Лісты

Цяпер пра Вашу будучую абарону. Я з мілай душой вазьмуся быць у Вас апанентам, але дзе Вы будзеце бараніцца? Калі гэта будзе ў у-це, то туды мне дзверы зачынены, хаця і неафіцыйна. Справа ў тым, што я два разы пісаў рэцэнзіі на працы Лушчыцкага, у адной з якіх адзначыў, што калі прыняць погляды гэтага філосафа, то выйдзе, што Каліноўскі быў носьбітам рэакцыйнай ідэі, а Мураўёў, які павесіў Каліноўскага, — прагрэсіўным дзеячам (таму што ён знішчыў рэакцыянера). Успомнілася мне гэта ў снежні 1968 г., калі бараніў сваю працу Мараш, якому Лушчыцкі арганізаваў правал. Праўда, я не быў першаасноваю, але філосаф голасна крычаў у калідоры у-та: каго паклікалі ў апаненты!

Бясспрэчна (можа, не з такой сілай) усё гэта паўторыцца і яшчэ, і таму Вам трэба мець на ўвазе каго-небудзь іншага (калі абарона будзе ў акадэміі, то я наперад выказваю сваю згоду). Жадаю Вам усякіх поспехаў у рабоце.

АРСЕНЮ ЛІСУ

28 снежня 1970 г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

I ўрэшце пераехаў у новую кватэру. Здаецца, тое ж здарылася і ў Вас. Новая кватэра значна большая, чым ранейшая, але ў ёй ёсць значны дэфект (не кажучы пра тое, што ранейшая стая­ла сярод паркаў, а новая — каля вакзала, дзе тоўпіцца процьма народу, уключаючы цыганак), бо ў ранейшай была вялікая гара, а тут малая. У свой час, канчаючы якую-небудзь працу, я адкладаў на гару ўсе адпрацаваныя матэрыялы, такім чынам там з часам утварыўся нібы склад ці архіў. Пераязджаючы на новую кватэру і выцягваючы пакунак за пакункам, я жахнуўся: нават для новай кватэры іх занадта шмат. Зараз узнікла пытан­не: што з імі рабіць. Самому, пэўна, яны больш патрэбны не будуць, а выкідаць шкада, тым больш, што сярод іх ёсць рукапісы, якія не друкаваліся і друкавацца не будуць.

Калі чалавек памрэ, то яго зборы ахвотна бяруць бібліятэкі, але паколькі я яшчэ жывы, то не ведаю, куды б іх здаць. Буду вельмі ўдзячны Вам, калі спытаеце — ці не возьме якая з бібліятэк у Мінску? Калі жыў Сіманоўскі, то ў мяне былі добрыя кантакты з Дзяржаўнаю, але зараз гэтага няма, і мне ўсё роўна, куды здаць, абы не здаваць у макулатуру.

Дзякуй Вам за кнігу. Калі пачнецца выхад серыйных тамоў і ці не будзе на іх падпіскі? У той цеснаце, у якой жыў раней, сам часта не мог знайсці патрэбную кнігу. Зараз, раскладаючы па паліцах, прабую зрабіць нейкі парадак.

Калі быў у Мінску, Ткачоў казаў, што збіраецца ў Маскву, і хацеў зайсці да мяне. Перадайце яму ад мяне запрашэнне і ад­рас. Яшчэ раз вітаю Вас з Новым годам, гэты раз па часе.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

22 кастрычніка 1971 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Атрымаў і прачытаў Вашу кнігу пра Маладзечна. Вітаю Вас з яе выхадам, бо ведама, што надрукаваць часам бывае не менш цяжка, чым напісаць. Чытаючы, адчуваеш, што аўтар добра ведае свой матэрыял, адчуваеш і другое — пісаць ёсць пра што, а яшчэ адчуваеш — памер кніжкі малаваты.

Ёсць у мяне і дробныя заўвагі. Раней вагоны былі не 3-х класаў, а чатырох, і ў чацвёртым класе — самым танным — паліцы раскладаліся суцэльным палком на ўвесь вагон. Ёсць троха заўваг пра мову. Гэта ўсё дробязі, а наогул вітаю Вас з вялікаю падзеяй у жыцці.

Скора павінен выйсці том першы "Гісторыі Беларусі", дзе я лічуся адным з рэдактароў. Пераклад на беларускую мову рабілі машыністкі. На першыя раздзелы рабіў свае заўвагі, на якія, пэўна, ніхто не звярнуў увагі. Мова там цяжкая.

Ці маеце літоўскае выданне — "Літоўскія замкі"? Кніга выдадзена артыстычна. Там ёсць малюнкі Навагрудскага, Лідскага і Крэўскага замкаў. Літоўцы прапанавалі беларускаму ўраду адрамантаваць Крэўскі замак, зважаючы на тое, што там адбываліся вялікія падзеі, звязаныя з гісторыяй Літвы.

Мой знаёмы Каралюк прасіў мяне дастаць яму адзін ці некалькі рушнікоў з вышыўкамі. У яго зараз надта цікавая калекцыя абразоў і розных вырабаў з вёсак. Ён надумаўся напісаць артыкул пра вышыўкі на ўціральніках з розных раёнаў і пытаў — ці не магу я дзе дастаць з Беларусі, абавязкова пашпартызаваных. Калі што наткнецца — паведамце. Людзі ў нас багатыя і плоцяць за рэчы столькі, колькі скажа гаспадыня.

Мой новы адрас: Москва, А-40, 125040, Ленинградский про­спект, д. 2, кв. 16, тэл.: 251-75-84.

АЛЕГУ ЛОЙКУ

18 снежня 1971 г.

Алег Антонавіч.

Прачытаў Ваш артыкул пра Багдановіча ў "Полымі", успомніў мінулае і захацелася троха пагаварыць пра гэтага паэту.

3 самага пачатку ён так перавышаў узроўнем свае культуры і інтэлекту сярэдняга беларускага чытача, што было б дзіва, каб уразумелі, што такое Багдановіч. Я трапіў у беларускую шко­лу ў 1919 г., і там мы дзецьмі завучылі "Пагоню" і "Слуцкіх ткачых". Настаўнік, здаецца, нават нічога не казаў пра аўтара. Пасля я быў на паседжанні, на якім выступаў бацька Максіма, але ўважліва пачаў чытаць яго вершы (падкрэсліваю, што вершы, бо іншае значна слабейшае) толькі зараз, набыўшы "Маладзік" і двухтомнік.

Пішу Вам усё гэта, каб звярнуць увагу на яшчэ адзін бок творчасці Багдановіча — на яго зацікаўленасць мінулым. Для гэтага я бяру толькі адзін верш: "Агата". Такога пранікнення ў мінулае, уключаючы паэмы Купалы, у беларускай літаратуры няма. Мне здаецца, што верш гэты з’явіўся ў выніку знаёмства Багдановіча з тымі працэсамі пра ведзьмакоў, якія друкаваліся ў "Археографическом сборнике документов". Наогул, гэта вельмі цікавыя дакументы, і вельмі шкада, што рэдактары, выдаючы гэтыя тамы, не здагадаліся сабраць усе "вядзьмацкія" матэрыялы ў адным месцы. Відаць, гэта было вынікам таго, што, рыхтуючы да друку гэтыя тамы, усе надта спяшаліся, бо Карнілаў (папячыцель акругі) быў упэўнены, што калі выйдзе з друку тамоў дзесяць дакументаў, у якіх гаворыцца пра праваслаўныя цэрквы на Беларусі, то ўсім будзе зусім ясна, што гэта край праваслаўна-рускі.

Вітаю Вас з надыходзячым Новым годам. Атрымаў загад ехаць чытаць лекцыі ў Мінскі педінстытут, але гэта покуль не пагоджана з Мінскам.

Улашчык.

АЛЯКСАНДРУ КУЗЬМІНУ

10 красавіка 1972 г.

Шаноўны Аляксандр Трафімавіч.

Выйшаў з друку том першы "Гісторыі Беларускай ССР". Я з’яўляюся адным з рэдакгараў гэтага тома і адразу пасля выхаду кнігі атрымаў адзін экзэмпляр, які, аднак, аддаў рэцэнзенту, а сабе думаў набыць, калі прыеду ў Мінск чытаць лекцыі (у Педагагічным інстытуце). Аднак, прыехаўшы, даведаўся, што купіць кнігу нельга, бо яна выдаецца па падпісцы, а прадавалася ў рукі некалькі экзэмпляраў. Пра гэта я не ведаў, але каб і ведаў, то не ўсё было б добра, бо я, звычайна, купляю мінскія выданні ў колькасці 3-6 і болей экз., якія рассылаю па СССР і ў Польшчу, а падпісацца на 5-10 экз. пяцітомніка нельга. Я хацеў паслаць "Гісторыю" ў Варшаву, Познань, Вроцлаў, Беласток, на Украіну, але не змог купіць і сабе. Тое ж здарылася і з другімі рэдактарамі і аўтарамі — купіць пару экз. тома першага "Гісторыі" няма дзе.

Выязджаючы з Масквы, абяцаў, што арганізую прысылку 30—40 экз. у кіёск, які знаходзіцца ў будынку Інстытута гісторыі СССР (вул. Дз. Ульянава, д. 19), дзе яшчэ знаходзяцца інстытуты этнаграфіі, археалогіі і ўсеагульнай гісторыі. Спецыялісты гэтых інстытутаў (а таксама і МГУ) чакаюць кнігу і ўпэўнены, што могуць набыць яе, а Беларускі кнігагандаль (ці хто іншы) зрабіў так, што кніга, у якой падагульнены дасягненні гістарычнай навукі ў БССР, сталася даступнаю толькі падпісчыкам.

Бясспрэчна, трэба зрабіць так, каб некалькі сот кніг пусцілі ў продаж без падпіскі. За адным разам, калі ўжо турбую Вас, павінен сказаць пра адносіны кнігагандлю да выданняў Акадэміі навук СССР, якія непасрэдна адносяцца да Беларусі.

Калі выйшла кніга Л. В. Аляксеева ("Полоцкая земля") — самае лепшае даследаванне па гісторыі Беларусі эпохі ранняга феадалізму, то Беларускі кнігагандаль заказаў 10 экз., а пасля, пабачыўшы, які на гэту кнігу попыт, заказаў яшчэ 800 экз., але тыраж разышоўся за 1-2 месяцы ў Маскве, і, такім чынам, беларускі чытач змог набыць яе толькі выпадкам. Калі выходзіла мая кніга ("Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии"), то кнігагандаль наогул адмаўляўся ўзяць хаця б адзін экзэмпляр. 400 экз. гэтага выдання кнігагандлю ўпіхнулі літаральна сілом.

Крыўдна, працуючы ў Маскве выключна над беларускаю тэматыкаю, сілом соваць свае кнігі на Беларусь.

Выбачайце, што турбую Вас, але прапаганда беларускай навуковай кнігі — занадта вялікая справа, каб не прабаваць што-небудзь зрабіць для гэтага.

М. Улашчык, старшы навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі СССР АН СССР, доктар гістарычных навук.

Москва, А-40, Ленинградский проспект, д. 2, кв. 16.

ЛЕАНІДУ ПОБАЛЮ

15 верасня 1972 г.

Дарагі Леанід Давыдавіч.

12 верасня 1972 г. у Ленінградзе памёр Шутаў. Гэта быў вельмі своеасаблівы чалавек з задаткамі выдатнага вучонага, які, ад­нак, зрабіў практычна вельмі мала. Ён першы з удзельнікаў студэнцкага Краязнаўчага таварыства ўніверсітэта вёў практыч­ную даследчую работу і наогул цікавіўся археалогіяю з дзесяці гадоў. На вялікі жаль, бацька прымусіў яго пайсці на медыцынскі факультэт, хаця ён усё жыццё адносіўся да гэтай спецыяльнасці абыякава. Адзін час працаваў у Інстытуце прафэсійных захворванняў, канструяваў вельмі складаны апарат, а пасля, не паладзіўшы з дырэктарам, кінуў гэта і стаў санітарным урачом.

У яго засталася даволі багатая бібліятэка і архіў, у архіве ёсць цікавыя матэрыялы (між іншым, адзінае, пэўна, камандыровачнае пасведчанне ў экспедыцыю на Полаччыну 1928 г. са штам­пам і пячаткаю Краязнаўчага таварыства ўніверсітэта).

Пішу ўсё гэта на тое, што пра яго трэба было б надрукаваць нейкі артыкул у беларускім друку, а паколькі Вы член рэдакцый, то зварачаюся да Вас.

Дзяцей у Сяргея не было. Жонка яго мала што разумее ў гэтых справах і, думаю, што пры вырашэнні гэтых пытанняў галоўнаю фігураю будзе яго брат, які таксама жыве ў Ленінградзе. Сёння пішу ліст і да яго. Думаю, калі будзе магчымасць што надрукаваць, то пісаць будзе ці яго брат Леў, ці я. Думаю яшчэ, што яго архіў трэба было б перадаць у аддзел рукапісаў Акадэмічнай бібліятэкі. Пра гэта таксама напішу брату.

3 9 верасня збіраўся прыехаць у Мінск, лепш кажучы, у Ка­ралішчавічы, але захварэла жонка, і зараз не ведаю, ці змагу паехаць і ў Гродна на сімпозіум.

Прывітанне ўсім археолагам.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

10 лістапада 1972 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Атрымаў сёння Ваш ліст і разжаліўся. Мне так хацелася мець "Гравюры", але чамусьці кожны раз, як быў у мінскіх крамах, забываўся пра іх. Між іншым, гэта не першы выпадак, што Ленінскі [праспект] блытаюць з Ленінградскім, але кожны раз мяне знаходзілі па адрасным стале, і пошта даходзіла, хаця і са спазненнем.

Калі ў Вас будзе якая магчымасць, то прашу паслаць гэту кнігу другі раз, але яшчэ лепш будзе, калі Вы пашлеце не толькі мне, але і Рогаву (калі не высылалі), і Каралюку. Гэта для Вас, каб замацаваць знаёмства.

Летапіс прызначаны да выпуску ў апошнім квартале наступнага года. 3 рэдактарам павінен пачаць працу ўвесну. Манаграфія мая ўжо ідзе, кажучы дакладней, прачытаў першую карэктуру і ў панядзелак (13 лістапада) здаю паказнікі. Думаў, што яна выйдзе ў лістападзе, але, паколькі прызначаны выхад у 1973 г., то выйдзе не раней, як у канцы снежня.

У Мінску гутарыў адносна набыцця маіх выданняў. Нібыта штосьці наладзіў, казалі, што возьмуць на продаж належную колькасць. Вам усім, зразумела, прышлю сам. Заказваю сабе 150 экз.

Даўно павінен выехаць у Польшчу. 3-за кніг, хворасці На­ташы Маркаўны і яшчэ сякіх-такіх акалічнасцяў усё затрымліваюся і нават зараз не ведаю, калі гэта будзе. Кнігу па археалогіі прыслаў Лысенка.

Прывітанне (хаця і са спазненнем) юбіляру.

Улашчык.

НАТАЛЛІ ШАМАРЫНАЙ

17 декабря 1973 г.

Сегодня воскресенье. Пошёл с утра в Национальный музей. Внешность и содержание его очень удивили. Огромное здание из трёх крыльев, почти без окон и ничем не примечательно, но оказалось огромным — почти как Эрмитаж. Целое крыло почти целиком занимают фрески VII—VIII вв., привезённые из Египта, где поляки много лет ведут раскопки. Вот тебе и по­ляки!! В другом крыле материалы о древней Греции, куда я не ходил, а центр или больше, чем центр, занимает польская живопись. Два или три зала занимает живопись того порядка, которая длительное время была предметом находок и насме­шек у нас. Там действительно есть какое-то тряпьё, настоящие железные вилы, кусочки тонкого картона и пр. Хаять не рискну, так как не понимаю. [...]

Модницы (слушайте, слушайте) ходят в штанах клёш, клёш почти такой, как у моряков в 1918 г. Молодёжь ходит в обним­ку с двух сторон. На голове часто — меховые картузы с огром­ными козырьками. Большее можно увидеть, если пойти в те­атр. Но пока театра ещё не выбрал. Хочется посмотреть что-то специфически польское. Впрочем, сегодня статья в газете о постановке "Макбета".

Вчера на 10 мин. забежал тот самый Александрович из Познани, который был у нас на Песчаной [в Москве]. Полу­чилась очень интересная встреча. Сегодня по телефону было приглашение прийти в один дом, но детали уясним при встрече в четверг.

В архиве копирую себе хронику из времен 1648 г. Её, кажется, ещё никто не использовал. Рукопись можно по дешёвке микро­фильмировать, но даже фото не даёт возможности правильно её скопировать, а потому пока просто переписываю её. Нужная мне (и ранее давно известная) хроника погибла в войну.Сыро и почти мокро, дни коротенькие, и поехать куда-либо за город нет желания. Ходил с твоим рецептом. Посылали [на улицу] Peknu (Красивую), где есть заграничные лекарства, но там тоже нет. У меня план Варшавы, но, ходя по городу, без­божно плутаю. Мне нужно иметь 3-4 экземпляра моей [неразборл.] книги, но я заберу сам, когда приеду в Москву.

МАКСІМУ ЛУЖАНІНУ

28 ліпеня 1973 г.

Шаноўны т. Лужанін.

На жаль, не магу нічога напісаць пра сустрэчы з Глебкам, бо амаль 40 гадоў наогул не бачыў яго. Пры спатканнях у Маск­ве размова ішла галоўным чынам адносна выдання слоўніка Бялькевіча; тое самае было і ў Мінску. Наогул, у мяне кантакты з пісьменнікамі узнавіліся ці не ў апошнія 10 гадоў, але і зараз яны не надта моцныя, бо жыву наводшыбе.

Як нейкую навіну, паказваю людзям будынак Інбелкульта і пакой, у якім знаходзіўся "Маладняк". Чаму гэта стала такім забытым, такі важны этап у развіцці беларускай літаратуры?

Вашага "Коласа..." забраў у мяне і зачытаў Уладзімір Мурашка. Ён жыве недалёка тут.

Ці запісаў хто першыя этапы існавання "Маладняка"? За­раз засталося так мала ўдзельнікаў гэтай арганізацыі. Я сам быў толькі частым госцем (хаця і прошаным) у літаратурных арганізацыях, а пра ўнутранае жыццё нічога не ведаю. На жаль, не ведаю і таму не магу напісаць і пра Глебку.

Улашчык.

НІНЕ ВАТАЦЫ

5 студзеня 1974 г.

Шаноўная Hiна Барысаўна.

Памерла Аляксандра Пятроўна Пічэта. Зараз ліквідуецца ўся кватэра Пічэты, рэшткі яго бібліятэкі забірае кафедра славяназнаўства МГУ, рукапісы і ўсё іншае аддаецца ў архіў АН. Кіруе ўсім гэтым дачка Уладзіміра Іванавіча — Ксеня Уладзіміраўна.Учора я быў там, памагаў вызначаць, што куды. Сярод іншага мне трапіўся памяты карэктурны ліст, які пасылаю Вам, бо гэта зараз унікум.

У 1929 г. бібліятэка (Бел. дзяржаўная) пачала друкаваць вялікую працу па бібліяграфіі Беларусі. Друкарскаю часткаю ведаў я. Пры мне (гэта значыцца, у пачатку 1930 г.) было надрукавана 16 аркушаў тыражом у 1000 экз., усяго ж павінна было быць каля 40 аркушаў. Друкаванне кнігі спынілася, ні ў каго, здаецца, не засталося нічога ад яе, загінуў і арыгінал (па звычаях таго часу набор рабілі проста з картак). Зараз я ўбачыў гэты лісток, узрадаваўся і перасылаю яго Вам.

Апрача таго, у Пічэты ляжаць некалькі нумароў "Полымя" за 1922-1925 гг. і кніга, якой я ніколі не бачыў. Карэктуру адсылаю Вам, а кнігі, калі яны ёсць у Вас, то можа, адаслаць у Акадэмічную бібліятэку? Прашу Вас напісаць — куды іх належыць адаслаць. Пра карэктуру паведамце Юлію Восіпаўну, бо падрыхтоўкаю бібліяграфіі да друку ведала яна.

3 Новым Вас годам.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

12 студзеня 1974 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

Памерла ўдава Пічэты, і яго кватэра цалкам ліквідуецца. Кіруе гэтым дачка Пічэты — Ксеня Уладзіміраўна. Я ў свой час длубаўся ў архіве акадэміка, адбіраў артыкулы для друку, але неяк сталася так, што шмат пра якія неапублікаваныя рукапісы не ведаў. Зараз, калі яны скампанаваныя ў адным месцы, рукапісы выглядаюць вельмі салідна. Сярод іх ёсць перадрукаваныя на машынцы, а ёсць і пісаныя ад рукі. Почырк у Пічэты быў страшны, і прачытаць яго пісаніну цяжка. Сярод перадрукаваных — вялікі артыкул пра Гродзеншчыну ў першай палове XVI ст. Вялікая колькасць напісана па-беларуску.

Пічэта гаварыў па-беларуску камічна ("Беларускі дзяржаўны-государственный універсіцет" і г. д.), але пісаў зусім добра. Усё гэта ідзе ў архіў Ахадэміі навук СССР.

Сярод іншага мне аддалі зборнік вершаў Чарота. Я ніколі не лічыў Чарота выдатным паэтам, і для мяне яго кніга не мае вялікай каштоўнасці. Перасылаю яе Вам, спадзеючыся, што для Вас яна будзе цікаваю, хаця б як помнік культуры.

Зараз пасылаю Вам і тую дробязь, якую часам пішу (пачаў пісаць фантастычную хроніку Магілёва, але кінуў гэта даўно). Аснову "нарыса" складае панегірык, які быў зачытаны на банкеце пасля абароны доктарскай Наталляй Маркаўнаю. Яна шле Вам і ўсёй Вашай сям’і сваё прывітанне, а сама ўсё хварэе і марыць пра паездку ў Мінск. 3 Новым Вас годам.

У РЭДАКЦЫЮ ЧАСОПІСА "ИСТОРИЯ СССР"

25 студзеня 1974 г.

У 1 нумары "Истории СССР" за 1968 г. быў змешчаны мой артыкул пра пісьменнасць у дарэвалюцыйнай Беларусі. У гэтым артыкуле я сцвярджаю, што працэнт пісьменных у Беларусі быў значна вышэйшы, чым той, які звычайна падаецца, памылка ж паходзіць ад таго, што, амаль як правіла, гаворачы пра пісьменнасць перад рэвалюцыяй, бяруць дадзеныя за 1897 г. (першага усерасійскага перапісу). Ня кажучы пра тое, што з 1897 па 1917 г. колькасць (і працэнт) пісьменных значна ўзрасла, сам працэнт па перапісу вызначаецца цалкам недакладна, таму што падлік праводзіцца сыходзячы з агульнага ліку жыхароў, г.зн. уключаюцца немаўляты. Але паколькі прыкладна да 9 год пісьменных не можа быць (прынамсі ў колькі-небудзь значнай колькасці), дык і працэнт пісьменных атрымліваецца ніжэйшы за рэальны. Сыходзячы з дадзеных перапісу 1897 г., працэнт пісьменных у Беларусі паказваецца ў межах 23-25, некаторыя ж аўтары, імкнучыся паказаць адсталасць гэтай краіны, сцвярджаюць, што пісьменных было яшчэ меней (часцей усяго 18-20 %, а час ад часу і 5 %).

Паводле маіх падлікаў, пісменных у Беларусі да 1915 г. (разумеючы пісменнасць у самым шырокім сэнсе, г.зн. як уменне прачытаць які-небудзь тэкст) было каля 40 %.

Па незалежных ад мяне абставінах гэтая выніковая лічба ўжо пасля падпісання артыкула ў друк знікла з тэксту, у выніку чаго праца страціла сэнс, паколькі задачай аўтара было даць менавіта агульны працэнт пісьменных.

Таму прашу надрукаваць у Вашым часопісе гэты ліст, г.зн. даць інфармацыю, што перад першай сусветнай вайной па маіх падліках у Беларусі пісьменных было каля 40 % ад ліку тых, хто мог навучыцца чытаць, г. зн. пачынаючы з 9 год.

М.Улашчык

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

25 красавіка 1974 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Найперш вітаю Вас з усёю Вашаю сям’ёю з блізкім святам (можа, гэты ліст трапіць да першага мая). Па-другое, паведамляю, што прыблізна ў сярэдзіне мая будзе карэктура летапісаў. Прыехаўшы з Польшчы, я падвёў варыянты па Кракаўскаму экзем­пляру і, здаецца, перагледзеў увесь том яшчэ раз, але перад тым, як адправіць у друкарню, давялося яшчэ дарабляць, а дарабляючы, убачыў непагоджанні. Пэўна, будзе так і далей, тым больш, што фактычна ў выдавецтве рэдактар не чытаў тэксту, паколькі там няма спецыялістаў, якія разумелі б увесь тэкст.

Зараз з усяе сілы спяшаюся з падрыхтоўкаю другога тома. Альшэўскі, Пазнанскі, Красінскага і Румянцаўскі [летапісы] ляжаць у машыністак. Нягледзячы на абяцанне, што буду даплачваць звыш нормы, якую плаціць Інстытут, машыністкі паціху клянуць мяне, а друкаванне ідзе так павольна, што невядома, калі і скончыцца. Я зрабіу з т. XVII ксеракс, гэты тэкст правіў, але правіў так многа, што часамі сапраўды прачытаць цяжка. Зараз пачаў працу ў ЦДАСА.

Усе летапісы знаходзяцца на месцы, г. зн. іх лёгка знаходзіш па вопісах, але "Ориго регис" шукаў доўга па Пташыцкаму і покуль што не знайшоў. Паколькі даю палеаграфічныя заўвагі па ўсіх летапісах (апрача тых, што загінулі), то трэба даць і на "Ориго...". Таму калі ў Вас ёсць дадзеныя, у якім месцы знаходзіцца гэты летапіс, то прашу паведаміць.Самыя цяжкія да падрыхтоўкі будуць Еўрэінаўскі і Супрасльскі летапісы. У першым столькі памылак і недарэчнасцяў, што нават не ведаю — даваць на кожную памылку заўвагі ці адзначаць толькі галоўныя. Калі давядзецца выдаць і гэты (другі) том, то на гэтым мая дзейнасць над летапісамі будзе скончана.

14 сакавіка 1974 г. Харашкевіч абараніла сваю працу пра Полацкія граматы. У даследчай частцы ў мяне з ёю шмат непагоджанняў (у пачатку XVI ст. яшчэ не было трохпалёўкі і г. д.).

Улашчык.

ЯЗЭПУ СЕМЯЖОНУ

3 мая 1974 г.

Дарагі Язэп Ігнатавіч.

Францыск Сяліцкі прыслаў мне з Вроцлава адбітак свае рэцэнзіі на Вашага "Зубра...". Я не ведаю, маеце Вы з ім кантакт ці не, інакш кажучы — прыслаў ён таксама адбітак і Вам? Калі не, то я перашлю свой экз. Сяліцкі сам з Віленшчыны, пісаў раз мне па-беларуску, але спатыкацца з ім не давялося. Піша шмат рэцэнзій на беларускія выданні ў вельмі добразычлівым тоне. Пішу гэта на ўсякі выпадак, бо, можа, усё гэта Вам вядома.

Са спазненнем вітаю Вас з мінулым святам. 3 яшчэ большым спазненнем дзякую Вам за кнігу, якую Вы ласкава перадалі. Са шчырай удзячнасцю чытаю Вашы пераклады і радуюся, гледзячы, якую Вы робіце вялізарную справу. Замежныя мовы ў нас ведаюць мала хто, а ў Вас гэта веданне спалучаецца з паэтычным талентам.

Можа, для Вас будзе цікава ведаць, што калі ў свой час з’явіліся пераклады "Песні пра Гаявату" Мардвілкі, то адна высокакультурная дама параўноўвала той пераклад з тэкстам Буніна і з арыгіналам і вельмі дзівілася, калі ўпэўнілася, што пераклад зроблены з англійскай мовы. Яна проста казала, што беларуса, які б ведаў англійскую мову, і тым больш здольнага перакласці "Песню...", не можа быць, але тут нейкая анамалія.

3 пашанаю да Вашай дзейнасці — М. Улашчык.

Москва, Ленинградский проспект, д. 2, кв. 16.

МІХАІЛУ ТКАЧОВУ

1 жніўня 1974 г.

Дарагі Міхаіл Аляксандравіч!

Учора пайшоў у бібліятэку і там адразу прачытаў тры рэцэнзіі на сваю кнігу (апрача Вашай яшчэ ў "Истории СССР" і "Славянскім аглядзе", Прага). Думаю, што Вашая ня толькі вызначаецца добразычлівасцю, але і найбольш змястоўная. Археографы ("История СССР" і "Советские архивы") далі разбор з пункту погляду археаграфіі, а Вы ўзнялі значна большыя пытанні. Тая акалічнасць, што ў навуковай працы ўсялякую крыніцу, на якую спасылаешся, трэба прааналізаваць — наколькі яна верагодная, клапоціць усіх, але для Беларусі гэта можа важней, чым дзе-небудзь, бо там спасылаюцца на што трапіць пад руку.

Том летапісаў, які павінны былі набраць у маі, ляжаў-ляжаў у Ленінградзе, і заміж карэктуры атрымаў звестку, што рукапіс вярнуўся назад у Маскву, бо набор надта складаны. Што будзе далей, ня ведаю, але варта трохі і адпачыць, бо я са сваімі хворымі замарыўся. Думаў, што ў жніўні буду ў Мінску, але гэта зусім ня выпадае.

"Нёман" прадаецца тут скрозь, і я адразу набыў сабе нумар, а вось "Историю СССР" колькі ні пытаю — не магу знайсці.

Прывітанне ўсім, а Вам вялікі дзякуй.

ГАЎРЫЛУ ГАРЭЦКАМУ

26 кастрычніка 1974 г.

Дарагія Ларыса Восіпаўна і Гаўрыла Іванавіч.

Дзякуй Вам за часопіс. Чытаў паволі. Які цікавы і харошы быў Ваш пляменнік і з якога моцнага кораню. Колькі ў нас страчана за апошнія дзесяцігодцзі.

У мяне прайшоў карэктуру том 32 Поўнага збору рускіх летапісаў. Работа гэта такая, што зараз дактары загадалі зрабіць перапынак, бо я аж "падбіўся" на гэтай дзейнасці. Покуль няма другой карэктуры, то і сапраўды можна перадыхнуць. Улетку рыхтаваў да друку другую частку. Калі яна выйдзе, то ўсе беларускія летапісы (за выключэннем хронікі Трубніцкага) будуць перавыдадзены. Справа гэта такая, што машыністкі, хаця ім і плацяць удвая, клянуць мяне або проста адмаўляюцца ці (самы горшы варыянт) выдаюць брак.

Наталля Маркаўна троха адужала, але адна выходзіць з дому мала. Яна перадае Вам сваё прывітанне.

МІХАІЛУ ТКАЧОВУ

17 лістапада 1974 г.

Дарагі Міхаіл Аляксандравіч!

Скора скончыцца яшчэ адзін год, у нас нават ужо забралі матэрыялы да справаздачы, а галоўная мая праца — друкаванне 32 тома Поўнага збору летапісаў — яшчэ ня скончана. 4.ІХ прыслалі першыя аркушы карэктуры, 14.Х здаў апошні аркуш, а да гэтага часу пра другую нават ня чуваць. Адно зусім ясна — што ў гэтым годзе том ня выйдзе. Вельмі складана з паказальнікамі, бо князі і розныя "дыгнітары" вельмі пераблытаныя. Але як бы там ні было, том ідзе.

Прафесар Жытковіч, колішні віленскі, а зараз тарунскі, надрукаваў у "Квартальніку" (№ 2) артыкул пра мае "Очерки". Ён націскае на два пункты: кніга ня чыста акадэмічная, у кнізе не падкрэслена роля палякаў, у дадатак паказаў на колькасць памылак. Я чакаў вострага артыкулу ад Ахманскага, але яго ўсё няма (пэўна будзе ў чарговым нумары "Студый"), а пра Жытковіча ня думаў. Наогул, гэта ўжо дзевятая рэцэнзія, на што я ніколі не спадзяваўся.

Думаю, што калі том выйдзе з друку, прыеду да Мінска. З наступным томам ідзе кепска. Да гэтага часу не магу атрымаць з Ленінграду Супрасльскага летапісу. Адтуль прыслалі рукапіс мне непатрэбны, а замяніць патрэбным ніяк не збяруцца. Тыя, што падрыхтаваў машыністцы, яна перадрукавала так, што толькі сапсавала добрую паперу, а ў выдавецтва здаваць яе нельга. Наогул, справа з машыністкамі робіцца ледзьве ня самаю складанаю: ніхто маіх тэкстаў ня хоча друкаваць, хоць ім за гэта плоцяць вельмі добра.

Чуў, што цяжка хварэў Ліс. У якім стане ён зараз? У "Истории СССР" выйшаў мой артыкульчык пра "Помнікі", і па рэакцыі з Мінску адчуваю, што там гэта вельмі не спадабалася.

Прывітанне ўсім знаёмым.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

9 студзеня 1975 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

Вялікае дзякуй Вам за "Песні". Парадаваўся, гледзячы ці чытаючы не толькі самыя песні, але і на такое эстэтычнае вы­данне. Кніга скрозь зрабіла б добрае ўражанне, а ў Мінску, дзе так мала выдаюць прыгожых кніг, асабліва прыемна.

Пачаў чытаць калядныя песні і на мяне дыхнула дзіцячымі гадамі, калі пад Коляды малымі сядзелі на чыста вымытай падлозе, пасыпанай жоўтым пяском, і чакалі, што маці будзе ставіць на стол розныя смачныя рэчы, а можа, і так дасць троха сушаных груш.

1975 год пачаўся з нейкага шалёнага грыпу, ад якога ледве адляжаўся. Пачаў хадзіць два дні назад, але да гэтага часу ўсё хістае.

Надта зацягнуўся выхад тому летапісаў. Ужо пайшлі чыстыя аркушы, а карэктуры паказнікаў усё няма. Першыя дні гэтага года быў нават рады, бо чытаць не мог, а зараз сяджу і непакоюся, бо па планах гэты том (32-гі) павінен быў выйсці яшчэ ў 1973 г. У гэтым годзе павінен здаць у выдавецтва (ці хаця б правесці праз вучоны савет) другі том. У такім разе ўсе беларускія летапісы будуць сабраны ў адным месцы. Не будзе ставаць толькі магілёўскай хронікі, пісанай па-польску.

Тут мне надта накруціў магілёвец, каб яму горка ікалася. Магілёўская хроніка не надта падыходзіла пад гэту серыю, але там была магчымасць усунуць і яе. Калі і дзе і хто яе зараз надрукуе ў поўным памеры — справа вельмі цьмяная.

АДАМУ МАЛЬДЗІСУ

20 студзеня 1975 г.

Дарагі Адам Восіпавіч.

Дзякуй Вам за кнігу. Чытаў яе патроху, а прачытаўшы, хацеў адразу напісаць, але год пачаўся няўдала: самага першага пачаўся грып у нейкай паршывай форме, а калі прайшоў адзін — пачаўся другі, і выйшла так, што я толькі сёння адчуў, што магу пісаць.

Пра кнігу магу сказаць, што тыраж яе занадта малы, бо прачытаць, уразумець, што там напісана, і затым узяцца за пошукі павінны тысячы. Нешта ў 1926 ці 1927 гг. у Дзяржаўную б-ку хлопец з Камароўкі прыносіў прадаваць Стрыйкоўскага 1582 г. выдання і кнігу Тышкевіча пра Барысаўскі павет. Сіманоўскі аднак прапанаваў такую цану, што той абразіўся, "Описание" падараваў мне, а са Стрыйкоўскім пайшоў дахаты. У той час па ўскраінах Мінска, асабліва сярод каталіцкага насельніцтва, было шмат чаго з польскіх выданняў і, пэўна, было шмат і старадрукаў, але збіраць не было каму. Было даволі ўсякага і па шляхецкіх засценках, можа, не было засценка, дзе не было б розных прывілеяў, уключаючы пергамінавыя. Усе гэта загінула, найбольш у 30-я гады. Хаця я сам вызначыўся як гісторык з 14—15 гадоў, але ў нашым доме былі прывілеі, якіх я так і не ўбачыў, і захаваўся толькі прыгавор Палаты Мінскага грамадзянскага суда, згодна з якім мой прадзед атрымаў вольнасць. Пасля размовы з пакойнай сястрой Нінай выявілася, што ў нас была старасвецкая уніяцкая ікона (дзеда па матцы пры пераводзе ў праваслаўе доўга білі, але, стаўшы праваслаўным, ён захаваў уніяцкую ікону ці некалькі іх). У нашай хаце ікона прабыла нешта да 1924 г., калі яе пашчапалі на трэскі і спалілі.

Неяк давялося пісаць (у артыкуле пра "Помнікі гісторыі"), што на Беларусі сотні гадоў існавалі сотні цэхаў, але ад іх дзейнасці амаль нічога не засталося. Але нават нягледзячы на такія трагічныя страты, з Вашай кнігі належыць, што хоць штосьці яшчэ засталося, і наша мінулае не выглядае такім пустым, ях гэта здавалася яшчэ якіх 20-30 гадоў назад.

Не ведаю, як гэта робіцца фармальна, але за гэту кнігу Вам належала даць заслужанага дзеяча культуры, бо мала што з апошніх выданняў выклікае на [с]толькі думак, як Ваша кніга.

У мяне прайшлі першую карэктуру паказнікі да т. 32 Поўнага збору рускіх летапісаў. Пэўна ў сакавіку выйдзе з друку, і тады думаю прыехаць у Мінск. Рыхтую да друку другі том летапісаў, і калі ён выйдзе, то ўсе беларускія летапісы, за выключэннем Хронікі Трубніцкага, будуць сабраны ў адным месцы.

Вітаю Вас з Новым годам і з харошай кнігай.

На жаль, дастаць кнігу Дробава не ўдалося. Прасіў сястру, прасіў людзей, але яна разышлася занадта скора.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

11 сакавіка 1975г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Калісь я пражыў больш за два гады ў адным пакоі з сібіраведам Барысам Долгіх, які шмат расказваў мне пра ўдзел у дзейнасці енісейскіх казакоў беларускай шляхты ці мяшчан, узятых у палон у сярэдзіне XVII ст. 3 яго слоў належала, што большасць дзясятнікаў і сотнікаў і наогул начальства ў гэтым вой­ску былі па паходжанні з Беларусі. Ці былі гэта літоўцы? Калі хто і быў, то як выключэнне, бо забіралі найбольш з усходняй Беларусі, перш за ўсё з тых раёнаў, якія і ў той час зваліся Беларуссю — Падняпроўя і Падзвіння. Між іншым, маскоўскія мяшчанскія слобады заснаваны палоннымі са Шклова, Оршы, Віцебска і др.

Як зрабіць, каб надрукаваць у "Истории СССР"? Мне здаец­ца, найбольш пэўна было б, каб Вы зрабілі даклад пра свае доследы ў нашым інстытуце — у сектары феадалізму. Кіраўнік сектара Чарапнін з ахвотаю прымае (ці прымаў да гэтага часу) даклады з другіх устаноў, у тым жа сектары працуе загадчык адцзела феадалізму ў рэдакцыі "Истории СССР" — Марган Рахматулін.

Зазвычай, усе працы пра Беларусь, якія ідуць у друк, аддаюць на рэцэнзію мне, але ў апошні час мне моцна напсаваў Капыскі (з Мінска), працы якога я рэкамендаваў. Калі Вы згодзіцеся (ці маеце магчымасць) прачытаць даклад у Чарапніна, то я з ім буду гаварыць пра гэта. Але заўтра (12.ІІІ) еду ў сана­торий да 4.IV, і калі Вы выкажаце згоду, то я змагу пагаварыць з Чарапніным 8.IV.

Сланеўскага ніколі не бачыў. Ён прыслаў свой артыкул яшчэ сам. Я рэкамендаваў яго ў друк так даўно, што аж забыўся, але ўрэшце той самы Рахматулін паведаміў, што артыкул ідзе ў друк, а тут і ўдава Сланеўскага напісала. Можа, і з Вашым бу­дзе тое самае, гэта значыцца, павінен будзе паляжаць у рэдакцыі немалы час, але ўрэшце выйдзе.

Выйшаў з друку том 32 "Полного собрания русских летопи­сей", але ўсё не даходзіць да магазіна. Як дойдзе — вышлю Вам. На Мінск спадзявацца цяжка. Там прастор Абэцадарскаму.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

13 ліпеня 1975 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Я прыехау з Чарновіц на дзень раней, чым думаў, калі Вы былі ў Маскве. Але, не ведаючы адрасу, не мог нічога зрабіць, каб пабачыцца.

Мяне вельмі непакоіць магілёўская хроніка. Ці выпісалі Вы яе ў Мінск, а калі выпісалі, то што зроблена? Праўду ска­заць, я не надта веру, што рукапіс у Вас, бо ўжо чатыры меся­цы як не магу атрымаць рукапісаў з Бібліятэкі Акадэміі навук з Ленінграда. Пэўна ж, і ў Вас не лепш. Зараз усе тыя летапісы, што меў тут, перадрукаваны (тры давядзецца перадрукаваць яшчэ раз, з іх адзін у машыністкі), няма тут Нікіфароўскага, Археалагічнага тав-ва і Акадэмічнага, якія ніяк не здужаюць выслаць. Палеаграфічныя апісанні тых, што тут, зроблены, ва ўсякім разе, усе і ў кастрычніку павінны быць гатовы для абмеркавання. Напішэце мне, што з Вашаю хронікаю.

Чакаючы летапісаў, я працаваў над гісторыяй вёскі, і зараз яна ў нейкай ступені гатова, але толькі ў нейкай ступені, бо там шмат этнаграфічнага матэрыялу, і я ведаю, што этнографы будуць мець розныя прэтэнзіі. Такім чынам, можна сказаць, што ў мяне гатовы першапачатковы варыянт. Да кнігі трэба будзе прыкласці некалькі фота (захаваўся дом, у якім жыў аконам Радзівілаў, засталіся явары з буславым гняздом, які рос за паншчынаю і г. д.). Некалькі хатаў, гумно (калі яно яшчэ засталося) трэба абмераць. Прымаючы ўсё гэта пад увагу, мне трэ­ба будзе ў жніўні паехаць у вёску. У мяне есць фотаапарат, але зрабіць такія здымкі, каб яны падышлі для друкарні, я не ўмею, і таму ўзнікае пытанне — каго мне прасіць паехаць разам, каб сфатаграфаваць належныя аб’екты. Перш я хацеў ускласці ўсё гэта на сястру, але яна ў апошні час адчувае сябе так, што гэты варыянт адпадае. Таму прашу Вас пагававарыць з Лісам ці з якім-небудзь другім этнографам, як гэта зрабіць. Вёска ў адлегласці 20 км ад Мінска, і, каб паскорыць, можна будзе ўзяць таксі. Наогул справа гэта нядоўгая, але як арганізаваць?

Шукаю месца, дзе б можна было адпачыць з сярэдзіны жнівеня месяц ці паўтара. Пры стане здароўя Наталлі Маркаўны трэба, каб было дзе памыцца гарачаю вадою (ванна), і каб быў недалёка доктар, і каб кармілі і інш. Хачу запытацца ў Пушчы і чакаю адказу з Мінска, хто ў Пушчы зараз начальнік. Калі, можа, ведаеце штось падобнае, каб перабыць восень — паведамце.

3 Варшаўскага ўніверсітэта паведамляюць, што т. 32 скарыстоўваецца на занятках па гісторыі беларускай мовы. Вельмі шкадуюць, што ў іх толькі адзін экзэмпляр. Днямі аддаў том на выстаўку ў Сан-Францыска.

Ужо мінула Пятра, а я выязджаў за горад толькі ў Чарновіцах.

Прывітанні ўсім Вашым.

Улашчык.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

24 снежня 1975 г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Вітаю Вас з Новым годам і жадаю ўсяго найлепшага. У Вашым узросце можна жадаць усяго, і гэта не мае выгляду смешнага.

Пытаецеся, што было ў Мінску. Сімпозіум прайшоў доб­ра, ва ўсякім разе, добра ў той секцыі, дзе быў я. Ведама, што не ўсе даклады добрыя, але калі рэспубліка ставіць за адзін раз нешта каля 50 дакладаў (частка з іх, і немалая — гаспадарчыя, сённяшнія), то гэта ўжо нешта такое, чаго гадоў дзесяць раней не магло быць. Казалі нават, што будуць друкаваць на ратапрынце, але гэта вельмі няпэўна. Затое ў канцы сказалі што тыя 4 тамы інвентароў, якія ляжаць падрыхтаваныя ўжо гадоў 15 (ёсць інвентары, якія складаліся ў адным і тым самым маёнтку на працягу 200 гадоў, інакш кажучы, вельмі высокай вартасці) засыпалі.

Праўда, інстытут таксама, як кажуць, прыняў меры, каб зрабіць гэта выданне як мага больш цяжкім — ён даў пераклад усіх інвентароў, пісаных па-польску (а яны ўсе пісаны па-польску) на рускую мову, зважаючы на тое, што ў арыгінале прачытаць такія рэчы вучоныя не адужаюць. Каб не такое мудрагельства, то заміж 4 тамоў было б два.

Мой даклад (ці паведамленне) выклікаў здзіўленне. Як магла існаваць на Беларусі такая вёска, дзе сярэдні селянін прадаваў у год (1912—1913) на 750 рублёў, і дзе ва ўсіх былі малатарні. Найбольш радыкальна выступіў Мялешка, які сказаў прыблізна так: вёска нетыповая, а ў такім разе ці варта пра яе пісаць ці гаварыць. Я не выдумваю. Слова "нетыповая" было сказана літаральна. Па дакладзе Ан. Пятровіча [Грыцкевіча] Капыскі сказаў, што магнаты на Беларусі былі цалкам гібрыдныя (мяшанцы), і таму казаць пра іх нацыянальнае паходжанне нельга. У кулуарах гэта выклікала смех, але наогул на спрэчкі давалі часу нешта па 3—5 мінут.

Пра Ваш папярэдні ліст. Лічу, што сур’ёзна займацца навуковаю працаю я пачаў, толькі паступіўшы ў аспірантуру, што было праз 15 гадоў пасля сканчэння ўніверсітэта. Упэўнены і зараз, што нават той, хто паступае зараз ва ўніверсітэт, добра падрыхтаваны, ведае замежные мовы, умее зрабіць добры канспект, чытае спецыяльную літаратуру, а часам і крыніцы, і праходзіў курс у кваліфікаваных прафесароў (не кажу пра абласныя педінстытуты, дзе і самі дацэнты мала што ведаюць), нават той пачынае стала вучыцца толькі пасля сканчэння ВНУ. Што ж казаць пра нас? Калі кажу, што выйшаў з універсітэта кепска падрыхтаваны, мне заўсёды кажуць — у Вас жа быў Пічэта.

Добра памятаю, як пасля выпускнога вечара (дзе атрымаў бутэрброт і бутэльку піва) ішоў дамоў і думаў: вось скончыў універсітэт, а што ведаю? Здаецца, сталкі сама, як прыйшоўшы туды. Гэта, беэумоўна, перабольшванне, штось набыў ва ўніверсітэце, але ж надта мала, тым больш, што і школа дала зусім мала.

Вітаю яшчэ раз з Новым годам.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

24 снежня 1975 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Сёння атрымаў Ваш ліст, сёння і адказваю, тым больш што ўвесь вечар пішу навагоднія лісты ці паштоўкі. Вашу манаграфію толькі пералістаў.

Бясспрэчна, зрабілі ўжо шмат, варта толькі паглядзець на спіс скарыстанай літаратуры, але яшчэ нямала трэба і зрабіць. Між іншым, прачытаў у Вас Кіргіз-Кайсацкая — гэта ж Казахстан на сучаснай мове. Трэба перабраць і з гэтага пункта погляду, бо за такі выраз лёгка зачапіцца, дакладней — да яго лёгка прычапіцца.

Шпілеўскаму пашанцавала найбольш — пра яго зараз часта ўспамінаюць, а менш за ўсіх — Кіркору. Ельскі не падыходзіць да Вашага часу, але ён варты спецыяльнага доследу. Трэба ж было ў свой час Лужаніну выказаць думку, што ён руйнаваў "Жалейку". Было так ці не — пэўна ж ніхто не ведае, а погаласка пайшла. Між іншым, здаецца, няма другога такога дзеяча ці даследчыка свайго часу, які зрабіў так многа, як Ельскі.

Прачытаў кнігу Саламевіча пра Федароўскага і яшчэ раз падзівіўся — колькі можа зрабіць чалавек нават у неспрыяльных умовах, калі ён усё жыццё аддае якой-небудзь ідэі. Тое ж самае можна сказаць пра Раманава, але кніга пра яго Бандарчыка напісана цяжка.

Я, безумоўна, згодзен быць у Вас апанентам, тым больш што попыт на мяне ў апошні час моцна знізіўся: у гэтым годзе я не быў апанентам ні разу.

Вітаю Вас з Новым годам і жадаю, каб Вы ў наступным скончылі сваю дысертацыю. Кожны год успамінаю, што калісь на Куццю клалі на стол сена і ставілі міску з куццёю.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

20 лютага 1976 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Атрымаў лісты і артыкул. Дзякуй, вялікі дзякуй. Напісана добра. Вельмі добра, што не напісана таго, чаго не трэба было пісаць.

Тут падрыхтаваны (даўно пададзены ў друк) два артыкулы. Адзін з іх (у "Истории СССР") павінен быў ужо выйсці, але яго адклалі спярша на другі нумар, а зараз на трэці, праз некаторы час, можа, будзе адкладзены і далей. Другі павінен быць у зборніку "Крыніцазнаўства".

Адносна ж Мінска я быў цалкам пэўны, што там нічога не можа быць. Валянцін Грыцкевіч, які таксама нешта напісаў, запэўніваў мяне, што надрукуе ў "ЛіМе" (далі ж там амаль паласу Сярбенту) ці ў нейкім часопісе. Я сказаў яму, што гэта немагчыма. А Ваш артыкул такі выйшаў. Між іншым, ад гісторыкаў не было нічога, і калі будзе, то праз нейкі доўгі час. Яшчэ большае дзіва выйшла, калі мне пазванілі 14 лютага і сказалі, што пра такую падзею, як юбілей, перадавалі па радыё. Гэта ўжо зусім дзіва.

У нас (ды можа, не толькі ў нашым Інстытуце) існуе такая думка, што 70 гадоў не варта адзначаць, бо гэта, як кажуць, вылазіць бокам: людзей віншуюць, яны хвалююцца, а пасля свята — глядзі — здараецца нешта непрыемнае, інфаркт ці што падобнае. Мяне ад гэтага выратаваў лёс.

30 снежня адвёз у бальніцу Наталлю Маркаўну, а з новага года адчуў такую стомленасць, што праляжаў усё свята, а пас­ля — яшчэ, а пасля — яшчэ. Неяк перыядычна ачуньваў (про­ста кажучы, рабілася троха нармальнай тэмпература), а пасля ізноў лажыўся. Такім чынам, калі трэба было ісці слухаць віншаванні, я ляжаў на сваёй канапе і думаў — колькі ж гэта мне яшчэ валяцца? 10 лютага пайшоў, але ішлося кепска, і я пачаў прасіць, каб яшчэ адкласці, але мне сказалі (лепш кажучы, так яно прыйшлося само па сабе), што ўжо купілі кветкі, і таму за­раз хавацца няма як. Адсвяткавалі нешта за 15 хвілін, і я з букетам папоўз дахаты. Такім чынам, самая сутнасць юбілею — банкет — адпала сама па сабе, і нават невядома, ці будзе ён наогул.

Добра, што на гэты час прыехала сястра, і таму не былі з Са­шам галоднымі.

11 люгага мяне запрасілі ў Саюз пісьменнікаў. Там абмяркоўвалі беларускую прозу за астатнія гады. У той дзень я ўжо быў мацнейшы, але дасядзець да канца не змог. Там сабраўся народ, як кажуць, закалёны ў паседжаннях, і ім нават без абеду добра гаварылася. Там даведаўся не толькі пра тое, што Бандарчык ужо не Бандарчык, але і пра тое, што ў Вас новае на­чальства.

Тэмпература мая (добра калі 35) часткова, пэўна, залежыць ад навукі. Апошнія два месяцы мінулага года шмат сядзеў над летапісамі, а гэта ведаеце, што такое. Сяджу і зараз, і няведама колькі давядзецца сядзець яшчэ. Уся справа ў тым, што трэба было наперад выпрацаваць вельмі жорсткія агульныя правілы перадачы тэксту (ці даваць у тэксце памылкова напісанае сло­ва, а да яго заўвагу, ці наадварот — пісаць выпраўленае, а ўнізе рабіць заўвагу, што ў тэксце іначай; ці даваць асобныя літары ў дужках і г.д.).

Правілы ў мяне былі добрыя, але на практыцы ў адным месцы выйшла так, а ў другім інакш, і гэта не толькі з-за няўважлівасці, але і таму, што часам проста трэба зрабіць інакш. Пасля таго — пунктуацыя. У адным летапісе тэкст прачытаеш так, а ў другім — іначай, а пасля, калі пачнеш параўноўваць, то такія разыходжанні трэба пагаджаць.

Пры абмеркаванні выказвалася думка, што Нікіфароўскі [летапіс] трэба скарыстаць толькі ў варыянтах. Я зараз капітальна праверыў яшчэ і бачу, што Нікіфароўскі трэба даваць асобна абавязкова. Гэта ж не копія аднаго з другога, хаця, пэўна ж, спісаны з аднаго арыгінала. У Слуцкім летапісе варагаў заклікалі не ў Ноўгарад, а ў Наваградак. Наогул памылкі трэба будзе каму-небудзь вельмі пільна прааналізаваць, з гэтага вый­дзе нешта цікавае.

Коршунаў зрабіў мне некалькі заўваг, даволі непрыемных. Каб праверыць Баркулабаўскі летапіс, яшчэ не хадзіў у музей (яго ўжо з паўгода трасуць). У сваю чаргу магу сказаць, што Кракаў быў сталіцай не Вялікай Польшчы, але Малой, а Вар­шава — не сталіца Малой Польшчы, але Мазовіі і г. д. Палякі да гэтага, ведама, адразу прычэпяцца.

На гэтым тыдні машыністка павінна была кончыць друкаваць другую рэдакцыю гісторыі вёскі, але адклала яшчэ на тыдзень. Абедзве машыністкі кажуць, што ім было цікава чытаць і друкаваць. Дай божа. Але хто будзе яе друкаваць?

У сакавіку павінен прыехаць чытаць лекцыі ў Мінскім педінстытуце. Два мінулыя гады мяне, папрасіўшы прыехаць, пасля прасілі не ехаць. Невядома, як будзе ў гэтым годзе. Відаць, чы­таць штодня зараз мне будзе цяжка, але калі будзе троха, можа, і прыеду.

Саша паехаў у бальніцу, каб забраць маці дадому. Там яна надта нудзілася, і нават невядома — ці дасць лячэнне нейкія вынікі. На лета стараюся знайсці на ўскраіне Масквы дачу, каб не ўвесь час сядзець каля вакзала.

Прьшітанне Марыне Усевалодаўне, Вераніцы, Максіму і на­огул усім.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

10 сакавіка 1976г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

Пасылаю Вам зборнік, у якім змешчаны артыкул пра мяне. Пісаў супрацоўнік інстытута, з якім працую разам ужо больш за 20 гадоў. У № 3 "Истории СССР" будзе яшчэ невялікая нататка. На гэтым юбілейныя радасці скончацца. Ад Саюзнай і Украінскай акадэмій атрымаў граматы (не ў звязку з юбілеем), ад Беларускай маю дулю. Можна сказаць, што ўсё ідзе, як і належыць быць. Сапраўдная бяда — тое, што "Гісторыя вёскі" кепска ідзе наперад. Наталля Маркаўна ўсё хворая. Яна перадае ўсёй Вашай сям’і прывітанне.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

17 сакавіка 1976г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

70 гадоў такі ж семдзесят, і радасць з гэтага невялікая, але атрымаць такі ліст, які прыслалі Вы, — радасць. Зараз мала (надта мала) засталося тых, з кім вучыўся, працаваў, марыў, хадзіў, ездзіў, а новыя знаёмствы (не знаёмствы, а сувязі) здараюцца рэдка. Вы адзін з тых, з кім знаёмства і дружба пачаліся з першай сустрэчы. Наогул знаёмствы за апошнія 10—15 гадоў — дзіўныя. Кантакты завязваюцца або з пісьменнікамі, або з літаратуразнаўцамі, ды яшчэ з людзьмі, малодшымі за мяне, і ніяк не пераходзяць мяжы звычайнага знаёмства з гісторыкамі.

Калі Вы думаеце, што я атрымаў стос тэлеграмаў, то памыляецеся. Ад гісторыкаў прыйшло дзве. Думаю, што адна з іх — патаемная акцыя: чалавек паслаў так, каб не ведалі іншыя. А наогул усё прайшло паціху, бо не было "душы" кожнага юбілею — банкету. 30 снежня завёз Наталлю Маркаўну ў бальніцу, а з Новага года калі і не хварэў, то і здаровы не быў, і таму калі прыйшоў у інстытут, дзе сектар збіраўся адзначыць такую падзею, то быў слабы і прасіў адкласці, але ўжо купілі кветкі, і адкладаць было нельга.

Слабею. Самае горшае з гэтага тое, што не змагу пабываць у тых мясцінах Беларусі, дзе збіраюся пахадзіць ужо колькі гадоў (у свой час лічыў самае лепшае — гэта не ездзіць, а хадзіць пехатою). У 1928 г. меркаваў прайсці пехатою яшчэ з Сінельнікава да Харкава, каб пабачыць, якая ў той час была Украіна, але і гэта не выйшла. Па Беларусі пахадзіў шмат.

Прывітанне ўсёй Вашай сям’і ад Наталлі Маркаўны. Яна ўсё хварэе.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

10 красавіка 1976 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Два дні назад здаў машыністцы магілёўскую хроніку. Дзіўлюся — як Вы падрыхтавалі (добрасумленна). Толькі пад канец сустракаюцца пропускі асобных літар, а адзін раз — "Петр Алексеевіч".

3 машыністкамі бяда — іх зараз недастае, нібы гэта домработніцы, а тыя, што бяруць, — не хочуць мець ніякога дачынення да Інстытута, а толькі з заказчыкам. Як бы там ні было, але ўзяла вельмі кваліфікаваная, і ўпэўнены, што зробіць добра. У звязку з гэтым цалкам перарабляю тую частку прадмовы, у якой гаворыц­ца пра гэту хроніку. Зрабілі заўвагу, што у прадмове няма нічога пра філіграні. Пачаў шукаць (я думаў, што для такога позняга рукапісу гэта можа быць неабавязковым), але праглядзеўшы, убачыў, ппо папера там не менш як 10 гатункаў, прычым некаторыя нідзе не сустракаюцца (а можа, і ёсць, але покуль не дайшоў).

Пачаў падбіраць матэрыялы да будучай манаграфіі пра летапісанне. У Супраслі ў свой час было некалькі "рускіх кронік". Зараз прыпомнілася, што амаль ва ўсіх летапісах пішацца пра "рускую кроніку". Здавалася, што гэта павінен быць Гіпацкі летапіс, але, можа, і не так. Трэба па магчымасці перабраць усе матэрыялы, якія адносяцца да Супрасля, без вялікай надзеі на што-небудзь станоўчае. Быў жа яшчэ Слуцкі летапіс, урывак з якога змешчаны ў АСД, т. 1. Наогул, дзе нашы багацці!

Пасылаю Вам кнігу, у якой змешчаны артыкул Бутанава. Артыкул зданы ў той час, калі том ужо быў амаль у друкарні. У № 3 "Pergale" — рэц. на т. 32 ПСРЛ. У № 3 "Истории СССР" будзе кароткі артыкул Літвака (усё пра юбіляра). Інстытут гісторыі (мінскі) на гэту падзею не адгукнуўся ніяк. Праўду сказаць, іншага і не чакаў, не чакаў і таго, што ёсць.

Праз "ЛіМ" даведаўся пра смерць Дубоўкі. Урна яго павінна знаходзіцца каля магілы Купалы. Купала лічыў яго большым паэтаю за сябе.

Прывітанне Марыне Усевалодаўне, Вераніцы і Максіму.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

17 красавіка 1976 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

[...] праз "ЛіМ" даведаўся пра смерць Дубоўкі. Даведаўся і пра тое, што яму на паніхіду знайшлося месца ў Доме пісьменніка. Ці знойдзецца месца для яго урны ў Мінску?

Між іншым, Купала ставіў яго вышэй за сябе ("Я Дзяржавін, а ты Пушкін"). Так казаў мне чалавек, які меў блізкае дачыненне да абодвух.

Выпадкам прачытаў, што на з’ездзе "Маладняка" кіраваў справамі Чарот. Я прасядзеў, здаецца, на ўсіх паседжаннях з’езду і нібыта памятаю, як там што рабілася. Фактычна рэй веў Дубоўка, у Чарота на гэта не ставала ні культуры, ні (пэўна) літаратурнага таленту. Вострыя спрэчкі сталіся паміж Валайцісам (РАПП), Дубоўкам і Піліпенкам (Харкаў, "Плуг"). Да гэтага часу памятаю: "Вы, Валяйтыс, дурака не валяйтэ" (Піліпенка). На фота з’езду ёсць абодва.

Ці бачылі Вы стэнаграфічную справаздачу з’езду — у сіняй папяровай вокладцы і з такою колькасцю памылак, што стала б на стос кніг.

Чарот у 20-я гады (асабліва да 1927-1929) быў надзвычайна папулярны, і тое, што пісалася ("Не ганюся за Чаротам, я й Купалу не раўня"), верна адбівае настроі свайго часу. Але ўжо пад канец гэтых гадоў яго папулярнасць пачала знікаць.

Надыходзіць Вялікдзень. У апошнія гады перад Вялікаднем заўсёды ўспамінаюцца дзіцячыя гады. Сёння думаў, як капітальна была прадумана некалі ўся велікодная цырымонія: вялікі пост, вербніца, чысты чацвер і 12 евангелляў, плашчаніца і ўрэшце сам Вялікдзень. Падрыхтоўка ішла здалёк, дзеці пра свята пачыналі гаварыць за месяц ці яшчэ раней. Адно з са­мых моцных уражанняў ад свята было — валачобнікі. Як толькі цямнела, то ўжо недзе было чуваць, што спяваюць. Вось брэшуць сабакі ў суседа, а вось у нас пад вакном гучыць:

Добры вечар, пане гаспадару,

Вясна-красна на ўвесь свет.

Сабраліся хлопцы, слаўныя малойцы,

Вясна-красна на ўвесь свет...

I ў канцы:

Парася з хвастом

Валачы на стол,

Сыр — на талерку,

Пляшку гарэлкі.

Калі хлопцы падрасталі, то ім жадалі, "каб яны вялікія раслі і дзяўчат за цыцкі траслі". Прыгожае было свята, нават калі ве­даеш, што гэта рабілася, каб чмуціць людзей.

Я скончыў "Кнігу пра вёску". Зараз з ёю, як кот з селядцом. Усе дзівяцца — хто ж гэта будзе (які дурань) друкаваць кнігу пра адну вёску? Але калі напісаў, то такі і надрукую.

[...] Ці ведаеце Вы, што ў пачатку лета 1920 г. праз Мінск праехаў Меражкоўскі і змясціў у "Минском курьере" ўрывак са свайго рамана, прысвечанага дзекабрыстам (сцэна бітвы ў Пецярбурзе). У маі 1920 г. у Мінску пачала выходзіць і другая га­зета на рускай мове — "Утро Белоруссии". 3 беларускіх у той час друкаваўся "Звон", а на польскай — "Кур’ер літэвскі". Пра гэтыя газеты (апрача "Звона"), здаецца, не ведаюць і гісторыкі. Я чытаў і "Звон", і ўрывак з "Дзекабрыстаў".

Улашчык.

ГАЎРЫЛЕ ГАРЭЦКАМУ

14 мая 1977 г.

Дарагі Гаўрыла Іванавіч.

Пасылаю Вам польскія атласы. Шкада, што не цэлы камплект. Гісторыя атласу такая: праф. Глушакоў, спецыялісг па фізічнай геаграфіі Польшчы, памёр, трохі не скончыўшы асноўнай свае працы. Дачка, якая працавала разам са мной, а зараз ужо 8 год жыве ў Рыме, дзе яе муж працуе карэспандэнтам, а часам наязджае сюды, пачала раздаваць бацькаву спадчыну, мне дасталіся польскія кнігі, сярод іх атлас.

Занёс у выдавецтва другі том (лічыцца, 35) летапісаў. Не­шта пад восень павінен том выйсці ў свет. Дай мне Божа. Рыхтуючы том да друку, трапіў у бальніцу, што будзе, калі я яго скончу?

3 вялікім спазненнем даведаўся, што Радзіма Гаўрылавіча абралі акадэмікам. Вітаем ад усяго сэрца і яго і Вас. Былі чуткі, што Петрыкаў стаўся чл.-кар. Ён заходзіў нядаўна ў наш інстытут, можа, чакаў прывітанняў, але ніхто пра гэта не ведаў і ніхто нічога не сказаў. Прасіў сястру, каб выслала газету пра выбары, яна штось абяцала, але покуль нічога няма.

Сёння едзем у Звянігарад на месяц. Трэба за лета падужаць, каб было сілы схапіцца з рэдактарам, а пасля з карэктураю.

Прывітанне Ларысе Восіпаўне і Радзіму Гаўрылавічу

НІНЕ ВАТАЦЫ

23 чэрвеня 1977 г.

Дарагая Ніна Барысаўна.

Вялікі дзякуй Вам за кнігу. Я жыву так, што нават не ведаў пра яе выхад у свет. Знаёмства з Багдановічам у мяне даўняе. Яшчэ у 1919 г. я вучыў у школе "Слуцкія ткачыхі" і "Пагоню" (я вучыўся ў адной з беларускіх вышэйшых пачатковых школ, якая знаходзілася на былой Багадзельнай, зараз Камсамольскай вуліцы). Вершы Багдановіча былі змешчаны ў зборніку пад назваю "Дыямэнты бсларускай паэзіі" (можа, і не зусім дакладна называю кнігу, але "Дыямэнты" — дакладна. Склаў зборнік Фарботка. Зараз часта бяру кнігу Багдановіча, чытаю і дзіўлюся — якая сіла, які талент і якая страта для зусім слабай у той час беларускай літаратуры і як добра, што ёсць людзі, якія стараюцца сабраць усё, што датычыць да гэтага такога незвычайнага чалавека.

Калі Адам Юр’евіч прыязджаў у Мінск, я быў на пасяджэнні, дзе ён выступаў. Памятаю, як ён гаварыў, што прывучаў сваіх дзяцей чытаць шэдэўры сусветнай літаратуры, казаў, што не ён зрабіў Максіма паэтам, бо паэты родзяцца, а зрабіць іх нельга. Быў ён апрануты ў старасвецкі (даваенны) сурдут і насіў вусы, і таму нам, зусім маладым вясковым хлопцам, здаваўся нейкім панам з эпохі да Першай сусветнай вайны. Ведама, пра драму ў доме Багдановічаў мы не ведалі нічога. Грамыка перад смерцю сказаў, нібы значна пазней, пэўна, перад Другой вайной (дзе была сустрэча, не памятаю), Багдановіч сказаў, нібы, будучы ў Мінску, ён прадчуваў, што людзі ідуць на Галгофу. Пэўна, гэта пазнейшыя разважанні, перанесеныя на мінулае.

Пасылаю Вам тое, што ў мяне засталося са спадчыны Пічэты. Калісьці гэты матэрыял дала мне Аляксандра Пятроўна з тым, што, можа, я дзе-небудзь надрукую. Зараз няма ніякіх спадзяванняў, што яны будуць у нейкі блізкі час надрукаваны, і таму адсылаю да Вас.

Сярод іншага ў архіве Пічэты знаходзяцца яго ўспаміны пра навучанне ў МГУ. У звязку са стагоддзем са дня нараджэння рыхтуецца да друку зборнік у памяць яго. (Зборнік ужо ў выдавецтве.)

Пасылаю Вам свае "Очерки", хаця і з вялікім спазненнем.

Дзякуй за кнігу Сакольчыка. Яна была вельмі патрэбна для аўтара, якая піша кнігу пра беларускія архівы.

М. Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ РАГОЙШУ

2 ліпеня 1977 г.

Шаноўны Вячаслаў Пятровіч.

Прачытаў Ваш артыкул пра Купалу ("ЛіМ") і надумаўся напісаць. Я не ведаў, што існуе праблема: сустракаліся Купала са Свянціцкім ці не, а каб ведаў, то напісаў бы даўно.

3 1925 па пачатак 1930 г. я працаваў у Дзяржаўнай бібліятэцы, кажучы больш дакладней, быў сакратаром Кніжнай палаты (у той час я быў ва ўсёй Кніжнай палаце адзіным супрацоўнікам, а дырэктарам — дырэктар бібліятэкі Сіманоўскі). Калісь у "ЛіМе" было змешчана фота, на якім мяне адрэкамендавалі як дырэктара Кніжнай палаты, зблытаўшы не толькі мой чын, але і асобу, бо на фота мяне назвалі Рыбачкіным.Гуманітарны адцзел бібліятэкі ў той час знаходзіўся ў тым будынку, у якім пазней быў Дом мастацтваў. На верхнім паверсе, з левага боку ад уваходу, змяшчаўся Беларускі аддзел. Там процівокан стаяў доўгі стол, на якім выкладаліся апопшія кніжныя навіны, і таму туды часта заходзілі навуковыя працаўнікі, часам (рэдка) заходзіў і Купала.

Адзін раз, калі я быў у аддзеле, туды зайшоў Купала з незнаёмым мне чалавекам росту троха ніжэй за Купалу. У яго былі яскравыя чорныя вочы і такі высмуглы твар, што я падумаў: пэўна, нехта з Каўказа. Купала падышоў да стала і, стоячы, зрабіў надпіс на кнізе, пасля чаго падаў яе таму чалавеку. Мне выразна запомнілася, што кніга была "Шляхам жыцця", і, чамусьці здаецца, пецярбургскага (а не віленскага) выдання, вокладка на ёй была шакаладнага колеру.

Калі яны абодва выйшлі, загадчыца адцзела Ю. В. Бібіла ска­зала, што з Купалам быў Свянціцкі. "Той самы?" — запытаўся я. — "Той самы", — адказала яна.

Некалькі гадоў назад, калі я быў у Музеі ўкраінскага мастацтва ў Львове, да мяне там звярнулася незнаёмая жанчына. Не ведаю, якім чынам размова зайшла пра тое, бачыліся Ку­пала са Свянціцкім ці не. Я сказаў тое, што зараз пішу. Пасля даведаўся, што пытала дачка Свянціцкага.

Улашчык.

МІКОЛУ КАВАЛЬСКАМУ

1 кастрычніка 1977 г.

Дарагі Мікалай Паўлавіч.

Другі месяц, як жывем каля Мінска ў лесе, сын плаваў недзе на поўначы, хата наша была пустая. А зараз сын вярнуўся і напісаў мне, што прыйшла Ваша кніга. Вітаю Вас з такою вялікаю падзеяю, зычу Вам напісаць яшчэ некалькі, а зараз дзякую за прысылку.

Жывем у Доме пісьменнікаў, і за месяц я забыўся цалкам пра Маскву, адвык і гаварыць па-руску. Пішу Вам зараз па-беларуску.

Прывітанне Мыцыку (не памятаю, як яго завуць). Прабуду тут до 16.Х. Пішу на ун-т, бо дамовы адрас застаўся ў мяне на кватэры.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КІСЯЛЁВУ

18 кастрычніка 1977 г.

Дарагі Генадзь Васільевіч.

Пражыў паўтара месяцы ў Каралішчавічах, пасля некалькі дзён у Мінску, дзе чуў самыя найлепшыя водгукі на Вашых "Пачынальнікаў". Вярнуўшыся назад, знайшоў гэту кнігу ў сябе, за што прыношу Вам шчырую падзяку. Зараз у Мінску выходзіць столькі кніг, што каб і меў магчымасць набываць іх, то не набываў бы, але ж вельмі шмат з таго, што я павінен ведаць, мінае (так мінуў "Фаўст", мінулі пераклады Гаўрука і надта шмат чаго іншага).

Якую вялікую і карысную працу Вы праводзіце, колькі цьмяных старонак раскрыта, колькі людзей, косці якіх спарахнелі, павінны сказаць Вам "дзякуй". Пэўна ж ніхто з гэтых людзей ад свае дзейнасці, апрача прыкрасцяў, не меў нічога.

Між іншым, "Панскае ігрышча" як і "Горад і вёска" і "Жывот" я памятаю з малых дзён. Як моцна яны ўрэзваліся ў памяць і як часта іх дэкламавалі, не ведаючы, хто і дзе іх напісаў. Гэта было як "Жніво", як купальскія песні.

Яшчэ раз дзякуй. Прывітанне Вашай жонцы, якую нават не ведаю, як зваць (толькі раз сустрэўся ў бібліятэцы).

Улашчык.

ЯЎГЕНУ КУЛІКУ і МІХАСЮ РАМАНЮКУ

16 лістапада 1977 г.

Дарагія Яўген Сяргеевіч і Міхась Фёдаравіч.

Пасля розных перамаўленняў пытанне, як пісаць артыкул пра адзенне, троха высветлена. Гэта павінен быць раздзел кнігі, прысвечаны адзенню ўсходніх славянаў, кажучы больш дакладна, гэта кніга павінна стаць уводзінамі да гістарычна-этнаграфічнага ат­ласа. На беларусаў адводзіцца 1,5 аркушы, прыблізна каля 40 старонак машынапіснага тэксту. Фотаілюсграцый можна даць каля 15, з іх 3-4 каляровых. Для арыентацыі пасылаю Вам план інстытута этнаграфіі, адзначаючы, што ён мае арыенціровачны характар. Можна думаць, што на літаратуру і крыніцы будзе адведзена 10 старонак, іншае на самы тэкст, колькі яго выпадзе на стагоддзе, можна будзе высветліць у часе напісання.

Быў у Гістарычным музеі, гаварыў адносна адзення панцырных баяраў. Там сказалі, што пра гэта яны нават не чулі. Пра тое, што адзенне баяраў знаходзіцца ў музеі, мне, здаецца, казаў М. Я. Грынблат. У яго, пэўна, ёсць звесткі пра выстаўку 1867 г., на якой гэтыя рэчы былі выстаўлены. У ін-це культуры працуе Анатоль Пятровіч Грыцкевіч, які паходзіць з радзівілаўскіх выбранцаў (сялян, якія вартавалі Слуцкі замак). У свой час ён змясціў артыкул пра выбранцаў, дзе пісаў пра адзенне (тэл. 22-60-48). Калі будзеце званіць — спашліцеся на мяне, — што я прашу прабачыць і г. д.

Калісь я надрукаваў замалёўкі кобрынскіх сялян у сярэдзіне XVIII ст. Пасылаю адбітак Вам. У мяне ёсць два фота з малюнкаў, змешчаных у Літоўскай метрыцы, той, якая знаходзіцца ў Варшаве і перапісана лацінкаю, але мясцовасць, адкуль зроблены малюнкі, невядомыя. У т. 1 "Гісторыі БССР" (1972) ёсць малюнкі з альбома Меера, а таксама партрэт магілёўскага войта. Наогул, калі пашукаць, то матэры­ял знойдзецца.

Пра адзенне магілёўцаў пачатку XVIII ст. глядзіце у маіх "Очерках" стар. 183—187. Звыш кнігі выдаткаў у гэтай серыі багаты матэрыял знайходзіцца у тастаментах. Тое ж у "Актах Віленскай камісіі". Адзенне арыстакратаў, пэўна, добра паказана ў альбоме Радзівілаў (Архіў БССР).

Інстытут не згодзен з тым, каб я цалкам адышоў ад гэтай працы, таму я прапаную так: я напішу ўступ з аглядам крыніц і літаратуры, а Вы астатняе.

Усё гэта робіцца без аплаты ганарару.

Прашу Вас напісаць мне свае заўвагі на ўсё гэта.

Москва, 125040, Ленинградский пр-т, д. 2, кв. 16.

Улашчык

АЛЯКСАНДРУ ЗІМІНУ

14 января 1978г.

Дорогой Александр Александрович.

Сегодня идет старый Новый год. Он не такой богатый, как на­стоящий, но всё же у нас пекут пирог (приехала из Ленинграда сестра Наташи, мастер по части пирогов). Меня выписали из больницы 31.12., выписали несколько досрочно, учитывая при­ход Нового года. Теперь езжу на перевязки. Думал, что меня отчислят со вчерашней пятницы (сегодня суббота), но сказали зайти ещё через пять дней. К моему удивлению, я после такой пустяковой операции был слаб, несколько дней вообще не вставал, затем еле-еле ползал и только сейчас, спустя 3 неде­ли, начинаю приходить в себя. Сижу дома и доделываю рабо­ту, которую начал лет пять назад, — о летописных источниках Стрыйковского. Кроме того, добыл себе самоновейший прием­ник "Ленинград-002" и вечерами слушаю передачи.

Перед операцией видел Пашуто. Он был в бодром виде и собирался в Узкое, но его соседу по палате, Илье Миллеру, не повезло, он не пережил третьего (или четвёртого) инфаркта и в среду (11.01.) его похоронили. Непонятно — почему, будучи в тяжёлом состоянии, он летом ездил ещё в ГДР, а затем в Поль­шу. Говорят, были нелады и в институте. А в общем, его нет.

Мой том летописей попадёт к редактору только в марте или мае, а это значит, что всё лето придётся трястись около него (должен по плану выйти в 1978 году). Моя "Деревня" пошла на обсуждение к этнографам, но что там делается и как это вос­принято, не знаю, так как второй месяц не был в институте.

В Крыму скоро начнётся весна. Чуть ли не всю жизнь меч­таю (или говорю, что мечтаю) встретить раннюю весну на юге. Желаю для Вас всего самого хорошего, прежде всего — хоро­шей, солнечной, тёплой весны.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

4 сакавіка 1978 г.

Дарагі Ніл Сямінавіч.

[...] Прачытаў у свой час Вашу кнігу пра "Маладняк". Хораша напісана. Як Вы, калі пісалі кнігу, былі чалавек зусім малады, то трэба сказаць: на той узрост (ды яшчэ зважаючы на ўмовы, у якіх раслі) кніга зусім харошая і чалавечая. У ёй няма і зна­ку таго, што кагось Вы хацелі б захваліць, хаця ён і не варты, а каго ахаяць, і таксама без дай прычыны.

Другое — Ваша нядаўняя рэцэнзія на кнігу Кісялёва. Я атрымаў яе, прачытаў і ўражанне было якраз такое, як выказалі Вы. Думаў напісаць аўтару пра гэта, але так жаданне засталося жаданнем. Пішу манаграфію пра летапісанне ў Беларусі (нават у гэтым годзе павінен скончыць) і ўвесь час думаю: наколькі наша культура была багацей, чым мы пра гэта ведалі, і чым гэта так намагаюцца паказаць гісторыкі ў Мінску. Нейкая форма вар’яцтва.

[...] Ці бачылі Вы кнігу Бергман (Варшава) пра Тарашкевіча? Варта прачытаць. Прывітанне яшчэ раз ад Н. М.

Улашчык.

УЛАДЗІМІРУ КАЛЕСНІКУ

5 сакавіка 1978 г.

Дарагі Уладзімір Андрэевіч.

Атрымаў кнігу пра Тарашкевіча, а праз некалькі дзён Вашу — пра Жылку. Абодва з Заходняй Беларусі, абодва выдатныя людзі. Як добра, што знайшліся людзі, якія ўспомнілі добрым словам гэтых людзей. Тарашкевіча ніколі не бачыў, але ў 1919— 1920 гг. вучыўся ў школе па яго граматыцы, з Жылкам сустракаўся, але мала, больш быў знаёмы з некаторымі з тых людзей, пра якіх Вы ўспамінаеце ў сваёй кнізе.

3 іх усіх быў найбольш знаёмы з Купцэвічам. У лютым-сакавіку 1930 г., калі жыў у Маскве, амаль кожны вечар заходзіў да яго, хаця і было няёмка, бо ён, адрабіўшы ўвесь дзень на станку, вечарам пісаў свае нарысы. Ён інтэнсіўна перапісваўся з Жылкам, я атрымаў ад яго адзін (здаецца так, але не больш як два) лісты ў канцы 1932 г.

Вы вельмі трапна заўважылі, што крытыкі 20-х гадоў "біліся" без усякіх правілаў, і вельмі мала хто з іх лічыў, што гэта справа сур’ёзная, а раз так, то трэба вучыцца. Успамінаецца вечар, калі пачалі абмяркоўваць "Два". Хтосьці выступіў і зрабіў некалькі крытычных заўвагаў. Тады сарваўся Барашка і вельмі темпе­раментна закрычаў, што такой крытыцы грош цана. Напісалі хлопцы цэлую кнігу, і добра. Няма чаго длубацца ў нейкіх там недахопах. Вот калі напішуць "Тры", то, пэўна, і без крытыкі будзе лепш.

Гародня — гэта адна з самых гідкіх фігур таго часу (горшы хіба што быў Бэндэ). Дык вось, на гэтым фоне такія, як Жылка і Купцэвіч, выглядалі надта прывабна. У іх была і культура, і чалавечнасць, і розум. Дарэчы, калі адзін раз, седзячы каля вогнішча ў дарозе, пачалася гаворка, то Жылка (не памятаю, з якой прычыны) загаварыў пра творчасць Платона. Хто ў той час мог гаварыць пра гэта!

Я не ведаў, што Жылка быў здаўна знаёмы з Чаротам. У той час, калі Жылка стала жыў у Мінску, я ніколі не бачыў іх разам. Занадта розныя гэта былі людзі.

Некалькі разоў Вы ўспамінаеце пра Краскоўскіх, часцей за ўсіх пра дачку Людмілу. Я яе не бачыў, ведаў толькі самога Краскоўскага (ён быў дацэнтам універсітэта і вёў у нас семінар па гісторыі Беларусі). Кваліфікацыі патрэбнай у яго не было, але справа не ў тым: ён вельмі кепска зарэкамендаваў сябе. Мне здаецца, што Жылка з ім самім блізкі не быў.

Іван Мікуліч. Я ведаў Мікуліча, нават быў у адной групе ва ўніверсітэце. Верагодна, гэта той самы, пра якога пішаце вы, бо чуў (ад яго ці некага другога), што ён вазіў з Літвы ў Польшчу пракламацыі проста ў возе. У той час граніца ахоўвалася кепска і падобнае можна было рабіць.

Байкоў — мой школьны настаўнік у 1922-1923 гг. Выкладаў гісторыю, затым даволі актыўна выступаў у якасці літаратурнага крытыка і моваведа (слоўнік разам з М. Гарэцкім). Вельмі працалюбны (па тым часе) і высока кваліфікаваны. Мог напісаць артыкул пра каго заўгодна (адкуль узнік даўжэзны і такі па­скудны Функ — гэта сапраўднае прозвішча — не ведаю).Успамінаеце Сасіновіча і Кораня. Добрыя адносіны ў Жылкі з Сасіновічам, верагодна, склаліся тады, калі да Сасіновіча прыехала жонка. Раней такімі не былі. Корань, чалавек вельмі экспансіўны ("пстрыкун"), не быў цікавым. Ён паехаў разам з Міцкевічам (здаецца, стрыечным братам Коласа) і былым дырэктарам Дзяржаўнага тэатра ў Мінску Міхасём Гурскім у Малмыж — гэта на поўдні Кіраўскай вобласці.

Успамінаеце тут і Антона Адамовіча. У яго была вельмі моцная памяць. Каб запомніць доўгую паэму, яму трэба было прачытаць два разы, на верш заўсёды было дастаткова аднаго раза.

Яшчэ некалькі заўваг пра апошняе падарожжа Жылкі. Мы прыехалі (прыплылі) на прыстань Мядведак 10 жніўня, прылі шэсць сутак, значыцца, выехалі з Кацельніча 4 жніўня. У той час у Кацельнічы знаходзіўся Ігнат Савіч, былы юрыст-кансультант "Беларускай вёскі". У яго і спыніўся Жылка, покуль не пад’ехалі з Вяткі яшчэ 7 чалавек, якія набылі лодкі. Начавалі па дарозе ў лодках. Дні былі ветраныя, ночы — халодныя. Суцяшала толькі тое, што ўсё ў тым краі было незвычайна танным (на апошнім прыпынку ў Лябяж’ім куплялі яйкі — па капейцы штука). Рассталіся ў Медведку, мала спадзеючыся на што добрае. Я быў самы малодшы з усіх, і зараз, напэўна, толькі адзін і застаўся ў жывых.

Добра, што Вы далі біяграфію ў шырокім плане. Кожная біяграфія дзеяча ці пісьменніка і павінна быць кнігаю пра нашу эпо­ху і нашу культуру, і чым больш даследуем сваю культуру, тым усё багацейшаю яна робіцца. Выдана кніга так прыгожа, што аж дзіва. Нашыя выдавецтвы не любяць так раскашаваць.

Дзякуй Вам за кнігу, дзякуй за Жылку і Купцэвіча, бо пра яго, пэўна, больш ніхто не напіша. Я паведаміў Бергман, якая зараз піша кнігу пра Родзевіча, што выйшла Ваша праца. Зразумела, што ёй вельмі патрэбна Ваша кніга. Калі ж Вам непрыдатна пасылаць ёй "Ветразі [Адысея]", то паведамце. Пастараюся выслаць я. Дарэчы, у "Беларускім календары", што выдаецца ў Беластоку, змешчаны невялікі артыкул Бергман пра Родзевіча. У мяне ёсць два экзэмпляры. Спадзяюся, што гэта кніга ў Вас ёсць, а калі няма, то я прышлю.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

17 верасня 1978г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Думаў напісаць Вам, каб праінфармаваць, што тут ёсць, аж прыйшоў Ваш ліст.

Вы ведаеце, што т. XXXV здаў у выдавецтва 13 мая мінулага года. Затрымка выйшла таму, што папярэдні том "сеў" на некалькі месяцаў звыш свайго тэрміну, у адпаведнасці з чым затрымаўся і наш. На гэты год прызначана мне скончьщь манаграфію, прысвечаную летапісам. Я думаў, што зрабіць разам публікацыю [летапісаў] і доследы аб іх будзе немагчыма, і хацеў прасіць пераносу манаграфіі на наступны год. Але дырэкцыя на гэта не згаджалася, і таму адклад публікацыі выратаваў мяне — я паспеў скончыць і здаць манаграфію на абмеркаванне, якое адбудзецца 19 верасня.

Нешта з месяц назад рэдактар званіла і сказала, што яна гатова ўзяцца за наш том, але я, зважаючы на розныя акалічнасці, адказаў, што раней лістапада вярнуцца да яго не змагу. Справа ў тым, што ў нас у верасні трэба абмеркаваць тры летапісныя манаграфіі, і мы будзем адзін у другога рэцэнзентамі.

Бяда на гэтым не скончылася. Нешта напрадвесні ў ін-це этнаграфіі абмеркавалі маю гісторыю вёскі і рэкамендавалі яе да друку. Я не надта спадзяваўся на што добрае, бо гэта ж у мяне "байструк" — няпланавая праца, а такую надта цяж­ка куды-небудзь уставіць. Аж у мінулы панядзелак яе ўключыў у план РИСО, і мяне папярэдзілі, што ў кастрычніку, нават у па­чатку месяца, рукапіс будзе пастаўлены на вучоны савет у этнографаў.

"Віцкаўшчына" ідзе пад двумя грыфамі — інстытутаў гісторыі і этнаграфіі. Адзін водзыў даюць этнографы, другі трэба аднекуль з па-за гэтых інстытутаў. Заўтра пайду да славянаў пытаць, ці можа хто напісаць там, але не выключана, што буду зварачацца у Мінск — да кагось з этнографаў, а можа, і да Вас, калі тэрмін будзе канчацца. Рукапіс у 200 старонак, я неяк пагартаў яго і бачу, што патрэбна рэдакцыйная праца, але наогул этно­графы сустрэлі яе вельмі прыхільна.

Пры такой сітуацыі я не быў у адпачынку, і невядома калі пайду (бо за ласку этнографаў абавязаўся даць ім артыкул аб беларускім адзенні; праўда, дапамагчы мне ўзяліся два мастакі з Мінскага тэатральнага інстытута, але ад іх нешта няма ніякіх звестак, трэба будзе днямі пісаць напамін). Добра яшчэ тое, што зняў дачу і летам пісаў там. Такі ж пасля заняткаў можна было выйсці на ціхія вуліцы скрозь у зеляніне і адпачыць. Але наогул такія цацкі, як тры кнігі, зараз для мяне цяжка.

Наталля Маркаўна трэці месяц жыве тут. Раней былі холад і мокрасць, да таго ж яе ізноў у чэрвені забралі ў бальніцу. Праз тры дні варочаемся назад, дахаты, і можа, яе ізноў забяруць лячыць.

Адпачыць трэба, але калі ў лістападзе пачне над томам працаваць рэдактар, то надта гуляць не будзе калі.

Саша едзе на Каўказ лячыць свой гастрыт, я рыхтуюся да абароны свае манаграфіі, Н. М. збіраецца лячьшца. Пра Каханоўскага і Ткачова нічога не чуў. Каханоўскі рыхтуецца да абароны, з яго ўжо ад гэтай абароны проста дух вылазіць. Яму, пэўна, можна было бараніцца ўжо гады тры назад.

Прывітанне Марыне Усевалодаўне, Вераніцы і Максіму. Што на свеце дзівы, то дзівы. Калісь я насіў на руках Усяслава Бялькевіча, а зараз у яго чацвёра ўнукаў, а скора і ўнукі вырастуць.

Рэцэнзента ўжо знайшоў.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

2 снежня 1978 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

21—24 лістапада ў Вільні была канферэнцыя па гістарыяграфіі і крыніцазнаўстве Прыбалтыкі. Паслалі і мяне, а ў апошні дзень прыехала Харашкевіч, якая ўжо больш чым 10 гадоў змагаецца за тое, каб пачаць ізноў выдаваць "Метрыку". Зрабіла яшчэ адзін даклад, прынялі яшчэ адну рэзалюцыю, але на гэта не стае асобы, якая ходзіць у высокія сферы, — такой, якой быў калісь Грэкаў. Харашкевіч — жанчына, яе завуць Ганна Леанідаўна. Адрас: Москва, 121467, Рублёвское шоссе, д. 93, к. 1, кв. 31. 3 Вільні яна паехала ў Мінск, і я прыняў захады, каб ёй спаткацца з Вамі (званіў сястры), але Харашкевіч была ўсяго адзін дзень — у архіве.

Як ездзім (ці выходзім) у людзі? Калісь у Маскву прыехаў член Каралеўскага таварыства Кац (яго бацька з Магілёва, што сцвярджае маю гіпотэзу, нібы ўсе вялікія людзі паходзяць з Беларусі). Пабыўшы ў лабараторыі Наталлі Маркаўны, ён сказаў, каб Н. М. прыслала артыкул аб сваіх дасягненнях у "Нэчур", які мае сусветную вядомасць. Яна паслала, і праз кароткі час артыкул быў надрукаваны, а ёй дасланы 1 экз. адбітку; каб атрымаць 50 адбіткаў, трэба было заплаціць 8 шылінгаў, але ў Акадэміі такіх грошай не было, і таму яна дала зрабіць 50 экз. фота, якія і рассылала тым, хто прасіў (просьбаў якраз і было 50). Таму не дзіва, што і на Вас не стала некалькі рублёў. Яны выдаткуюцца на тых, хто ездзіць увесь час, і да таго ж ездзіць марна.

Адпачынку ў гатым годзе не было. Вельмі падобна, што не будзе і ў наступным, хаця мяне запісалі на канец года ў санаторый — тут, каля Масквы. У гэтым годзе трэба было падаць на вучоны савет кнігу, якая ў мяне завецца "Введение в изучение белорусско-литовского летописания". Калі не падаць, то гэта скандал, а хто любіць скандалы? Таму трэба было давесці да таго ўзроўню, каб можна было паставіць на савет. А з мая мінулага года ў выдавецтве ляжыць том летапісаў, які мог крануцца ў які хаця час (не люблю казаць "у любы"). Зараз ён такі крануўся, і мяне ўжо сцябаюць. Рэдактар — вялікі майстар у гэтай справе і ўсё паказвае, дзе што я схібіў, але тэксты, напісаныя лацінкаю (польскія і лацінскія), ніхто рэдагаваць не будзе, бо няма каму. Вось мы і дажыліся. У т. 32 "Быхаўца" хтось рэдагаваў, але не зрабіў ні аднае заўвагі, і таму мы думалі, што ўся яго дзейнасць абмежавалася атрыманнем мізэрнага ганарару.

Дзякуй Вам за кнігі. Наталля Маркаўна шле Вам і ўсёй Вашай сям’і сваё прывітанне.

У 1976 г. скаапераваўся з мастакамі адносна адзення. Яны згадзіліся, нават ахвотна, але зараз не адказваюць на лісты, а час ужо прыйшоў. Пераглядаючы крыніцы, я здзівіўся, бо налічыў не менш як 25 узораў толькі верхняга мужчынскага адзення — і ўсё з імпартнага тавару. А як апраналіся багатыя мяшчанкі на­ват з маленькіх гарадоў, нават у час вайны ў 1708 г.! Адамашак, аксаміт, атлас, собалі, фарботкі, пярсцёнкі і іншае.

Скора і Новы год.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

7 снежня 1978 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Набліжаецца канец года. Калісь у такую пару быў клопат, каб закалоць япрука, залатаць ці пашыць боты, а зараз іншае: трэба, каб быў выкананы план. Па плане я павінен быў у гэ­тым годзе, летам, паехаць у Вільню на кансультацыю. Летам не ехаў, думаў, што наогул не паеду, аж аглядзеліся, што план не выконваецца, і я такі паехаў.

А тут зусім завіруха. Рэдактар працуе над 35-м томам. Чытае вельмі ўважліва і робіць шмат заўвагаў, вымагае як мага больш спасылак, з чаго ўся сістэма нумарацыі парушаецца. Перадрукоўваць зноў тэкст нельга, бо наробіш памылак, а раз над томам селі, то марудзіць нельга, бо ў чарзе стаяць яшчэ чатыры гатовыя тамы, і калі што, то адразу выпхнуць у бок.

Калі нічога не здарыцца надзвычайнага, то прыблізна ў студзені том будзе перададзены ў друкарню. Згодна з "Анноти­рованным тематическим планом" (ён там ідзе пад № 50), тыраж будзе 5000 экз., а кошт — 4 руб. 30 кап. Гэта штосьці надзвычайнае, тым больш, што мне заказалі анатацыю (як мага лепшую) — для замежнача чытача!

Сёння іду ў Інстытут, дзе будзе зацвярджацца да друку гісторыя вёскі. Яна ўключаецца ў план рэдпадрыхтоўкі на наступны год, а на 15-га прызначана тое ж з "Введением...". А ў мяне ча­ста баліць галава, і ўсё ніяк не пазбудуся слядоў грыпу.

Дасылаю Вам адбітак артыкульчыка пра Пічэту. Гэта ўспамін пра маю маладосць.

Дзякуй Вам за грунтоўныя заўвагі адносна рукапісу. Трэба не менш, чым год, каб яго скончыць.

Улашчык.

АЛЯКСАНДРУ ЗІМІНУ

26 января 1979 г.

Дорогой Александр Александрович.

Уже к концу идёт январь, скоро май, а ещё скорее — Мас­леница; в общем, время летит. Вернулись из санатория. Там было в общем хорошо, много ходил по парку, выходил и в лес, который через дорогу, но на лыжах врачиха запретила, т. е. не дала разрешение взять их на базе, о чём я не очень и сокрушал­ся. Я сильно устал и в первые дни, побыв немного на воздухе, затем засыпал.

Вообще, непонятно почему Толстой считал, что старые люди спят мало. О себе никак не скажу этого, потому что молодым спал несравнимо меньше. Под конец санаторная благодать испортилась: мы оба простудились, в таком виде и явились домой, где меня и уложили в постель. Второй день чувствую себя в норме, завтра выйду на улицу. Моего редактора Левину уложили в больницу с чем-то серьёзным. Говорят, выйдет уже скоро, но затем ей будет предоставлен ещё какой-то отпуск. В общем, том летописей, который Левина гнала, на какое-то время засел. Она и меня подгоняла, да я теперь потерял рыси­стые качества.

Из институтских событий знаю лишь одну новость — у нас в секторе украли телефон, но это беда небольшая.

Привет Валентине Григорьевне. Где она сейчас?

АНАТОЛЮ ГРЫЦКЕВІЧУ

19 сакавіка 1979 г.

Дарагі Анатоль Пятровіч,

Думаю, што калі "Вялікае Княства" слалі сюды, дык спецыяльна папярэдзілі, каб не давалі рукапіс мне. Звычайна ўсё, што тычыцца Беларусі і Літвы, а часткова Украіны і Латвіі, абавязкова ідзе да мяне, а пра "Вялікае Княства" і пра тое, хто быў рэцэнзентам, я даведаўся ад Вас (між іншым, Флора — супрацоўнік Інстытуту славяназнаўства і балканістыкі, а Харашкевіч — Інстытуту гісторыі СССР). У інстытуце пэўна памятаюць, што я пісаў водгук на кнігу Ігнаценкі (не на саму кнігу, а на аўтарэферат), што дарма ён абхаяў Каяловіча, бо ягоная схема адрозніваецца ад схемы Каяловіча тым, што ў Ігнаценкі ёсць спасылкі на класікаў марксізму, а ў Каяловіча іх няма. У іншым розніцы няма).

Сюды прыязджалі палякі: Керсноўскі, Тадэвуш Васілеўскі і Стэфан Кучынскі (малады Кучынскі з Варшавы, а ня з Лодзі). Харашкевіч шмат гадоў прабівае ідэю неабходнасці выдання Метрыкі. Першапачаткова меркавалі прыцягнуць да ўдзелу ў гэтым прадстаўнікоў (апрача гісторыкаў Масквы) Беларусі і Літвы. Але, калі справа стала пераходзіць на практычны грунт, то дырэкцыя Інстытуту гісторыі абвясціла, што гэта будуць рабіць два інстытуты: гісторыі СССР і гісторыі Польскай акадэміі. Нават Флора, які, меркавалі, будзе ўдзельнічаць, адхілены. Вырашылі, што дакументы, пісаныя кірыліцай, будуць рыхтавацца да друку і друкавацца ў нас, а пісаныя лацінкаю (на польскай і лацінскай мовах) — рыхтавацца і друкавацца ў Польшчы. Зважаючы на тое, што спецыялісты па Метрыцы вымерлі, і што нашыя спецыялісты ня ведаюць ня толькі лацінскай, але і польскай і беларускай мовы (Статут у Мінску выдалі з перакладам на рускую), — надрукаваць як у СССР, так і ў Польшчы некалькі артыкулаў пра Метрыку, а ў універсітэтах Мінска і Вільні прачытаць спецкурсы і правесці спецсемінары па Метрыцы. Я напісаў пра ўсё гэта ліст Валянціне Ўладзіміраўне, але ня маю адказу (паслаў на універсітэт, бо хатняга ня ведаю). За адным скрыпам напісаў пра свой водгук на аўтарэферат Ігнаценкі. Можа прафесар спалохалася ўсяго гэтага?

З геаграфічнымі і асабовымі зараз бяда. У нас ужо часта Дзвіну завуць Даўгаваю, незалежна ад таго, пра якую частку яе пішуць. Кожны дурань ведае, што Нясвіж — гэта ў Літве, а Велья — не Вялля, а Нярыс. Ужо спатыкаюцца выпадкі, калі даюць побач дзве асобы: Радвіла і Радзівіл, а гэта асоба адна. У віленскім музеі ёсць партрэт "Костаса Острогишкиса" — вялікага гетмана Астроскага. Прозвішчы іншых ужо перарабілі, але вялікаму гетману вярнуць яго прозвішча ня стала сілы. Тут абмяркоўваліся (у рэдакцыі "Вопросов литературы") гісторыя беларускай і літоўскай літаратур на рускай мове. Зараз мяне клічуць і на такія паседжанні, і я там сказаў тое, што пішу зараз Вам: што літоўцы на літоўскай мове завуць Вільню Вільнюсам, — гэта вынікае з законаў іх мовы (зараз, калі горад афіцыйна перайменаваны, так павінны пісаць усе), але Вільнюская губерня, Укмергскі павет, ці Кяткявічюс заміж Хадкевіча — гэта немагчыма. Літоўцы вельмі балюча ўспрымаюць адмаўленне пераносіць геаграфічныя назвы і імёны на мінулае. Але чаму, калі ўсе летапісы толькі літоўскія і пісаныя літоўцамі (як гэта імкнецца даказаць Ахманскі), чаму гэтыя імёны напісаныя не па-літоўску? У літоўскай дзяржаве літоўцаў ніхто ня мог прымушаць перакручваць іх імёны і назвы гарадоў, а яны, выходзіць, перакручаныя. Як мог такое зрабіць літовец і (тым больш) як мог з гэтым згадзіцца Гаштаўт ці хто іншы, на замову якога пісаліся летапісы.

Нам з усім гэтым клопату стане на ўсё жыццё, і яшчэ застанецца. Усё было гладка, пакуль ня ўлічваліся інтарэсы беларусаў, а як узняліся яны, то калатні будзе.

Валянцін Пятровіч мне пісаў пра гісторыю Беларусі па-руску. Я такі яе ня бачыў, а пісаную па-руску гісторыю Літвы прыслаў Ючас.

Улашчык

МІКОЛУ КАВАЛЬСКАМУ

19 марта 1979 г.

Дорогой Николай Павлович.

Спасибо за книги. Днепропетровск становится источнико­ведческой столицей Украины. Мне кажется, что сейчас хоро­шо было бы перейти от обзоров общего характера к моногра­фическим исследованиям относительно небольшого количе­ства источников.

Недавно я делал в секторе сообщение о мемуарах Войниловича (том первый напечатан в 1931 г. в Вильно, том неизданный, которого я не видел, находится в Варшаве). Это помещик средней руки Минской губ., был членом Гос. думы и Гос. Совета, в конце 1920 — начале 1921 г. добивался созда­ния в составе Польши автономной Белоруссии, намереваясь стать президентом автономии.

Если ж меня хватит, то я начну работу над мемуарами, на­писанными уроженцами Белоруссии. Между прочим, недавно бывший здесь Тадеуш Василевский подарил мне только что вышедший в Варшаве "Диариуш" витебского воеводы Храпо­вицкого. Том подготовлен на очень высоком уровне (не только генеалогия автора, но даже картографированы пути, по кото­рым проезжал автор и пр.).

Поляки (кроме Василевского, были еще Керсновский и Стэфан Кучинский, молодой, из Варшавы) приезжали для того, чтобы договориться о совместном издании Метрики. Здесь подписан договор, что Институты истории СССР и Польши будут совместно издавать Метрику (у нас — томы, писанные кириллицей, поляки — документы, писанные на польском и латинском языках). Чтобы подготовить для дальнейшего работников, решено организовать в университетах Минска и Вильнюса чтение спецкурсов и спецсеминаров по Метрике. А также постановили напечатать и у нас, и в Польше несколько статей, касающихся Метрики.

Привет Марии Ивановне и Вашим девочкам.

Улащик.

ЭРНЕСТУ ЯЛУГІНУ

23 сакавіка 1979 г.

Дарагі Эрнест Васільевіч.

На некаторыя Вашы запытанні магу даць адказ, на другія — не. Пра Абэцадарскага. Гэта быў чалавек, упэўнены, што гісторык павінен быць фальсіфікатарам. Ён лічыў, што калі фак­ты "добрыя", то іх можна скарыстаць, а калі "кепскія", то або выкідаць іх, або перарабляць на "добрыя". Калі фактаў няма, то гісторык павінен выдумаць іх.

Так ён і зрабіў (як мне вядома) два разы ў падручніках па гісторыі. У ранніх выданнях падручніка (я не правяраў усе выданні) было напісана, што калі пачалася Першая сусветная вайна, то на дрэваапрацоўчым заводзе ў Прылуках пачаліся хваляванні рабочых, у выніку чаго 45 чалавек было забіта ці паранена. Калі справа даходзіць да вялікай страляніны, то часта бывае, што забіта і паранена каля 10 %. Значыцца, на заводзе ў Прылуках працавала нешта каля 500 рабочых. Прадпрыемстваў з такою колькасцю рабочых у 1914 г. было два ці тры. Прылукі ў Беларусі толькі адны (2 км ад Воўчкавіч), там ніколі не было не толькі вялікага дрэваапрацоўчага завода, але і звычайнага тартака з 2-3 рабочымі (я ў Прылуках быў дзясяткі разоў). Ёсць яшчэ Прылукі на Украіне і ў Валагодскай вобласці, але і там такіх заводаў не было. Я калісьці адносна гэтага міфа зрабіў заўвагу, і ў апошніх выданнях яго ўжо не было.

Другое. У тым самым падручніку было напісана, што ў 1917 г. сяляне разграмілі маёнтак Рамана Скірмунта. У канцы 1917 г. былі знішчаны ўсе маёнткі (у Каралішчавічах старая бабка расказала, як адтуль у верасні ўцёк пан, кінуўшы лыжку на стале). Чаму ў такім разе паказаны адзін Скірмунт? Ведама, таму, што ён быў членам Рады. Абэцадарскі хацеў паказаць, як не любілі яго за гэта сяляне. Але ж маёнтак Скірмунта знаходзіўся за фронтам, у немцаў, дзе сяляне не маглі граміць.

У мяне з ім адносіны абмяжоўваліся знаёмствам, але ні я яму, ні ён мне не даслалі ні аднае са сваіх прац.

Было і яшчэ. Прызідыум Акадэміі навук СССР кожны год вызначае супрацоўнікаў, якія павінны ехаць у рознью месцы і чы­таць ва ўніверсітэтах лекцыі, звычайна, пра свае апошнія, яшчэ неапублікаваныя працы. На 1973 і 1974 гг. мне было загадана ехаць у Беларускі ўніверсітэт. Абодва разы ўніверсітэт у нейкай нервовай форме адмовіўся мяне прыняць, прычым у 1974 г. гэга здарылася пасля ліста Абэцадарскага, у якім было напісана, што лекцыя мая прызначана на панядзелак, і таму просяць прыехаць у нядзелю. У мяне быў білет на самалёт, калі ўночы прыйшла фотатэлеграма, каб я не ехаў. Не магу сказаць дакладна, што гэга зрабіў Абэцадарскі, але гэта цалкам у яго натуры.

Адносна іншага магу сказаць, што гэта цягнулася доўга, што тут былі розныя прыгоды, што выжыў неяк выпадкам, што ў Маскве з пачатку 1944 г. (з перапынкам з канца 1950 па вясну 1955 г.). Магу дадаць, што гадоў шэсць назад мяне выклікаў прэзідэнт Барысевіч, прапануючы пераехаць у Мінск.

Я згадзіўся, але калі паклікалі Ігнаценку (дырэктара Інстытута гісторыі), то той у самай рэзкай форме адмовіўся ўзяць мяне. Прэзідэнт тлумачыў яму, што мне даецца адзінка і кватэра з фондаў Акадэміі, што гэта на інтарэсах інстытута ніяк не адзавецца, але Ігнаценка сказаў, што браць мяне не хоча.

Прабаваў угаварыць начальнікаў, што пры Акадэміі трэба стварыць Археаграфічную камісію, якая будзе вывучаць, дзе якія знаходзяцца матэрыялы па гісторыі Беларусі і чаго яны варты, але і тут упёрся ў сцяну. А тут усе дзівяцца: чаго гэта я рыпаюся, бо адносяцца да мяне як не трэба лепш.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

30 сакавіка 1979 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

Некалькі дзён назад я глядзеў па тэлевізары передачу — мастацкая выстаўка: жывапіс і скульптура. Зразумела, у мастакоў на першым месцы дзяўчаты, але было і іншае. Між іншым, паказалі партрэт Капіцы, зусім старэнькага, і яго жонкі.

Тут я падумаў, што трэба было б, каб хто-небудзь з добрых мастакоў зрабіў партрэт Гаўрылы Іванавіча. Найлепш да гэтага падышоў бы Сергіееіч, але зараз (казалі) ён у такім стане, што зрабіць ужо не зможа. 3 тых, што засталіся ад 20-х гг. (Ганчарык, Вечар і, можа, хтось яшчэ), Гаўрыла Іванавіч самы большы, і будзе вельмі шкада, калі ніхто не напіша яго партрэт. У мяне сярод мастакоў знаёмствы вельмі малыя, прасіць самога Г. І., каб ён заказаў свой партрэт, неяк не выпадае, а яму ж ужо 79 (але выглядае зусім бадзёры). Трэба спяшацца; не заўсёды буд­зе такім. Таму ў мяне да Вас просьба: паспрабуйце ўладзіць гэту справу. Вы знаёмы з усімі.

Цяжка перажывалі тут утрату Юрыя Паўлавіча Гаўрука. Мне перадалі, што працаваў звыш сіл, ад таго, пэўна, дачасна і памёр.

Прывітанне Ніне Іванаўне ад мяне і Наталлі Маркаўны. У гэтым годзе ізноў будзем сядзець пад Масквою. Том летапісаў павінен у маі пайсці ў друкарню, і зараз складаю паказнікі.

АНАТОЛЮ ГРЫЦКЕВІЧУ

7 красавіка 1979 г.

Дарагі Анатоль Пятровіч,

Некалькі дзён таму прыйшла "История Белорусии", сёння — Ваша кніга. Дзякуй за ўсё, рады за Вашыя поспехі. Рэдакцыя "Истории СССР" адмовілася друкаваць рэцэнзію на кнігі Ткачова, бо напісаны не па-руску. Для Вашай кнігі такой заганы няма, але ўпэўненасці няма таксама. Буду пісаць самую кароткую.

Адносна лекцый. Цалкам згодзен, вельмі падыходзіць і пара — восень, але пакуль гэта не ўвязана з выхадам летапісаў. Том 35 ПСРЛ з тэкстамі на беларускай, польскай і лацінскай мовах цяжкі для набору, а ў набор (больш дакладна — у друкарню) пойдзе, пэўна, у маі, бо зараз сканчаюцца ўсе даробкі ў выдавецтве. Таму зараз я толькі частка выдавецкай машыны і вызвалюся, калі падпішу том на выхад, а калі гэта будзе — ніхто ня ведае. Але нават зважаючы на ўсе гэтыя акалічнасці буду спадзявацца, што да лістапада ўсё будзе скончана, — я буду вольны і вазьму вялікі адпачынак.

Чаго б я хацеў, ды яшчэ зважаючы на практыку. У Горадні і Мінскім педагагічным інстытуце мне давалі 20 гадзін, з іх 16 на лекцыі, 4 гадзіны на кансультацыі і на нешта падобнае да экзамену. Добра было б, каб і ў Вас было таксама. Там я чытаў спецкурс — па-сутнасці выкладаў змест сваіх "Очерков". Зараз у мяне ляжыць рукапіс, які завецца "Введение в изучение белорусско-литовского летописания". Я пастараўся зрабіць яго ў тым стылі, у якім напісаныя "Очерки". Кажучы больш дакладна, я шмат увагі звярнуў на тое, хто быў заказчыкам летапісаў, дзе (хаця б прыкладна) яны пісаліся, як і калі трапілі ў тыя кнігасховішчы, у якіх знаходзяцца цяпер. Асобны раздзел складае дослед пра гарадскія хронікі (віцебскія, магілеўскія і слуцкая, усё гэта ў сувязі з гісторыяй новых гарадоў). Зважаючы, што лекцыі патрэбны ня так мне, як студэнтам, можа Вы яшчэ ўдакладніце, што было б для іх больш пажадана. Калі мы змовімся з Вамі па ўсіх пунктах, напішыце ліст у дырэкцыю, гэта лічыцца абавязковым. Паведаміце мне адрас Чапко.

Я прачытаў Вашу праграму. Ня ведаю, як яна розніцца да праграм педінстытутаў. Ведаю толькі на практыцы, што праграма гэта добра, але сутнасць — што ў яе ўкладаецца.

Мне здаецца, што калі б Вы наступную кнігу напісалі пра Нясвіж як культурны цэнтр, то гэта было б надта добра. Трэба нашай публіцы, перш за ўсё беларусам, паказаць, якія ў нас былі вялізныя культурныя каштоўнасці, і як мы збяднелі зараз. Сам я ўсё сватаю дзве тэмы: бежанства 1915 г. (пра гэта размова была і тут, і ў Мінску з Танкам і Брылём, і ўсё марна), а другая — ваяводы. Тры ваяводы (з тых, што я ведаю — Завіша, Храпавіцкі і Матушэвіч) пакінулі дзённікі ці мемуары, — адно гэта чаго вартае. У мсціслаўскага ваяводы Хамінскага захоўваўся Ольшаўскі рукапіс. Таксама акалічнасць, вартая ўвагі. Наогул, гэта і фігуры цікавыя, і варта было б ведаць, які ж быў народ.

Улашчык.

Калі надыходзяць вясеннія месяцы, то заўсёды ўспамінаюцца дзіцячыя гады, жаўранкі, шпакі, буслы, пачынаюць крактаць жабы і інш.

У 3 нумары "Вопросов литературы" кароткія тэксты выступленняў пры абмеркаванні гісторыі літаратуры. Там і мае тры грошыкі.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

21 красавіка 1979 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Заўтра Вялікадня. Наталля Маркаўна зварыла чырвоных яец і вельмі рада, бо варыла першы раз за ўсё жыццё (раней варыў хтосьці). Мне, як звычайна, успамінаюцца дзіцячыя гады, радаснае хваляванне перад святам і асабліва валачобнікі. Заўсёды клаўся спаць на той лаве пад акном, пад якім спявалі валачобнікі. Які прыгожы звычай! А зараз валачобныя, здаец­ца, не ўключаюцца ў рэпертуар ніводнага хору ці саліста. А гэта ж цэлы цыкл, а прыпеўка: "Вясна-красна на ўвесь сьвет!".

Мне ўспамінаецца, што некаторыя месцы фальклору, дзе га­ворыцца пра мора, фалькларысты не чулі. Ніхто, напрыклад, не ведае казкі пра Рыбу-алер’ю, якая пагражала перавярнуць карабель, на якім плыў каралевіч. А ў адной валачобнай спявалі "Ды на сінім моры, ды на белым камні — вясна-красна на ўвесь свет!" Гэта з наваградскага рэпертуару.

Учора напісаў на рукапісе — "у набор". На пару месяцаў затрымка выйшла з-за хворасці рэдактара і мае. Я ўжо пісаў, што рэдактар чытае надта ўважліва, і шмат з чаго (апрача тэкстаў, пісаных лацінкаю) перадрукоўваецца. У некаторых выпадках, калі перадрукаванае прыклейваюць, то выходзіць так, што амаль даробак не відаць. У другіх выпадках папера пачынае збірацца ў складкі, і ўзнікае трывога, каб друкарня не вярнула на­зад. У такім разе мы выб’емся з графіка, ды і рэдактар хварэе і ідзе днямі ў адпачынак.

Паказнікі ўжо пачалі рабіць. Мне далі хлопца, якому я даручыў проста спісаць з т. 17 паказнікі на карткі, каб пасля дапоўніць ці выкінуць лішняе. Покуль выкінуў амаль 200 непатрэбных. Наогул, такая работа зараз не па мне. Пасля сядзення над рукапісам гадзінаў 3-4 я ўжо больш ні на што няварты. Гэта мая "Віцкаўшчына" шчасліва перажыла два скарачэнні пла­ну, а што будзе далей — бог бацька.

Прывітанне Марыне Усевалодаўне, Вераніцы і Максіму. Прывітанне з маем. Рогаў неяк, выйшаўшы з Інстытута, паваліўся і зламаў нагу, але зараз ходзіць. Вельмі трывожуся за Каханоўскага — ён 24-га бароніцца.

Улашчык.

МІХАІЛУ ТКАЧОВУ

1 чэрвеня 1979 г.

Дарагі Міхаіл Аляксандравіч!

Пішу адказ на Ваш цікавы ліст. Калісь, у 1948-49 г. я быў выкладчыкам у Маскоўскім універсітэце, і хоць мне і да таго, і пасля давялося шмат працаваць, але такім занятым я ня быў ніколі. Тое ўсё давядзецца перажыць некалькі гадоў і Вам, аж пакуль ня выпрацуецца нейкі нібы трафарэт, калі будуць зробленыя канспекты ўсіх лекцый і г.д.

Пра студэнтаў, якім абы скончыць, гаварыць ня будзем, а пра тых, з якіх нешта будзе, трэба клапаціцца. Я тут бачу добрую практыку ў студэнтаў Гістарычна-архіўнага інстытуту (ці ня большасць супрацоўнікаў нашага Інстытуту дасавецкага часу вышлі з гэтага Інстытуту). Дбайныя студэнты з першага ці другога курсу бяруць тэмы, якія пазней робяцца курсавымі, а яшчэ пазней дыпломнымі, а пасля дысертацыямі. Добра, каб і ў Вас пайшло так.

Якія варта даваць тэмы? Тут шмат што ўпіраецца ў польскую мову. Абавязкова трэба прымушаць перспектыўных студэнтаў вучыць польскую мову, бо бяз гэтага надта шмат крыніц нельга ім рэкамендаваць. Дарэчы, трэба ўвесь час тлумачыць, што вывучыць мову проста. Колькі ўжо чуў, ды і на сабе выпрабаваў, што трэба пачынаць чытаць Сянкевіча, яго трылогію ў арыгінале, іншае прыкладзецца. Трэба рэкамендаваць і нямецкую, бо ў свой час у Караляўцы (Кёнігсбергу) вышла шмат капітальных прац, якія нам трэба ведаць.

Канкрэтна, што магу параіць. Думаю, што ў першую чаргу варта скарыстаць тыя тамы "Актаў" Віленскай камісіі, у якіх змешчаныя дакументы пра Горадню і Гарадзеншчыну (Тамы 1, 5, 7, 17, 21, 22, 24). Вельмі цікавы і змястоўны матэрыял пра Гарадзеншчыну знаходзіцца ў "Пісцовай кнізе Гарадзенскай эканоміі" (Т. 1,2). З гэтых публікацый трэба выбраць штось адно, ня надта вялікае, каб было па сілах студэнтам, а разам каб у іх з’явіўся імпэт да даследчыцкай працы.

З таго, што я перабіраў, лічу больш цікаваю "Кнігі расходаў і даходаў Магілёўскага магістрату". Там можна выдзяліць такія тэмы, як розныя святы, звычаі таго часу, грашовую сістэму, дзейнасць магістрату і шмат чаго іншага. У серыі "ИЮМ" ёсць матэрыялы пра Пасожжа і наогул пра Ўсходнюю Беларусь.

Вельмі драматычныя і цікавыя звесткі (пэўна гэта знойдзе дарогу ў друк) будуць пра чараўніцтва. Дарэчы, пра гэта пісаў толькі Доўнар-Запольскі. Вельмі цікавыя і драматычныя матэрыялы пра копныя суды.

Статуты цэхаў, думаю, варта было б даваць на старэйшых курсах, на першых яны будуць здавацца сухімі.

За запрашэнне дзякуй, але ў мяне том летапісаў пайшоў у друкарню, і таму, пакуль ня будзе падпісаны сігнал, я як прывязаны тут. А ў Горадні, асабліва ў Пышках, вельмі хораша.

У рэцэнзіі на аўтарэферат Ігнаценкі я напісаў, што дарма аўтар выказваецца проці Каяловіча, бо па сутнасці паміж Каяловічам і Ігнаценкам розніцы няма. Пра тое, што Ігнаценку выратаваў Капыскі, ня чуў. Сам я ў той час ляжаў у бальніцы, свой водгук перадаў. Мне сказалі, што яго прачыталі, але адразу здалося, што чыталі толькі маленькія кавалкі, апускаючы сутнасць.

Баяўся, каб у Вільні Каханоўскага не завалілі, бо Тышкевічы і Кіркар — беларускія даследчыкі — там падтрымкі не сустракаюць. Харашкевіч завецца Анна Леанідаўна. Яе адрас такі: Москва, 121, Рублевское шоссе, 93-1-31.

Зараз выйшаў другі выпуск.

"История СССР" адмовілася друкаваць рэцэнзію на Вашыя "Замкі", бо [яны] маюць ужо надта шмат рэцэнзій. Дамовіўся з "Вопросамн нсторнн", калі не зманяць.

У нас спякота. З вясны не было ніводнага дажджу. З-за летапісаў нікуды нельга рушыцца. Блінова прыслала свой аўтарэферат.

АНДЖЭЮ ПОПЭ

3 апреля 1980 г.

Дорогой Андрей Витовтович.

Рад был получить от Вас письмо. Постараюсь ответить и во­обще проинформировать, поскольку Вы очень давно не были в Москве.

Зимин явно шёл к концу; это видно было уже пару лет на­зад, во всяком случае, два зимних сезона он прожил в Крыму, а здесь редко выходил из дома. Не знаю причины смерти, но, кажется, это не рак. Он вообще был слабого здоровья, и можно было без конца удивляться, как при таком здоровье он выпол­нял столько работы, давал прямо-таки огромную продукцию. Зная, что проживет мало, он пару лет был занят тем, что при­водил в порядок свой архив. В приблизительно упорядоченном этом деле набралось 20 томов трудов.

За 30 (почти) лет работы в Институте я многих провожал в последний путь, но не помню, чтобы набралось столько на­рода и говорили так, как на похоронах Зимина. Он умер через два дня после своего шестидесятилетия. Каштанов поставил его наряду с Соловьёвым и Ключевским. Большей похвалы русскому историку сказать нельзя.

Относительно Густынской летописи Вам напишет Казаке­вич. Когда этот том пойдет в работу, никто не знает, так как все назначаемые сроки срываются. Я долго ждал, чтобы вы­шел т. 34, который "заело". Том 35 должен был выйти в про­шлом году, но заболела редактор, и это было в мою пользу, так как я после корректуры и работы над указателями оказался на какое-то время непригодным ни для какой деятельности.Том 35 сложный по составу, и даже по языкам приходит­ся делать почти без чьей-либо помощи (кроме издательского, очень квалифицированного, редактора). Сейчас для меня это становится делом непосильным. Наконец сдав всё (надо было бы сделать указатель также и предметный, но я на это я уже решился), ждал, что получу сверку в марте, поэтому взял на апрель в близкий здесь санаторий путёвку, но вот и апрель, а сверки нет, а может быть, нужна не одна сверка, а ещё одна (установлено лютое правило, что корректура, независимо от характера книги, должна быть только одна).

Естественно, что с летописями так нельзя, поэтому получа­ются разного рода неприятности. Хорошо, что это последний том, в котором поместились все летописи, написанные в BKЛ, так как дальше продолжать такую работу я не в силах. Два раза я уже был на пенсии, думаю, что за третьим разом это будет реальнее.

Когда-то очень тянуло побывать в разных местах Белорус­сии, где я не живу уже 50 лет, но сейчас мои способности к пе­редвижению пешим способом (этот способ я предпочитал всем остальным) пришли в упадок, думаю, однако, летом выехать на Нарочь. Там, говорят, очень хорошо летом.

В отношении Кузьмина полностью согласен.

Привет Вам от общих знакомых. Очень жаль, что, будучи в Варшаве, не прочитал второго тома Войниловича и ознако­мился только частично с мемуарами Косаковского. А может, у Вас есть и ещё что-либо интересное. Зимой была возмож­ность поехать, хоть и на краткий срок, в Италию, но из-за ле­тописей пришлось отказаться.

АРСЕНЮ ЛІСУ

11 мая 1980 г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

Вы ўзнімаеце некалькі пытанняў, якія выклікаюць шмат но­вых. Валачобнае. Першыя разы, калі я натыкаўся ў матэрыялах пра валачобнае, то думаў, што гэта нейкая памылка — настолькі прывык да таго, што валачобнае бывае толькі на Вялікадня.

Аж после, натыкаючыся на гэта яшчэ і яшчэ, уразумеў, што гэта нешта зусім іншае. Зараз можна сказаць зусім пэўна, што валачобнае ў мінулым і валачобнікі сучаснасці (пад Слуцкам валачобнікі хадзілі ў час нямецкай акупацыі) — гэта нешта зусім рознае.

Валачобным у свой час звалася тое, што па-руску завецца "подношение" (не ведаю раўназначнага беларускага тэрміна). Наколькі разумею, бывала яно рэгулярна на Коляды, калі чле­ны магістрату хадзілі з валачобным (срэбная ці пазалочаная міса аўгсбурскага ці гданьскага вырабу, дыван ці нешта падобнае — войту, затым яго жонцы і, часам, дзецям). Часта ў дадатак давалі проста грошы. Валачобнае прыносілі магнатам, калі тыя бывалі ў горадзе (Магілёве і інш.). Такім чынам, гэта было нерэгулярнае паднашэнне. 3 усяго, што ведаю, валачобных песень не спявалі. (Пэўна, за Бярозаю.)

Варта звярнуць увагу на тое, што ва ўсходняй Беларусі валачобнікі не хадзілі, і там гэты звычай зусім невядомы (калісь Бараг казаў мне, што фальклор усходняй — забярэзінскай — Беларусі моцна розніцца ад фальклору заходнебеларускага).

Хто стварыў валачобныя песні. Пра эвалюцыю валачобных пісаў калісь Нікольскі, і, мне здаецца, ён слушна адзначыў, што ў свой час (XVIII ст.) Божая матка стала ездзіць у залатой карэце. Думаю, што калі шкаляры і прымалі нейкі ўдзел у стварэнні гэтых песень, то надта невялікі — штучныя песні шкаляроў (думаю) не маглі быць такімі разнастайнымі і так моцна засесці ў народнай памяці, тым больш, што іх спявалі адну ноч на ўвесь год.

Адносна "паненкі" і паланізмаў (здаецца, іх не так багата), то можна сказаць, што з канца XVII ст. у мову ўвайшло шмат паланізмаў, у пісьменнасці была страчана кірыліца і скрозь запанавала лацінка. Паланізацыя і лацінізацыя ішла з захаду на ўсход (на Сажы кірыліца затрымалася да канца XVIII ст.). Наогул, варта дакладна прааналізаваць з гэтага пункту погляду валачобныя песні.

"Пане-гаспадару". Думаю, што кантакту (уздзеяння) выразу "господар" у сэнсе "вялікі князь" ці "кароль" няма. "Пане" ў нашай мове, як і ў польскай, азначала павагу да таго, да каго зварачаліся. Зразумела, зварачаючыся да свайго суседа Міхася ці Антося, ніхто не зваў яго панам, але ў валачобнай песні гэта было зусім іншае, таксама як для Марылі ці Рыпіны было вельмі прыемна чуць, што яе хоць раз на год завуць паненкаю.

Думаю, што гіпотэза адносна тоесамасці складальнікаў інвентароў з аўтарамі валачобных — нічога не варта, бо інвентары пісаліся звычайна "гаспадарскія" ці "панскія". Звычай­на па вялікіх і сярэдніх маёнтках іх пісалі не ўласнікі, а адміністратары, а такія асобы і ў той час мелі вельмі мала нахілу да паэзіі. Куды прасцей думаць, што аўтары валачобных песень складалі свае творы, бачачы перад вачыма панскі двор, абгароджаны тынам (дарэчы, у часы "наездаў" нават і дробнаму шляхціцу варта было мець навокал свае сядзібы добры тын). У 1926 г. я пытаў у старога Гурыновіча, які памятаў 1863 г., пра тое, што танцавалі ў яго час? I ён мне казаў, што казак, калі нагоніць каня, дык пераскочьщь і праз тын. "А ты ведаеш, што такое тын?" — спытаў ён у канцы размовы.

Адносна коней. Зразумела, конь мог быць татэмам, але ў ад­носна невялікай мясцовасці. Таму варта было б прааналізаваць і ў гэтым кірунку. Між іншым, яшчэ ў сярэдзіне мінулага стагоддзя ў Беларусі аралі, вазілі лес, сена і інш. галоўным чынам на валох, але ў Падзвінні валоў амаль не было — там усё рабілі на конях. Але думаю, што і багаты двор, і добры конь, і "слаўныя малойцы", і падзеі, што адбываюцца "на сінім моры ды на белым камні" — усё гэта пэўная гіпербалізацыя (успомніце быліны з іх волатамі і кіеўскімі палацамі).

Я ніколі не думаў пра тыя праблемы, якія зараз узнімаеце Вы, і таму адказ выходзіць блытаны, тым больш, што сёння толькі ўстаў пасля нейкае хваробы (у мінулым годзе часта хварэў).

5 мая падпісаны сігнал тома 35 ПСРЛ. Друкуецца ён у Ленінградзе, там упершыню трапіць у магазіны, тут і ў Мінску будзе, пэўна, не раней, як у ліпені. Сястра павінна была за­ставіць паштоўку ў Акадэмкнізе. Трэба будзе паслаць экз. Ніжанкоўскай, а яшчэ лепш паехаць і перадаць экз. у рукі, бо да гэтага часу я не бачыў яе (быў у другое жонкі, але яна — вельмі нецікавы чалавек).

Вельмі шкадую свае вёскі, але так нічога і не змог зрабіць, каб выратаваць яе.

Улашчык.

ГАННЕ ХАРАШКЕВІЧ

28 июля 1980 г.

Анна Леонидовна.

Мокну на озере Нарочь, а вообще оно очень хорошее, вода мягкая, дно песчаное. Кругом леса. Все ещё цветёт лето, воздух без примесей. Если любите сало, то приезжайте сюда: венгер­ское, посыпанное перцем в 3-4 пальца стоит 3.70, белорусское, в 6-7 пальцев — 2 р. 90 к. Вообще здесь можно что-либо купить совсем без драки. Пьяных (подвыпивших) за всё время видел пару раз, о предках упоминаний вообще нет.

Я здесь разговаривал о Ваших грамотах, разговаривал в том смысле, что Белоруссия должна издать их хорошо, т. е. типо­графским способом. После зондажа мне сказали, куда (к кому) следует обращаться. Я Вам ничего не обещаю, но если Вы со­гласны, то в конце августа попробую поговорить с тем, от кого много зависит. Если согласны, то хорошо бы получить справку от Вас лично, какого объёма вся работа. Надписей не нужно, так как неясно, с кем буду говорить.

Желаю всего хорошего. Если будете писать, то отсылайте по адресу: Минск-68, Каховская, д. 28, кв. 68. Ольге Николаевне Улащик, мне.

Улащик.

АНАТОЛЮ ГРЫЦКЕВІЧУ

22 кастрычніка 1980 г.

Дарагі Анатоль Пятровіч,

Шкада, што ня ўбачыліся. Я некалькі разоў званіў Вам, але кожнага разу Вас не было дома.

Адносна далейшых доследаў. Пры тым, што мы так кепска ведаем сваю гісторыю, тэмаў надта ж многа. Думаю, што Вам варта было б пераходзіць на іншую тэматыку. Калі браць з таго, што Вы найлепш ведаеце, можа лепей узяць на бліжэйшыя гады тэму Нясвіж — Слуцак як культурныя цэнтры: архівы, бібліятэкі, нумізматычныя зборы, карціны, друкарня і г.д. Гэта тэма ня толькі для нас, але амаль для ўсяго культурнага свету. Пару дзён назад я пачаў корпацца на той сваёй паліцы, на якой польская літаратура. Там знаходзіцца стос кніг (улічваючы гадавыя справаздачы) Таварыства прыяцеляў навук у Вільні. Калісь збіраў гэтыя матэрыялы, бо меў намер напісаць пра Таварыства калі ня кнігу (яно вартае гэтага), дык хоць добры артыкул. Архіў Таварыства (100 тыс. адзінак), бібліятэка і асабліва друкаваная прадукцыя — гэта таксама частка нашай гісторыі. Можа возьмеце? Урэшце, крыніцазнаўства. З гэтага наогул усё і пачынаецца. Калісь у прысутнасці Петрыкава ў Бірылы спрабаваў угаварыць, што ў Мінску патрэбна або археаграфічная камісія, або сектар, які б спецыяльна займаўся толькі гэтым. У тых спецыялістаў гэтая думка не знайшла ніякага водгуку, але яна будзе ўздымацца яшчэ і яшчэ, бо без гэтага нельга ісці далей. У першую чаргу важна нават можа не археаграфія, але архівістыка ў тым сэнсе, што неабходна зрабіць улік матэрыялаў па гісторыі Беларусі — дзе яны знаходзяцца і чаго вартыя. Пакуль я знаходжуся тут і працую ў сектары крыніцазнаўства, маю магчымасць падтрымаць гэтыя тэмы, калі ў тым будзе неабходнасць.

Адпачываў больш чым 3 месяцы, а прыехаўшы зноў лёг. Наперадзе зіма, а каб скончыць кнігу пра летапісы, трэба ехаць у Ленінград і г.д.

Улашчык

ЁЗАСУ ТУМЯЛІСУ

24 октября 1980 г.

Дорогой Юозас Матович.

Спасибо за книги. Такие издания любопытно время от време­ни просто перелистать, чтобы почувствовать другую эпоху.

Кроме того, у меня к Вам просьба. В Белоруссии (да, впро­чем, в одной ли Белоруссии) полным ходом идёт волна пе­реименований. Переназывают улицы, города, городки, сёла, местечки и пр. Меняют названия и у тех пунктов, у кото­рых происходили большие события. После выхода перевода Хроники Быховца я поехал в Клецк — хотелось посмотреть на реку Лань и Красный Став, где разгромили татарскую армию. Когда спросил у туземцев — где тут Красный Став, то они уди­вились: о Ставе знают сейчас только старые люди. Сейчас это уже не Став, а Витим. Витим! Да ведь это река в Якутии. Кто в Клецке стосковался по Якутии и почему Красный Став ока­зался плох?

Недавно деревню Могильно, у которой согласно легенде Рынгольт разгромил коалицию русских и татар, переименова­ли в Нёман. Работник Института истории Лыч, сам уроженец Могильно, сопротивлялся изо всех сил, но какое-то начальство (мелкое, местное) выступило с ходатайством в Верховный Совет о переименовании, что и было сделано. Теперь меня просили обратиться (если у Вас есть возможность) к Гришкявичусу, что­бы тот просил Полякова (председателя Президиума Верховного Совета БССР) вернуть деревне её историческое название. Если у Вас окажется возможность, сделайте это. Может, что-либо и получится. О Койданове, так давно утерявшем своё историче­ское имя, не стоит и говорить.

Почти 4 месяца был в отпуске. Если бы лето было похоже на что доброе, то, возможно, сильно бы окреп, а так всё лили дожди. Сейчас не успел вернуться на работу, как заболел опять. Но зато солёных грибов у меня целое ведро. Приезжайте.

АРСЕНЮ ЛІСУ

24 кастрычніка 1980 г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

У свой час размаўляў з Іванам Іванавічам [Антановічам]. Ён сказаў, што пра маю кнігу будзе гаворка тут якраз у гэтыя дні. Калі яна сапраўды адбудзецца, то, можа, і можна чакаць якогась выніку, але гэта хісткая аснова. Папера была б куды лепей, але ж яе няма. Што тычыцца "грамат", то І.І. сказаў, што гэта справа цяжкая і што звесткі пра яе будуць перадавацца праз Законнікава. Майце гэта на ўвазе і пытайце. Ганна Леанідаўна абяцала прыслаць Вам першыя выпускі, думаю, што яна гэта ўжо зрабіла.

Ехаўшы сюды, успамінаў музей пры інстытуце і думаў, што там шмат чаго яшчэ не стае з таго, што бьшо ў звычайнай сялянскай хаце на маёй памяці.

Здаецца, казаў, што няма гантарэзнага варштата (можа, ён завецца інакш), няма начыння для вырабу скур, для віцця вяровак. Звыш таго, не бачу таўкача, якім таўклі скаціне вараную бульбу, няма сякача, якім секлі сырую бульбу, бручку, рэпу і г. д. Няма ні пугі, ні бізуна. Даўно хацеў — калі б дастаць тро­ха пянькі, то звіў бы пугу (кручкаваную) сам, а можа, і бізун у 8 столак. Не бачыў казельчыка, якім вілі з пянькі ніці, з якіх пасля "спускалі" вужышча. Не памятаю, ці ёсць поўны на­бор начыння, якое павінна было стаяць у качаргешніку. Між іншым, пра ўсё гэта я сказаў у сваёй кнізе.

Так хвацка адпачыўшы, прыехаўшы сюды, захварэў. Нішто вялікае, але не выходжу з памяшкання, і галава часам толькі што не трэскаецца. А мне ж трэба было скора ехаць у Ленінград, каб скончыць кнігу пра летапісы. Думаў быць, покуль не пачнецца слота.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

15 сакавіка 1980 г.

Генадзь Аляксандравіч.

Сяджу і разглядаю атлас БССР выдання 1958 г. Думаю, што за гэты час шмат што змянілася, не трэба занадта верыць таму, што ёсць у атласе. А думаю таму, што выбіраю месца на лета. Калісь мы ўжо гаварылі з Вамі адносна гэтага, але зараз трэба ўдакладніць.

Мне трэба памяшканне на пару месяцаў (прыблізна — ліпень-жнівень) з тым, каб была пасцель і было дзе карміцца. Мне надта (па карце) здалася прывабнаю ў гэтым сэнсе Вілейка. Яна вымагае маім запатрабаванням (я яшчэ не сказаў, што мне абавязкова патрэбен лес). Калісь Вы сказалі, што ўладкаваць мяне бярэцца Чарняўскі але мне не хочацца, каб камусьці "госці" былі як прымусовыя. Усяго лепш на камерцыйных асновах.

Улашчык.

АЛЕСЮ МАТУСЕВІЧУ

5 лістапада 1980 г.

Дарагі Алесь.

Прашу прабачыць. Высылаю. Нягледзячы на тое, што было некалькі разоў дамоўлена, Мінск заказаў на ўсю рэспубліку 38 экз.; центральная кнігарня ў Мінску заказала 1 экз. Беларускі кнігагандаль ніяк не можа дадумацца, што чытачу патрэбен не толькі "Всадник без головы", але і штосьці іншае. Том даўся цяжка. Не тыя гады. Два гады з-за тома хадзіў у адпачынак выпадкам, на кароткі час, а калі кніга пайшла у набор, то ўзнялася цэлая куча праблемаў. Зараз рубель надта моцна цісне навуку.

Калісь на такія выданні, як летапісы, не было абмежаванняў у карэктурах і часе. Разумелі, што гэта складана і вымагае вялікай пільнасці. Зараз том трапляе на канвеер, карэкгура даецца рэальна адна. Калі рэдактар робіць больш правак, чым дазволена (у параўнанні з рукапісам), на яго накладаюць штраф, ды і не­малы. Калі разважаць, што ганарару не плоцяць, то гэта часам бывае цяжка. Пасля карэктуры ў мяне тэмпература паказвала 35, прыблізна (па сваёй шкале) такі ж і ціск. Адлежваўся, а тут ідуць паказнікі, з імі ўсё паўтараецца. Зараз перачытваю том і бачу памылкі, за якія надта няёмка. Праўда, каб не зрабіў так, то ў гэтым стагоддзі пэўна ўжо не было б каму рабіць добра. У Маскве гэтым займацца няма каму, няма каму і ў Мінску, тым больш каб было на ўзроўні вымаганняў гэтай серыі. Калісь прабаваў гаварыць, каб далі ў Маскву некалькі аспірантаў, якіх можна было вымуштраваць на ўзроўні адпаведным, але там глядзелі на гэта прыблізна як на якуюсь "інтрыгу".