча было Кіслук і г. д.

У тым самым "Чаму так названа" назва Петрыкаў выводзіцца ад прозвішча Петрыкаў, але самі жыхары завуць свой пасёлак Пятрыкоў, а раней, прынамсі, у XVI ст., пасёлак зваўся Пятрыковічы, адкуль і націск.

Дзякуй за кнігу. Калісь, калі Броўка збіраўся пасля энцыклапедыі выдаваць гісторыю гарадоў і сёлаў, я раіў перш за ўсё надрукаваць некалькі тысячаў анкетаў з запытаннем у насельніцтва, як завецца іх вёска, пасёлак, рака (рэчка), возера, балота і г. д., каб уявіць сапраўдную назву, але з гэтага, як бачыце, нічога не выйшла.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

24 красавіка 1982 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Дзякуй за Слоўнік. Уражанне ад яго самае лепшае. Словы даюцца ў фразах, адчуваецца вельмі добра мова таго часу. 3 слоўнікаў мне здаецца самым няўдалым Тлумачальны, бо там няма тлумачэння, але наогул тут чуў (ад М. Талстога), што Мінск у сэнсе мовазнаўства стаіць вельмі высока.

Адзін экземпляр Слоўніка аддаў Буганаву, другі — Думіну (гэта той, што рыхтаваўся для выдання Метрыкі), каб было яшчэ з дзесяць, то ўсе б разышліся ўмомант.

Вялікі клопат пра лета. Ехаць на Нарач з-за Наталлі Маркаўны нельга. Па сённяшняму стану было б і можна, але калі што здарыцца, то надта далёка ехаць дамоў. Пэўна, будзем над Акою, там, дзе некалі жылі гадоў дзесяць. Месца вельмі харошае: Ака незабруджаная, а лесу км на 300. На верасень такі думаю ў Каралішчавічы, каб сабраць усе апенькі — і мінулыя, і гэтай восені. Філалагічны ф-т прыслаў прапанову выступіць у кастрычніку на святкаванні Купалы. Паслаў тэзісы — эпоха, калі пачыналася дзейнасць Купалы. Праграма мне здалася занадта шырокая — каб за столькімі дакладамі не засцілася фігура Купалы.

Добра справілі Вялікадня. 3 Ленінграда прыехалі сёстры Нат. Мар. — гаспадарлівыя жанчыны, напяклі і наварылі ўсяго, нават чырвоных яек, толькі не было з кім згуляць у біткі. Прыйшоў сын з жонкаю, сядзелі вечарам, і захацелася пачуць: "Добры вечар, пане гаспадару — вясна-красна на ўвесь свет!". Можа, калісь, хаця троха ў іншай форме, валачобнае ўзновіцца. Надта ж прыгожа ўсё гэта адбывалася.

Учора Аляксееў (аўтар "Полацкай зямлі") бараніў доктарскую: "Смаленская зямля". Абарона прайшла добра.

Прывітанне ўсім Вашым ад Наталлі Маркаўны.

Улашчык.

ФЁДАРУ ЯНКОЎСКАМУ

26 чэрвеня 1982 г.

Дарагі Хведар Міхайлавіч.

Пачаўшы чытаць Вашу кнігу, думаў, што напішу Вам вось так. Чытаючы далей, гэтых "вось так" рабілася больш і больш. Пра што ж напісаць, каб гэта было галоўнае (было б добра, каб проста сесці дзесь у парку і пагаварыць, але ж як гэта зрабіць?). Галоўнае такі ў Вас — чалавечнасць, гуманізм, хараство чалавека. Рознага паскудства Вы закранаеце мала і неахвотна. Гэта не Ваша сфера. Чытаючы, часам думаеш — як такі засталася гэтая чалавечнасць? Гэта ж наймудрэйшы з наймудрых талкаваў, што калісь новае дзіця не проста было бядою, але наогул мамы не любілі дзяцей і сталі любіць, толькі калі іх стаў навучаць сам мудрэйшы. Можна было завыць ад гэтага! Можна было і здурэць!

Пачатак кнігі: свая хата і полымя ў печы, а каля печы мама. Дарэчы, Вы скрозь пішаце "мама" і толькі там, дзе выступае пачвара, — гэта "маці". Так яно і павінна быць, так і патрэбна пісаць. У кнізе пра сваю вёску я напісаў, што ў нас да бацькоў зварочваліся на "вы", а зварот на "ты" ўсе лічылі як праяву найгоршага хуліганства. Тут на гэта глядзяць інакш: як жа да самага блізкага чалавека зварачацца на "ты"?

Мама каля печы з чапялою ў руках! Гэта ж нейкі сімвал. "Идиотизм деревенской жизни" і мама каля печы, а каля яе сямёра большых і меншых. Не, гэта мела сэнс, і не такое ужо дасягненне, што ўсё растрэслася. I нас мама выгадавала семярых, і калі я спытаўся — ці гэта было цяжка, то яна адказала, што не. Першых, як была зусім маладая, гадавала сама, а як падраслі першыя, то сталі малых даглядаць яны. Дасюль выразна памятаю восень 1911 г. і свой першы працоўны дзень (даглядаў ма­лую, заганяў авечак, насіў мякіну каровам), а назаўтра пайшоў у агарод ссякаць капусту, што праходзіла не надта ўдала). Зараз малыя ў пятнаццаць, а часам і ў дваццаць гадоў, але што ж ім і рабіць? Калі пасылаць "убіраць" бульбу, то гэта проста недарэчная гульня.

Вельмі харошыя (зноў — вельмі чалавечыя) нарысы пра настаўнікаў, і наогул пра настаўніцкую працу. Гэта не лекцыі пра дабрадзейнасць, гэта разумная размова мудрага чалавека, і гэта размова закранае. Шкада, што нельга сказаць, як адносяцца да гэтых людзей. У 1980 г. на Нарачы (а пэўна, і скрозь) настаўнікаў-мужчын абавязалі даць тону ці больш сухога сена. Штодня ішлі дажджы, скошаная трава гніла, у законны адпачынак не пускалі, а, выклікаўшы ў раён, лаялі апошнімі сло­вамі, такімі, што і пераказаць мне саромеліся. А гэта ж тых, хто павінен выхоўваць культурных людзей!

Вы напісалі нават пра Свіслач, напісалі і пра яе так сардэчна, без абрыдлага пафасу, і Свіслач стала неяк яшчэ харашэйшаю, чым ёсць.

Калі пішу пра Ваша дабро, то павінен напісаць і пра сваю бяду. Са свайго (і не свайго) Інстытута да мяне на рэцэнзіі ідуць працы, прысвечаныя Беларусі, Літве, Украіне, а часам і яшчэ якія. Апошні раз далі раздзелы пра школьную справу ў XVI—XVII стст. (ды яшчэ і пра больш ранні час) у Беларусі, на Украіне і ў Літве. Украінец (галоўным чынам на матэрыяле Львова) напісаў вельмі добра (дасканала ведае літаратуру XVI— XVII стст.), літовец (зразумела) напісаў, што Вільня таго часу — горад чыста літоўскі (між іншым адзначана, што там распачалося друкарства, і што Скарына "на русском языке" выдаў "Апостала", і што ў горадзе была брацкая школа і ўніяцкая калегія). Хто там вучыўся — невядома.

Пра беларускія пісаў нехта, хто матэрыялу не ведае, грунтуецца на працах Каяловіча і Жуковіча (наогул зараз беларускія гісторыкі даказваюць, што ў Беларусі галоўнаю сілаю гісторыі была праваслаўная вера). Што з гэтага будзе — не ведаю, а пісаў пра ўсё гэта так, як думаю.Але і гэта не бяда. Бяда з падручнікам па гісторыі Беларусі ("История БССР"), што склалі прафесары з універсітэта. Ду­маю, Вы ведаеце яго. Абэцадарскі быў фальсіфікатарам, але хітрым, у яго нашчадкаў няма і таго. Напісаў рэцэнзію і панёс у асноўны часопіс, дзе галоўны [рэдактар] з Магілёўшчыны. Галоўны прачытаў і сказаў "не": "Вы пахваліце, а пасля адзначце троха недахопаў, тады пойдзе, а так — не". А калі ўсе недахопы, а дахопаў наогул няма? Не, так нельга!

Два разы прэзідыум Акадэміі навук пасылаў мяне чытаць лекцыі ў ун-т, і абодва разы ўн-т адмовіўся мяне прыняць — нельга знайсці тыя 16-20 гадзін, на якія мяне пасылаюць. Схаваўшы гонар у кішэню, пайшоў сам да рэкгара і сказаў пра гэта. Рэкіар не паверыў і аддаў загад напісаць на мяне заяўку. 3 гэтага таксама нічога не выйшла. Гаварыў з загадчыцаю кафедры Чапко. Тая адра­зу, не круцячыся, адрэзала: "Такі курс (крыніцазнаўства) чытае Ігнаценка, і ён задавальняе ўсіх".

Між іншым, у Ваш Інстытут, як і ў Гродзенскі, запрашалі па адным разе. Значыцца, і там не дагадзіў, а тут і час сыходзіць, калі змагу штось сказаць.

Зараз сядзім з жонкаю ў пансіянаце ветэранаў навукі. Гэта на ўскраіне Масквы, каля самага лесу. Лес няварты, але такі ж лес, а не праспект. Добры пакой, і кормяць, а гэта сутнасць, бо дома невядома каму каго карміць. Народ усё такі, што хто з адным кіёчкам, а хто з двума, а хто і наогул не ходзіць.

Надумаўся, каб з вясны перайсці цалкам на пенсію і каб увесь цёплы час правесці за горадам, але зараз ідзе валтузня адносна кнігі пра летапісы. Калі зацвердзяць (другі раз) у выдавецтве, то не трэба спяшацца, а калі не? Хочацца наогул перабрацца дахаты, але як? Мяняцца зараз цяжка, ды і трэба заставіць кватэру сыну, а хто дасць "так сабе" ў Мінску? Маю граматы ад Саюзнай і Украінскай акадэмій, а ад Беларускай — хвігу (ад Ігнаценкі).

Яшчэ пра Вашу кнігу. Вы пішаце "паслязаўтра", у нас казалі "пазаўтра". Мяне вельмі абурае выраз "убіралі" (бульбу, жыта і інш.). Разумею так, што "ўбіралі" і "прыбіралі" — гэта тое самае, а бульбу капаюць ці выбіраюць, жыта жнуць і звозяць. Вельмі цяжкае слова "ўручаюць". Як можна такое сказаць ці напісаць і ці патрэбна наогул такое слова. А калі проста "далі"?

Слоўнік Ваш нейкі надлюдска багаты. Дарэчы, Тлумачальны слоўнік, што выдаецца ў Мінску, мне здаецца, самы недарэчны з усіх, апрача беларуска-расейскага і рас.-беларускага.

Абяцалі даць білет на ўшанаванне Купалы. Нябожчьща сястра [Ніна Бялькевіч] была добра з ім знаёма (і яшчэ больш з Купаліхаю), а я быў занадта сарамлівы, каб лезці на вочы, раз толькі праседзелі разам цэлы вечар у Лёсіка.

Яшчэ, дарэчы: стараўся у свой час трапіць на ўсе літаратурныя паседжанні, але за ўвесь час не сказаў там аніводнага сло­ва: баяўся сказаць глупства.

Прывітанне Серафіме Андрэеўне ад мяне і жонкі.

Улашчык.

АРСЕНЮ ЛІСУ

14 студзеня 1983 г.

Арсень Сяргеевіч.

Каспяровіч быў цікавай фігурай, і ў той час цікавых не бракавала наогул. Пра яго паходжанне і асвету матэрыялы павінны быць у архіве АН. Калі трапіцца што пісанае яго рукой, убачыце, наколькі характэрны быў яго почырк (востры з выразным нахілам). Яму далі пяць гадоў лагера, і ён паехаў (павезлі) у Кузбас. Працаваў на вугальных шахтах. У тыя гады хто выконваў (ці тым больш перавыконваў) норму, давалі так званыя зачоты: дзень залічваўся за два, у гэтым выпадку за паўтара. Такім чынам ён скончыў тэрмін прыблізна ў канцы 1933 ці ў пачатку 1934 г. Працуючы ў шахце, увесь вольны час вывучаў літаратуру па эканоміцы і таму, скончыўшы тэрмін, стаў працаваць у якасці эканаміста (старшага экакаміста) у трэсце Кузбасантрацыт. Жыў у Новасібірску, куды да яго прыехала жонка з двума малымі хлопцамі. Не ведаю як афіцыйна, але найбольш пэўна, што загінуў у 1937 г.

Гэта быў чалавек, які мог "прабіць" якую хаця справу. Працаздольнасць яго была фантастычнай. У сярэдзіне 20-х гадоў на розных парадах, канферэнцыях і г. д. ён разам з Барашкам былі заўсёды сакратарамі.

Мулявічусу даручылі напісаць пра мяне артыкул у літоўскую энцыклапедыю.

У Вільні ў архіве знойдзена Віцебская хроніка ці не трыста сярэдняга памеру аркушоў. Можа, гэта тая самая, якую Мураўёў загадаў забраць з друкарні Завадскага і здаць у бібліятэку, але якую з друкарні забралі, а ў б-ку не данеслі.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

2 лютага 1983 г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Набыў "Нёман", перачытаў і артыкул Тарасава, і рэцэнзію Ермаловіча. Свае погляды на ўсё гэта Ермаловіч выклаў даўно. Адзін час ён хацеў паставіць даклад у нашым інстытуце, я таго не падтрымаў. Даклад павінен быў ісці ў сектары Пашуты, а той чалавек малацырымонны і выклаў бы свае погляды на метады Ермаловіча ў такой форме, што таму было б крыўдна.

Я таксама не магу згадзідца з Ермаловічам у тым, што не літоўцы калісь захапілі Беларусь, а наадварот. Але ж літоўцы ў свой час рабілі налёты не толькі на Беларусь, і тым больш у раёне Наваградка, але і на Пскоў, і на Рыгу, і на Ржэў. Наогул, гэта быў час, калі літоўцы (відаць) знаходзіліся на стадыі вайсковай дэмакратыі, калі ўвесь народ быў узброены і галоўным заняткам было грабежніцтва. Калісь такім рамяством з вялікімі поспехам займаўся Святаслаў Кіеўскі.

Ермаловіч абапіраецца на летапісныя звесткі, тлумачачы іх па-свойму. Па яго разуменні, Літва калісь знаходзілася паміж Наваградкам і Мінскам. У такой справе перш за ўсё трэба дасканала ведаць літоўскую мову. Але калі нават не маеш такіх ведаў, то з простай карты відаць, што тапонімы з канчаткам на -ішкі і на -аны/-яны ідуць густа не перад Наваградкам, а пасля яго, на захад. Зараз, прабуючы вызначыць літоўска-славянскую граніцу, вызначаюць такія тапонімы з аднаго боку, а з друтога — усе паселішчы з назваю Крывічы і Руснакі ці штось падобнае.

Летапісы ў гэтым сэнсе даюць вельмі мала: хадзілі на Літву, але дзе тая Літва — невядома. Выпадак, калі ішлі праз Літву на Наваградак, запісаны ў летапісе, і я над гэтым доўга думаў, але прачытаць яго можна па-рознаму. Наогул я прыйшоў да вываду, што аднолькавыя звесткі, якія ёсць у т. II ПСРЛ і ў Быхаўца, не з’яўляюцца вынікам таго, што Быхавец перапісаны з Гіпацкага, а што ў абодвух выпадках карысталіся адным пратографам. Думаю, што погляды Ермаловіча няхай будуць — як нейкі этап у развіцці нашай навукі, у якой так мала арыгінальнага.

Мая кніга пра летапісы прайшла шмат інстанцый, і скора трэба будзе несці яе ў выдавецтва, але да канца вельмі далёка, бо яшчэ будзе колькі скарачэнняў і розных пераробак.

Згодзен з Вамі, што артыкул Тарасава цікавы. Гэта першая наогул гісторыя Беларусі ў час вайны 1812 г. Ёсць у яго недагляды: душа — гэта не сям’я, але такі душа — мужчыны, хоць перад скананнем, хоць толькі нарадзіўшыся, і таму можна без памылкі лічыць, што колькасць душ — гэта палова насельніцтва. Не падзелена ў яго Беларусь з Літвою, і таму беларускага насельніцтва выходзіць больш, чым было сапраўды. Але наогул артыкул напісаны вельмі сумленна.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

13 сакавіка 1983 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

Калі ў друку з’явіліся звесткі, што пачалі ствараць музей пад небам, то я прапанаваў (у Інстытуце гісторыі БССР) уплаціць у фонд музея сваю месячную зарплату — 400 рублёў. Разам са мною ў Мінску была К. Індава (яна з-пад Клімавіч), зараз старшыня Камісіі па гісторыі сельскай гаспадаркі і сялянства), якая таксама прапанавала ўнесці столькі сама. Разам з Петрыкавым (намеснікам дырэктара Інстытута гісторыі) і Шабуняю паехалі ў ЦК, дзе Петрыкаў і сказаў пра гэту прапанову (мяне, зразумела, не ўзялі). Там ім сказалі, што так рабіць нельга — нібы няма такога закону. Разумею, што прычына іншая: калі б унёс я, то трэба было б плаціць і Петрыкаву і яшчэ некаму, а грошай шкада.

Зараз будова музея, так кажуць, села, бо няма сродкаў. Мяне гэта непакоіць, нават вельмі непакоіць, і я гатовы ўплаціць тыя самыя 400 ці больш, абы справа кранулася з месца. Трэба дамагчыся, каб начальства пагадзілася на зборы, трэба, каб нехта (хаця б у "ЛіМе") змясціў пра гэта артыкул, трэба адчыніць рахунак. Каб не палохаць людзей (тых, ведама, у каго шмат лішніх грошай, напрыклад, К. і Ш.), варта пачаць з невялікага на асобу — 50-100 рублёў. Чэшскі музей створаны на сродкі, сабраныя сярод насельніцтва, чаму ж мы горшыя (у бога цяля ўкралі). Няхай даюць па рублю, па 50 капеек, гэта яшчэ лепш: няхай будзе ўсенародны збор, усенародная справа.

Калі будзе згода на артыкул у газеце (ці ў "Помніках", але гэта горш), то магу напісаць я. Згодзен падпісаць адзін, але лепш, каб мне не вытыкацца. Можа, на гэта згодзіцца Брыль ці хто другі.

Ялугін такі змясціў рэцэнзію на падручнік гісторыі. Пастрыглі яе, але такі ж ёсць. Які там водгук!

ЭРНЕСТУ ЯЛУГІНУ

31 сакавіка 1983 г.

Дарагі Эрнест Васільевіч.

Проста па-чалавечы рады, што Вы атрымалі кватэру, што маеце зараз для заняткаў асобны пакойчык. Колькі патрачана сілаў і нават загублена людзей з-за кватэры! 3 год назад сын перайшоў жыць да жонкі, а дахаты прыходзіць начаваць раз-два на тыдзень, і таму я заняў яго пакой. Па-першае, усю зіму не хварэў, бо мяне не прадувала, па-другое — як воль­на адчуваеш сябе хаця б уночы, калі не можаш спаць: можна засвяціць і што-небудзь пачытаць, можна пахадзіць, нікога не трывожачы.

Кнігу пра летапісы рэкамендавалі да друку ў 1978 г., і яна павінна была скора пайсці ў выдавецтва. Паколькі ў папярэдніх выпадках патрэбны былі толькі два экзэмпляры, то я зрабіў чыстымі толькі два, а зараз відаць, якая гэта памылка, хаця вельмі добра, што выданне зацягнулася. Вясною я перачытаў рукапіс нанава і шмат чаго перарабіў, але гэтага здалося мала. Прыехаўшы з Мінска, увосень пачаў чытаць зноў. Заўвагі сталіся такія, што паехаў у Ленінград, каб перагледзець рукапіс Магілёўскай хронікі нанава, і добра зрабіў. Пасля ізноў пачаў параўноўваць Іпацьеўскі летапіс з Хронікаю Быхаўца. Давялося асноўныя вывады змяніць, убачыў паўторы, якія трэба было выкінуць. Наогул, шмат што дарабляў. А ці ўсё зараз як трэба? Надта не пэвен. Павінен здаць рукапіс на тым тыдні ў выда­вецтва, але ўсё неяк няпэўна. Праз кожныя тры-чатыры меся­цы планы выдавецтва пераглядаюцца, і што-небудзь рэжуць. Злыбеда з РИСО (вучоны сакратар), убачыўшы маю працу, кідаецца на сцяну: "Няхай выдае ў Беларусі!". Добра, што ёсць і тыя, хто бароніць. "Предпосылки" адстаяў (мне так сказалі пасля) старшыня РИСО — геолаг.

"Вопросы истории" даюць на сваіх старонках серыю артыкулаў пра летапісы. Я даў першым, спадзеючыся, што артыкул выйдзе раней, чым кніга (інакш ён не пойдзе наогул). Зараз чуваць, што мой першым не ідзе. Гэта нібы канспект кнігі. Пішу пра гэта таму, што выслаць Вам другі экзэмпляр нельга, але калі стане больш выразна, то прышлю артыкул, які знаходзіцца ў "Вопросах истории".

Зразумела, тае манаграфіі пра мемуары, якія ў мяне запісаны ў плане, я цалкам напісаць не змагу (не стае сілы), хаця частка ўжо ёсць. Затое заняты "малымі формамі". У Кніжнай палаце мне далі юбілейную брашуру (60 гадоў установе). Я калісь быў першым і адзіным супрацоўнікам Палаты, і шмат чаго ў брашуры мяне проста абурыла, у прыватнасці тое, што ні слова не сказана пра арганізатара і кіраўніка бібліятэкі (сучаснай Ленінскай) Сіманоўскага. Сеў пісаць пра гэта. Неяк "наехала" на мяне, і з тыдзень сядзеў, пісаў "3 сямейнай хронікі". Як-небудзь прышлю гэта Вам.У верасні быў у Вязынцы. Доўга хадзіў і сядзеў там, і надумаўся, што трэба папрабаваць узнавіць яе мінулае. Пайшоў у архіў і выпісаў "Описание Минской губ.". Павінен быў сесці за яе, але наехаў грып, і два тыдні прасядзеў дома. Ва ўсякім разе, матэрыялы пра мінулае Вязынкі ёсць больш багатыя, чым гэта паказана там у хаце ці ў Музеі.

Надышла вясна. Кожную вясну думаю — як было б добра пражыць некалькі месяцаў дзе-небудзь у лесе, над ракою ці возерам, каб убачыць усе фазы вясны і лета. Наша Віцкаўшчына была надта беднаю прыродным дабром (ні рэчкі, ні добрага лесу), і я з зайздрасцю чытаю "Пушчу" Карамазава.

20 гадоў назад, у 1963 г., я здаў рэцэнзентам свае "Предпосыл­ки". Жылі тады на Пясчанай, навокал тры паркі. I я надумаў: здаўшы сваю бяду, буду мець вольны час, буду хадзіць па парках. У харошы сонечны дзень у пачатку мая я выйшаў у парк, маючы намер пабыць там гадзіны са дзве. Пайшоў паціху, але пад канец (гэта 3 км), пачаў спяшацца. Я суцішаў сам сябе, казаў: трэба ісці ціха. Але ногі няслі. Варочаючыся, ужо разумеў, што пра дзве гадзіны няма што і казаць, што вось прыбягу і сяду за стол, хаця здавалася, што ўсё, патрэбнае зроблена. Зараз ужо не спяшаюся, але выехаць няма куды. Трэба хоць на месяц увосень пабыць у лесе, бо толькі ў лесе адпачываю, але не ведаю, як будзе з жонкаю. Без нагляду яе заставіць нельга.

Пасля такога ўступу — пра Мсціслаўца. Не адзін Неміроўскі прабаваў зрабіць са Скарыны першага рускага доктара медыцыны. Але дзе ж і калі яму належала ставіць помнік? Самае пэўнае было імя — Францыск. Надта ж не падыходзіць, таму і стараюцца зрабіць з яго Георгія, а між іншым, у нашых крыніцах такога імя не сустракаў нідзе. У зусім старасвецкіх гэта Гюргя, а ў нас у народзе — Юрай (не Юрый). "Святы Юрай" — так спявалі ў валачобных песнях.

Кім быў пры Фёдараве Мсціславец? Ну ніяк не парабак, не вучань. Пра большае не магу казаць, бо не ведаю, але наогул — ці саступаў ён Фёдараву?

Цяпер Вы пішаце пра Коршунава. У сваіх "Помніках" (зда­ецца так) ён зрабіў некалькі закідаў мне, адзін з іх слушны: пан люблінскі, гэта значыцца, камендант Люблінскага замка ў мяне выйшаў як пан Любельскі, з чыну атрымалася асоба. Але ён у сваіх каментарыях нарабіў занадта шмат памылак. На тое, чаго вымагаюць яго каментарыі, у Коршунава выразна не стае эрудыцыі. Я б Вам рэкамендаваў лепш Грыцкевіча, мінскага ці ленінградскага. У мяне ўражанне, што ленінградскі нават лепшы знаўца крыніцаў, чым старэйшы. Дарэчы, ленінградскі просіць, каб я Вам сказаў, што ён ні ў якім разе не абэцадарчык. Напроці. Куды лепш за Коршунава ведае матэрыял і Чамярыцкі (між іншым, прадмова Коршунава да "Філіповіча" нібы напісана ў 60-я гады мінулага сталецця).

209 маіх рэцэнзіяў ляжаць на паліцы, чакаюць чалавека, які б мог завезці іх у Мінск, у бібліятэку.

Бывайце здаровы. Добрага Вам настрою ў новай кватэры, у сваім асобным пакоіку. Калі набяруся дыхту, то хоць паеду ў Сярэбраны бор — пачуць, як крычаць гракі і шпакі.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

16 красавіка 1983 г.

Вячаслаў Антонавіч.

Прыйшла амаль што вясна, але пасля нібы заблудзілася і знікла. Прыйшоў і вясновы нумар "Нёмана". Я такі доўга чакаў яго. Справа надта важная: усе студэнты-гуманітарнікі павінны вывучаць гісторыю свайго народа па падручніку, а падручнік — не падручнік, а макулатура. Такой дурной кнігі не бачыў даўно. Там спалучэнне непісьменнасці, нядобрасумленнасці і бяздарнасці.

Прачытаўшы, я кінуўся тут у рэдакцыі, але мне адмовілі: "Дык Вы лічыце, што там наогул няма нічога добрага. Дзіва. А як жа маглі выпусціць такую кнігу?". Разумеў, што важныя не аўтары, не тое, што напісана, важна — хто зацвердзіў (дарэчы, думаю, што адзін рэцэнзент (Бяляўскі) не чытаў рукапісу зусім, а другі (Фёдараў) хіба што паглядзеў, спадзеючыся на Бяляўскага).

Разумеючы ўсё гэта, рабіў націск на фактычныя памылкі. Мне сказалі, што да аўтараў такі дайшло, і што яны зараз сварацца, ведама, абвінавачваючы адзін другога. Аднак гэта неяк бокам, а мне варта было б пачуць што-небудзь больш грунтоўнае. Пра гэта хіба — калі прыеду ў Мінск.

У верасні, перад самым ад’ездам у Маскву, пабыў у Вязынцы. Доўга хадзіў там, сядзеў, разглядаў, думаў. Там і рэшткі гарадзішча, і рэшткі прысадаў. Некалі чуў ад чалавека, які жыў над рэчкаю Вязынкаю, што там вадзіліся выдры. Задумаўся, як добра было б узнавіць гісторыю Вязынкі, бо ў музеі бачыў толькі вытрымкі з "Геаграфічнага слоўніка". Надумаўся, што звесткі павінны быць у тапаграфічным апісанні Мінскай губ. на 1800 год (у той час Вялейскі павет належаў да Мінскай губ.).

Нядаўна зайшоў у Вайскова-гістарычны архіў, здабыў "апісанне", але там пра маёнтак нічога: занадта дробны аб’ект. Але рака: згодна з апісаннем, яна цячэ праз Радашковічы ў Вяллю. Не прабаваў высвятліць гэта, але думаў, што ў Свіслач.

3 "Рочніка беластоцкага" ўчора даведаўся, што на Беларусі не дзве Свіслачы, а чатыры. Думаю, што пра гэта не ведае і га­лоўны беларускі географ Жучкевіч, які наогул надта мала што ведае. Чытаў далей "апісанне" і думаў — які цікавы нарыс мож­на было б даць пра ваколіцы Мінска на пачатку XІX ст., колькі дробных рэчак, колькі хутароў і засценкаў там успамінаецца!

Урэшце — Мінск на 1800 г. Я чытаў і перачытваў гэта месца, прабаваў высветліць (і ўявіць сабе), які ён быў, і так не ўразумеў. Можа, трэба было больш пасядзець, але я надта не ў форме, і таму перапісаў гэта месца і буду прабаваць разабрацца ўдома.

Апісанне чытаў і ведае Ткачоў, ці ведае яго Трусаў? Пры выпадку скажэце яму пра гэта, а яшчэ лепш няхай ён мне напіша, ці проста дайце яго адрас.

Здаў свой рукапіс у выдавецтва, а там адразу вярнулі 71 старонку на перадрук. Хаця на старонках 2-3 папраўлены вельмі акуратна літары (трэба чорным, а ў Вас сінім і г. д.). Ва ўсякім разе, прыняты ў план рэдпадрыхтоўкі.

Напісаў успаміны пра работу ў 1924-1930 гг. у Бібліятэцы і Кніжнай палаце. Тут няма каму даць на перадрук, а самому не хочацца.Кепска з Нат. Марк.. Зараз яна ледзьве ходзіць па кватэры, трымаючыся за сцены. Думаю — як гэта ўладзіць, каб мне на верасень паехаць у Каралішчавічы ці ў другое месца, каб пахадзіць па лесе.

Напісаў у Мінск адносна таго, каб дазволілі даваць свае грошы на будаўніцтва музея ў Воўчкавічах. Даўно прапанаваў унесці месячны аклад, але і зараз не адказваюць, а гэта надта патрэбна. Няхай хто дасць паўрубля, а хто і... тысяч, у каго яны лішнія. Была б народная будова, як у Чэхах.

Адабраў для Бібліятэкі першыя свае 200 рэцэнзіяў, але няма з кім паслаць.

Вітаю ўсіх Вас з Першым мая.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

4 ліпеня 1983 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

[...] Быў у "Полымі" (выдавецтве). Увесь час уздымаецца пы­танне адносна "Вёскі" (рукапісу). Паслаў адаведныя матэрыя­лы, але вельмі падобна, што тут "ніц не бэндзе". Надрукаваць можна толькі ў Маскве, хаця і тут скрозь намагаюцца: дай пра сённяшні дзень. Талкую, што ў кнізе ўздымаюцца дзве праблемы: ліквідацыя аднаго з найбольшых зямельных уладанняў у Расіі (і ў Еўропе) — Радзівілаў, і на яго руінах стварэння буйнай і сярэдняй сялянскай гаспадаркі (а таксама і банкірскіх дамоў Баларусі), але ўсё гэта не тое. Добрыя вучоныя наперад ведаюць, як яно было, і не трэба псаваць іх дасягненні.

Чуў (казалі), як у выдавецтве праходзіла абмеркаванне рэцэнзіі. Спярша з мяне хацелі зрабіць фальсіфікатара, паз­ней троха суцішыліся. Вельмі шкада, што не пайшла другая рэцэнзія, больш вострая. Вярнуўшыся дамоў, я зрабіў інвентарызацыю сваіх рэцэнзій за апошнія 25 гадоў. Іх сотні. Калі Чапко збіралася абараняць доктарскую, то я напісаў (неафіцыйны) водзыў, паказваючы на ўсё тое, што пазбаўляе яе пра­цу навуковай вартасці. У адказ мяне не ўзялі ў апаненты. Абарона была ў 1966 г. I з таго часу вучоная дама стала пісаць горш.У свой час я напісаў, што кніга галоўнага тапаніміста нічога не вартая, тое ж адносна працы прафесара Раманоўскага. Цяпер праглядзеў свае запісы, знайшоў няскончаную рэцэнзію на кнігу пра Беларусь, што выйшла ў серыі "Савецкі Саюз". У гэтай кнізе напісана, што дзіцячыя гады Купалы прайшлі ў Вязынцы, і што ён гэтай мясцовасці прысвяціў найлепшыя свае творы. Далей напісана, нібы Случ упадае ў Прыпяць з правага боку, і што калі ехаць на поўдзень у Слуцак, то праедзеш праз чыгуначную станцыю Капыль. Рэцэнзія была амаль гатова, але, зважаючы, што рэдактарам гэтага глупства быў віцэ-Лукашоў, адгаварылі. Праўда, скарэй за ўсё, каб і скончыў і падаў, то ў друк бы не трапіла.

Але ёсць і больш свежыя навіны. Археолаг Загарульскі, які даўно капаў Мінскае замчышча, а зараз выпусціў кнігу "Воз­никновение Минска", заве Нямігу Нямізаю. У свой час, гадоў сто назад, розныя даследчыкі таксама пісалі "Немиза", зыходзячы з таго, што "На Немизе головы стелют", але зараз — загадчыку кафедры Беларускага ўніверсітэта! (У свой час Пічэта, калі пачынаў гаварыць па-беларуску, то казаў "мая жонца", але то было даўней). Варта было б каму-небудзь адзначыць гэта, бо мне ўжо ніяк нельга.

Інвентарызуючы архіў, знайшоў рукапіс "Навука ў Самахвалавічах". Калісь на мяне ўсселі: пішы ўспаміны. Я напісаў, як вучыўся ў Самахвалавіцкай двухкласнай школе, і паслаў у "По­лымя" (рэцэнзіі сясцёр былі добрыя). "Полымя" далікатна вярнула. Можа, яму і сапраўды такі матэрыял не падыходзіць. Але, перачытаўшы зараз, думаю, што тэкст мае вартасць, але хто на яго паквапіцца? Хіба "Маладосць"? Памер — каля аркуша (я скараціў) [...].

У РЭДАКЦЫЮ ГАЗЕТЫ "НЕДЕЛЯ"

10 июля 1983 г.

В № 27 за 1983 год "Неделя" напечатала статью Евгения Осетрова о Иване Фёдорове. К этой статье редакция дала вступление, в котором сказано, что Иван Фёдоров является основоположни­ком книгопечатания в России, на Украине и в Белоруссии. В связи с этим приходится напомнить, что Скорина напеча­тал свою первую книгу в 1517 г. (за сорок семь лет до появления "Апостола"); дальнейшая издательская деятельность Скорины продолжилась в Вильне.

Было бы невероятно, если бы Фёдоров не читал хотя бы од­ной из этих книг и тем более невероятно, если бы он не слышал об этом. Почему в таком случае Фёдоров является основопо­ложником книгопечатания в Белоруссии? (Кстати, в статье Осетрова ничего подобного нет.)

Получилась ошибка, о чём редакции следовало бы сообщить своим читателям.

Н. Улащик.

АНАТОЛЮ ГРЫЦКЕВІЧУ

28 верасня 1983 г.

Дарагі Анатоль Пятровіч,

Спачуваю Вам, але згодна з законам прыроды маладыя мамы ня любяць свякрух, а любяць сваіх мамаў. На такі выпадак трэба было б мець кватэру хаця б на чатыры пакоі!!!

Адносна рэцэнзіі на "Беларусь" мне званілі з Мінску, і я даў згоду, але, відаць, ня надта разумна сказаў, што рэцэнзія будзе адмоўная. Размова была больш за тыдзень назад, а рукапісу няма. Калі яго прысылалі ў Інстытут першыя два разы, то мне нічога не казалі, і я думаю, што пра гэта была папярэдняя дамоўленасць з Мінска. Апошні раз, калі адкрывалася абмеркаванне, мне прыслалі, але ішоў том летапісаў і я прачытаў толькі самы пачатак, прычым раздзелы гістарыяграфія і крыніцы мне здаліся нават ня ўбогімі, а зусім нічога ня вартымі. Затым (як скрозь зараз ва ўсіх мінскіх працах) рухаючаю сілаю гісторыі робіцца праваслаўны бог.

Я тады сказаў усё гэта вельмі коратка, [але калі] і зараз, як прышлюць, скажу ўсё, што думаю, — гэта ж ня пойдзе ў друк і ня будзе каму тармазіць.

Дома ў мяне няскладна: Н.М. ляжыць. Была ў бальніцы, а цяпер дома. Раз на тыдзень прыходзіць жанчына, памагае сын, але ў асноўным гэта мой клопат, і таму на сябе застаецца мала што. Нават калі быў больш-менш вольны ад дамовых клопатаў, працаваць мог мала, а зараз яшчэ менш. У свой час, калі здаваў у друк "Очерки", адрэзаў проста з канца 100 старонак, каб улезці ў належны памер. Зараз дарабляю яго і думаю зрабіць кнігу аркушоў на 10-12, працяг "Очерков". Пісаць ёсць пра што ("Белоруссия в эпоху феодализма", "Русско-белорусские связи", Статуты і г.д.). Між іншым, толькі зараз вычытаў у прадмове да 1 тома, што Русь у XII ст. прыгняталі татары і немцы (Капыскі). Навіна!

Вам такі пара сканчаць. Надта ўсё зацягнулася.

Улашчык

Пак ад "Навукі" атрымаў. Другі Ваш ліст таксама. Нестае крыніц.

ГЕНАДЗЮ КІСЯЛЁВУ

17 кастрычніка 1983 г.

Генадзь Васільевіч.

Вялікае дзякуй за кнігу. Я прачытаў пра яе выхад у ЛіМе і хацеў прасіць, каб яе выслалі мне з Мінска. Выбачайце толькі, што так спазніўся з падзякаю. Здарылася так, што лета у гэтым годзе было надта суматошнае.

Я чытаю, пэўна, усё, што Вы друкуеце, і думаю, што Вы робіце надта важную справу. Знойдзеныя і апублікаваныя Вамі дакументы па гісторыі беларускае літаратуры робяць нашу літаратуру значна больш багатаю і цікаваю. Вашы вынаходкі паказваюць, што трэба не толькі пераказваць даўно вядомае, але шукаць усё новых матэрыялаў. Дарэчы ж, Вы і пра вядомае гаворыце па-своему.

У адносінах да маёнтка Багушэвіча думаю, што Вам варта паглядзець абавязковыя інвентары (Вільня, ф. 378,1846, № (прыблізна) 2126). У гэтым фондзе ёсць звесткі пра ўсе маёнткі, але часта надта скупыя. Варта таксама паглядзець "Губернские ведомости" за лета 1861 г., калі змяшчаліся спісы валасцей і вёсак.

Здаецца, Вы да гэтага часу яшчэ не кандыдат. Думаю, што гэта кніга дае Вам поўнае права на чын, і калі Вам будзе патрэбен водзыў ці што-небудзь падобнае, то я з ахвотаю зраблю гэта.

У некаторых мясцох (у адносінах да характарыстыкі дробнай шляхты) мы з Вамі сыходзімся проста літаральна. Наогул, я з вялікаю ўвагаю прачытаў Вашу кнігу.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

29 кастрычніка 1983 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Атрымаў Вашу паштоўку і свае ўспаміны. На ўсякі выпадак напішу Вам пра гэта. Мяне калісь усе дзяўблі: пішы, пішы. Я напісаў пра першыя школьныя гады пад назваю "Навука ў Самахвалавічах" і паслаў у "Полымя". Адтуль мне вярнулі назад, бо гэта ім не падыходзіць. Амаль праз 20 гадоў паслаў пакрэмзаны чарнавік да Мальдзіса, просячы перадрукаваць начыста, а ён падаў у "Голас Радзімы". Між іншым, рэдакцыя скараціла, але амаль не пакалечыла тэксту — я, чытаючы, дзівіўся.

Запісы пра Дзяржаўную бібліятэку (зараз імя Леніна) і Кніжную палату ў 20-я гады ляжаць, чакаючы нейкага часу. У Самахвалавіцкую школу пасылаў свае кнігі, але ні разу не атрымаў паведамлення, што яны атрыманы. Толькі "следопыты" віталі мяне са святамі, а школа — нічога. Зараз варта было б паслаць ім тое, што адносіцца да іх непасрэдна. Няўжо не кране?

Як патрэбна была Ваша кніга, прытым масавым тыражом! 3 якім скрыпам ідзе ўсё патрэбнае! Ці ёсць перспектывы на тое, каб Вы сталі дырэктарам у Воўчкавічах (ці Валковічах)?

Мая кніга пра летапісы ляжыць з пачатку года ў выдавецтве. Па плане павінна выйсці ў наступным годзе, а трапіць да рэдактара ў гэтым. Але ад плана мала што засталося, хаця покуль няма нічога адмоўнага. "Віцкаўшчына" (не Віцькаўшчына) таксама ляжыць. У "Полымі" прапанавалі напісаць яе гісторыю за апошнія 70 гадоў, але не сказалі, як гэта зрабіць. Няма, бачыце, актуальнасці. Няхай ляжыць, не яна першая, не яна апошняя.

Ці нельга Вашага сына пасля сканчэння [БДУ] выправіць у навуку сюды? Што б мог — зрабіў бы. Зараз наогул я аслаб, бо жонка ўжо не ходзіць, і трэба даглядаць за ёю. Памагае сын, але ён жа на рабоце.

Дай нам усім божа, якога няма. Улашчык.

У ГУДЗЕВІЦКІ ШКОЛЬНЫ МУЗЕЙ

10 лістапада 1983 г.

Дарагія землякі.

Бацькі мае паходзілі з Наваградчыны, і таму я Ваш зямляк. Найперш вітаю з адрамантаваннем музея. Музейная справа — занядбаная галіна культурнай дзейнасці ў Беларусі. Цікава, хто з вучняў Вашай школы стане музейным працаўніком не толькі афіцыйным, але і сапраўдным.

Пасылаю Вам карэктуру з невялікімі недахопамі, тэму апісаў, том 35 летапісаў і зборнік, выдадзены ў сувязі са 100-годдзем нараджэння Грэкава.

Зараз трымаюся такога — калі выходзіць кніга, то я адсылаю машынапіс, перш карэктуру, чыстыя аркушы і гатовую кнігу — у аддзел друку рэдкай кнігі Бібліятэкі Акадэміі навук, каб кніга захавалася ва ўсіх этапах. Мне ўжо занадта шмат гадоў, і трэба дбаць пра спадчыну, а дома можа здарыцца ўсяк.

Дасылаю таксама машынапіс артыкула пра Сяргея Шутава. Скарочаны варыянт быў змешчаны ў "Помніках", затым свой экслібрыс (зрабіў мастак М. Купава) і партрэт Глябовіча (пар­трэт змешчаны ў мемуарах Віцебскага ваяводы Яна Храпавіцкага, нядаўна выдадзеных у Польшчы).

Думаю, што лепш за ўсё адносна пашаны да сваей мовы і культуры ў старасветчыну выказаў Леў Сапега. 3 яго прадмовы да "Статута" 1588 г.: "А еслі которому народу встыд прав своіх не уметі, то поготовю нам, которые не обчым якім языком, але своім власным права спісаныя маем" (Литовский Статут 1588 г. Т II. Стар. 17). Вельмі хораша пра ўсё гэта сказаў значна раней Ф. Скарына. Прышліце мне фота Музею і школы, а таксама вучняў і настаўнікаў, а Марына няхай прышле сваё фота асобна.

Улашчык.

ІВАНУ НАВУМЕНКУ

19 лістапада 1983 г.

Віцэ-прэзідэнту Акадэміі Навук Беларускай ССР Акадэміку І.Я.Навуменку

У 1971 г. група працаўнікоў Інстытута гісторыі АН БССР пачала пісаць манаграфію пад назваю: "Беларусь у складзе Вялікага Княства Літоўскага". Гадоў праз пяць-шэсць гэтую працу пачалі абмяркоўваць у адпаведных установах Мінска і Масквы, прычым кожны раз рабіліся важкія заўвагі. Пасля новых і новых дапрацовак кніга стала звацца: "Беларусь у XIV — сярэдзіне XVI ст." (Назва вельмі няўдалая, бо гісторыю механічна на кавалкі не сякуць). I зараз, пасля ўсіх дапрацовак, манаграфію ніяк нельга лічыць гатоваю да друку. Разам з гэтым узнікае пытанне: колькі каштуе адна старонка гэтага рукапісу, над якім сядзяць 12 гадоў?

У чым рэцэнзенты і чытачы ня могуць пагадзіцца з аўтарамі (з асноўнаю групаю аўтараў)? Аўтары манаграфіі імкнуцца даказаць, што ў Вялікім Княстве Літоўскім улада належала выключна літоўскім каталікам, а беларускае праваслаўнае насельніцтва было прыгнечаным, пры тым жа яно складалася выключна з сялян і беднага мяшчанства (кожны раз, калі на Беларусі пачыналася паўстанне ці хаця б хваляванне, то яго душылі літоўцы ці палякі, але не беларускія феадалы, якіх нібы і не было). Пры такім тлумачэнні гісторыі Беларусі сацыяльнай барацьбы ў Беларусі нібы й не было, а была толькі рэлігійна-нацыянальная. Вельмі спрэчным у манаграфіі з’яўляецца пытанне пра склад паноў рады, — вышэйшай урадавай установы ў дзяржаве. Аўтары сцвярджаюць, што там улада належала выключна літоўцам-каталікам (табліца, якая сцвярджае адваротнае, з апошняга варыянту кнігі выкінута). Так, багацейшымі ў свой час у Вялікім Княстве былі літоўскія паны, але найбольш уплывовыя з іх — Гаштаўты, Кезгайлы да сярэдзіны XVI ст. вымерлі, і пасля кіруючая роля ў дзяржаве перайшла да феадалаў беларускіх і ўкраінскіх. Ці было наогул нацыянальнае прыгнечанне беларусаў у Вялікім Княстве? Яшчэ пры нараджэнні гэтай дзяржавы ў 1263 г. пасля забойства Міндоўга сын яго Войшалк збег у Пінск, адкуль з жыхарамі гэтага гораду і воласці пайшоў на Наваградак ды з дапамогаю наваградчан знішчыў сваіх ворагаў-літоўцаў. Ці ж былі наваградчане і пінчане прыгнечанымі ў такім разе? Калі ў Вялікім Княстве ўзнікла пытанне аб неабходнасці выбару асобнага князя (паколькі палякі абралі вялікага князя Казіміра сваім каралём), то кандыдатам быў высунуты праваслаўны князь Алелькавіч-Слуцкі. Праваслаўны князь Міхаіл Глінскі (паходжаннем з татарскага роду) у пачатку XVI ст. стаў другою (пасля вялікага князя) асобаю ў дзяржаве. Літоўцы ніколі не спрабавалі дэнацыяналізаваць беларусаў, а наадварот, — самі ўспрымалі беларускую мову, у першую чаргу якраз магнаты і шляхта. Беларуская была дзяржаўнаю моваю ў Вялікім Княстве. Падканцлер Вялікага Княства Леў Сапега, галоўны дзеяч пры стварэнні Статуту 1588 г., напісаў у прадмове, што жыхары ВКЛ "своим власным языком права писаные мают". "Власная" мова — гэта беларуская.

Самаю няўдалаю часткаю кнігі з’яўляецца гістарыяграфія. У гэтым раздзеле У.І.Пічэта, у якога налічваецца больш за 300 прац, паказаны як аўтар адзінай кнігі: "Гісторыі Беларусі" 1924 г. Дарэчы, гэтую кнігу сам аўтар лічыў вельмі няўдалай, пра што і напісаў у сваім аглядзе. З працаў М.В.Доўнар-Запольскага (аўтара больш за 200 прац) названа адна манаграфія і адна рэцэнзія, але разгледжана толькі адна брашура. Вялікая колькасць гісторыкаў, якія пісалі пра Вялікае Княства Літоўскае, наогул не згаданая, не названы нават Абэцэдарскі, погляды якога такія блізкія поглядам аўтараў манаграфіі. Наколькі можна зніжаць культурны ўзровень Беларусі таго часу.

Выхад у свет кнігі пад грыфам Акадэміі навук БССР скампраметуе Акадэмію.

М.Улашчык,

доктар гістарычных навук

ФРАНЦУ ГІНТАЎТУ

29 лістапада 1983 г.

Дарагі Франц Віктаравіч.

Людзей 20-х гадоў зараз засталося надта мала, і таму кожная сустрэча (хаця б лістом) — радасць, а разам і ўспаміны.

Я прадаваў некалькі кніг у букіністычным магазіне, і калі назваў сваё прозвішча, то Вы азірнуліся. Адразу было відаць, што Вы што-небудзь пра мяне ведаеце, а калі назвалі сваё прозвішча, то яно таксама было мне неяк вядома, пэўна, ад Антона [Адамовіча].

У Саратаве я ніяк не ўладкаваўся і паехаў настаўнічаць у сяло Дзергачы (можа, ведаеце?) — на граніцы з Казахстанам. Працаваў там да канца мая 1938 г., а пасля круціўся ў розных месцах. Стала жыву з 1955 г. у Маскве, зараз пенсіянер і кансультант. Сёе-тое раблю.

Пра Юзіка Балбакоўскага не чуў. Бібілу летам 1937 г. у Саратаў перацягваў я. У Мінску яе зволілі з працы, а я, спыніўшыся ў Саратаве, знайшоў ёй у абмен пакой. Гадоў 5-6, як яна памерла ў Мінску. Наогул, жывых з нашай эпохі засталося надта мала. Усё жывы Крапіва, але кажуць — амаль нічога не бачыць.

М. Ал. сказаў, што Вы сустракаліся з маткаю Купалы, а можа, і з Купалам. Зараз усё з мінулага, нават самае дробнае, мае вялікую вартасць. Пасля смерці Купаліхі матэрыялы пра Купалу збірае галоўным чынам яго пляменніца Ядвіга Юльянаўна Раманоўская. Калі не маеце з ёю кантакту, то абавязкова трэба наладзіць. Скора павінна выйсці кніга пра Максіма Гарэцкага, можа, што памятаеце пра яго?

У сваёй кнізе я змясціў будынак Інбелкульта, дзе ў свой час знаходзіўся і "Маладняк". Хаця ў свой час Гілевіч выдаў харошую кнігу пра "Маладняк", але гэтую тэму неяк усе абыходзяць, а тым больш Інбелкульт. На будынку нават няма памятнай дошкі.

Некалькі разоў быў у Гродна, адзін раз нават чытаў у Педінстытуце спецкурс, але адкуль будзеш ведаць, што там ёсць знаёмыя.

Маё прозвішча па-руску пачынаецца з "У". Буду рады сустрэць Вас тут.

Улашчык.

АНАТОЛЮ ГРЫЦКЕВІЧУ

23 снежня 1983 г.

Дарагі Анатоль Пятровіч,

Чакаю, што будзе далей, як будуць мяне клясці на Бацькаўшчыне. Паведаміце Ялугіну, што ў Вас ёсць рэцэнзія. Ён, калі захоча, можа перадрукаваць яе. Санько не званіў. У мяне зараз рукапіс кнігі пра летапісы, на якім рэдактар зрабіла безліч заўвагаў. Гэтае работы ў мяне стане яшчэ месяцы на два, а можа і на больш, а пасля яшчэ паказальнікі, а затым карэктура. Наогул, пішу гэта таму, што на бліжэйшую можа палову года я буду заняты толькі сваімі справамі.

Вітаю Вас з Новым годам.

Улашчык.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

27 снежня 1983г.

Дарагі Станіслаў Пятровіч.

Ад Грамыкі ў мяне няма ні радка. Думаю, што наогул яго спадчына ў гэтым сэнсе бедная. Раз, калі я быў у яго, Грамыка сказаў, што вось атрымаў ліст ад Сушынскага (які некалі, да 1930 г., быў надта блізкі яму чалавек). Аднак Грамыка прызнаўся, што адказваць яму не будзе, і што наогул ён ні з кім не мае сувязі, бо часам ізноў хто-небудзь прычэпіцца... Яму ў той час было 80. Здаецца, у такім узросце баяцца чаго-небудзь не варта.

Жонка мая хварэе даўно, але апошнія паўгода стала ляжачаю. Можа, таму, што павінен даглядаць за хвораю, я покуль трымаюся, але ўсё гэта няпэўна.

У мінулым годзе Кніжная палата выдала кнігу (невялічкую), прысвечаную свайму 40-годцзю. Мяне ўразіла, што там ані слова пра Сіманоўскага, а ён жа быў заснавальнік як Палаты, так і Бібліятэкі. Напісаў, што да папярэднікаў трэба адносіцца з пашанаю, ва ўсякім разе, успомніць, што яны былі заснавальнікамі. Аде ўсё гэта засталося ў маім стале, бо хацеў паслаць у "Спадчыну", а "Спадчыны" і няма.

Вітаю з Новым годам. Мінулы год (1983) застаўся без адпачынку. Калі не будзе чаго горшага, то напрадвесні збіраюся ў Каралішчавічы.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

17 красавіка 1984 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

Калі быў у Мінску, то мне пазваніла Мэры Саламонаўна Мінц. Яна сказала, што зараз перакладае беларускія казкі на англійскую (у нас калісь казалі — ангельскую) мову. Казкі ёй выбірае выдавецтва, і ўсё тыя, што апрацаваў Якімовіч. Я не спецыяліст, але пэвен, што "апрацоўваючы" казкі ў запісах Сержпутоўскага, іх можна толькі папсаваць. Троха ведаючы Якімовіча, думаю, што мастацкая вартасць тых казак, якія ён апрацоўваў, не палепшылася.

Па маёй думцы, казкі Сержпутоўскага трэба было б выдаць, як нейкія помнікі нашай культуры, як шэдэўры народнай творчасці. У серыйным выданні яны павінны страціць сваю спецыфіку, перш за ўсё сваю моўную спецыфіку; гэта ж мова не паляшуцкая, але слуцкая.

Вельмі харошая была Ваша прамова пра Куляшова, але Вы выразна спяшаліся.

У сярэдзіне XVI ст. у Супрасльскім манастыры сярод іншых была кніга Касьяна Вераміты. У 20-я гг. Сцяпан Некрашэвіч напісаў артыкул "Мова Касьяна Рымляніна Вераміты". Па тым часе гэта быў крымінал першага рангу (напісаць артыкул пра сярэднявечнага аўтара), і Дудар у вершаванай форме выказаў, як ён гэтым абураны. Зараз мне трэба ў паказніку адзначыць, чым быў у свой час Вераміта, а я не ведаю. Можа, ведае Ніна Іванаўна?

Надыходзіць Вялікдзень. У гэты час заўсёды ўспамінаюцца дзіцячыя гады.

Улашчык.

АЛЕГУ ЛОЙКУ

4 чэрвеня 1984 г.

Чытаю Вашу кнігу ўрыўкамі, бо ўзапар не стае сілы. Раней галоўным фальсіфікатарам у Беларусі быў Абэцадарскі, а зараз Вы; далёка Абэцадарскаму да Вас.

Як бы ўзрадаваўся Бэндэ, калі б быў жывы, і што зрабіў бы Купала, прачытаўшы такую кнігу пра сябе.

Улашчык.

АРСЕНЮ ЛІСУ

12 ліпеня 1984 г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

Кнігі атрымаў — дзякуй. Адразу прачытаў пра Шырму. 3 кароткіх паведамленняў ведаў, што ён вучыўся ў Седлецы, але на­ват не дагадваўся пра складанасць яго жыцця. Калі азірнуцца, то не адзін толькі Эпімах з нашых даўніх дзеячоў меў належную адукацыю, якая далася яму без ламання касцей. Невядома яшчэ, хто быў бацька Ігнатоўскага, рэшта дамагліся потам і крывёю. А колькіх яшчэ злаялі і зганілі пурысты.

Дарэчы, у "ЛіМе" прачытаў урывак з аповесці (ці раману) Лойкі. Падумаў, што ён адбірае хлеб у нашчадкаў Абэцэдлы. Чаго ён улез у такую тэму? Калі хто са старых быў кепскі, то такі ж стварыў добры музей, а хтось добры і разумны гэты му­зей расцярушыў.

Ад філалагічнага ф-ту атрымаў прапанову даць заяўку на ўдзел ва ўшанаванні Купалы і Коласа. Думаю, калі б гэта наладжваў гістарычны ф-т, то запрашэння не было б, але спадзяюся, што і гэта ні да чаго не давядзе. Даўно думаю, што на Купалаўскае свята мне патрэбна будзе 5-6 хвілін, каб выказацца пра "Мужыка". Гэта цэлая тэма, але мне трэба мала.

Зацвярджаюць планы выдавецкія. Рэжуць. Так яшчэ не бьшо — выключылі з плана раней устаўлены том летапісаў. Добра, што свой я выдаў, іначай ён бы засеў на невядома які час. Кніга мая пра летапісы зацверджана тры гады назад, а калі пойдзе — невядома. Зараз перачытваю і перарабляю яе ізноў, і мне ўсё больш пэўным здаецца, што ў Наваградку (ці ў Лаўрышавым манастыры) быў напісаны летапіс пра Міндаўга і Вайшэлка.

Улашчык.

АРСЕНЮ ЛІСУ

12 ліпеня 1984г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

Дзякуй за клопаты. Адносна Карнейчыка прашу не непакоіцца. Я знайшоў "Весці" за 1962-1968 гг. і не знайшоў там, чаго шукаў. Але абыдзецца і без гэтага.

Я атрымаў "Пана Тадэвуша" — тое ж самае, што і Алекс., у дадатак да яго яшчэ і артыкул пра Самойлу. Калі Вы не маеце, то я магу Вам перадаць (пра Самойлу зараз, а "Тадэвуша" паз­ней). Было б добра, каб адносна Ластаўскене дата была больш пэўная. Марыя Канстанцінаўна Хайноўская, бясспрэчна, — найбольш поўная крыніца ведаў пра ўсё, уключаючы самыя разнастайныя плёткі.

У мяне кепска: жонка абсалютна бездапаможная, страшна схудала, бо амаль нічога не есць. Даглядаем з сынам, і ні адзін з нас не можа застацца без падмены, хаця сын увесь час стараецца выправіць мяне куды-небудзь.

Учора мой рукапіс пайшоў у друкарню, але раней прадвесня не выйдзе.

Трэба было б пажыць у лесе, найлепш тут, над Акою, дзе надта харошыя мясціны, але не выходзіць.

Перадайце Чамярыцкаму, што кнігі атрымаў, за што дзякую.

Сёння Пятра. Калісь быў фэст у Озеры, недалёка ад Віцкаўшчыны. У Віцкаўшчыне фэст на Яна. Дарэчы, Лойка піша, што Янка на Беларусі — імя жаночае. Гэта так, але я не ведаю, як гэга гучыць афіцыйна. Спасылаючыся на Сержпутоўскага, сцвярджаю, што Янка — для мужчын імя звычайнае, тое ж без спасылак на літаратуру, бо ў нас так звалі.

Улашчык.

АЛЯКСАНДРЫ БЕРГМАН

13 ліпеня 1984 г.

Дарагая Аляксандра Рыгораўна.

Вялікі дзякуй Вам за кнігі. Зразумела, здабыць іх сам я не мог. Думаў, перашлю Вам свой артыкул пра "Историю бело­русского народа" Пічэты, але зборнік недзе засеў і ніяк не можа паказацца ў свет.

Пра самае балючае. Лойка выпусціў спярва ў серыі "Жизнь замечательных людей", а пасля па-беларуску кнігу пра Купалу. Пэўна ж, Вы яе ведаеце. Я чытаў урыўкі з гэтага доследу, што друкаваліся ў "ЛіМе", а зараз атрымаў усю кнігу; атрымаў і, не адкладаючы, напісаў аўтару, што зараз ён галоўны фальсіфікатар у Беларусі, напісаў без усякае палітыкі. Павінен зрабіць гэта, выказаць сваю думку адносна кнігі не толькі асабіста аўтару, але і на свет цэлы, але не ведаю, як гэта будзе: надта ж Лойка абгарадзіўся чынамі, і таму закранеш не толькі яго, але ўсіх, хто рэкамендаваў.

Дзякуй Вам, што Вы пішаце аб людзях па-людску, а не па нейкаму шаблону, які вымагае некага чарніць да нялюдскасці, а другіх выдаваць нейкімі незямнымі істотамі.

Зараз мне цяжка куды-небудзь з’язджаць, таму і ў Мінску бываю рэдка. I наогул мала што раблю.

Прывітанне пану Стэфану.

МІХАСЮ ТЫЧЫНЕ

30 жніўня 1984 г.

Шаноўны Міхась Аляксандравіч!

Прачытаў Вашу кнігу пра Кузьму Чорнага. Якая харошая кніга. Вы надта добра ўхапілі ня толькі характар самога Кузьмы, але эпоху, 20-я гады, калі закладаліся падваліны ўсёй сучаснай беларускай культуры. Трэба мець асаблівы талент, каб так перадаць пах тае пары. У беларускай літаратуры такі талент меў толькі Мележ. (Часта заходзячы ў рэдакцыю "Беларускай вёскі" спатыкаў там Чорнага, хадзіў ці не на ўсе літаратурныя паседжанні, але блізкім да Чорнага ніколі ня быў). Між іншым, мне здаецца, што найбольш таленавітая праца Чорнага, якую ён пакінуў, гэта невялічкі артыкул пра Купалу, змешчаны ў кніжачцы, якая выйшла ў 1943 ці 1944 г. Кніга вельмі цікавая для дарослых, а яшчэ больш для падлеткаў. (Дарэчы, Вы згадваеце Чырвоны касцёл Вайніловіча. Ці ведаеце яго ўспаміны, што вышлі ў Вільні ў 1931 г.?).

Мова Ваша прыгожая, "сапраўдная", без канцыляршчыны. Вітаю і віншую, і жадаю надалей чаго-небудзь падобнага.

Некалькі заўвагаў пра эпоху.

П’яных у 1916 г. (С.62) не было. З пачаткам вайны гарэлка была забароненая. Самагонку гнаць навучыліся не раней, чым пад канец 1917 г., больш пэўна — у 1918 г. "Пасха" заміж "Вялікдзень" (63). У пачатку рэвалюцыі пра Керанскага мала хто чуў; ён вырас пазней (64). Тое ж адносна пагонаў, — іх пачалі зрываць толькі з восені (65). Думаю, што пра стыль барока семінарысты ня ведалі (66). У 1917 г. акардэон быў невядомы, былі проста гармонікі (70). У пачатку 20-х г. у Беларусі рабфак быў, пэўна, адзіны — пры ун-це ў Менску (79). Песні спявалі і раней, спявалі шмат (80). Сёмуха, а ня "Тройца" (84). Койданаўская вуліца пачыналася ад сучаснай плошчы Свабоды і сканчалася каля нумара 17 сучаснай Рэвалюцыйнай. Койданаўскі тракт (гасцінец) пачынаўся ад сучаснага Бетоннага мосту і, такім чынам, кантакту паміж вуліцаю і трактам не было, як не было кантакту і паміж гасцінцам ды Каломенскім скверам (зараз вул. Валадарскага) (92). "Лёгкаю рыссю" (97). У нас гэта "трушком". Ці не да канца 20-х г. у Менску быў адзіны аўто, на якім ездзіў Чарвякоў, і адзін "Форд" амерыканцаў (АРА). Міністр фінансаў ездзіў на гнядым жарабцы, іншае панства — пехатою (98). "Абганялі" (99) ўжываецца скрозь як тэрмін "убіралі". Наколькі ведаю, на Беларусі абганялі бульбу, а ў тым сэнсе, як ужываеце Вы — будзе "выпярэджвалі". "Убіраць" па-беларуску азначае тое ж, што "прыбіраць", прыхарошваць. "Медвучылішчы" з’явіліся нешта перад самаю вайною, раней гэта медтэхнікумы, як і педтэхнікумы. "Ня лыкам шыты" (104) ужываецца часта, але па-беларуску гэта будзе — "не абораю хлеб рэзаў".

Выбачайце за столькі заўвагаў. З усяе кнігі найбольш спадабаліся старонкі 108 і 114.

Дай Вам Божа і надалей. Можа б Вы напісалі што добрае пра Купалу, бо Лойка падаў паскудзтва.

М.Улашчык

Можа будзеце ў Маскве, рад буду пазнаёміцца.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

23 кастрычніка 1984 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Вітаю Вас з кнігаю. Думаў, што яна пра музейную спра­ву, але з прыемнасцю даведаўся — другая, спадзяюся, будзе скора і першая. Сабраць такі матэрыял аб людзях, якія ў свой час распачыналі справу, рабілі, не спадзеючыся на заработкі і славу, азначае асвятліць такую важную старонку нашай гісторыі. Тым больш важна, што гэту справу з усіх бакоў стараюцца апаскудзіць. Карнейчык у свой час напісаў, што "Наша ніва" была органам аграрыяў. Да такога яшчэ ніхто не даходзіў. А кніга Лойкі! Але ж і зараз ёсць людзі, малавядомыя ці зусім невядомьш, асабліва сярод настаўнікаў, пра якіх трэба збіраць весткі. Дзякуй Вам за кнігу, яшчэ большае дзякуй, што Вы яе напісалі.

У № 12 "Вопросов истории" павінен выйсці мой артыкул аб беларускім летапісанні. Учора падпісаў тэкст, можа што-небудзь здарыцца і тут, але майце на ўвазе, што прызначаны ў гэты нумар.

Заўтра ў Мінску ва ўніверсітэце пачынаюцца Пічэтаўскія чытанні. Мельцар з Аргкамітэта паведаміў, што мяне запрашаць не будуць, і наогул, я на тым свяце нежаданы. Папрасіў перадаць там, што Пічэта заставіў рукапіс "Першы заходні камітэт" і што ўніверсітэту варта было б выдаць яго манаграфіяй. Покуль што гэта ўстанова для свайго першага рэктара зрабіла толькі парт­рэт. Варта было б сказаць і тое, што мяне, які такі ж выдаў два тамы твораў Пічэты, на чытанні не пусцілі. Праўда, можа, каб і запрашалі, то не мог бы паехаць, бо дома складана, але...

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

1 лістапада 1984 г.

Валянцін Пятровіч.

1 кастрычніка я паслаў Вам ліст адносна поглядаў Ермаловіча, і зараз не разумею: ці Вы яго не атрымалі, ці ён Вас не задаволіў. Я ніколі не пісаў рэцэнзій на яго артыкул, а толькі выказаў погляд, што такое пытанне вымагае для свайго вырашэння вялікай эрудыцыі і шмат часу. Між іншым, зараз, калі погляды Ермаловіча прыняты Тарасавым і выказаны вялікім тыражом, пытанняў будзе больш і больш. На маю дум­ку, гэта гіпотэза (зараз ніяк не больш) карысная тым, што ўзбудзіла цікавасць, але каб яе вырашыць, гэта значыць, каб адкінуць погляды, якія складаліся сотні гадоў, патрэбна эрудыцыя ўзроўню Лаўмянскага. Патрэбна навуковае веданне лацінскай і старанямецкай моваў і ўсіх еўрапейскіх моваў. Перш за ўсё патрэбна правяраць кожнае слова крыніц, лацінскіх і старанямецкіх, значна прасцей матэрыялы летапісаў. Патрэбна таксама дасканалае вывучэнне тапанімікі (пра гэта я калісь пісаў ці казаў), тапаніміку, зразумела, трэба ведаць не на ўзроўні Жучкевіча, а для таго трэба ведаць літоўскую мову на ўзроўні Бугі і г. д. і г. д.

Ці маеце Вы апошнюю кнігу Лаўмянскага? Мне яе здабылі.

24-25 кастрычніка ў Бел. універс. адбываліся Пічэтаўскія чытанні. Мельцэр (ад ун-та) афіцыйна паведаміў, што я на чытаннях нежаданы. Ці не збіраліся яны мяне проста не пусціць на пасяджэнне? Было б цікава даведацца. Зважаючы на хамства, якое ўтварыў там ад’ютант Абэцэды, такое прадбачылася.

У № 12 "Вопросов истории" павінен выйсці мой артыкул пра летапісы

ЭРНЕСТУ ЯЛУГІНУ

21 лістапада 1984 г.

Дарагі Эрнест Васілевіч.

Найперш віншую Вас з надыходзячым святам. Дай Вам, божа, самага найлепшага (мне сказалі з нейкаю зайздрасцю, што у Беларусі надзвычайны ўраджай на грыбы, то пажадаю Вам назбіраць іх як мага больш, насаліць і насмажыць. Збіранне грыбоў было самаю большаю радасцю).

У гэтыя дні ў мяне набралася навін: паклікалі ў рэдакцыю "Вопросов истории", каб падпісаць артыкул аб летапісах. Рэдакцыя папрасіла, каб даў у пераклад за ўрыўкі самых цікавых кавалкаў розных летапісаў, што я і зрабіў. Павінна выйсці ў № 12. Зразумела, можа што небудзь здарыцца, i мой тэкст перанясуць на другі нумар, але зараз арыентуюся на 12. Папрашу рэд. заставіць мне некалькі экз. і вы­шлю Вам.

Учора выклікалі ў выдавецтва: прыйшло 6 аркушаў карэкту­ры кнігі. Звычаі ў выдавецтве лютыя: што-небудзь мяняць проці паданага тэксту нельга. На карэктуру даецца два тыдні, але выйсці кніга павінна ў другім квартале 1985 г. Няхай так, але да гэтага часу ёсць праспект толькі на першы квартал, а мяне, як звычайна, падганяюць — арганізуй заказы, каб з Беларусі і Літвы не менш, як на тысячу. А як такое зробіш, калі і праспекгу няма, ды нават паездкі ў Мінск, што рабіў з папярэднімі выданнямі, не даюць вынікаў. Ва ўсякім разе, калі што можна зрабіць — прашу пра гэта. Друкуецца кніга ў Першай узорнай друкарні, і з таго, што прачытаў, — набор надта добры.

24-25 кастрычніка ва ўніверсітэце ў Мінску праходзілі Пічэтаўскія чытанні. Раней меў запрашэнне на гэта і падрыхтаваў вусны тэкст — успаміны пра Пічэту як педагога, настаўніка. Не надта быў пэвен, што паеду, бо дома зусім кепска, але тут адзін з арганізатараў чытанняў, Мельцар, пазваніў сюды чле­ну Аргкамітэта, паведамляючы, што ўн-т не дае мне запрашэння. Пазней, пры сустрэчы ён растлумачыў, што ва ўн-це шмат народу вельмі проці мяне. Зразумела, што за мяне там будзе мала, бо пакрыўдзіў ужо колькі вучоных (пры абароне Загарульскім тут доктарскай сказаў, што раку ў Мінску завуць не Няміза, але Няміга, і што, прабуючы вызначыць назву Менск, трэба мець на ўвазе існаванне Мінска Мазавецкага, навакол якога сабралася ці не пяць Сенніцаў.

А тут яшчэ валтузня з Лойкам (рэцэнзію на Лойку адсюль паслалі на апрабацыю ў Мінск, дзе яна і загінула). Уяўляю за­раз, як гістарычны факультэт універсітэта стаіць пры ўваходзе з дручкамі, чакаючы, што я парушу абвяшчэнне мяне персонаю нон грата.

Варта дадаць, што ў-тэт, калі жыў Гарбуноў, толькі бэсціў Пічэту, а выдаў яго творы я, хаця ўмовы ў мяне былі цяжкія. Зараз у зборніку "История и историки" змешчаны мой артыкул "“История белорусского народа” В. И. Пичеты". Зборнік павінен быў выйсці ў маі, але з яго выдралі нейкі артыкул, і ён "засеў". Кажуць, што да канца года выйдзе. Калі вый­дзе — прышлю Вам.

Ну, усе свае клопаты Вам не перакажаш, але і гэтых даволі.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

7 снежня 1984 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч!

Атрымаў Вашу кнігу. Покуль перагартаў, пазней трэба будзе прачытаць грунтоўна. Трагічная кніга! Амаль усіх, хто працаваў на нас, урад знявечыў, яшчэ страшней з музейнымі і бібліятэчнымі зборамі: столькі было сабрана, і што засталося! Усё расцягалі, паламалі і проста раскралі, а зараз мы нібы без мінулага. Такія бібліятэкі, такія мастакі з цэхавых працавалі, а дзе яно ўсё. Нават імён не засталося. Прасочваючы гісторыю Супрасльскага летапісу, я пісаў, што, згодна з інвентарамі Супрасльскага манастыра XVI ст., там было столькі мастацкіх рэчаў, што па-сутнасці гэта быў музей, а дзе яно што? А Вы ж даяце звесткі пра дзесяткі такіх збораў, якія зніклі ці раскіданы па розных сховішчах.

У нас доўгі час гісторыкі пісалі толькі (ці галоўным чынам) пра сялянства, пра сялянскі рух, культурная частка была зусім закінутая. Спрабую ўзняць цікавасць да гэтай тэмы, а мне кажуць, што гэта сфера Галенчанкі, а Галенчанка піша, што мы ўсе "дзякуючы". Пра Слуцак, Нясвіж, Капыль даўно піша Грыцкевіч, але пра іх як пра культурныя цэнтры ён не гаворыць, а гэтая тэма наспела даўно. Дарэчы, і цікавасць чытачоў да гэтай тэмы надта ўзрасла. Таму дзякуй Вам за абедзьве кнігі.

Па-другое. Ваша кніга навуковая, гэта значыцца, што Вы трымаецеся тых правілаў, якія належыць выконваць пры напісанні навуковых прац. На фоне тых кніг, якія выпусцілі ў апошнія гады Абэцэд, Чапко, Жучкевіч, Вашы можна ставіць як узорныя. Асабліва ўзрушыла мяне кніга Лойкі, які знайшоў мажлівым даследаваць, чыёй сапраўды дачкой была Ластаўскене. I такое паскудзтва надрукавана тыражом у 170 тыс. Спрабую надрукаваць рэцэнзію на кнігу, але аўтар абгарадзіўся такім тынам, што пэўна нічога ня выйдзе.

Цяпер некалькі заўвагаў да Вашай кнігі. Ня ведаю, чаму Вы не кранулі прац Баброўскага аб Гарадзеншчыне. У яго такія ж ёсць. Наогул, як генерал Баброўскі, так і яго дзядзька М.К.Баброўскі вартыя спецыяльнай манаграфіі.

Ці вядома Вам, што ў 1863 г. у друкарні Завадзкага знаходзіўся рукапіс Міхала Борха пад назваю "Легендарная история русско-нормандского периода Белорусских стран". Рукапіс гэты быў адпраўлены ў Публічную бібліятэку, але да яе не дайшоў. Найбольш пэўна, што нехта паспеў схапіць яго і схаваць, але хто, і ці захаваўся ён.

Пра музей у Нароўлі Горвата. У верасні 1929 г. дырэктар Бібліятэкі Сіманоўскі даручыў мне паехаць у Нароўлю і забраць там рэшткі бібліятэкі Горвата, нават далі мяшок тары, каб пакаваць кнігі. Калі я прыехаў, то палац Горвата быў цэлы (надта прыгожы, над Прыпяццю). Там даведаўся, што ўвесь палац уяўляў сабою музей прыроды Палесся, а ў бібліятэцы было сабрана ўсё (так у прынцыпе), што было надрукавана пра Палессе. Але ў той час, калі я прыехаў, там засталося некалькі чучалаў звяроў, і больш нічога. Тубыльцы сказалі такое: да першага пашырэння Беларусі Нароўля належыла да Гомельскай губерні, і калі ў Гомелі даведаліся, што Нароўля адыходзіць за "граніцу", то адтуль прыйшоў параход, каб забраць ўсё, што засталося (а было нямала). Музейныя экспанаты кідалі з вокан на зямлю, і адтуль кідалі ўніз (бераг там стромкі), а там на параход. Пра гэта я казаў людзям, але (здаецца так) ніколі нідзе не пісаў. Таму майце на ўвазе, як было.

Мая кніга пра летапісы пэўна ў гэтым годзе будзе гатова на машынку, а можа будзе і надрукаваная, выйсці павінна ў другім квартале наступнага году. Пасля здарэння з вёскаю, гаварыў пра гэта асцярожна. У плане выпуску на другі квартал выдавецтва "Наука" кніга лічыцца пад нумарам 19. Цана паказана незразумела высокая — 3.50, але гэта залежыць ад тыражу.

Вітаю Вас з вельмі цікаваю і патрэбнаю кнігаю.

ВІТАЛЮ СКАЛАБАНУ

13 снежня 1984 г.

Шаноўны Віталь Уладзіміравіч.

Здарыўся нібы цуд: Вы прыслалі нататку з газеты, якая была надрукавана амаль 60 гадоў назад. Я толькі што паступіў ва ўніверсітэт, адкуль добрыя людзі так стараліся мяне выжыць, і адразу ўхапіўся за ідэю стварыць краязнаўчую арганізацыю. Я быў неяк троха ашалеўшы з гэтаю ідэяй, мне здавалася, што ці не ўсе людзі павінны займацца краязнаўствам. Дарэчы, гэта дало, хаця і на кароткі час, вынікі: летам 1926 г. мы, як чле­ны краязнаўчага гуртка (я і Сяргей Шутаў), хадзілі ў першую ў гісторыі ўніверсітэта даследчую экспедыцыю, расшукалі і апісалі археалагічныя помнікі на ніжняй Свіслачы (ад Асіповіч да вусця).

У наступны год гурток вырас у Таварыства, старшынёю якога стаў Пічэта. Між іншым, у кастрычніку гэтага года ўніверсітэт наладзіў Пічэтаўскія чытанні, на якіх я збіраўся зрабіць паведамленне пра Пічэту як настаўніка і педагога, але ўніверсітэт у асобе Мельцара перадаў, што я не проста не жаданы, але што загадана не пускаць мяне на чытанні. Не ведаю — у якой форме ўніверсітэт не пускаў бы мяне (хіба стаў пры дзвярах і не пусціў сілом), калі б я такі прыехаў.

Скандракоў сакратаром быў нядоўга; яго змяніў Каспяровіч (інструктарам ЦБК быў Крапіва). Спатыкаўся з ім я толькі некалькі разоў, прытым толькі на паседжаннях. На нас, у той час паўвясковых, надта малакультурных хлопцаў, яго далікатнасць у абыходжанні з людзьмі рабіла вялікае ўражанне.

Памятаю такі выпадак. Нейкая вучоная жанчына з Ленінграда рабіла ў памяшканні Камісарыяту асветы (зараз Рэвалюцыйная) даклад. Мы ўсе сядзелі апранутыя, дакладчыца хаця і мерзла, але скінула паліто. Пасля ўсяго яна пачала адзяваць паліто, і тут Скандракоў, які быў недзе збоку, кінуўся памагчы ёй, а пасля паціху да нас: што ж вы, хлопцы, не памаглі? А мы і не ведалі, што павінны былі памагаць, у нас так не было. Мне здаецца, што скора Скандракоў знік з Мінска (можа, быў у Горках). Вось і ўсе мае небагатыя ўспаміны пра гэта.

У той час была мода падпісвацца калі не псеўданімамі, то ініцыяламі. Першы раз, відаць, падпісаўся сваім прозвішчам, калі даў нешта ў літаратурную старонку "Звязды". У той час рэдактарам старонкі быў Жылка. Некалькі разоў друкаваў рэцэнзіі ў "Полымі", але як падпісваў — не памятаю. У "Савецкай Бе­ларуси ў 1926 ці 1927 г. пісаў пра кепскую ахову помнікаў; так­сама не памятаю — за якім подпісам.

Між іншым, калі пагартаеце "Сав. Беларусь" за восень 1926-27 гг., можа, напаткаеце нататку пра тое, як Сербаў у тым годзе каля Быхава рабіў археалагічныя раскопкі плугам, а ў наступным збіраецца пусціць трактар. Сказаў гэта як жарт Садоўскаму, які збіраў якія хаця навіны, а той узяў і надрукаваў. Было сорамна, а Сербаву — нібы і нічога.

Улашчык.

ЭРНЕСТУ ЯЛУГІНУ

23 снежня 1984 г.

Дарагі Эрнест Васілевіч.

Прыйшоў Ваш невясёлы ліст. Надыходзіць Новы год, і належыць сваім добрым знаёмым слаць прывітанні і пажаданні добрага здароўя. Не будзем ламаць традыцыю: пажадаю ўсяго добрага Вам. Мне лепш такога, аднак, не варта жадаць, бо хаця сам яшчэ — сяк-так, а жонка даўно без памяці.

Адносна начальства народ наш даўно выказаўся: "Не дай, божа, свінні рогі". Маладым і малакультурным здаецца, што перад імі павінны гнуцца, бо і самі яны прызвычаеныя гнуцца. Але што маладыя і малакультурныя! Вось жа немалады і прытым прафесар паказвае сябе і невукам, і некультурным. Адольф Быкоўшчык у параўнанні з прафесарам куды больш культурны: ён не распытвае ў суседзяў — ці не ходзіць хто ўночы да Паўлінкі, ці не хадзіў хто ў свой час да маці Паўлінкі. Зразумела, пан Адольф, каб паказаць, як у свой час сапсаваны горад, не дэкламуе: "Всюду деньги, всюду деньги". Гэта ў свой час быў узровень "культурнага" валаснога пісара, а зараз — доктара філалогіі.

Я пасылаў рэцэнзію ў "Литературное обозрение", спадзеючыся, што на водзыў дадуць Пашкевічу, члену рэдкалегіі, але яе пераслалі Каваленку, а ў Каваленкі начальнік — Навуменка, а Навуменка — рэцэнзент, а Шамякін — аўтар прадмовы... Мне ўсё вярнулі, прычым Каваленка напісаў, што трэба, каб рэцэн­зент знайшоў у кнізе не толькі глупства, але і нешта харошае. Са свайго боку рэкамендую Алеся Кучара — ён можа напісаць так, як захоча заказчык.

У № 12 "Вопросов истории" выйдзе артыкул, які праляжаў амаль тры гады. Яго ў рэдакцыі адрапаравалі так, што я па дабру павінен быў бы зняць, з чаго атрымаўся б скандал. Гэта мой другі артыкул, ад якога я зракаюся.

Карэктура кнігі (першая і адзіная) прайшла. Нешта запазніўся набор паказнікаў. Пасля гісторыі з "Вёскаю" гэта мяне трывожыць.

Вітаю з Новым годам. Можа, не будзе горшы за сучасны.

Улашчык.

ВІТАЛЮ СКАЛАБАНУ

29 снежня 1984 г.

Дарагі Віталь Уладзіміравіч.

На гістарычныя ці літаратурныя тэмы ёсць мода, гэтай моды моцна трымаюцца як выдавецтвы, так і рэдакцыі часопісаў. Я напісаў кнігу пра сваю вёску (яна каля Фаніпаля) і прыйшоў пагаварыць у выдавецтва. Там мяне адразу спыталі: ці былі ў гэтай вёсцы дзекабрысты? Калі я сказаў — не, то размова на гэтым і скончылася.

Вёска — гэта нібы прыватная тэма, бежанства належыць разглядаць у надта шырокім маштабе, але покуль што ці не адзіны толькі аўгар закрануў адзін аспект: Беларускі бежанскі камітэт — гэта нацыяналізм. Польскі, літоўскі, латышскі камітэты — гэта добра, беларускі — кепска. На гэтым (здаецца так) усё і спынілася. Сам я бежанскую праблему разумею так: масавае выгнанне ўрадавымі органамі, а яшчэ больш — адыходзячым войскам, масы вясковага насельніцтва (гарадскога не так). Рух па дарогах соцень тысяч людзей. Гібенне без усякай дапамогі. Прыблізна ад Баранавіч частка ехала цягнікамі, на адчыненых платформах. Куды прыехалі і як уладкаваліся. Рэвалюцыя. Утварэнне камітэта. Роля бежанцаў у справе ўтварэння рэспублікі. Цэлая асобная тэма — удзел бежанцаў, якія вярнуліся дамоў, у рэвалюцыйным руху ў Заходняй Беларусі.

Як усё гэта абышлі знаўцы савецкага перыяду? Зараз ужо позна збіраць матэрыялы (рабіць запісы ад старых), як і дзе жылі ў бежанстве. Гадоў дзесяць назад, а можа, і больш, я прабаваў узняць гэтую справу — звярнуцца праз газеты і тэле да насельніцтва з прапановаю рабіць такія запісы. Я прапанаваў Танку (сам быў бежанец), каб ён згадзіўся падпісаць разам са мною (ці асобна) тэкст гэткага звароту; ён адмовіўся.

Рабіў і яшчэ прапановы, але ўсе без вынікаў. Чутка пра мае прапановы дайшла да некаторых настаўнікаў, і я атрымаў з дзе­сяць запісаў — як і дзе жылі бежанцы з Гродзеншчыны. Яны захоўваюцца ў мяне.

У свой час у Петраградзе выходзілі перыядычна бежанскія бюлетэні (назваў не памятаю). Ёсць нямала паштовых картак з фота бежанцаў — у дарозе і на супынках, ёсць здымкі Ў ілюстраваных часопісах ("Огонёк" і інш.). Наогул, тэма гэта вартая і бязмежна вялікая. Я тэму бежанства ўпісаў у план доследаў, якія ніколі не зраблю. Буду рады дапамагчы Вам. Сілы ў мяне засталося няшмат.

Думаю, што назваць сваю працу Вы павінны не "Бежанцы", а "Бежанства". Пра цара Міколу — хіба толькі між іншым. Непараўнальна больш важна прааналізаваць тыя загады, якія аддаваліся ўрадоўцамі і вайсковым камандаваннем.

3 Новым годам. Жадаю ўсякага добрага.

Улашчык.

КІРЫЛУ МАЗУРАВУ

3 красавіка 1985 г.

Дарагі і высокашаноўны Кірыл Трафімавіч.

Вельмі ўдзячны Вам за кнігу і за такі харошы надпіс на ёй. Каб напісаць такую кнігу, трэба многа перажыць і перадумаць, па­трэбна вялікая дакументацыя, патрэбна добрая памяць. Шмат чаго патрэбна. Напісана яна сціпла, харошай, выразнай мовай без трафарэтаў. Думаю, што надта складаным было сказаць (па неабходнасці надта коратка) пра некалькі сотняў удзельнікаў барацьбы, з якімі Вы сустракаліся ці ўдзельнічалі ў падзеях.

Для мяне самае цікавае ў Вашай кнізе — пачатак, першыя раздзелы, аўтабіяграфічныя звесткі, а таксама пра Вашую сям’ю.

3 існаваўшай перад вайной літаратуры было вядома, што беларусы — гэта народ шэры, пахмуры, апатычны, фізічна слабы. "Культурныя" людзі яшчэ перад вайной, даведаўшыся, што я беларус, казалі: "Гэта ў вас там такая хвароба — каўтун". Дубоўка некалі на пасяджэнні "Маладняка" сказаў, што славуты географ Рэклю пра беларусаў напісаў так, нібы гэта скарэй земнаводныя, чым людзі, а на Рэклю арыентаваліся менш славутыя. Што тычыцца палешукоў, то некаторыя свае вучоныя пісалі, нібы тыя пра сябе казалі, што яны не людзі, а палешукі!

Як жа гэтыя нелюдзі ўзняліся ратаваць сваю зямлю, як гэта ў іх геройства стала звычайнай справай? Непасрэдны пераход ад земнаводнага да героя! Праўда, пасля рэвалюцыі прайшло 24 гады, але ж характар народа складаецца за тысячагоддзе.

Бяру Вашу кнігу, чытаю пра Вашую сям’ю, гляджу на фота. Сям’я вялікая, а зямлі мала. Згодна са схемай, Вы ўсе павінны быць слабымі, занядбанымі, а з фота глядзяць энергічныя, моцныя, разумныя. Няма каўтуна, няма прыніжанасці, відаць: людзі. Не з кожнай сям’і выходзілі дзяржаўныя дзеячы высокага рангу, але ў звычайным жыцці Мазуравы, пэўна, мала чым розніліся ад суседзяў.

Яшчэ адзін козыр, якім карыстаюцца да апошніх дзён вучо­ныя і невучоныя, калі хочуць паказаць, якімі нікчэмнымі беларусы былі раней — пісьменнасць. У гэтай галіне чым меншы працэнт даваў аўтар, тым больш было пашаны. Звычайна даецца 23 %, але ў сапраўднасці гэта няпоўныя звесткі на 1897 г., а гаворыцца "да рэвалюцыі". Міністру асветы Умрэйку і гэтае падалося залішнім, і ён напісаў 13 %. Прааналізаваўшы розныя крыніцы, я налічыў, што на 1917 г. у Беларусі пісьменных было каля 40 %. "Галоўнаму" "Истории СССР" гэта падалося так нядобрым, што ён выкрэсліў маю лічбу пасля таго, як я падпісаў карэктуру да друку, гэта значыцца, калі ўжо нічога нельга было зрабіць. Няхай ведаюць!

Бяру сям’ю Мазуравых, у якой лішніх грошай не было, ад­нак жа бацька выпісваў "Ніву", другія чыталі Талстога, трэція яшчэ што-небудзь. Мой бацька любіў чытаць, і ўся наша сям’я была "кніжная", і ў нас была падзея, калі даставалі камплект "Нівы" і кідаліся найперш разглядаць цацкі, а там былі не толькі цары і царыцы, але і малюнкі з надпісам "Третьяковская галерея". Ніхто не ведаў, што такое "Третьяковская галерея", але, трапіўшы туды першы раз, глядзеў на карціны, як на нешта знаёмае.

Да 1911 г. у нас не было земства, якое такі ж клапацілася пра народную асвету, але пісьменныя ўсё ж былі — вучылі ча­ста самі бацькі або "дарэктары". Не, і нашыя продкі не былі земнаводнымі, і не трэба хваліцца сваёй занядбанасцю.

Вельмі цікавыя Вашыя звесткі пра школьныя і студэнцкія гады. Спрэчкі на літаратурныя тэмы, "Сіняя блуза", парусінавыя чаравікі, газета заміж матраса ў вагоне, першая дзейнасць у вёсцы (шчаўе на ўвесь дзень). Як добра, што Вы не стараліся паказаць быт вёскі як нейкае суцэльнае свята.

У нас мала пісалася мемуараў, а тыя, што ёсць, пісала шлях­та. Самыя цікавыя напісаў Вайніловіч (які пабудаваў у Мінску новы касцёл, пан з-пад Слуцка). Мала хто ведае, што гэта быў кандидат на прэзідэнта Заходнебеларускай рэспублікі ў межах Польшчы ў 1920 г. Дзякуй Вам яшчэ раз.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

23 красавіка 1985 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

У канцы сакавіка пазванілі, што першага красавіка будзе сігнал. Мінула першае, мінула другое, мінула два тыдні, калі ўрэшце прыслалі сігнал. Я непакоіўся, бо ў чыстых аркушах сталася памылка: пасля старонкі 160 ішла 165, а пасля 196 — 201. Не ставала цэлых 8 старонак. Першая ўзорная [друкарня] зрабіла "ляп". Калі кніга трапіць у рукі — убачыце на старонках 161 і 165 рэпарацыі. Але ў такой форме гэта ўжо не бяда. Тэкст увесь пададзены.

Вокладка мне не надта падабалася: занадта густы колер, а прозвішча нават "залатое", але папера надта добрая. Нядобра другое: кошт. Кніга каштуе 3 руб. 50 капеек. Раней яна была б варта самае большае паўтара рубля.