Ланцуг. Аповесці

І

Ён прыехаў у вёску дзённым аўтобусам, вылез апошні, трымаючыся за дзверы, — грузны, успацелы, замучаны дарогаю і перажываннямі, — і стаў там, дзе злез, каля самага аўтобуса, аддыхваючыся, апіраючыся на кіёк, апусціўшы ў прыдарожны пыл каля ног новую сумку. Стаяў прыгорблены, лысы, у акулярах, у белых пакамечаных штанах, у белай шырокай тэнісцы, нідзе нават не крануты загарам, быццам першы раз за лета выбраўся на сонца, і было, відаць, у яго выглядзе і ў паставе нешта бездапаможнае, жаласлівае, бо адзін з пасажыраў, што ехалі разам з ім і якіх ён нікога не пазнаў, мужчына ў трыко і з вядром у руцэ, ужо адышоўшы, раптам вярнуўся і спытаў, ці не трэба памагчы. Ён адказаў — не, не трэба, і падумаў, што ён не намнога старэйшы за гэтага мужчыну.

Ён аддыхаў, узяў сумку і пакульгаў патроху, шоркаючы па запыленым вясковым асфальце падэшвамі новых сандаляў з пакрыўленымі заднікамі, — клыпаў па вуліцы, якая помніла яго зусім іншага, якую і ён помніў іншаю і якую ўздоўж і ўпоперак апісаў у сваіх аповесцях і апавяданнях. Вуліца была роўная, доўгая і ўся зялёная, хаты стаялі блізка адна ад адной. Калі ён прыязджаў у пазатое лета, яшчэ здаровы, сям-там стаялі кінутыя, напаўразваленыя хаты — цяпер не было відаць ні адной такой. Новыя платы, у агародах — парнікі, замест кінутых развалюх — цагляныя дамкі, з балконамі, верандамі, мансардамі, выштукаваныя як цацкі. Вёска, пра якую ім столькі было панапісана з жалем расстання, як пра не сёння-заўтра нябожчыцу, раптам засялілася — хоць і чужымі людзьмі, ажыла, памаладзела, папрыгажэла, а ён, аплакаўшы яе ў сваіх творах, і не заўважыў, як сам апынуўся на краю магілы. Яшчэ са школы яго смяшыла, здавалася нейкай недарэчнай, дурною загадка: «раніцаю — на чатырох, удзень — на двух, увечары — на трох»; колькі б разоў ён гэтую загадку ні чуў, столькі яго смяшыла, што адказ — чалавек. I вось жыццё помсціла яму за той смех, правёўшы па гэтай вуліцы перш малога, калі поўзаў-гуляўся пад плотам у пяску, потым маладога і шчаслівага, калі хадзіў і бегаў, не чуючы пад сабою ног, і вось урэшце «ўвечары» ён клыпаў па ёй на трох — з кійком.

Ад прыпынку асфальт вёў уніз, да рэчкі, якая падзяляла вёску на дзве часткі. Там, каля рэчкі, у завулачку была яго колішняя хата, цяпер пераробленая чужымі людзьмі і чужая яму. Можна было ісці асфальтам да рэчкі і там павярнуць, а можна цяпер, каля калодзежа, сысці і дабірацца да вулічкі наўпрасткі сцежкаю між сотак. З гэтага калодзежа яны заўсёды бралі ваду — у іх, у нізіне, была нясмачная — і ён з двума поўнымі вёдрамі даходзіў гэтай сцежкаю да дому за пяць хвілін. Каля калодзежа на лаўцы сядзелі людзі; ён блізарука ўглядзеўся і не пазнаў нікога, але, не даходзячы да лаўкі, калі трэба было паварочваць на сцежку, раптам павітаўся. Яму гучна, на розныя галасы адказалі, і нехта спытаў: «Што, прыехалі ў радные места?» Ён адказаў — вось, прыехаў, і пакульгаў па сцежцы, чуючы, што сціх гоман, і ведаючы, што яму глядзяць у спіну. Машынальна, па прафесійнай звычцы ён падумаў, што трэба запомніць гэта на ўсялякі выпадак — як глядзелі ў спіну хвораму чалавеку (не забыць, што хворыя, пакуль прывыкнуць да сваёй хваробы, цураюцца людзей, якія помняць іх здаровымі), — падумаў і схамянуўся: нашвошта?! Для чаго і для каго яму цяпер гэта трэба запамінаць, дзе яно ўжо можа спатрэбіцца?

Сцежка выводзіла на вулічку з усяго трох хат — яны стаялі па адзін бок; па другі быў паплоўчык, потым рэчка і зарэчная частка вёскі. Бліжэй да асфальту стаяла кінутая хата, пасярэдзіне — іхняя (цяпер чужая дача), і апошняя, у самым канцы вулічкі, у алешніку — Лідзіная. Лідзіным дваром яму было ісці сама бліжэй. Звычайна, калі прыязджаў у тыя гады, ён так і хадзіў. Але цяпер ён баяўся сустрэчы і гаворкі з любым знаёмым чалавекам, тым больш з Лідаю. Хацелася толькі цішком дабрацца да ценю, да ложка, разуцца, прылегчы і проста паплакаць.

Ён прайшоў сваім колішнім дваром — як чужым, нічога вакол не пазнаючы і радуючыся толькі, што нідзе не відаць дачнікаў; потым, разораю, дабраўся ў самы канец сотак, дзе на чыстым месцы, на паплоўчыку, стаяла «сцёбка». «Сцёбкамі» ў іх зваліся маленькія хаткі, пабудаваныя пасля вайны, у якіх туліліся цэлымі сем’ямі, пакуль не перабіраліся ў новую хату. У каторы раз ён пахваліў сам сябе, што хапіла розуму не раскідаць, не прадаць гэтую хатку, у якую можна было прыехаць у любую пару года, дзе яму заўсёды так добра думалася і пісалася. I вось, як старога сабаку, што чуе смерць і сыходзіць з воч людскіх, і яго прыгнала не куды-небудзь, а сюды.

Паплоўчык вакол сцёбкі быў скошаны, і ён па маладой атаве даклыпаў да нізенькіх дзвярэй, пабіў кійком па іржавым замку, адамкнуў і ледзь адчыніў дзверы, якія аселі і ўпіраліся нізам у дол. У сцёбцы — невялічкай, тры на тры метры хатцы з адным акном, дзе неяк уціснуліся ложак, шафа, стол, табурэт і пасярэдзіне яшчэ астаўся кавалачак чыстай падлогі — было даволі светла, толькі моцна цягнула затхласцю. Ён не стаў зачыняць дзверы, апусціў каля парога сумку і цяжка прысеў на ложак, які зарыпеў пад ім усімі старымі спружынамі. Трэба было б праветрыць пасцель ці хоць бы вынесці на двор і выбіць капу з ложка, але ў яго ўжо не было сіл нават на гэта.

Ён скінуў сандалі, зняў шкарпэткі, паспрабаваў паварушыць пальцамі — ногі былі апухлыя, сінія, з раздутымі венамі, — потым прылёг на бок і адчуў страшную палёгку. Як заўсёды апошнімі часамі ў хвіліны палёгкі, слёзы падступілі да горла, але ён стрымаўся; чакаючы яшчэ больш моцнага прыступу шкадавання сябе, пачаў глядзець на столь, у акенца на сіняе неба, на сцены, на падлогу з квадратнай, закладзенай цаглінамі адтулінай, дзе калісьці стаяла іхняя маленькая веч, — паспрабаваў думаць пра тое, на што глядзеў. Сцены і столь былі акуратна абабітыя кардонам і пафарбаваныя бяліламі — ён у кожны свой прыезд падфарбоўваў, паднаўляў іх, і нават цяпер, запыленыя, пацямнелыя на швах, яны выглядалі сімпатычна. Што ён тады думаў, калі фарбаваў іх? Чаму не радаваўся, не бег у лес, на рэчку, не качаўся па траве?

У тым і справа, што радаваўся!

Ён падцягнуў кійком сумку, падняў на ложак, пачаў распакоўвацца. Дастаў складзены брызентавы плашч, пакунак з бялізнаю, пакуначак з ежаю, некалькі агульных сшыткаў, папку, маленечкае Евангелле; калі даставаў цэлафанавы мяшэчак з зубной пастай, шчоткай, электрабрытваю і сваім любімым крэмам, урэшце не ўтрымаўся і заплакаў — горка, упаўшы галавою на гэтыя пакункі. Усё жыццё, перад любымі зборамі кудысьці яму звычайна рабілася неяк трывожна, сумна, задоўга да ад’езду ён пачынаў пакавацца, ніколі нічога не забываў, перад тым як загарнуць і пакласці ў сумку, кожную рэч нейкі час трымаў у руках, пагладжваў, — але гэтым разам, збіраючыся сюды, ён адчуваў ужо не проста звычайную разбэрсаную трывогу — цяпер гэтыя рэчы было адзінае, што заставалася ў яго ад ранейшага жыцця, ад ранейшага сябе, рэчы, якія будуць з ім да канца, нават калі ён прыехаў сюды на смерць.

Выцершы мокрыя вочы і шчокі, ён устаў, адчуваючы, як зноў наліваюцца цяжарам ногі, перасеў за стол, разаслаў газету і паеў каўбасы з хлебам і з памідорам, мачаючы памідор у запалкавы карабок з соллю; астаткі ежы загарнуў у газету і паклаў у шафу на верхнюю паліцу, уніз паставіў сумку, на адзіныя плечкі павесіў плашч, на стале акуратна расклаў сшыткі, папку, чысты аркуш паперы, ручку. Цяпер трэба было паспаць. На міг яму стала страшна — за акном стаяў такі сонечны дзень, якіх у яго, відаць, не многа ўжо засталося, і трэба было б гэтым днём неяк пакарыстацца, хоць бы выйсці на двор пасядзець пад сцёбкаю, — але стома змагла страх. Ён пракаўтнуў таблетку, запіў астаткамі цёплага ліманаду і лёг, не распранаючыся.

Прачнуўся ён ад сонца, якое заходзіла і праз адчыненыя дзверы свяціла на падушку і яму ў твар. Было восем гадзін вечара. Пасля сну — хоць і ненатуральнага, з дымедролам, стала лягчэй. Ногі адтухлі і амаль не балелі. Ён пераапрануўся ў свой ношаны чорны спартыўны касцюм, усунуў ногі ў звыклыя лёгкія тапкі, узяў кіёк і пайшоў на двор, паўз Лідзін плот, і патрапіў у канец вулачкі. Адсюль, у прасвет паміж алешынамі, добра была відаць вілюжная рачулка, сенажаць, зарэчныя хаты, раскіданыя ў зеляніне, і далей куды ні глянь — лес і лес; толькі ў адзін бок, дзе асфальт, жаўцее жыта, сярод якога — зялёны астравок могілак, а за жытам і могілкамі — зноў лес.

Праходзячы пад вокнамі, ён убачыў, што Ліда сядзіць за сталом. А калі ён зайшоў у хату і спыніўся ў парозе, яна ўжо стаяла каля печы і выцірала ручніком рот, саромеючыся есці пры чужым.

— А я думаю: кот мыецца, а тады глянь — ідзе нехта! — гучна, як любая вясковая жанчына, загаварыла яна ў адказ на яго «добрыдзень». — Гэта такая прыкмета: як кот мыецца лапаю, значыць, намывае гасцей, — патлумачыла яна. — От так людзі прыдумалі — а можа, і праўда? Сядай, праходзь, не стой…

Яна выцягнула з-пад стала табурэт, абмахнула ручніком, якім выцірала рот, і кінулася ў большую хату.

II

Ён сеў, агледзеўся, ізноў чыста машынальна адзначаючы тое, што магло б спатрэбіцца для новага апавядання (ізноў думаючы — навошта?!): хата як хата, чыстая, печ завешаная, каля печы — абярэмак дроў, кашэль, кош, ад печы да сцяны — полік, разабраны да палавіны, пад полікам — горка бульбы, пахне зямлёй і мышамі, на стале — міска з варанай бульбаю, слоік кіслага малака, гурок, памідор…

— Рана капаеш, — сказаў ён, паказваючы на бульбу пад полікам; Ліда ўжо вярнулася з пачатай пляшкай куплёнай гарэлкі і даставала з тумбачкі шклянкі і сподачкі.

— А хто мяне гоніць? Я кожны год на Іллю пачынаю капаць, людзі навек смяюцца, што я раней скапаю, чым жыта пажну… Ужо як яна не вырасла, дык большая і не вырасце. Прыйшоў Ілля — нарабіў гнілля, — дадала яна, пазірнуўшы на яго.

Ліда, як і ўсе вяскоўцы, думала, што праца пісьменнікаў у тым, каб запамінаць розныя народныя прыкметы, загадкі, забаўкі; яна думала, што ён у горадзе гэта забывае і знарок прыязджае, каб наслухацца, і хацела шчыра памагчы яму, нагадваючы штораз як малому дзіцяці: Спас — рукавіцы ў запас, на Пакрову — зіма гатова, кепска, калі дарогу перабягае чорны кот, пераходзяць з пустым вядром і гэтак далей. Яна толькі здзіўлялася, чаму ён не перапытвае і не запісвае следам.

З Лідаю яны былі аднагодкі, жылі побач, хадзілі разам у школу, гулялі, быў час, калі нават трохі кахаліся. Усе, у тым ліку і настаўнікі, і яго і яе бацькі, думалі, што яны пажэняцца. Але ён добра вучыўся, ужо друкаваўся ў раёнцы; захвалены настаўнікамі, трызніў горадам, філфакам, рэдакцыямі, літаратураю… Пазней, ужо жанаты, наязджаючы з горада, заходзячы да Ліды, асабліва пасля таго, як у яе памёр муж, ён заўсёды стараўся выглядаць перад ёю вясёлым, здаровым, шчаслівым, хацелася, каб яна шкадавала, што не ён ёй дастаўся, — і яна, ведаючы, што яму хочацца гэтага, шкадавала, казала: «Не ўсім такое шчасце, як тваёй жонцы». Ён ведаў яе малою, школьніцай, потым нявестаю, маладой маці, цаніў і бярог сяброўства з ёю. Неяк міжволі станоўчыя жанчыны ў яго творах паўтаралі адна адну, выходзілі ўсе «зеленавокія, з усмешлівымі куточкамі тонкіх вуснаў» — як у Ліды, хадзілі «акуратна ступаючы, маленькімі хуткімі крокамі, трохі касалапячы» — як хадзіла Ліда.

Цяпер гэта была ўдава, на пенсіі, звычайная адзінокая вясковая жанчына, якая капае ўлетку бульбу — у выцвілым ад мыцця і сонца сарафане, загарэлая, басаногая, з парэпанымі ад зямлі вялікімі далонямі, і здавалася б — што яму цяпер, ужо на любыя вочы не здароваму, не вясёламу, не шчасліваму, да гэтай жанчыны? Якія тут ужо могуць быць паказы сябе? Аднак ён, панурыўшыся, сядзеў за сталом і ўвесь час баяўся, што Ліда загаворыць зараз пра тое, як ён змяніўся, пастарэў, і ўжо не будзе зайздросціць яго жонцы.

— Ты, Ліда, мне нічога тут не кладзі і не рэж, я есці не буду, — апамятаўся ён, калі Ліда ўжо наставіла перад ім у сподачках, па-культурнаму, парэзаныя гуркі, сыр, сала, сырыя яйкі, нават хлеб на сподачку. — I гарэлкі не лі. Глядзець на яе не магу.

— А што ж гэта з табою?! Ці дома што?

Ён махнуў рукою. Дома ўсё было як заўсёды.

— Нейкі ты, праўда, абы-які, — з жалем разглядаючы яго, сказала яна тое, што ён чакаў і баяўся пачуць. — А я вып’ю.

Яна выпіла і запіла кіслым малаком са слоіка.

— Ты надоўга?

Ён паціснуў плячыма, хацеў сказаць — пакуль не памру, і не вытрымаў, гучна ўсхліпнуў і закрыў вочы рукою.

— Ну, яшчэ што… Як дзіця малое!..

— Інфаркт быў нядаўна… І чаго я толькі не перажыў!.. Як адмучыўся!..

Яму хацелася расказваць усё: як жыў, ні пра што не дбаючы, не хварэў, на добрай чыстай працы, дажыў амаль да пенсіі, аднойчы вяртаўся дамоў, а тут насунулася хмара, пацямнела ў аўтобусе, і ў яго ў вачах таксама раптам пацямнела, сціснула сэрца, як ён выграбся на прыпынку з аўтобуса і лёг на мокры тратуар, і хацеў паклікаць каго, а ўсе прабягалі побач, ратаваліся ад дажджу, і на яго ніхто нават не глянуў, як ён у залеву дагробся дадому, як везлі потым яго на «хуткай» у бальніцу, і чаго толькі ён там, у бальніцы, набачыўся і наслухаўся!..

Хацеў расказваць, але падняў галаву, глянуў Лідзе ў вочы і зразумеў, што не зразумее яна. І не трэба ёй гэта. Гэта можна расказваць доктару, жонцы, дачцэ, сябрам на рабоце, толькі не Лідзе. Лідзе трэба проста сказаць, што ў яго баліць і чаго ён баіцца.

— А я бачу — з кійком, думаю, так узяў ці нага баліць… Ну, годзе, не плач!..

Ён паслухмяна выцер вочы.

— Тут галоўнае, Ліда, што? Нечаканасць, непадрыхтаванасць… Вось так жыве чалавек, і думае, што вечна… А душа тлушчам заплывае. А потым трах-бах… Я, можа, Ліда, паміраць сюды прыехаў…

— А яшчэ куды? Ты мне тут трэба?! У яго сям’я, жонка, а ён прыехаў да мяне паміраць! Хто табе тут труну выпіша, ямку выкапае?! Тут жа ні «хуткай», ні бальніцы, ні, як той казаў, трупярні!..

Ён, пакорліва апусціўшы галаву, слухаў, і — дзіўна — словы гэтыя, што неслі ў сабе самы страшны сэнс, якія не выклікалі сумнення, што ён так кепска выглядае, што ні для кога ніякага дзіва не будзе, калі сапраўды не сёння-заўтра памрэ, — словы гэтыя яго супакойвалі больш за абнадзейванні ўрачоў, спачуванні знаёмых, больш за жончыну асцярожную клапатлівасць.

— Чаго табе паміраць? — выгаворвала Ліда на ўсю хату. — Сям’я, кварціра, работа, пенсія хутка — што табе яшчэ трэба? Ты ж не стары, як той казаў, мужчына! Сядзі сабе ды глядзі ў тэлевізар: дровы не трэба, картоплі капаць не трэба, ні касіць, ні араць…

— Ага… Смерці гэта скажы.

— Ну а што ж у цябе баліць? Ты з Мінска сам прыехаў, сядзіш, пазіраеш, ногі цэлыя, рукі… Хворы той, хто пад сябе ходзіць — як мой бацька некалі… Тры гады адлежаў во на гэтым поліку! А табе што?

— На, паглядзі, — ён задзёр калашыны, паказаў ногі.

— Мая матка век пражыла з такімі нагамі! Заварвала бярозавае лісце, парыла ногі і жыла.

— У мяне ж не ногі, а ад сэрца…

— А ты пар, а на сэрца халоднае кладзі. Людзі ж нешта ведаюць, нездарма так робяць…

Яму раптам падумалася, а сапраўды — калі адкінуць розныя душэўныя пакуты, паглядзець збоку, чужымі вачыма, уся яго трагедыя — хворыя ногі. Ну, самае горшае — можа адабраць ногі, але ж не самае страшнае, не смерць…

— Я цябе, Ліда, папрашу, — сказаў ён, — я не ведаю, колькі тут буду і, праўда, я нікому тут не трэба, але ты заглядай хоць калі ў сцёбку, добра? Як пабачыш, што мяне на дварэ няма…

— Хаця б ты не памер! Буду заглядаць, не бойся… А ты сядзі сабе ціхенька на сваёй дачы і менш думай, галавы не дуры. Бо ты проста надумаўся нешта. Пасядзі пад плотам, у лес схадзі, напішы, як мы тут трудзімся, картоплі капаем, што хлеба не возяць… Увечары будзеш прыходзіць тэлевізар глядзець, а ранкам я буду прыносіць якога картопля з малаком…

— Дзякую табе…

Выходзячы, ён спахапіўся:

— Ліда, дай маю кніжку. Тую, надпісаную…

Ліда, з кашалём на плячы і з кашом у руцэ, вярнулася ў большую хату і вынесла кніжку, акуратна абгорнутую ў газету, — яго «Выбранае».

Яна пайшла на агарод, а ён, амаль супакоены, пасунуўся да сябе ў сцёбку, і па дарозе думаў, што будуць яшчэ наперадзе вечары каля тэлевізара з гэтай жанчынаю — ратункам яго, і шмат пра што трэба будзе з ёю пагаварыць: пра смерць, пра сваю жонку, дачку, пра тое, як паміралі яе бацькі, муж, прызнацца і папрасіць прабачэння, што скланяў яе ў сваіх творах на ўсе лады — хоць і ведаў, што яна наўрад ці нават разгарнула яго кніжку.

I ў сцёбцы здалося ўжо не так адзінока — калі ведаеш, што блізка на агародзе чалавек, які думае пра цябе і, калі што, паможа. Праз акенца свяціла чырвонае вячэрняе сонца. Ён, пакуль не зайшло сонца, чытаў Евангелле, потым, калі стала цямнець, уключыў святло і пачаў пісаць.

Калі ёсць талент верыць, прага да ісціны, гэтыя веру і ісціну можна адшукаць не тое што ў Евангеллі, а ў маіх апавяданнях пра калгасы і пра паліцаяў. Ёсць, хто не ўмее іграць на скрыпцы, не ўмее араць, касіць, танцаваць балет, пісаць апавяданні, — а я не ўмею верыць; дык у чым мой грэх?

«И приводили к Нему всех немощных, одержимых различными болезнями и припадками, и бесноватых, и лунатиков, и расслабленых, и Он исцелял их»; «воскрешает дочь Иаира, дарует зрение двум слепым, исцеляет немого бесноватого, дает апостолам власть творить чудеса, исцеляет сухорукого, исцеляет одержимого слепого и немого, исцеляет дочь Хананеяки и множество других, семью хлебами и пятью рыбками насыщает 4 тысячи человек, идет по воде к своим ученикам, воскресший, является ученикам на горе»…

І што ж?

«И, увидевши Его, поклонились Ему; а иные усумнились».

Езус Свенты! Пасля ўсяго — усумніліся?! А мне, чалавеку канца XX — пачатку ХХІ стагоддзя, які нават уявіць сабе не можа ніводнага з гэтых дзівосаў, трэба верыць на слова!

Калі б Бог сапраўды быў Дабро, калі б ён хоць трохі любіў людзей, яму трэба было б рабіць пагулянкі па вадзе перад кожным новым пакаленнем. Здавалася б — чаго прасцей: спусціцца летнім днём у вобразе анёла на Камсамольскае возера, на Фінскі заліў, Гудзон, даць сябе сфатаграфаваць і знікнуць, растварыцца — больш нічога. I чалавецтва выратавана навечна. Шчаслівыя, як дзеці, людзі радасна жывуць, радасна паміраюць, радасна хварэюць, адчуваюць сябе зброяю ў нечых добрых руках, нічога і нікога не баяцца, мозг не забіты, каго б абдурыць, абакрасці, абрабаваць, хутчэй усім насалодзіцца, войнаў няма, гора няма, фізічная праца робіцца неабходная, як ежа, культура, літаратура, мастацтва ствараюцца ў часы найвышэйшага экстазу захаплення перад веліччу Вечнасці…

Як сонца, што толькі што свяціла ў акно, і вось знікла, і следу няма.

III

Жнівень быў добры — ціхі, сонечны.

Ён пачаў жыць у сцёбцы. Рана клаўся спаць, рана ўставаў — ішоў у блізкі лес, нарываў бярозавага лісця, пакуль вяртаўся, Ліда прыносіла ўжо ў сцёбку чыгун кіпетню, слоік сцюдзёнай вады з калодзежа, заварвала лісце ў тазе, ён парыў ногі, трымаючы на сэрцы слоік з холадам, і здавалася, што лягчэла. Схадзіў на могілкі, на магілы бацькі, маці, прапалоў, высек акацыі, пасадзіў па бярозцы. Асабліва добра было вечарамі, калі Ліда, падаіўшы карову, звала яго вячэраць і глядзець тэлевізар. Яны перагаварылі пра многае. Сама яна зусім не баялася смерці, не верыла ні ў Бога, ні ў чорта, адно, чаго баялася — памерці зімою, у марозы, і грубавата смяялася з яго: «Не бойся, сканаеш, як-небудзь пахаваем!»

Ён усё хацеў расплаціцца за тое, што Ліда яго корміць. Яна перш не брала грошы, а тады стала браць, і зусім пачала глядзець яго, як дзіця.

Удзень ці ўвечары, прыходзячы ад Ліды, ён перачытваў свае дзённікі, якія вёў да 32 гадоў, перагортваў «Выбранае» — і патроху пісаў: адзін-два абзац у дзень, пра што папала.

Вось лета за акном: раніцамі — белая ад расы атава, бярэзнік, жоўты скурчаны лісток вісіць на павуціне, абабак у траве пад бярозаю, удзень — сіняе неба і людзі гарбацяцца на агародах, увечары — туман, каровы рыкаюць, камары звіняць, пахне бульбоўнікам і мокрай травою…

Божа, як я баюся і ненавіджу ўсё гэта!

Гэта тое ж самае, як перачытваць мае дзённікі-запісы амаль трыццацігадовай даўнасці — страшныя запісы, — не сэнсам, бо ў іх якраз самыя звычайныя словы, а цэлым сваім страшныя — тым, што пісаліся рукой здаровага шчаслівага чалавека. Нібы малады заснуў летаргічным сном на дзесяцігоддзі, спаў і старэў, прачнуўся дзедам і нікога і нічога вакол не пазнаеш, і сябе таксама, а бачыш і разумееш толькі, што вось быў малады, лёг спаць, прачнуўся — а адной нагою ў магіле.

Вось запіс у 25 гадоў: «Калі станеш стары, успомні гэты дзень!

Марозны, снежны; у заінелым кіёску часопіс з жаданым нумарам на вокладцы, і соладка і страшна сціскаецца сэрца, і б’е па вачах тваё імя і прозвішча над першым у жыцці апавяданнем. Амаль да ночы блукаў па мілым Мінску, расцягваючы гэты дзень, не жадаючы з ім развітвацца, здагадваючыся, што мала такіх будзе наперадзе. Да таго ж, падаў коса снег, дробны і зіхоткі каля ліхтароў, і іскрыўся пад нагамі…»

Што значыць гэты запіс? Значыць, калі ўдумацца, самую простую, жудасную сваім непазбежным поступам, смерць — і больш нічога. Калі б я тады запісаў: «Выйшла маё першае апавяданне, і снег іскрыцца, — пайду нап’юся, ці зарэжу каго-небудзь», — я мог бы цяпер выць і біцца галавою аб сцяну турэмнай камеры. Але я пражыў той дзень, выпіў яго да дна — як і я цяперашні, калі б вярнуўся ў тыя свае 25, пражыў бы таксама.

Гэта значыць: я і тады ўпустую сябе не траціў, разумеў, цаніў жыццё. Калі б зараз з’явіўся чараўнік і перанёс мяне ў той час, я нічога б не паправіў, мне не было б чаго змяняць.

Любіў жыццё, цаніў, піў маленькімі глыткамі… Пакуль яно не ўзяло ды не прайшло!

Ніколі не верыў і не веру цяпер у гаданні, прыкметы, у ведзьмароў, экстрасенсаў, не снілася ніколі двух аднолькавых сноў, не было за ўсё жыццё ніводнага шчаслівага супадзення, збегу абставін, у якім можна было б западозрыць умяшанне «Некага» ці нечага. Але вось учора пісаў пра летаргічны сон, а сёння знайшоў нешта падобнае ў дзённіку, ужо не выдуманае.

30 гадоў: «Сніцца, што мне 60, я стары дзед, з барадою, ляжу ў ложку, вакол людзі, і я ведаю, што даўно ляжу і ўжо час паміраць, — а я нічога не магу зразумець: як я дакаціўся да гэтага?! Як жыў, што рабіў? Сілюся нешта сказаць, а вусны ледзь варушацца, хачу ўстаць — не слухаюцца ногі… I раптам — прачынанне, радасць, ад якой захлынаешся. Жывы, здаровы, і столькі гадоў наперадзе!»

I вось сон паўтарыўся, толькі на яве. Калі мяне вязлі ў бальніцу: ноч, залева, бура, патокі вады, па дарозе скрозь стаяць машыны і «хуткая» не едзе, а плыве, абганяючы іх… I раптам час спыніўся і ўспомніўся той даўні сон. I так ясна стала: ну, хай гэтым разам не памру — усё ж бальніца, неяк адкачаюць, — але праз месяц, год, 5, 10 гадоў усё будзе тое ж самае: так сама будзе паўзці ўночы «хуткая», і я — такі ж самы! — буду глядзець у акно і адчуваць тое ж самае, што і цяпер, яшчэ горшае, бо ўжо буду ведаць, што гэтая дарога да бальніцы — мая апошняя дарога.

I як бы тады ні сіліўся, ужо не прачнуцца маладым.

Урач сказаў, што гэта звычайны пасляінфарктавы шок. Ён можа цягнуцца ад некалькіх дзён да некалькіх гадоў. Гэты шок можа зацягнуцца ад таго, сказаў урач, што прыступ здарыўся нечакана, я не быў да яго падрыхтаваны: ніколі раней на сэрца не скардзіўся, увогуле рэдка хварэў, усе аналізы, кардыяграмы былі ў норме.

«Здарылася нечакана» — так, але яшчэ ўчора, у каторы раз пераглядаючы свае запіскі, стараючыся разабраць хоць нешта ў радках ці між радкоў, зрабіў раптам цэлае для сябе адкрыццё. Дзіўна, як не бачыў гэтага раней!

Адзін з першых запісаў — 22 гады: «У паліклініцы. Камісія. Мы шумна перагаворваемся, штурхаемся, рагочам. Жанчына-ўрач, здзіўлена: «Чаго яны?» Другая, спакойна: «Баяцца».

23 гады: «Лета, якога раней так чакаў. Чым далей ад дзяцінства, тым больш чалавек траціць нешта такое важнае, што не выказаць ніякімі словамі. Да нейкага перыяду (рознага ва ўсіх) чалавек чакае ад будучыні толькі светлага, ён нібы падымаецца; пасля гэтага перыяду чакае толькі горшага і апускаецца».

24: «Тэма: малады настаўнік утапіўся ў канцы мая. Лінейка. Дырэктар выступіў і сэнс выступлення звёў да таго, што не трэба купацца…»

I далей, і далей — і ўсё паліклінікі, бальніцы, смерці… І гэта малады чалавек, студэнт, жыве ў вялікім горадзе, вакол столькі дзяўчат…

25, 26, 27 гадоў — скончыў універсітэт, гуляў з дзяўчынаю, працаваў, пісаў, друкаваўся, — а запісы тыя ж — пра бальніцы і хворых… Акуратна, часта іншым колерам чарнілаў, прастаўлена дата над кожным запісам.

28, 29, 30 — ажаніўся, нарадзілася Алеся, атрымалі кватэру, выйшла першая кніжка, перайшоў на працу ў выдавецтва — і што ж? Пра ўсё гэта адным штрышком, як пра нешта другаснае. Затое цэлыя абзацы, старонкі ідуць пад апісанні пораў года:

«Скончылася зіма…»

«Заўтра — першы дзень восені…»

«Ідзе вясна ўжо, дзякуй Богу, — згінуў сьнег з сырой зямлі! (Якуб Колас)…»

Усе назвы месяцаў узяты ў рамкі. Новы год абводзіцца сінім, зялёным, а тады яшчэ і чырвоным чарнілам. Але пры такой пунктуальнасці — ані згадкі пра дні нараджэння.

31 год. Даты, дні, месяцы перастаюць прастаўляцца зусім, старонкі запоўнены мноствам нейкіх літаратурных планаў, з якіх ніводзін не быў рэалізаваны…

Урэшце пасля 32 гадоў запісы робяцца з перапынкамі ў месяц, год, і тычацца выключна літаратуры: тэмы, героі, дзе што друкавалася, дзе будзе друкавацца.

У 32 гады памёр мой бацька. Ад сэрца. Я зусім не помню яго, помню трохі пахаванне: зіма, страшная завіруха, труну вязуць коні, на санях, мы з братам сядзім у перадку і плачам, напужаныя свістам ветру і снегу і галашэннем людзей, што ідуць за санямі. Матка не шкадавала яго, расказвала, што «піў, біўся, баяўся смерці, аж пішчаў, усё цягаўся па паліклініках, але граматны быў, любіў пісаць у Маскву нейкія пісьмы, каб на аперацыю паклалі…»

Сапраўды, гэта магло адбіцца ў малой галаве: у 2–3 гады даведацца, што смерць страшная штука, ад якой можна пішчаць, што яна прыходзіць пасля 30 гадоў, што для таго, каб яе адцягнуць, трэба быць гатоваму хадзіць па паліклініках, бальніцах, пажадана быць «граматным», каб пры выпадку напісаць у Маскву наконт аперацыі… Сапраўды — цалкам можа быць, я чакаў і адначасова баяўся гэтай лічбы — 32 — як агню.

З патаемнай, падсвядомай радасцю рука абводзіла чырвоным ці зялёным чарнілам назву месяца: вось, дзякуй Богу, і снежань прайшоў — а я жыву, і быццам нічога, здаровы. А вось цэлы Новы год — а я жыву… Дзень нараджэння — гэта ўжо непрыемнасць, гэта бліжэй да 32-х, — лепш не заўважыць, прапусціць…

I каля самых 32-х, на «перавале» — спроба падмануць нешта ці Некага, нагрузіць сябе планамі: ну, не будзеш жа паміраць, не зрабіўшы яшчэ столькі ўсяго!..

Характэрны запіс, зроблены адразу ж пасля «перавалу» 32-х:

«Чалавекам у жыцці рухае толькі ірацыянальнае, інстынкт, «выпирающая сила жизни». Наколькі моцнае ў чалавеку гэтае ірацыянальнае, няўлоўнае, настолькі доўга, здарова, прадукцыйна ён і пражыве. Бо калі ёсць здароўе і душэўны спакой, тады праясняецца і ўсё іншае: навошта жыць, для чаго пісаць, і як паміраць, і нашто паміраць.

Не выясненне гэтых пытанняў дае душэўны спакой, а наадварот.

Таму што высвятленне пытанняў Жыцця і Смерці можа памагчы толькі тады, калі на пару гадзін застаешся ў адзіноце ў чатырох сценах. Але вакол — жыццё, і ў сутках — 24 гадзіны.

Можа, у кагосьці інакш, а ў мяне так. Я даражу сваім душэўным спакоем і баюся і не хачу, каб што б там ні было (у тым ліку і вера ў Бога, якая вымагае дзеянняў) парушала гэты спакой».

Карацей, «у здаровым целе здаровы дух». Так я амаль трыццаць гадоў пасля гэтага запісу і жыў, і, можа, правільна жыў… пакуль было здаровае цела.

Лекі, якія хоць раз памаглі, запамінаеш, любіш іх, стараешся ашчаджаць, беражэш на крайні выпадак. А што мне (ва ўсялякім разе я так палічыў) памагло? Загружванне ў крытычны момант сябе працаю. А праца мая — заняткі літаратураю, выдумванне мастацкіх твораў. Літаратура памагла мне.

Яшчэ пераглядаючы сваю першую невялічкую кніжку, перачытваючы адну-адзіную дзяжурную рэцэнзію на яе, я з горыччу вымушаны быў прызнацца: мне ў літаратуры мала дадзена. Параўноўваючы, супастаўляючы сваё з чужыя, я бачыў, што чужыя апавяданні неяк іскрыліся, дыхалі, аўтары не баяліся нязграбнасцей, паўтораў, адступленняў, неабавязковых, на маю думку, дыялогаў кшталту «Га?», ды «Ну?», ды «Вось як!», шчодра, па цэлых старонках апісвалі прыроду, не звязаную з адчуваннямі герояў, не рабілі ў канцоўках ніякіх абагульненняў, — але ў цэлым, калі чытаць іх, не думаючы пра тэхніку, гэта былі жывыя творы жывых людзей…

Але ў мяне былі і свае плюсы. Для маіх больш таленавітых сучаснікаў літаратура была — ва ўсялякім разе, напачатку — проста заняткам, хобі, а для мяне — лекамі, самім жыццём. Я, як тая жаба, кінутая ў смятану, вымушаны быў валтузіцца і таптацца, каб збіць цупкае масла і не патоняць. Я мог перапісваць аповесць ці апавяданне па чатырнаццаць разоў і, камбінуючы, шляхам спробаў і памылак, чыста матэматычна дабіваўся таго ж, чаго іншыя дабіваліся на адным дыханні, у хвіліны натхнення.

Вышэй згадваў, што ніводзін з планаў, запісаных перад чаканнем 32 гадоў, не быў рэалізаваны, — гэта няпраўда. Сёе-тое рэалізавалася, але як? Я абдумваў усё халоднай галавою, вывяраў кожны сказ, дабіваўся, каб у абзацы не было двух аднолькавых слоў, — але не ведаў натхнення, ні разу не было, каб старонкі з-пад рукі ляцелі…

Апавяданні, як сталі казаць, пачалі атрымлівацца «густыя», з ідэалагічнага і граматычнага боку вывераныя; апошняе — уменне пісаць без граматычных памылак, — відаць, найбольш і паслужыла таму, што мяне ў хуткім часе запрасілі на працу ў выдавецтва рэдактарам.

У параўнанні з газетнай рэдакцыяй тут быў проста рай. Самае галоўнае, усталяваўся рэжым. Раніцай — слабая кава, прагулка па блізкім лесапарку, аўтобус у цэнтр на працу, у выдавецтве — размовы, анекдоцікі, сустрэчы з аўтарамі, рэдагаванне чужога, увечары, дома, адна-дзве гадзіны матэматыкі-творчасці перад сном. Заўсёды перад сном, ніколі не больш двух старонак. Выхадныя, святы, асабліва адпачынкі — непажаданасць, бо гэта ж трэба думаць, для чаго жыву, ды нашто пішу, ды падбіваць «бабкі» — чаго ў жыцці дасягнуў у параўнанні з іншымі…

Сябры здзіўляліся, чаму я так марудна і мала пішу, калі ёсць такія магчымасці друкавацца. I сапраўды, у год я друкаваў адно апавяданне, рэдка два. За трыццаць гадоў ледзь набралася 10 аркушаў «Выбранага».

Дык што?

Пачатак лета. Хмарнага, дажджлівага, з перападамі ціску. Толькі што выйшла маё «Выбранае», нібы падвёўшы рыску пад пэўным адрэзкам жыцця. Апошні год я жыў, як па інерцыі, але вось-вось павінен быў быць адпачынак. А адпачынак — гэта час шчырасці перад самім сабою. У вольныя дні адпачынку я проста вымушаны быў бы прызнавацца сабе ў тым, пра што здагадваўся, але, закручаны ў рэжым, не хацеў думаць. А менавіта — маё «Выбранае», плён усяго жыцця, у параўнанні з тым, што вакол апошнім часам адбываецца і адбылося, нікому не патрэбнае. Ні чытачам, ні крытыкам, ні прадаўцам кнігарань, ні бібліятэкарам, — нікому ў свеце, і лепш было б і для мяне, і для ўсіх, каб гэтае «Выбранае» ўвогуле не выбіралася.

У такім настроі, з такім багажом я вяртаўся тады з працы. А хмара паўзе, а наперадзе — «маленькі адпачынак», выхадныя, а вось-вось сапраўдны адпачынак, а галоўнае — дома чакае новая аповесць, пра сучаснасць, ляжыць на стале чарнавік з героямі, якіх я не ведаю і баюся, і не люблю: нейкія бізнэсмены, прастытуткі, мафія, міліцыя… Чарнавік, за які я кожны вечар кідаю сябе сілаю…

Арганізм не захацеў цярпець гэтага.

Атрымліваецца, мой інфаркт — ад «Выбранага»? Якое паказала мне маю мізэрнасць? I калі б не выдаваў яго, калупаўся патроху, нічога б не было, жыў бы па інерцыі, як і раней?

Ох, гэтае «Выбранае»… 1987–1991. Гады, у якія ўсе ранейшыя крытэрыі, ідэалы перавярнуліся на 180 градусаў. «Выбранае» выбіралася, а час усё бег, усё змяняўся, і мае сакратары парткамаў, калгаснікі і партызаны аніяк за ім не паспявалі…

Дапускаю, што я ўсё жыццё сумленна, як умеў, стараўся кляпаць у мастацкіх вобразах тое, што не магло быць вечна, верыў у тое, у што нельга было верыць: у сацыялізм, у калгасы, у грамадства вышэйшай справядлівасці, у партыю камуністаў; таму і выйшла маё «Выбранае» эталонам таго, што нікому не трэба.

Дапускаю — я ўпарта і сумленна будаваў вось такую сцёбку, у якой цяпер сяджу, і сцёбка атрымалася цёплая, у ёй можна жыць, — але пабудавана яна не на цвёрдым грунце, а на ільдзіне. Ільдзіна растала.

Дапускаю — але што такое я? Акрамя таго, што сумленны рамеснік і добры рэдактар? Хто мяне дзе ведае? Мне мала дадзена, таму і мала з мяне можна ўзяць. Я пабудаваў на ільдзіне сцёбку, а нехта ж — цэлыя дамы, палацы! Ды па гэтай логіцы павінна была пачацца проста эпідэмія пісьменніцкіх інфарктаў, і чым больш таленавіты пісьменнік, тым больш яго павінна была аглушыць перамена веры!

Учора ўзяў у Ліды томік апавяданняў Шукшына, знайшоў апавяданне «Верую». У што ж?

«У авіацыю, у хімізацыю, у механізацыю сельскай гаспадаркі, у навуковую рэвалюцыю, у космас і бязважкасць, у барсучынае сала, у стаячую аглоблю — бо ўсё гэта аб’ектыўна!»

Калі ў гэта верылі лепшыя з лепшых, дык што казаць пра «масы»? Вось гэтая «аб’ектыўнасць» і звязвала, як раствор цагліны, эпізоды ваенныя, калгасныя, партыйныя, гістарычныя, палюбоўныя ў апавяданнях, аповесцях і раманах.

Але не перастаю здзіўляцца, чытаючы цяперашнія выступленні пісьменнікаў і цяперашнюю крытыку. Аказваецца, усе заўсёды разумелі, што тая вера была лухта, творы таго часу трэба лічыць несур’ёзнымі, лепш іх увогуле не згадваць, а калі згадваць, ацэньваць з пазіцыі апазітыўнасці: гультая, які не хацеў ісці ў калгас, трэба лічыць цяпер не за гультая, тым больш не за ворага, як ранейшая крытыка лічыла, а за станоўчага героя; у апавяданнях пра вайну паліцая цяпер трэба лічыць як асобу трагічную, чалавека, які апынуўся паміж двух агнёў…

Зрэшты, усё можа быць, і тая вера магла быць несур’ёзнаю. Але тады якая сур’ёзная? Якая, урэшце, заняла сваё законнае месца, калі адпала патрэба маскіравацца і гаварыць эзопавай моваю? У рыначную эканоміку, у малы і вялікі бізнэс, у шкоду авіяцыі, механізацыі, хімізацыі, у добрага паліцая, у кепскага партызана, у самадура-парторга, у Бога, сатану, у «Храм-хам», «Адраджэнне-абуджэнне»?

У прэтэнзіях цяперашніх маладых да нашага пакалення больш праўды, чым позы і задзірыстасці. Асноўная думка гэтых, мякка кажучы, прэтэнзій тая, што нашаму пакаленню, перш чым прэтэндаваць хоць на нейкае месца ў літаратуры, трэба пакаяцца. Проста растлумачыць, чаму адбылася (ці не адбылася) перамена веры.

Бо інакш як можа верыць нам малады чалавек? Што ён ад нас чуе?

Ён чуе ад нас — наменклатура, саветы, рынак, незалежнасць; гэтак сама, як раней чуў — буржуазная прапаганда, станоўчы герой, чалавек працы, вытворчая тэма, подзвіг народа…

Міжволі засумняваешся: ды ці ёсць у такіх «настаўнікаў» нешта важнае, запаветнае, не звязанае з палітычным момантам? А самае галоўнае, ці было хоць калі? Міжволі пачнеш касіць пад корань што трэба і што не трэба…

Альбо як не згадзіцца з цяперашнімі маладымі, што чым больш таленавіты пісьменнік (які памяняў цяпер веру), тым больш яму трэба «пакаяцца», бо тым больш у параўнанні з графаманам яго творы служылі той сістэме, якая панавала?

У маім «Выбраным» ёсць апавяданне. Там калгасніца з малым сынам позна ўвечары перакопваюць — па скапаным — калгасную бульбу. За гэта ганялі. Нарваўся брыгадзір і павёў іх у сельсавет складаць акт. Потым, па дарозе, глянуўшы на хлопчыка, які плакаў, адпусціў іх. У апавяданні атрымаліся жывыя героі, а ў цэлым іх «жывасць» даказвала толькі тое, што ў калгасах — адпаведна, і пры тым дзяржаўным ладзе, які выдумаў калгасы — чалавек застаецца чалавекам. Але крытык, рэцэнзуючы «Выбранае», напісаў: людзі ўжо тады разумелі, што калгасы — зло, і таму вяскоўцы вымушаны былі памагаць адно аднаму, каб дажыць да часоў лепшых, фермерскіх…

Пераконваць, «запальваць» могуць толькі жывыя героі. Героі жывыя тады, калі сумняваюцца. Чым больш сумняваюцца, тым глыбейшы (нібыта) канфлікт, тым лепшы мастацкі твор у дэталях і тым больш ён служыць пануючай ідэі ў цэлым; і тым больш ён даўгавечны, бо пры змене пануючай ідэі сумненне можна разглядаць як асноўную думку.

Асаблівыя нараканні на маладых за тое, што яны замахваюцца на святое святых — ваенную тэму! Ужо за эксплуатацыю гэтай тэмы, нават за слабыя творы, нельга вінаваціць. Як ні напішы, сам пафас твора будзе гуманістычны: вайна — зло, чалавек перастае належаць сам сабе, ставіцца ў жорсткія ўмовы выбару; з іншага боку, вайна — пробны камень: не будзь вайны, ні сам чалавек, ні іншыя маглі б і не даведацца, які ён на самай справе, што жыве ў яго душы. Калі ж яшчэ рэалістычна, падрабязна выпісаны дэталі сітуацый, у якія трапляе чалавек на вайне, калі чытач зліваецца з псіхалогіяй героя, думкамі, словам, калі твор высокамастацкі, ён яшчэ больш, чым твор слабы, павінен адбіць у чытача любую ахвоту да вайны.

Даўно, калі я яшчэ працаваў у газеце і ездзіў у вясковыя камандзіроўкі, мне давялося заначаваць у адной вёсцы, у хаце настаўніцы. Вечар быў восеньскі, доўгі, і я папрасіў у настаўніцы пачытаць сачыненні дзевяцікласнікаў, якія яна правярала. Тэмай сачыненняў былі сучасныя ваенныя творы — як бы ты паступіў на месцы… не помню, скажам, Матросава? Усе пісалі, што таксама аддалі б жыццё за Радзіму; адно сачыненне было яўна лепшае, разгорнутае, шчырае. Нейкі хлопец распавядаў, што ісці яму да школы пяць кіламетраў туды і назад, ходзіць ён адзін і, каб не сцягвалася дарога, часта, пакуль ідзе, уяўляе сябе на месцы Матросава, Касмадзям’янскай, Кашавога, Гастэлы, Сотнікава, Мерэсьева, спрабуе перажыць разам з імі катаванні, уяўляе сябе з пятлёй на шыі, як плюе ў твар ворагам і выціскае з сябе апошняе «гады»… Тады мяне гэта зусім не ўразіла, я адзначыў толькі добры стыль і хлопцаву начытанасць…

Але цяпер!..

Цяпер, услед за маладымі, таксама хачу папытацца: дык што ж такое нашая славутая гуманістычная ваенная проза? Гэта ж проста нейкае глумленне, калецтва маладых розумаў, нейкі ўвесьчасны злавесны набат: рыхтуйся! Будзь гатовы выцерпець катаванні і памерці! Помні, што калі не захочаш памерці, як герой, памрэш іншай, здрадніцкай смерцю! Не верыш? Вось табе прыклад: высокамастацкі твор, напісаны дэталёва, з падрабязнасцямі; пачытай і пераканайся, што чакае тых, хто даражыць сваім жыццём і не хоча быць павешаным альбо закатаваным…

Зноў разгортваю наўзгад Шукшына і чытаю:

«З аднога краю неба пасвятлела, стала блакітным, і блізка недзе было сонейка», — чытаю і бачу не неба і сонейка, а тое, што Шукшына няма. Ён памёр. Ад сэрца. Смерць на ўсім, і на тых маладых, пра якіх пісаў учора.

Вядома, яны дакажуць (раз мы самі не хочам гэтага рабіць), якія былі мы, якой была наша проза, каму і чаму мы служылі, — дакажуць і нават не заўважаць, што на гэтыя доказы патраціўся ўвесь імпэт, лепшы час, і, азірнуўшыся, убачаць, што нічога хоць бы ў мастацкіх адносінах лепшага за нашае і не створана, што і яны служылі не Літаратуры, а барацьбе з намі, і што ім ужо наступаюць на хвост, і смяюцца з іх, і пішуць пра іх, як пра згубленае пакаленне, якое з’ела зубы ў нікому непатрэбным змаганні з «прыкарытнымі» пісьменнікамі — з намі. Як бацька сына не за тое біў, што п’е, а за тое, што пахмяляецца, так бы і ім сказаць: не ў тым ваша няпраўда, што змагаецеся, а ў тым, што змаганне для вас — мэта.

Вось цяпер, дзякуючы гэтым адступленням, як тое шукшыноўскае неба, збольшага праясняецца, чаму я жыў-быў, і раптам інфаркт, і страх, і смерць.

Я многа верыў. Вера была — у патрэбнасць сваёй працы, у сваё ўменне выдумляць гуманістычныя мастацкія вобразы з дамінуючай ідэяй — пабудова шчаслівага сацыялістычнага грамадства, са станоўчым героем, з сітуацыямі, дзе дабро перамагае зло, духоўнасць — практыцызм і г.д. I раптам перастаў у гэта верыць. Але жыць трэба. А жыць я магу тады, калі пішу.

Трэба альбо «перакуліцца» накшталт пясочнага гадзінніка і пачынаць — следам за многімі — перасыпаць з твора ў твор рэпрэсіі, рэкет, палітыку, прастытутак, «Бога — Храмы — Адраджэнне», альбо адстойваць сваю ранейшую «сацрэалістычную» веру і ў мастацкіх вобразах даказваць людзям, што той лад, якому мы, асмеяныя цяпер пісьменнікі, служылі, быў не горшы, а ў многім і лепшы за тое, што ёсць і што чакае наперадзе, альбо паспрабаваць напісаць пра нешта вечнае, што б не залежала ад пераменаў у грамадстве… Любая з гэтых вераў павінна вярнуць мяне да жыцця, да яснасці, да сябе ранейшага, і зноў можна будзе патрошку жыць, патрошку пісаць, шліфуючы кожны сказ, і пражыць спакойна яшчэ гадоў 10–20.

Астаецца драбяза: якую ж веру выбраць? Якая — калі не праўдзівая, дык хоць больш-менш аб’ектыўная?

Тады ўжо ідзі далей, да канца: а што ж гэта такое за сама Літаратура? У якую можна так верыць і так любіць яе, што яна робіцца ўся — жыццё? Не як кніжкі тлумачаць, а як ты сам для сябе тлумачыш?

Так тлумачу: ёсць уласна літаратура, 1-га гатунку, якая заўсёды ствараецца ў апазіцыі да пануючага ладу, пануючых густаў, і літаратура 2-га гатунку — пазітыўная, літаратура абслугі. Мэтай «уласна літаратуры» заўсёды было змаганне: з рабаўладальніцтвам, феадалізмам, імперыяй, хрысціянствам, паганствам, аскетызмам, распустай, атэізмам, рэлігіяй, рэвалюцыяй, контррэвалюцыяй, камунізмам, капіталізмам і да т. п. — з тым, што ўзаконена і пануе; акрамя таго, і са сваёй названай сястрою — «літаратурай абслугі», мэта якой была (і ёсць) — падтрымліваць пануючы лад і пануючыя густы.

Змаганню супрацьстаяла цэнзура. Паступова задача літаратуры 1-ай звялася да барацьбы не супраць пануючага ладу і густаў у цэлым, а супраць уласна цэнзуры. Хоць само гэтае супрацьстаянне нібыта апраўдвала літаратурны працэс, даказвала яго неабходнасць, адбывалася тое, што забываўся галоўны аб’ект літаратуры — чытач. Каб абдурыць цэнзуру, трэба было ствараць новыя формы — як правіла, больш складаныя ў параўнанні з папярэднімі, ужываць эзопавую мову, хаваць асноўныя думкі ў апісанні прыроды і ў любыя іншыя апісанні; паступова забывалася першае і «залатое» літаратурнае правіла: толькі тыя формы, стыль, мова, апісанні апраўданы і з’яўляюцца мастацкімі, якія найкарацейшым шляхам, проста і ясна, даносяць асноўную думку да сэрца і розуму аб’екта — чытача.

Гэта першае, а другое — гармонія. Пажадана, каб чытач, чытаючы (менавіта так: чытач чытаючы), мурлыкаў ад задавальнення.

Са знікненнем цэнзуры атрымалася, што аўтаматычна знікае і «ўласна літаратура», літаратура змагання. Магільшчык апынуўся ў адной яме з тым, для каго яе капаў, і цяпер застаецца толькі чакаць, пакуль зверху не пачнуць ляцець першыя жмені пяску.

Але літаратура 2-ая з адменай цэнзуры застаецца, і мэты ў яе застаюцца тыя ж: усялякімі спосабамі закалыхваць людзей. Вось тут — стоп.

Мая літаратура, якую я сумленна ствараў амаль 20 гадоў, якраз жа і была літаратура абслугі. Яна абслугоўвала, апраўдвала, усяляк ухваляла пануючы лад і змагалася толькі з дробнымі скажэннямі асноўнай лініі. Дык працягвай абслугоўваць далей і жыві.

Уся справа ў тым, што пры змяненні пануючага ладу, той самай «асноўнай лініі», змяніліся не мэты, а формы літаратуры абслугі. З апісальна-рэалістычнай яна цяпер павінна стаць забаўляльнай. (…)

I калі ўспомніць, што на маім стале перад інфарктам якраз і ляжала аповесць дэтэктыўна-забаўляльная, з усімі атрыбутамі новага (якое раніцай новае, а ўвечары ўжо старое): рэкетам, прастытуткамі, суперменамі, далярамі — карацей, нешта абы-што, а я адчуваю, што толькі такое цяпер і трэба…

Тады многае, калі не ўсё, робіцца ясна.

Я зразумеў, што ў гэтай новай якасці абслугі мая творчасць не вытрымае канкурэнцыі… Мабыць.

IV

Ішлі дні.

Ён патроху пісаў, хадзіў у лес, на рэчку, на могілкі, увечары глядзеў з Лідаю тэлевізар, раніцаю парыў ногі ў бярозавым лісці. Ці то гэтае лісце памагала, ці Лідзіная вясковая ежа, чыстае паветра, ці гэтае спакойнае роўнае жыццё, калі не трэба некуды рвацца, нечага ўвесь час хацець, калі можна спакойна, у адзіноце, пасядзець, паляжаць, прывесці ў парадак думкі і настрой, — але яму сапраўды рабілася з кожным днём лягчэй, сэрца ўжо амаль не балела, ногі пакрысе зусім перасталі ацякаць.

Ён мог хадзіць ужо без кійка, далёка. Прайшлі дажджы, кінуліся расці грыбы, знайшоўся новы занятак.

Ён абышоў усе знаёмыя з малых гадоў мясціны, многае ўспомніў, перажыў па-новаму. Раз выбраўся ў суседнюю вёску, дзе была пошта, і заказаў тэлефонную размову з Мінскам, пагаварыў з жонкаю. Усе навіны былі добрыя. Жонка прасіла прабачэння, што не пісала, турбавалася, як ён там, шкадавала, што адпусціла яго аднога такога, прасіла ўжо прыязджаць дамоў. Алесін (дачкі) кавалер сабраўся ўрэшце жаніцца. Званілі сябры, пыталіся, куды ён знік, цікавіліся, ці піша што-небудзь новенькае. Выйшла яшчэ адна рэцэнзія на яго «Выбранае». Па дарозе назад ён успамінаў Мінск, думаў, як прыедзе і будзе расказваць сябрам, што нездарма чалавека ў цяжкія хвіліны цягне на радзіму, праўда, што родная зямля ратуе. I яго вось уратавала…

Самаму было дзіўна, што больш за ўсё яго ўзрадвала ў гэтай размове тое, што выйшла рэцэнзія і сябры чакаюць ад яго яшчэ новых твораў. Хоць ён добра ведаў рэцэнзента, напярод мог сказаць, што там будзе напісана, усё роўна прыемна было прадбачваць чытанне той рэцэнзіі — як і ў ранейшыя, да хваробы, часы.

У той вечар, седзячы з Лідай каля тэлевізара, яму стала сорамна, калі ўспомніў, як рлакаў перад ёю, пытаўся пра смерць… Упершыню падумалася, што вяскоўцы і дачнікі, відаць, абгаварылі Ліду з ног да галавы — і яго, вядома, — за тое, што жывуць ледзь не ў адной хаце…

I гэты сорам і нейкае раскаянне ў нечым былі першым пробліскам вяртання да сябе ранейшага. Адбылося акурат тое, аб чым ён пісаў у сваім дзённіку 30 гадоў назад: паздаравела цела, патроху пачало вяртацца здароўе — і дух паздаравеў, і пытанні, якія раней так палохалі, даводзілі да жаху, цяпер здаваліся не такімі ўжо і безадказнымі. Іх можна і трэба было цяпер вырашыць. Каб жыць, як і жыў.

Змяняўся дух — змяняліся і думкі яго, і матыў запісак.

Я не столькі жыў літаратураю, колькі прывык жыць ёю. Дык чалавек прывыкае і да сваёй правай рукі, а калі яе можа адрэзаць, прывыкае і жыве без рукі. Прывыкну і я жыць без літаратуры. Нічога ад гэтага ў свеце не зменіцца. Малады хлопец недзе ў глухой вёсцы, які хоча вырвацца на шырокае жыццё, не знойдзе ў тваіх творах адказу на пытанне «як жыць?», і маладая дзяўчына не заплача над лёсам тваёй гераіні; яна, дзяўчына, наўрад ці нават разгорне часопіс з тваёй новай аповесцю. I стары чалавек, паважаны пенсіянер, не напіша табе — вось, я так люблю Вашыя творы, а цяпер чуў, што Вы сабраліся кінуць пісаць, дык вельмі — ад імя чытачоў — прашу Вас гэтага не рабіць. I крытыка не ўзбунтуецца, што літаратура, страціўшы мяне, нешта страціць.

З другога боку, калі прыспічыць — пішы. Раз пакуль яшчэ выходзяць часопісы, трэба ж, каб нехта іх напаўняў. На мой век хопіць. Раз сябры просяць, а ў мяне ёсць вольны час, дык з чыстай ветлівасці можна напісаць і даць…

Можна пісаць, можна не пісаць, а свет вакол будзе рабіцца ўсё меншы і меншы, пакуль не звядзецца да года, месяца, дня, гадзіны. А чорныя сцены і зверху, і з бакоў ціснуць і ціснуць, і ўсё да меншага звужаюцца… I што ўспомніцца, лежачы ў тыя апошнія гадзіны, гледзячы ў чорную жудасную столь? Аповесць пра старшыню калгаса? Ці пра рэкет?

На працягу ўсяго існавання чалавецтва тысячы лепшых, разумнейшых людзей — геніяў — прысвячалі жыцці, біліся над вырашэннем аднога-адзінага пытання; і рана ці позна прыходзілі да высновы, што жыццё не канчаецца смерцю, што смерці проста няма. Я не магу ахапіць розумам ход іхніх доказаў, не магу паверыць і ў самыя доказы — у мяне не было ні вялікіх здольнасцей, ні, урэшце, часу, магчымасцей, каб пазнаваць вялікія мудрасці, — але якое я маю права не верыць людзям, у якіх былі і час, і здольнасці, і магчымасці пазнаць усё гэта?

Калі чалавек ніколі не бачыў, як расце ананас, бо ніколі далей Самахвалавічаў нідзе не быў, дык якое ён мае права не верыць таму, хто абышоў цэлы свет і бачыў не толькі ананас, а і яшчэ сёе-тое?

Успомні, як ты паміраў. Самае жудаснае адчуванне было не страх памерці, а страх страціць прытомнасць на вуліцы. Трэба было любымі сіламі дапаўзці да кватэры. Я зрабіў гэта, дапоўз і на ганку страціў прытомнасць. Я не ведаў, як і хто мяне будзе ратаваць, зусім не думаў пра гэта, гэта было не галоўнае.

Так і цяпер. Галоўнае для чалавека — дапаўзці да ганка, г. зн. пражыць фізічна як мага даўжэй, пажадана да глыбокай старасці, калі прытупяцца адчуванні — і спакойна, без лішніх жаханняў страціць прытомнасць — памерці. А хто і як мяне будзе пасля ратаваць, гэта ўжо не мая справа.

Не ведаю, што гэта будзе за ратунак, але ніякага права не маю думаць, што ратунка не будзе зусім.

I хто ведае: можа, калі б Нехта захацеў не як у Бібліі, а проста і зразумела выказаць сваю волю, чаго Ён ад нас хоча, тое і атрымалася б: кожнае пакаленне павінна гаціць шлях для саміх сябе будучых. Змагайся з любым насіллем — і ўратуеш сябе будучага? I тады шматлікія смерці — пераліванні ва ўсё новыя і новыя праявы — стануць такія ж нястрашныя і будзённыя, як і засынанне кожным вечарам?..

У канцы лета ён сабраўся, спакаваў сумку і зайшоў да Ліды развітацца.

— Ну, акрыяў? А помніш, які прыехаў?

— Памятаю…

— Едзь з Богам! I глядзі… Мала што… Калі зноў скруціць, дык прыязджай, буду глядзець! Хай людзі смяяцца, што дзве жонкі займеў…

Выходзячы з двара, ён азірнуўся. Ліда стаяла на ганку — босая, у тым жа выцвілым сарафане, папраўляла завязаную на патыліцы хустку. Ранішняя вясковая вуліца зноў была такой, як заўсёды, сваёй, знаёмай, і ён — без кійка, ажывелы, зусім звычайны мужчына, ішоў па ёй і зазіраў зверху праз платы ў двары. Жыццё зноў зжалілася з яго, на невядомы тэрмін вярнуўшы сякое-такое здароўе. Ён адчуваў усю хісткасць гэтага свайго спакою, здагадваўся, што, можа быць, дастаткова любой драбязы — хоць галаўнога болю, перабояў у сэрцы, насмарку — і ён зноў спалохаецца, і ўвесь спакой яго разляціцца ў дым.

Але цяпер, такім ранкам, яму, як дзіцяці, хацелася радавацца хоць гэтай маленькай, часовай перадышцы, маленькай перамозе самога сябе, перамозе, якая давала яму надзею зноў забыцца, увайсці у сваю каляіну, есці, спаць, чытаць газеты, глядзець тэлевізар, ездзіць на працу і рэдагаваць чужыя рукапісы, спрачацца з жонкаю, радавацца за дачку, чакаць унукаў…

І пісаць новую рэч. Чарнавы рукапіс ужо ляжаў у сумцы, называўся ён проста — «Повесьць».

На прыпынку, збоку ад пасажыраў, стаялі дзеці, хлопчык з дзяўчынкаю, з вялікімі букетамі астраў і вяргінь, і ён не адразу зразумеў, чаго дзеці і што, пакуль не ўспомніў: сёння ж 1-га верасня. Восень, вось дзеці і едуць у школу, у суседнюю вёску, дзе васьмігодка. Рана было, а цёпла, чырвонае сонца біла ў вочы з-за лесу, адкуль павінен быў паказацца аўтобус. Лес быў зусім зялёны, і ў зялёных садах ціўкалі птушкі, і пасажыры шумна гаварылі, і гэтыя дзеці з кветкамі смяяліся — усё радавалася, жыло і ніяк не хацела разумець, што прайшло цэлае лета.

VI

У Мінску Мікола Пятровіч (так яго звалі) найперш пайшоў у паліклініку. Доктар, агледзеўшы, абстукаўшы, распытаўшы яго, заключыў, што ўсё добра і можна выходзіць на працу, «толькі, вядома ж, і думаць забыць пра каву, моцную гарбату, пазбягаць розных эмоцый…»

«Можа, я напісаў у вёсцы свае запіскі і псіхалагічна разгрузіўся, зняў шок?» — узрадаваны, думаў Мікола Пятровіч.

Дома ён выцягнуў з тумбачкі пісьмовага стала тоненькую папку, сеў на падлогу, засланую новым мяккім паласам, і пачаў пераглядаць чарнавікі. «Калі ўжо табе зноў закарцела пісаць, — сказаў сабе Мікола Пятровіч, — жыць без гэтага не можаш, дык прыдумай нейкую іншую форму. Якая ўключала б у сябе і ўсё нерэалізаванае, і тое, да чаго дадумаўся ў вёсцы». Ён знарок так казаў, падманваючы сябе, каб адцягнуць прыемны момант. На самой справе ён ведаў, што такая форма ў яго ўжо ёсць. Гэта — «Повесьць». Перапісаць яе начыста, зверыць цытаты, набраць на машынцы…

Тут Мікола Пятровіч ціха засмяяўся. Ён усё забываў, што машынка цяпер — учарашні дзень, бо адразу пасля яго вяртання з вёскі будучы зяць прэзетаваў яму камп’ютар. Маленькі, прымітыўны, але да чаго ж мілая, зручная штучка! І так прыемна проста думаць, што вось ты пісьменнік і ў цябе ёсць камп’ютар… А ён памятаў часы, калі і машынка была рэдкасцю. Ды пра што казаць, калі яму ў выдавецтва дасюль носяць і дасылаюць школьныя сшыткі, спісаныя нават не шарыкавай ручкаю, а атрамантам з чарнільніцы! — ледзь не гусіным пяром.

Мікола Пятровіч і не чакаў, што зможа так захапіцца гэтай новай аповесцю, зусім непадобнай на ўсё сваё ранейшае. Часу хапала. Пасля інфаркту жонка ўжо не цыкала на яго, не піліла, як раней, — па-першае, баялася, а па-другое, не хацела псаваць настрой сабе і яму перад хуткім вяселлем дачкі.

Мікола Пятровіч карыстаўся момантам зацішша. Пісаць пачаў не вечарамі, а раніцамі, калі галава была яснейшая. Такі пунктуальны раней, цяпер дазваляў сабе спазніцца на працу, сысці раней. Нават на даччыным вяселлі, якое неўзабаве, у канцы верасня, згулялі, ён, пасядзеўшы трохі з гасцямі, павіншаваўшы маладых, неўпрыкмет выбраўся з кватэры, пайшоў у свой блізкі лясок, зусім яшчэ летні, зялёны, толькі не па-летняму ціхі, хадзіў, час ад часу прыкладаючы да сэрца далонь і слухаючы, як яно б’ецца, — а думаў не пра хваробу, не пра вяселле, а пра сваю аповесць, як яе лепш «афармляць».

Пасля вяселля дачка часова пераехала да маладога, і ў трохпакаёўцы зусім апусцела. Мікола Пятровіч толькі радаваўся гэтаму. Пра размен — кватэру збіраліся разменьваць — ён адразу сказаў: мяне не чапайце. Яго і не чапалі. Зяць, наадварот, яшчэ дзякаваў яму за давер і хваліўся сваімі сувязямі з нейкімі разменнымі фірмамі.

Калі раніцаю, нашча, чысты, апрануўшы свежую кашулю ці белую тэніску, Мікола Пятровіч сядаў за пісьмовы стол, нібы нешта таксама светлае і чыстае сыходзіла на душу. Бадай, упершыню ў жыцці ён зведаў, што такое натхненне. Нарэшце скончыў рукапіс, набраў на камп’ютары, ізноў падзівіўся, да чаго ж разумная, прыемная тэхніка. Усё гэта было неяк нова, нязвыкла, лёгка і эстэтычна.

Дачка на працы раздрукавала тэкст. Перад тым, як несці яго ў рэдакцыю, Міколу Пятровічу раптам прыйшла ў галаву блазнаватая думка: узяць усе свае слоўнікі і выкасаваць у іх тры словы: чытач, крытык, ганарар. І да канца жыцця не карыстацца імі, забыць пра іх існаванне.

Але астыў, адхрысціўся. Пры чым тут словы. Калі на тое пайшло, дык вінаваты «стан рэчаў», ці як хочаш называй — «першародны грэх», ці той факт, што ніколі, ні пры якіх абставінах адзін чалавек не зразумее цалкам другога. Ты самотным прыходзіш у гэты свет — і самотным павінен яго пакінуць.

І. Рукапісны ліст

«Паважаная Рэдакцыя! Вось, пасля доўгіх пакутных ваганняў і бяссонных роздумаў наважылася…»

Шаноўныя. Дарагія. Лепш бы вы паважалі не рэдакцыю, а нас, рэдактараў, і дасылалі тэксты, набраныя на камп’ютары. Цяпер жа гэта не праблема — не цяжэй, чым некалі знайсці машыністку. Хіба ў нас вочы казённыя, або запасная пара іх ляжыць у футарале?

«…38 гадоў. Адна выхоўваю дваіх дзяцей: дарослы сын Юрый… Цяпер на руках пяцігадовая Галінка. Хочацца даказаць, што не толькі ў Амерыцы, але і ў нас у Беларусі маці-адзіночка можа рэалізаваць свае літаратурныя магчымасці. Працую дыспечарам пуці на невялікай станцыі-раз’ездзе, у вельмі маляўнічым месцы сярод сасновага бору… Праца — суткі праз двое… вольны час… многа чытаю — асабліва доўгімі зімовымі і нуднымі восеньскімі вечарамі. Вырашыла паспрабаваць і сваё пяро… Повесьць амаль біяграфічная, пра самае дарагое, што было, ёсць і будзе ў жыцці кожнага чалавека на Зямлі — першае і (як высветліцца пазней) апошняе сапраўднае каханне… Амаль няма выдумкі… адбывалася з маёй гераіняй Ганнай-Ганулькай… перажыта… прапушчана праз сэрца… З нецярпеннем… хваляваннем… прысуду…

З бясконцай… Людміла Аляксееўна.

Р. S. Назвы прыдумаць не змагла — сказваецца яшчэ літаратурная нявопытнасць. «Палёт белага матылька»? «Белага лета крыло»? Цягне на штосьці летняе, летуценнае. А ўвогуле цалкам давяраю густу Паважанай Рэдакцыі».

ІІ. Рэдактар

Дзякую. І — можна шчырасцю на шчырасць?

Пахвальна, што Вы нарадзілі і выхоўваеце дваіх дзяцей, што Вас не засмактала жыццёвая багна, у душы захавалася прага самарэалізацыі і ўсё такое. Але дазвольце спытаць: што перашкаджае Вам самарэалізоўвацца непасрэдна па сваёй дыспечарска-чыгуначнай лініі? У якой Вы напэўна разбіраецеся не горш, чым у літаратуры? Можна ж вучыцца завочна, тым больш часу хапае…

Зрэшты, чытанне маралі не мой абавязак. Мой — усяго толькі азнаёміцца з рукапісам і выказаць заўвагі. Далібог, не ментарства, Людміла Аляксееўна, ва мне гаворыць, а, калі хочаце, сімпатыя да Вас, жаданне падаслаць Вам саломкі, каб не надта балючым было падзенне. А ў падзенні асабіста я не сумняваюся, нават яшчэ і не пачаўшы чытаць Ваш твор. Не сумняваюся і ў тым, што літаратура для Вас (як і для любога дылетанта) — гэта розныя знешнія атрыбуцікі: «шматлікія» публікацыі, «удзячныя» чытачы, «шалёныя» ганарары, прэміі, тытулы, папулярнасць, урэшце — Слава!

Мушу Вас расчараваць, Людміла Аляксееўна. Не верце. Усё падман, міраж, флёр! Старая карга ў вобліку маладой дзяўчыны з арфаю — вось што такое літаратура! Усё прыбярэ да рук: будні і святы, успаміны і сон, здароўе і вольны час… усе сокі з цябе высмакча, а потым выплюне, як вінаградную скурку — і не паморшчыцца!

Паверце чалавеку, які са сваіх пяцідзесяці роўна палову (лепшую) ахвяраваў гэтай самай літаратуры, які некалі закахаўся ў яе, пайшоў за ёю, закалыханы яе салодка-фальшывай музыкай, аслеплены яе зіхотка-падманным бляскам, нырнуў у яе, як у вір, з галавою — і атрымаў лысіну, акуляры, жывот, букет хваробаў, беднасць, шчырасць, адсутнасць сям’і і нават уласнага жытла — так і туляюся па інтэрнатах і чужых кватэрах (калі Вам цікава гэта, Людміла Аляксееўна). Вось адваротны бок літаратуры, вось яе сапраўднае аблічча — мой партрэт.

Аднак не трэба мяне шкадаваць, Людміла Аляксееўна! Папярэджваю — я яшчэ цвёрды арэшак. У мяне апломб, упартасць, вопыт. І хоць фінал, канечне, на жаль, мне даўно вядомы, я яшчэ як мінімум паспрабую…

Вось так, Людміла Аляксееўна!

ІІІ. «Повесьць»

«— Ганулька! Ну дзе зноў запрапала гэта шкадлівае дзяўчо!

Густы бацькаў голас разносіцца па наваколлі.

Але 15-гадовая Ганулька нібыта і не чуе. Яна сядзіць у задуменні, падабраўшы ногі (як на карціне Васняцова), на стромкім беразе не надта вялікай, але хуткаплыннай лясной рачулкі Змейкі. Дзяўчынка не зводзіць вачэй са свайго адлюстравання ў чыстай, люстраной вадзе. Ейныя рукі заплятаюць доўгія, чорныя, смаляныя валасы ў касу. Чымсьці яна цяпер падобная на маладзенькую круглатварую русалку. У вадзе адбіваюцца ейныя пушыстыя павекі, румяныя шчокі, пунсовыя пульхныя вусны, кірпаты нос і сінія, нябеснага колеру вочы. Грудкі ейныя значна адскочылі з таго часу, калі яна апошні раз мацала іх, і ўжо запатрабавалі станіка. Удзень, калі Ганулька вырашыла пакупацца, яна, аглядаючы сябе, заўважыла і іншыя прыкметы свайго раптоўнага сталення (але аб тым пазней).

— Дачушка! — ужо голас маці. — Колькі цябе можна клікаць! Вячэра стыне!

Добра тут, каля рэчкі, летнім духмяным надвячоркам. Здаецца, так бы і сядзела! Неахвота адрываць сябе ад мяккай шаўкавістай траўкі, а пагляд — ад чароўнага рачнога люстэрка. Ды думкі пра сняданак усё ж мацней за прыгажосць роднай навакольнай прыроды. Сёння будзе: смажаная свойская кілбаса з яечняй, рыба, вараная маладая бульбачка з маласольнымі гурочкамі, аладкі, цёплы сырадой і халодная, густая, як бацькаў голас, смятана.

Уявіўшы гэта, дзяўчынка борздзенька ўскочыла на ногі і заспяшалася дамоў. Адсюль рукой падаць. Вузенькая сцежачка праз маляўнічы кляновы гай (чамусьці ён завецца Барбарысаў Гай) выведзе проста да ейнай сядзібы, ці, лепш сказаць, да старой казармы. Такія яшчэ пры царызме будавалі паўсюль пры самай чыгунцы. Пражывалі ў іх у асноўным сем’і чыгуначнікаў. А цяпер у такой казарме, удалечыні ад людзей і дабротаў цывілізацыі (да бліжэйшай вёскі, дзе крама, клуб і школа, у якую ходзіць дзевяцікласніца Ганна, ажно чатыры кіламетры) сам-насам з прыродай існуе невялікая, дружная семейка: яна — Ганулька, тата, мама і старэйшы брат Янка. Амаль як у вельмі цікавай кнізе Янкі Маўра «Міколка-паравоз». Тутэйшыя людзі называюць гэта іхняе месцажыхарства хто як: Хутар, Казарма, Дванаццаты Кіламетр або проста Раз’езд.

Ганульчыну сям’ю па праву можна лічыць патомнымі чыгуначнікамі. На пуцях у адной брыгадзе працуюць тата, мама, а год назад да іх далучыўся і Янка, які нядаўна скончыў школу.

…Маладыя спрытныя ногі шпарка нясуць Ганульку па сцежцы. Падабаецца ёй тут! Сябруе яна з прыродай, надта любіць свае краявіды. А трэба зазначыць, яны і праўда маляўнічыя. Ніколі не прамяняла б іх ні на якія іншыя! Яна нават не ўяўляе, што недзе людзі могуць жыць іначай, не так, як жыве ейная сям’я. Але ж свет вялікі! Мабыць, недзе жывуць і па-ейнаму. Аб тым нагадвае блізкасць чыгуначнага палатна ды зрэдку рытмічны перастук цягніковых колаў на стыках.

— Ганначка! Колькі цябе можна клікаць?

— Іду, мамачка! — адклікваецца дачка і дадае хады.

Сцежка выводзіць на агарод, а затым — на невялікі, ладны ў памерах, утульны дворык. У хляве стогне-рохкае сытая свіння Марта з 12-цю парасяткамі. Іім пакуль імёнаў яшчэ не прыдумал). На ланцугу каля будкі брэша і адначасова вартуе сядзібу сабака Валет, каля суседняй будкі — сучка Глаша, гладкая і ільсцістая. Яшчэ ў гаспадарцы бык Мікіта, каровы Стрэлка і Кветка, цялушка Зорачка, а таксама кот Мацвей у белых панчошках, вялікі аматар свежага малачка.

Пасярод двара брат Янка. Корпаецца ў сваім матацыкле. Матацыкл завецца «Мінск». Рукі выпэцканыя па локці, чорныя плямы на носе і на шчацэ. Ганулька не вытрымлівае і пырскае смехам. Аднак Янка на яе — нуль увагі. Вядома — дарослы, у армію хутка, вунь нават вусікі ўжо цёмнай нітачкай прабіліся на твары, якія зусім яму не да твару. А паспрабуй скажы — бяды не абярэшся! Задавака!

…Павячэраўшы, Ганна з кнігай у руцэ выходзіць на двор і ўладкоўваецца ў падвешаным на густым, раскідзітым таполі ейным гамаку. Сутонне ахутвае абшары. Сонца амаль схавалася за вершаліны Старога Лесу. А чаму ён так завецца? Ніхто і не скажа. Суцэльныя тайны, загадкі… У тым баку яшчэ знаходзяцца Воўчыя Горы, пра якія ў народзе столькі складзена легенд і паданняў. Туды Ганулька ні нагой — страшна!

У вокнах казармы гарыць святло. Увогуле, казарма вялікая, на іх чатыры чалавекі ажно восем пакояў! У адным з пакояў працуе тэлевізар — бацька, як заўсёды, глядзіць кіно. Маці, як звычайна, завіхаецца па гаспадарцы. Янка па звычцы патарахцеў на матацыкле «гуляць» у суседнія вёскі… Словам, усё ў іх ладна і складна.

Вечаровыя гукі заціхаюць. Калі-нікалі прагрукоча цягнік, абдасць гарачым ветрыкам, пахам мазуту і цеплавознага дыму. Затым яшчэ доўга ў вушах будзе стаяць перастук колаў і ціхі звон рэек.

Ужо нельга разабраць літар, і ад таго Ганульцы не зусім да канца ясна, што меў на ўвазе аўтар пад сваёй думкай. Дзяўчына з жалем загортвае гэту надта цікавую кнігу. Час ісці ўкладвацца спаць. Заўтра апошні дзень школы, апошні дзень Ганульчынага дзевятага класа.

— А ці ўсё ты падрыхтавала на заўтра, дачушка? — пытае маці, якая падышла нячутна. — Не забудзь, што заўтра апошні дзень школы, а таксама апошні дзень твайго дзевятага класа.

Мама магла б і не нагадваць. Ганулька і без яе памятае. Туфлікі на абцасах, новенькая адпрасаваная спаднічка, беленькі фартушок, калготкі… Усё даўно падрыхтавана і толькі таго і чакае, каб узлезці на сваю гаспадыню і разам з ёю паказацца на людзях.

— Падумаць толькі, як няўмольна хутка ляціць-пралятае час! — уздыхае маці. — Як зараз, здаецца, стаіць перад вачыма той момант, калі ты была зусім малечай, а цяпер вунь якая…

Голас у маці задрыжэў. Адвярнуўшыся, яна хусткай выцірае набрынялыя вочы… Відаць, успомніла сваю маладосць.

Нейкі час дзяўчынка ходзіць па двары. Чысціць зубы, доўга мые ногі… Потым тушыць святло і ўкладваецца ў пахнучую свежасцю пасцель. Ёсць у Ганулькі свая невялікая тайна — перад сном яна любіць хвілін 20–30 аддацца марам. Дарагі ёй гэты ейны патаемны час! Яна не разумее, як іншыя, напрыклад, Янка, могуць, ледзь толькі дакрануўшыся да падушкі, адразу задаваць храпака без задніх ног.

Ганулька сцішылася пад коўдраю. Але — душна, і яна адкінула яе. Ляжала голенькая, залітая месячным святлом, з шырока расплюшчанымі вачыма, крыху падобная на Данаю з вядомай карціны Урубеля. І вось даўгачаканыя сябры, ейныя мары-летуценні, стукаюцца ў госці. Дзіўна, думае дзяўчына, чаму ніхто не заўважае перамен, што з ёю апошнім часам адбываюцца? Бо тым непаўторным маем Ганулька расцвітала на вачах — як іхняя груша-дзічка, што расла пры дарозе на вёску. Двойчы, а то і больш разоў у дзень, ідучы ў школу ці вяртаючыся з яе, або ў вясковую краму і назад, дзяўчынка зусім не звяртала на яе ўвагі. Ды нечакана спынілася перад ёю ў нямым захапленні! За адну ноч груша закіпела бела-ружовай квеценню! Ад радасці дзяўчынка нават запляскала ў ладкі.

«Як у гэтым дрэве, так і ва мне абуджаюцца драмаўшыя дасюль сокі, — пранеслася з хуткасцю маланкі думка, — і пачынаюць свой нястрымны рух аднекуль з глыбіні душы, з самага сэрца!»

Дзяўчына не хацела прызнацца нават самой сабе, што прычынай раптоўнага ейнага зацвітання, віной патаемных дзявочых мар, надзей, спадзяванняў і — забягаючы наперад — няшчасця стаў ён, Валянцін…»

ІV. Разбор

Аб чым я Вас і папярэджваў.

Добра: апусцім усе гэтыя, на горкі яблык збітыя імёны хатніх жывёл і «каларытныя» назвы мясцін. Заплюшчым вочы на маладую бульбачку і гурочкі ў маі. Даруем дэбютантцы іншыя сэнсавыя, моўныя і стылёвыя хібы — як, напрыклад, да раздражнення не беларускае (ды, здаецца, і нічыё) «ейнічанне», частае «наперад забяганне», блытаніна з аўтарамі… Не станем прыдзірацца да мележаўскай Ганны, коласаўскай грушы-дзічкі (хоць наконт апошняй і варта было б удакладніць: не адна, а дзве тоўстыя грушы раслі паабапал дарогі, нібы абазначаючы вароты пры ўездзе ў якісь старадаўні, а цяпер занядбаны маёнтак; і была яшчэ трэцяя — маладая, якую Вы, мабыць, і мелі на ўвазе, толькі яна хавалася ў лесе, пры калодзежы, і з дарогі яе не ўбачыш).

Усё гэта драбяза! Пярэйдзем да больш істотнага. Да «рэчкі Змейкі са стромкімі берагамі». Не назіралася такой у радыусе 10–15 кіламетраў, а быў непадалёку ад Казармы звычайны гравійны кар’ер — з, і праўда, вельмі чыстай вадою, з карасямі і маладымі карпікамі…

Ганульчын бацька — дзядзька Ляксей, пры ўсім жаданні не змог бы нікога клікаць, бо яшчэ ці не ў вайну, зусім малым, на ўсё жыццё застудзіў горла.

Накладка і з маці — цёткай Тэрэзай — ганарыстай, пародзіста-прыгожай знешне і з паганенькім характарам полькаю. Хто-хто, а ўжо яна выдатна ведала, у якім перыядзе знаходзіцца дачка-падлетак, што з ёю можа тварыцца, якія «мары-летуценні» ў яе гасцююць… Таму таксама наўрад ці з Ганулькай сюсюкалася б.

Брат — Валодзя, перахрышчаны Вамі ў паэтычнага Янку, пачаў галіцца толькі ў арміі, і то на другім годзе. Адпаведна, на час дзеяння «повесьці» вусікаў мець не мог, тым больш чорненых: быў ён светла-кучаравы, з рабым тварам, скуласценькі, мардасценькі — копія Ульянава-Леніна з «акцябронскай» значкі.

І, нарэшце — апісанне гераіні.

Тут многа няпраўды!

Ніякай доўгай, «смаляной» касы Ганна заплятаць не магла. У яе была кароткая стрыжка, валасы — пшанічнага колеру. Твар не «русалкава-круглы», а наадварот, крыху выцягнуты, я б сказаў — балцкага тыпу, чысты, беленькі, без радзімачак, без прышчыкаў (уласцівых гэтаму ўзросту). Нос — не кірпаты, а роўны, вусны не шаблонна «пульхна-пунсовыя», а проста маленькі рот з сімпатычнымі, яшчэ не сапсаванымі памадаю губкамі. Вочы (адно з нямногіх месц, дзе Вы не схібілі) сапраўды сінія, мяккія, спакойныя; толькі вопытны знаўца, вялікі спецыяліст па такіх справах мог тады разгледзець на дне іх той самы вір, у якім…

Роўная, зграбная — у маці — постаць. Рослая. Некаторая замаруджанасць — у бацьку — рухаў. Частае пакусванне ніжняй губкі. Да недахопаў можна аднесці крыху шыракаватыя, як для дзяўчынкі, плечы і лёгкую шапялявасць (зрэшты, такую сэксуальна-мілую, што гэта плюс, а не мінус)…

Што да апісання двара і «адскочыўшых грудак», тут яшчэ нішто. Мірыцца можна.

Раздзел V. Рамэо з Джульетай і Дантэ з Беатрычэ

«…Стаў ён, Валянцін.

Каханне да яго ўспыхнула раптоўна і асвяціла сваім чароўным… Дасюль небагатае на падзеі… зайграла колерамі і фарбамі… Калі прырода абудзілася… і адцвіла сіняя махнатая сон-трава, а таксама чаромха, — затое ў лясных нізінах пад хвоямі з’явіліся белыя званочкі ландышаў, а пад вокнамі зашугалі ружовым і белым полымем кусты бэзу. Салаўі ў прырэчных вербалозах цёхкалі начамі, як ашалелыя, радасна і звонка, заглушаючы грукат цягніковых колаў.

Распукнутая нападобе ландышаў ці бэзу, адкрытая ўсяму свету, вясне і людзям Ганульчына душа прагнула-чакала — як кветка чакае сваёй пчалы, як княжна Мэры свайго Анегіна…

Аднойчы пасля працоўнага дня Янка з вечара, але яшчэ завідна, пачаў некуды збірацца. Перш вымыўся сам, тады ўзяўся мыць матацыкл.

— Куды гэта ты збіраешся? — падазрона запытала сястра.

— Табе яшчэ не хапала ведаць, — скасавурыўся ў яе бок Янка. — На вяселле запрошаны! — не вытрымаў і пахваліўся ён.

— Вазьмі мяне з сабой, Яначка, — умольна папрасіла Ганна.

— Рана табе яшчэ па вяселлях, — незадаволена кінуў Янка.

— А скажы хоць, хто жэніцца? — выявіла зацікаўленасць яна.

Аднак з гэтага Янкі слова і абцугамі не выцягнеш!

— Жэніцца старэйшы брат майго лепшага сябрука і аднакласніка Валянціна, — неахвотна адказаў юнак, заводзячы матацыкл. — Валянцін якраз дзеля гэтага выпадку і прыехаў з Мінска, дзе вучыцца на апошнім курсе універсітэта на факультэце…

Далей дзяўчынцы разабраць не ўдалося — словы брата заглушыў матор. Матацыкл узвыў і пачаў аддаляцца. Але і таго, што пачута, аказалася дастаткова. Вось гэта навіна-а-а! Ганулька крыху ведала Валянціна раней. Іх з Янкам было не разліць вадой. Даходзіла да таго, што сядзелі ў школе за адной партай… Але пасля васьмігодкі Валянцін ад’ехаў у сталіцу на філфак і сяброўства крыху разладзілася. Толькі пад час канікулаў пачынала ўспыхваць з новай сілай.

Акрамя рэдкага, прыгожага імені — Валянцін, гэты хлапец раней не зусім цікавіў Ганульку. Яшчэ б! На цэлых пяць гадоў старэйшы. У яго з Янкам заўсёды былі нейкія свае справы — футбол, хакей, рыбалка… Грыбное паляванне таксама. А ў іх, малых дзевак, свае — «класікі», скакалкі, даганялкі…»

Пачакайце.

На які філфак можна паступіць пасля васьмігодкі? І чаму, калі Валянцін сядзеў з Янкам за адной партаю, дык Янку 18, а Валянціну, на пяць гадоў за Ганну старэйшаму — 20? Павінна ж атрымацца 23.

Людміла Аляксееўна! Аўтар пра сваіх герояў павінен ведаць усё. Як Ойча наш. Пралічыць і памятаць кожную драбязу: ад даты нараджэння да, выбачайце, частаты паходаў у туалет. Усё гэта, само сабой, зусім не абавязкова перці ў тэкст, але калі гэта ведаць, дык адразу будзе бачна, што ў галаве і за душою ў аўтара больш, чым у тэксце.

Расставім кропкі над і.

«Валянцін» пасля васьмі класаў паступіў не ў сталічны ўніверсітэт, а ўсяго толькі ў будаўнічы тэхнікум у раённым цэнтры. Той вясною вучыўся ён на трэцім курсе. Гадоў ім з Янкам было па 18, Ганульцы, адпаведна — 15.

«…Такая значная розніца ва ўзросце не на жарт адпалохвала Ганульку. Ёй прыгадваліся падобныя выпадкі з гісторыі. Напрыклад, як апісана ў таленавітай трагедыі Бернарда Шоў «Рамэо і Джульета»…»

Люда мая Аляксееўна… Што мне Вам сказаць? Хіба што параіць пацікавіцца як-небудзь пра нагодзе, якога ўзросту была, напрыклад, натхняльніца Пятраркі — Лаура. Ці Дантава Беатрычэ. А заадно і тая самая Джульетка.

Ды Бог з ім, далей!

Раздзел VI. Знаёмства

«…У клубе людзей — яблыку недзе ўпасці! Гучыць вясёлая музыка, танцуюць пары. Ганулька з сяброўкамі-аднагодкамі збіліся чародкаю ў куток. З зайзрасцю яна назірае за старэйшымі дзяўчатамі. Іх адну за адной запрашаюць хлапцы на танец. Аб’явілі вальс для маладых. Паліліся павольныя акорды. Твару маладой Ганулька не запомніла, кінуўся ў вочы толькі белы празрысты вэлюм… Некалі праб’е і яе час, і яна закружыцца ў імклівым… і ўжо іншыя дзяўчаткі будуць шырока расплюшчанымі, ззяючымі вачыма пазіраць на яе, нявесту Ганну…

Потым пачалі абносіць каравай. Сваты — асабліва смешны адзін, з даўгімі вусамі, у саламяным капелюшы… Цэлы тузін дружкоў маладога… Таварышкі маладой з кветкамі ў валасах… Усё гэта з працяглымі вясёлымі жартачкамі, прыпеўкамі, прыказкамі…

— Можна вас? — пачуўся раптам мяккі, прыемны голас.

Ганна ўскінула галаву. Перад ёю стаяў Валянцін. Росту крыху вышэй за сярэдні, поўнага целаскладу, прыгожа падстрыжаны, у касцюме з белай кашуляй і чорным гальштукам-»матыльком». Ад яго распаўсюджваўся пах нейкага надзвычай дарагога адэкалону.

— Можна запрасіць на танец? — паўтарыў Валянцін і ў невялікім паклоне схіліў галаву. Валасы льняной чупрыны ўпалі на высокі лоб. Ён адкінуў іх прыгожым рухам далоні.

Сяброўкі прыціхлі. Ганна лавіла на сабе іх позіркі.

«Прыняць запрашэнне ці не?» — ліхаманкава разважала дзяўчына… Нічога нельга сказаць, хлапец адразу спадабаўся ёй сваёй весялосцю, раскаванасцю, далікатнасцю. Разам з тым адчувалася ў ім крыху разгубленасць. Нібыта трымаў ён далёка на дне душы тайну, якую жадаў бы раскрыць толькі самаму блізкаму па духу чалавеку пры больш шчыльным знаёмстве — забягаючы наперад, так яно потым і адбылося.

…Дзяўчына задумалася — у радасным здранцвенні — навошта яму яна? Калі вакол хапае вялікіх дзяўчат?! Ці не ад яго прыроднай дабрыні йшло тое жаданне? Ці не пашкадаваў ён яе, заўважыўшы бляск у ейных вачах і зразумеўшы, як ёй хочацца танцаваць? Так некалі зрабіў дарослы, надзвычай добры, хоць і тоўсты, П’ер Бязухаў (у хрэстаматыйным творы Дастаеўскага), калі неўсур’ёз запрасіў на танец малую Растову…

— Дык я запрашаю вас, — трэці раз паўтарыў Валянцін.

І, пакуль дзяўчына ўсё яшчэ вагалася, яго рука сама легла ёй на плячо. Валянцін пяшчотна, разам з тым даволі ўпэўнена абняў яе гнуткі стан. Яны закружыліся ў салодкіх рухах павольнага танца…»

Раздзел VІІ. Валянцін

Пакінем — так і быць — караваі, сватоў, падперазаных ручнікамі, дружкоў у вышыванках і іншыя этнаграфічна-карнавальныя атрыбуты, хоць усё гэта прыцягнута ў тэкст за вушы.

На самой справе, і Вы гэта выдатна ведаеце, ніякае не вяселле «стрыечнага брата Валянціна Леаніда» (трэба — Валянцінавага брата) было, а провады яго ў армію.

Спускайцеся хоць зрэдку на зямлю, Людміла Аляксееўна. Вучыцеся шукаць і знаходзіць незвычайнае ў простым. Хаця разумею — гэта зусім не проста, гэта Вам не высмактаны з пальца саладжавы Валянцін…

Ды і не Валянцін ён будзе па-беларуску, а Валік. Не Леанід, а Лявон. Не Людміла — а Людзьвіна, Людзьвіга, Людзьвіся…

І ні ў якім герой быў не ў «смокінгу», а ў лінялых джынсах і ў клятчатай байкавай кашулі навыпуск.

І паводзіны яго, весялосць, і «загадкавая тайна» ў вачах тлумачыліся зусім не арыстакратычнай элегантнасцю, а лёгкім алкагольным ап’яненнем, а яшчэ больш — стомаю, бо што такое, калі ў цябе, ці ў тваёй радні падобныя вечарыны? Як каню свята: галава ў кветках, спіна ў мыле… Беганіна, замотанасць, невысыпанне… Увесь час на падхваце: таго запрасі, гэтага выведзі, аднаго накармі, другога пахмялі… Ды не забудзем, што на вуліцы росквіт не толькі веснавой прыроды, а яшчэ і брэжнеўскага застою — паспрабуй купі без чаргі ці без блату звычайнай каўбасы, рыбы, таго ж зялёнага гарошку з маянэзам — чамусьці абавязковых для любога застолля…

Але вернемся ў клуб, да П’ера Бязухава нашага. Якое няўдалае параўнанне!

Калі свежанькая, харошанькая Ганулька, канечне, цягнула на Растову, дык Валянцін на мажнога, таўстога княза Бязвухага — ну ніяк!

З усяго Вашага апісання варта пакінуць адзін чуб, ды і той не настолькі доўгі, каб падаць на лоб, — так, чупрынка… Худы, шчуплы, ростам аднолькавы з запрошанай дамаю, хутчэй сарамлівы, чым развязны (нягледзячы на «паддатасць»)… Звычайны вясковы хлапчук, што прыехаў з тэхнікума правесці ў армію брата, — вось такі Валянцін.

Хаця — пэўнае рацыо Вы маеце… Усё было тым хлапчуком ўгледжана, адзначана, запомнена: і свежасць, і мілата, і наструненае чаканне, і бляск вачэй, і — як узнагарода, калі ён падыйшоў — уважлівы, удзячны пагляд; так пазірае кошка, выгінаючы з насалодай спіну, калі яе пагладзіць незнаёмы. І тая мелодыя… І раптоўна перарваны, сутаргавы твой уздых… І цеплыня твайго цела, якая і цяпер, здаецца, грэе руку, што выводзіць гэтыя радкі…

Так, мая «Ганулька», Людачка мая — не цяперашні лысы, пакамечаны жыццём дзядзька мучае цябе і паперу, а ён, той далёкі белагаловы хлапчук з нязвыклай лёгкасцю спісвае з абодвух бакоў старонкі, і яны, кружачыся, засцілаюць падлогу вакол стала…

Раздзел VIІІ. Герой

Добры дзень, Люда!

Як бачыш, твой «шчыры, амаль біяграфічны» твор прыйшоў па адрасе. «Валянцін» — гэта я.

Гэта я, твой першы хлопец, першае тваё каханне па іроніі лёсу трапіў табе ў рэдактары. Вось як яно ў жыцці бывае! Увогуле, супадзенні не рэдкасць, праўда? Не здзіўляе ж нас, напрыклад, эпізод з «Міміно» — памятаеш? — калі грузінскі лётчык звоніць у сваё Тэлаві, патрапляе ў Тэль-Авіў, але і там натыкаецца на земляка-грузіна…

У нашым выпадку яшчэ прасцей, звычайная арыфметыка. Колькі ў Беларусі літаратурна-мастацкіх часопісаў? Правільна — мала. А рэдактараў у іх? Уяві піраміду, аснова якой — шматлікія наяўныя і патэнцыяльныя аўтары, а вострая вяршыня — мы, некалькі рэдактараў; як ні круці, а рух твораў толькі ў адным напрамку — знізу ўверх, ад падэшвы да піка. Так што тваё патрапленае да мяне пасланне хутчэй заканамернасць, чым выпадковасць; запозненае рэха на маё перыядычнае, амаль безнадзейнае гуканне мінулага… Хто з нас хоць раз у жыцці, цвярозы ці на падпітку, з сябрам або ў малазнаёмай кампаніі — хто хоць аднойчы, скарыстаўшы момант, не паніжаў да інтымнага голас:

— Гэта што!.. А вось са мною было! — і пайшла-паехала задушэўная цягамоціна пра самае «запаветнае», самае «лепшае», самае «нешчаслівае»…

Але ўсё адно — выгаварыўшыся, апаражніўшы душу, можна супакоіцца, выцерці смаркачы, затушыць недакурак і з больш-менш спакойным сумленнем ісці ў «начнік» па дабаўку. А наперадзе яшчэ другая серыя, пад назваю «Суцяшэнне»:

— Ды яна пакутуе цяпер! Каецца, слёзы лье, локці кусае, месца сабе не знаходзіць… Чакай неўзабаве пісьма ці званка…

Так і чакаем. Хаваючы дзесь на самым донцы горкую здагадку, што абанент ці адрасат наш даўным-даўно забыў на наша існаванне, не тое што будзе памятаць нашы адрасы ці тэлефонныя нумары.

І вось — мне пашэнціла! Я, можа, адзін на сотню, хто сваго рэха з мінулага дачакаўся, свой ліст атрымаў. Ды яшчэ які! Канечне, першым пачуццём была радасць… Заслужаная (так нам здаецца)… І жаданне хутчэй даць адказ… Горача падзякаваць… Прызнацца, што таксама захаваў у памяці і тое лета, і запрашэнне на танец, і сваю Людку…

У тым і справа — Людку. А не Людмілу Аляксееўну. Пра якую што я ведаю? Ці — што хачу даведацца? Пра яе фізічныя перамяшчэнні ў прасторы і ў часе? Дык дзеля гэтага зусім неабавязкова, як пры запаўненні анкеты, наяўнасць суб’екта і зверка пашпартных дадзеных. Не трэба быць вялікім фантазёрам, каб і так усё ўявіць: ранняе замуства (калі не выходзяць, а «выскакваюць»), дзіця, развод, другі муж, другі развод і etс. Пераходы-перагрузкі-пераездкі… Вынік — глухая лясная станцыя, напаленая да духаты дзяжурка, бачок з вадой на табурэце, кубічны сейф у кутку, чугунны кампосцер на стале… Фуражка на падаконніку. Ногі ў хатніх пантофлях. Казённыя пінжак і сукенка. Скручаныя чырвоны і жоўты сцяжкі. Спецыяльная драўляная палачка — каб можна было, не ўстаючы з месца, дацягвацца да самай дальняй кнопкі на стэндзе-рэле. На вуліцы — прастуджаны станцыйны рупар:

«Дзяжурная слушае! Чацвёрты на трэцюю пуць! (Шчоўк, бульк, трэсь.) Паўтараю!..»

Так і я — паўтараю, што не аматар «сустрэч праз гады», усіх гэтых «вечарын аднакласнікаў», ды «каму за трыццаць»… Баюся разачаравання. Ёсць, ведаю (сам бачыў), жанчыны, што з гадамі толькі спраўнеюць, расцвітаюць і да 40 наліваюцца раскошнай-млявай, упэўненай у сабе і небяспечнай для іншых прыгажосцю; ні на хвілю не сумняваюся, што ты — з такіх (твая шляхетная парода)…

І ўсё ж не буду рызыкаваць. У мяне ёсць мая Людка, а Людміла Аляксееўна хай застаецца каму іншаму.

Другі момант — ад чыйго імя пісаць? У якой перад табою аб’явіцца іпастасі? Я ж не проста твой былы хлопец з далёкага лета, я ж яшчэ і афіцыйны рэдактар, зануда, які павінен чытаць тэкст не як асабістае, інтымнае пісьмо, а як чужы мастацкі твор, з усімі выцякаючымі…

Задачку задала ты мне!..

Раздзел IX. Дарога

«— Янка, раскажы пра Валянціна, — не раз дапытвала брата Гануля пасля таго вечара ў клубе.

Але маўчун — ён і ёсць маўчун. Ды Ганна так настойліва пачынала дакучаць яму, што Янка ўрэшце не вытрымліваў.

— Што пра яго многа расказваць, — хмурыўся ён. — Хлапец як хлапец. Ты б лепш на сваіх аднагодкаў заглядалася, а не на майго сябра, старэйшага за цябе, ужо дарослага Валянціна. Ці ты лічыш, што калі ён выпадкова запрасіў цябе на танец, дык гэта можа даваць табе нейкія спадзяванні на будучае? Раю табе выкінуць яго з галавы і заняцца лепш якою-небудзь карыснай справаю. Сям’я ў іх нешматлікая, — неахвотна працягваў ён свае скупыя словы, — сам Валянцін, маці, бацька, дзве сястры, старэйшая і малодшая, абедзве замужам і жывуць у горадзе, маці працуе ў калгасе, бацька — на ферме… Акрамя таго ў іх шмат радні — цётка Акуліна, баба Параска, дзядзька Стахвей — бацька таго самага стрыечнага брата Валянціна — Леаніда, якога нядаўна забралі ў армію і на провадах якога ты прысутнічала… Таксама з іхняй радні цётка Маланка, дзед Яцук і дзед Яўстрат…

Так, выцягваючы з маўчуна па слоўку, Ганна сёе-тое пра Валянціна даведалася. Аказваецца, ён яшчэ і піша вершы! Ніч-о-ога сабе-е! Гэта навіна значна падагрэла яе цікавасць.

Вось каб апынуліся яны разам! Хоць на тым жа мурожным беражку рэчкі Змейкі… Ён бы чытаў ёй вершы, яна — …

Але як пабачыцца? Шмат разоў дакарала Янку, чаму не запрашае свайго сябрука ў госці? Ды таму і клопату мала: удзень на чыгунцы, а ўвечары — пайшоў гайсаць па вёсках, толькі яго і бачылі!

Дзяўчына то гуляла-забаўлялася з сабакам Валетам, валтузіла яго за вушы… То карміла свежай травой трусікаў… Бавіла час на рэчцы, лузе і ў полі… І з нецярпеннем чакала вечара, калі прыдзе з працы ў поўным складзе яе сямейка. Тады яна няспешна паесць, хуценька пераапранецца, возьме сумку і павандруе ў вясковую краму. Туды праставала яна штодня. Тым больш, толькі там і можна было мець спадзеў хоць выпадкова сустрэцца з Валянцінам позіркамі, а калі пашэнціць, дык і словамі.

І ў той вечар, не паспела яна сабрацца, як Янка пачаў заводзіць матацыкл.

— Я з табой, — рашуча выказала свой намер дзяўчына.

— Што ж, калі ўзнікла такая патрэба — магу падкінуць да крамы, — нечакана буркнуў юнак. — Якраз туды і накіроўваюся. Там мяне ўжо чакаюць два таварышы па рабоце, Міхаіл і Віталій. Яны хоць і нашмат старэйшыя, але ў прыязных адносінах. Едзем?

— Не хачу! — сказала, як адрэзала.

І ў той жа момант пашкадавала аб сваім рашэнні. Што ж, не паехала — трэба ісці пехам. Ганна добра перакусіла, апранула на сябе адкрытую летнюю сукенку, белыя туфлі на шпільках і выправілася спачатку дарогай лясной, потым пачалася сцежка палявая. З боку яе расла грэчка. З другога боку квітнеў авёс. А сама крама ўзвышалася ў пачатку вёскі. Была яна прыгожая, двухпавярховая, крытая чарапіцай. Гануля падыйшла да саменькіх дзвярэй. Узалася за ручку рукою, штосілы тузанула… І толькі тут заўважыла прысланёны да сцяны Янкаў матацыкл. Ну і шпаркі! Нічога сабе хуткасць!

Ганулька ўпіхнулася ў крыху цемнаватае, але светлае памяшканне, ветліва павіталася з прадаўшчыцай цёцяй Валяй…

І тут…»

Раздзел X. Раздваенне

Па-ранейшаму два чалавекі ва мне. Адзін прагне задаць табе, Люда, такога перцу, каб ты зараклася нават дакранацца да паперы; другі ж… Другі — да немалога свайго здзіўлення мусіць прызнаць, што ты сваім дрымучым графаманствам практычна дабіваешся таго самага, чаго іншыя дабіваюцца майстэрствам. Бо якая, па вялікім рахунку, розніца, пры дапамозе чаго дасягаць суперажывання — асноўнай мастакоўскай мэты: вастрынёй і навізной сюжэта, вытанчанымі дэталямі, карункамі тонкіх апісанняў або бессаромнай калькай, грудай штампаў і кучай банальнасцей? Мэта апраўдвае сродкі: не важна — як, важна — што. І самы бяздарны пісьменнік можа быць зразуметы і рэабілітаваны таленавітым чытачом…

Не ведаю, які чытач я, але, прынамсі, калі прабягаю па дыяганалі тваю пісаніну — два-тры словы на сказ, мне хапае, каб ажыла ў памяці і тая сцежка праз грэчкавае пахкае поле, аблітае сонцам і акружанае звонам пчол і званочкамі жаўранкаў, і дарога лясная, па якой аднойчы вяртаўся ад цябе, ведучы ў руках «веласіпеду» — сяброўку, куды больш за цябе надзейную, і такое стаяла цямноцце, так нічога не было відаць, што ісці можна было толькі задраўшы галаву, пазіраючы ўверх, на прасвет паміж вершалінамі хвояў, які святлейшай палоскай абазначаў дарогу…

Карацей, сваёй слабізной ты, сама не здагадваючыся, як на чароўных крылах пераносіш мяне ў маё лета, у маю маладосць, нарэшце — у маю краму, у нашу ніякую не цагляную, як у цябе, не двухпавярховую, а маленькую — на два вакны, старэнькую хатку, нешаляваную, з плямамі сівенькага лішайніку бярвеннямі, урослую ў зямлю ледзь не па вокны… Маленькая-маленькая, а ўсяго хапала, па што чалавек ішоў, тое і купляў… (Самарэдактура. Не без шкадавання выкідваю кавалак раздзела, каб паспець за табою; што ж ты там у той краме ўбачыла?)

«…Убачыла Валянціна ў коле сваіх сяброў за крайнім столікам. На століку — віно, цукеркі, фрукты… На Валянціне — адпрасаваныя штаны і беласнежная кашуля-апаш, з-пад якой выглядваў на смуглява-загарэлай грудзіне нейкі прыгожы медальён.

Убачыўшы дзяўчыну і адразу пазнаўшы яе, Валянцін перапыніў вясёлы смех. Хутка падняўся з месца, падыйшоў і, з галантным паклонам пацалаваўшы Ганне ручку, ветліва запрасіў яе скласці ім кампанію.

— Справа ў тым, — працягваў ён, — што ў адным сталічным папулярным часопісе з’явілася мая падборка паэзіі, за якую мне па пошце прыйшоў грашовы ганарар, і вось цяпер я адзначаю гэту падзею з блізкімі мне па духу таварышамі, сярод якіх, самі можаце пераканацца, на ганаровым месцы прысутнічае ваш брат Янка.

Усё гэта было прамоўлена вельмі добразычлівым тонам. Павагаўшыся, дзяўчына ў знак згоды кіўнула галавой. Падумаўшы, як добра, што яна адзелася ў святочныя строі адпаведна ўрачыстасці выпадку…»

Раздзел ХІ. Дэбют

На мне былі тыя самыя, што і ў клубе, любімыя старыя джынсы і тая ж клетчатая кашуля.

Што да цябе… «Адкрытая летняя сукенка» пры больш пільным разглядзе лёгка ператвараецца ў закасанае да каленяў трыко і адтапыраную на грудках, сінюю, з кароткімі рукавамі маечку, на шыі крыху расцягнутай, і таму ледзь не пры кожным тваім руху з-пад яе ў раёне пляча і ключыцы — з правага боку — выглядвала цнатлівая белата станіка…

Дарэмна ты так упарта і, на жаль, свядома выбіраеш падробку замест арыгінала. Табе ёсць чым ганарыцца, у цябе скарб, роўных якому няма: гэта маладосць, свежасць, здароўе, абаяльнасць — іх і выстаўляй на паказ, імі і карыстайся! Ну, навошта табе «бальныя туфлі на шпільках»? Калі твае босыя запыленыя ножкі, твае роўныя, зграбныя лытачкі — хай у драпінах, пісягах, у расчэсаных плямках камарыных укусаў, сваёй дарэчнасцю не саступаюць якім-небудзь (ты любіш аналогіі), ну, не ведаю, гогалеўска-»Оксаніным», абутым у абсыпаныя дыяментамі «черевічкі» з царыцынай нагі…

Далей па тэксце.

За адзіным у краме сталом мы не сядзелі, бо і не было на чым, а стаялі. Адна на ўсіх шклянка хадзіла па крузе. «Фрукты, віны і закускі» замяняліся ў нас дзвюма пляшкамі па нуль-сем «Агдама», івасінаю і паўбуханкаю хлеба, які ламалі і адшчыквалі пальцамі (нож цётка Валя не давала). Стол засланы быў газеткай — віноўніцай урачыстасці, раёнкай, у якой і быў змешчаны мой дэбют — селькораўскі допіс пра, дарэчы, той самы клуб, дзе мы з табою танцавалі.

«…Дыхтоўная будыніна з трывалага дрэва, на высокім старадаўнім падмурку выкарыстоўваецца безгаспадарліва, на вачах прыходзіць у заняпад, а калі падысці да справы з толкам (страчыў селькор) — у гэтым гмаху можна было б адчыніць медпункт, бібліятэку, гурткі «па інтарэсах», паказваць кіно, ладзіць дыскатэкі, бо моладзі, асабліва ў летні час, няма чым заняцца…»

Цяпер думаю: а не дай Бог узялі б ды паслухаліся? Ды па «слядах публікацыі» адрэагавалі на сігнал? Адкрылі б дыскатэку, на якую спаўзаліся б з усёй ваколіцы. І танцы да ўпаду, і буханне электроннай музыкі, і — «не будут больше надо мной смеяться из твоего подъезда пацаны»… А па вуліцы як было б прайсці? А духмяныя летнія ночы на дваіх куды б падзеліся? А цішыня? А нашая лавачка пад ліпаю? А пах яблыкаў у жніўні? Мне тая дыскатэка трэба была? Ці ўсяго толькі карцела ўбачыць сваё імя і прозвішча, набранае тыпаграфскім шрыфтам?..

Раздзел ХІІ. Кампанія

«…Акрамя Янкі, за столікам прысутнічала яшчэ двое сяброў Валянціна. Калі ён, далікатна прытрымліваючы за локаць, падвёў дзяўчыну, яны падняліся. Янка застаўся сядзець. Пануры і прыгнечаны, ён не прымаў актыўнага ўдзелу ва ўсеагульным ажыўленні, выкліканым з’яўленнем Ганны… «

І чым цябе твой брат прагнявіў? За што ты яго атакуеш па ўсім тэксце? Ці гэта такі «літаратурны прыём» — падкрэсліваць прывабнасць і без таго станоўчага Валянціна ў параўнанні з тугадумам Янкам, маўчуном, у якога рот не закрываецца?

А між тым твой брат, а мой сябра быў во такі хлопец. У школе і вучні, і настаўнікі дражнілі яго Паэт — за ўменне рыфмаваць словы, іншы раз даволі нечакана:

«…Валянцін прадставіў Ганне сваіх старэйшых сяброў. Яны былі ў строгіх цёмных касцюмах пры гальштуках… Па чарзе пацалаваўшы дзяўчыне руку, адрэкамендаваліся як Міхаіл і Віталій…»

Звалі іх Віця Чарняк і Колька Гаўрыла. Два бабылі-абармоты, аднаму пад 30, другому пад 40, два таварышы, два паплечнікі па змаганні на віна-гарэлачных франтах, падобныя тварамі і характарамі, без пары састарэлыя, абношаныя, апушчаныя, трохі блазны, трохі мацюкальшчыкі, трохі цынікі — і разам з тым амаль святыя (даволі распаўсюджаны тып мінулых 80-х); ні адзін, ні другі ніколі не паднялі рукі на жывёлінку, на ката, не тое што на чалавека. Гэта іх білі, як катоў, цвярозых і п’яных, у горадзе і ў роднай вёсцы, і з працы іх звальнялі, і замуж за іх ніхто не йшоў, а толькі насміхаліся з іх і за людзей не лічылі — не за п’янку, а менавіта за «добрасць», за няўменне на агрэсію адказваць агрэсіяй…

Абодва цяпер ашываліся на чыгунцы, «манцёрамі пуці» — усё на той жа вечнай чыгунцы, гэтай перавалачнай базе, гэтым чалавечым адстойніку, дзе знаходзілі прытулак розныя спітыя, пакрыўджаныя лёсам, абдзеленыя недарэкі і няўдачнікі; нікім не грэбавала добрая «пуць», усіх прымала ў сваё матчына лона, даючы блудным сынам хоць нейкі час на перадых і залізванне ранаў.

Чарняка ўпіхнулі туды сілком, праз суд — тады яшчэ быў артыкул за тунеядства. З Гаўрылам — цэлы анекдот. Замешаны на тапаграфіі, геалогіі, педагогіцы і фізіялогіі, акрамя таго на крыміналістыцы. Ты ж памятаеш, што непадалёк ад нашай вёскі геолагі нешта знайшлі: соль, ці нафту, ці мінеральную ваду; нават казалі, што і золата. Пакуль там тырчэла адна вышка і ў вагончыках жылі бураўшчыкі. Коля Гаўрыла неяк з імі знюхаўся і яго ўзялі на працу. Хадзіць блізка, аванс, палучка, надбаўкі, прэміі, галоўнае — гарачы абед, у вёсцы ж хто яму наварыць. Стаў наш Коля «тыпа чалавекам»! Пры пасадзе — хоць «пасада» вядома якая: забяры-падай. Нават піць менш пачаў. Нават улетку купіў цёплыя рукавіцы, каб зімою ў мароз пальцы да жалеза не ліплі.

Аднак не спатрэбіліся рукавіцы. На Кольчыну бяду, «Буравая-Палеская» ляжала амаль на самым крыжаванні дарог, якімі хадзілі і ездзілі школьнікі з вакольных вёсак і хутароў у местачковую дзесяцігодку. (Гэта тапаграфія з геалогіяй.) Пачалі заўважаць, што две старшакласніцы з дому выходзяць, а да школы як бы і не даходзяць. І наадварот: пасля школы не дамоў, урокі зубрыць, бягуць, а раствараюцца на паўдарозе… Шпіёністая класная кіраўніца не паленавалася, крадком, крадком — за дзеўкамі датэпала да «Буравой-Палескай», колькі трэба счакала, у вакенца вагончыка асцярожна заглянула… (Абяцаная фізіялогія.) «У самой унукі, але тако-о-га, што там выраблялі, дык гэта прабачце мяне!.. Карацей, дзевак ціхенька са школы павыганялі, з бураўшчыкамі — цяжэй; не яны ж — да іх бегалі. А меры прымаць трэба. Ахвяруюць «стрэлачнікам» — самым бязвінным Колькам Гаўрылам, звальняюць яго і ледзь не заводзяць на яго крымінальную справу.

«За оргіі», — адказваў ён на пытанне, за што цябе звольнілі.

Раздзел ХІІІ. Банкет

«…Новыя знаёмцы прыйшліся да душы Ганне. Віталій пачаў спрабаваць аказваць ёй розныя знакі ўвагі. Не паспела яна…»

Не паспела ты падысці, як Віталій… цьфу! — Віцька Чарняк палез цябе лапаць, абдымаць, а ты пішчэла, вылузвалася — зноў белая шлеечка з-пад ссунутай на плячы майкі, смеючыся, біла яго па руках… Звычайны рытуал сустрэчы вясковых дзеўкі з хлопцам, ледзь не абавязковая цырымонія, тое самае, як у «вышэйшым свеце» цалаванне ручак дамам і галантнае падсоўванне крэсла.

— Купілі б ёй шакаладку лепш, п’янтосы! — крычыць цётка Валя. Ад прылаўка да століка чатыры метры, але ў краме ўсе заўсёды гавораць толькі крыкам, тым больш радыё заўсёды ўключана. — А не рукі распускай! Трэба, каб свая ўжо такая бегала!

— Мо дзе і бегае, — лагодна адказвае Чарняк.

— У вас пабегае! Замест таго, каб дзяцей рабіць, дык яны… Да вас жа дама падышла!

— Дама, што табе купіць? — пытае Гаўрыла і дастае кашалёк. — Ці «чарнільца» вып’еш?

Аднак якраз з «чарнільцам» праблема. Пляшкі нашыя апусцелі. Вова-Янка бярэ адну, глядзіць на святло і кажа:

— Я табе наллю! — крычыць цётка Валя — Што вам тут за кафэ-бар! Дзяцей мне тут спайваць будзеце? Оргіяў мне тут яшчэ не хапала, ці якой міліцыі! Цяпер не мароз — (нецэнз.) на вуліцу!..

«Ганульцы дасталося месца каля вакна. Перад тым Валянцін прапанаваў ёй крэсла і толькі тады, калі дзяўчына, падабраўшы сукенку, уладкавалася ямчэй, сеў сам. Вакно выходзіла на вуліцу. Уздоўж яе раслі магноліі. Яны акурат распускалі свае белыя, буйныя, ск сподкі, кветкі… Заходзячае сонца залаціла аблокі… А за сталом вялася лёгкая, непрымушаная гутарка… Звінелі фужэры, гучала прыемная музыка… Валянцін зрабіў знак і ўсе прыціхлі. Адкінуўшы сваім любімым жэстам валасы з лба…

— А цяпер прапаноўваю тост за… «

Люда, паслухай мяне. Каб ты не думала, што я паставіў перад сабой мэту ўвесь час лавіць цябе на словах, іранізаваць, з’еднічаць, раз за разам сцягваць за нагу з рамантычнай ружовай гары да празаічна-вульгарнага падножжа.

Зусім не!

Я не настолькі кашчунны, каб высмейваць гэта. Больш таго — у глыбіні душы я твой саюзнік, я выдатна разумею, што рухае тваім пяром. Табе хочацца, ці хацелася некалі, каб так было: культурна, прыгожа, узвышана… Іскрыстае дарагое віно, «фрукты і закускі», дасціпныя тосты, крышталёвы звон фужэраў, прыемная музыка, ветлівыя, дасціпныя людзі…

Дык вось — каб ты трохі менш камплексавала, паслухай, што я табе скажу. Пазнейшае жыццё, трохі пакідаўшы мяне па свеце, нібы знарок, як па заказе падаравала мне цудоўную магчымасць параўнаня. І давялося, шчасце маё, набачыцца мне яшчэ і не такога, як ты апісваеш. Дзе і сталы ад заморскіх закусак ламаліся, і крышталь звінеў, і тосты гучалі, і музыка не такая, як нашае радыё, іграла; дзе плавалі дамы ў сваіх строях і дзе не толькі іх пінгвінападобныя кавалеры, а нават лёкаі-афіцыянты былі ў смокінгах.

І вось што я з гэтых параўнаняў вынес:

І крама нашая была большая за іхнія палацы, бо ўбірала ў сябе тады ўвесь Сусвет, і «Агдам» наш лепшы, і закуска смачнейшая, і словы шчырэйшыя, а галоўнае, ты, наша дама, мая дзяўчынка, у трыко і ў маечцы, босая — была ў мільён разоў прыгажэйшая, чысцейшая, лепшая… Вось.

Было ў нас з табою ў тыя гады ўсё наперадзе, а ў іх, каму ты падсвядома зайздросціш, — даўно… безнадзейна… ззаду… ззаду…

Раздзел ХIV. Працяг банкета

Выварочваем кашалькі, кішэні, скідваемся. Вова-Янка падлічвае пакамечаныя рублі і белыя і жоўтыя капейкі: абавязкова трапіцца адна гнутая, страшная, чорная, дарма што аб пясок шараваная; і вартасць ёй — капейка, а клопату — на рубель: прымаць не хочуць, крык, гвалт, але збыць якую — справа гонару. Усё падлічана, усяго хапае — і на закуску, і на тыя ж шакаладкі. Вова ідзе да прылаўка:

— Нешта галава баліць. Як бы выпіць, закусіць… — рыфмамі пачынае ён.

— Маёй галавы не дуры, купляй хутчэй, — злуецца цётка Валя. Але, атрымаўшы шакаладку, лагаднее.

Ізноў пайшла шклянка па крузе… Гармідарчык… Музыка з радыё… Усе гавораць, і ўсіх стараецца перакрычаць цётка Валя. Ты грызеш, трымаючы, як вавёрка, аберуч шакаладку. Банкет наш у поўным разгары.

— Не, а калі… дапусцім? — чапляецца да Вовы-Янкі Чарняк. — Проста дапусцім?!

— Дапусцім, мы прапусцім…

— …Гэта мая дзяўчына, — мой голас. — Праўда, Людка? Калі ты паспела вырасці?

— А ты і не заўважыў, — падлізваецца да мяне Гаўрыла.

— …Надта ж спрытна наш Чарняк залівае ў гарляк, — Вова-Янка ківае на акно, за якім не так далёка, пад дубамі, могілкі. — Каб у тым вунь дубняку не паслалі Чарняку…

— Можа, табе яшчэ раней за мяне пасцелюць, — крыўдзіцца Чарняк. — Дапусцім…

— Дапусцім — мы прапусцім…

Колька Гаўрыла, узбадзёраны тым, што хоць на міг, хоць частачку ўвагі атрымаў, падсунуўся да мяне, шморгае за рукаво і мармыча штосьці. Я падстаўляю вуха.

— … Дык мо хоць ты… У нас мазгі адпітыя, языкі конскія… А ты — пішы, нікога не слухай… Пра маю бяду напішы… Хай ведаюць, што і мы жылі такія на свеце… Мы нічога не бачылі, дык хоць ты пажыві заместа нас…

Коля, Коля. Тут за сябе не ведаеш, як дажыць, не тое што за кагосьці!..

Не адзавецца больш Коля. І ніхто ўжо з той кампаніі не адзавецца, не скажа, ці апраўдаў я хоць мізэрам авансы, што так шчодра раздавалі вы мне ў той чэрвеньскі вечар. Разаб’ецца насмерць на сваім матацыкле Вова, у першы ж дзень вяртання з арміі — так у форме яго і пахаваюць. Замерзне пад сцяною гэтай самай крамы ў лужыне ўласнай мачы Коля Гаўрыла. Віця Чарняк нядаўна таксама памёр. І ад крамы нашай каменя на камяні на засталося, нават узгорка, крапівай парослага, — нічога! — роўнае месца пад плотам. І клуб, гістарычны помнік наш, апошняе дажывае… І ў цябе, Людка, сын ужо большы, чым мы былі тады…

Вось жа свалачны час! Бульдозерам зраўняў, асфальтавым катком пад сябе падабраў і добрае, і кепскае, і якое хочаш! Адно злараднае суцяшэнне ад смерці — тое, што не будзе нарэшце гэтай пачвары — Часу. Ну і ўсё! Паміраць дык паміраць!

…Акаселых сяброў — многа ім трэба? — выводзілі па чарзе пад рукі Вова-Янка з аднаго боку, я — з другога. Пасадзілі побач пад плотам на траўку, прыхінулі плячамі. Валодзя адкінуў падножку, патармасіў матацыкл — ці плёхае ў баку бензін.

Праз расчыненыя, завешаныя ад мух гардзінаю дзверы крычыць цётка Валя:

— Забірайце іх адсюль! Яны мне тут трэба, каб плот падпіралі? Хіба ён без іх упадзе?

— Вось бывае часам як, як дамоў ідзе Чарняк! — крыкнуў ёй Вова-Янка, заводзячы матацыкл.

Раздзел ХV. Провады

«…А потым была дарога — адна на дваіх у цэлым свеце, па якой Валянцін з Ганнай крочылі няспешна, як па жыцці… Ён трымаў ейную руку ў сваёй…

Поўня аблівала іх сваім незямным сяйвом…»

Па-першае, не крочылі, а ехалі. А што такое язда ўтрох на матацыкле? У прыцемках, па лясной, карэннямі перасечанай дарозе, калі гарыць фара і адчуванне, нібы ты ў калідоры: дзве цёмныя сцяны па баках і ўперадзе — мітуслівы сноп святла… Калі дзяўчына пасярэдзіне — сціснутая да таго, што ўсю яе адчуваеш — нагамі, грудзьмі, усім целам, ледзь не зліваешся з ёю, ды яшчэ калі матацыкліст — чалавек свой, і то набірае хуткасць, разганяецца, то рэзка прытармажвае…

«…Час ад часу зоркі падалі.

— Ёсць адна прыкмета, — глыбокадумна прамовіў Валянцін. — Калі зорка падае, звычайна людзі кажуць, што трэба загадваць жаданне. Якое жаданне маеце вы?

— Ёсць адно, — прашаптала Ганна.

— У мяне таксама маецца вельмі запаветнае жаданне. Але не ведаю, як вы да яго паставіцеся?

— Калі яно не нейкае надзвычайнае, дык чаму б не? — кранутая яго словамі да глыбіні душы, адказала Ганулька.

Пакрысе набліжаліся яны да грушы, якая (забягаючы наперад) стане іхнім любімым месцам спатканняў… Рука Валянціна ўжо ляжала на яе плячы. «Ці не шмат я яму дазваляю з першага разу?! — пакутліва разважала ў думках сама з сабою Ганна. — Ці не складзецца ў яго адчуванне пра маю лёгкадаступнасць?» З іншага боку, — думала яна, гледзячы ў бок Валянціна, — ёсць небяспека выглядаць занадта строгай, халоднай, як егіпецкая мумія, або суровай, як сярэднявечная рымская статуя. Сваім маўчаннем ці не адпалохваю я яго?!»

Калі Валодзя-Янка спыніўся і ссадзіў нас ля грушы, калі святло яго фары растала між дрэў і мы засталіся адныя — так хмель мой прапаў, а разам з ім і смеласць; не ты, а я ператварыўся ў маўклівую статую.

Толькі і прыдумаў, што закурыць. Ты шумна ўдыхнула мой дым.

— Холадна… Чаму ты не носіш пінжак? Тады накінуў бы мне на плечы — так звычайна робяць. Давай сядзем? — вось сюды…

Мы селі на зруб нізенькага калодзежыка, што быў пад грушаю. Ты падсунулася бліжэй, адной рукой мяне абняла, другой намацала маю руку і прасунула яе сабе пад маечку, на гладкі атлас станіка… (Гэта было, Людміла Аляксееўна, і бутафорскія Ганна з Валянцінам могуць пакуль адпачыць пад сваім «сяйвом».)

— А дай мне зацягнуцца… Не, не хачу — яшчэ прывыкну, лепш выкінь зусім.

Я паслухаўся, недакурак паляцеў у траву, як трасіруючая куля.

— Ну?

— Што… ну?

— Расказвай што-небудзь. Я мала гавару, няма з кім, адна і адна ў гэтым лесе… Ты помніш, як ты мяне запрасіў? Не?! Я дык калі-небудзь успамінаю. Хоць і не часта. Ну і сям’я ў нас будзе, жонка ўсё помніць, а муж — нічога! Слухай, а ты мяне моцна кахаеш, ці так сабе? Я дык не ведаю, — тараторыла ты, сама пыталася, сама адказвала, спяшаючыся і дыханнем, і словамі, але рукой я адчуваў роўныя, як ход гадзінніка, удары — сэрца тваё было спакойнае, не кахала ты мяне, Люда.

— Скажы, а табе Гаўрыла нічога не расказваў? Не?! Як тако-о-га можна не ведаць?! Хочаш, я табе раскажу, чым бураўшчыкі ў сваіх вагончыках займаюцца? Оргіямі. А што з тымі дзеўкамі будзе? Іх са школы выганяць, як ты думаеш? Адна з пузам, ух ты… Шкада іх, праўда? Мне дык шкада… Толькі не вельмі — не люблю старэйшых дзевак, яны задаюцца… Давай пацалуемся? Толькі чур я першая, ты не ўмееш… Ад цябе віном пахне — фу! Вучыць мне цябе яшчэ ўсяму і вучыць… А дасі мне цыгарэту? Я заўтра таксама пачну курыць вучыцца, тады нам цікавей будзе, а то сумна… А ты не будзеш біцца, калі мы пажэнімся, за тое, што я куру? І сварыцца мы ніколі не будзем, праўда? Так агідна, калі муж з жонкаю сварацца… Ты на ўсё лета прыехаў?

— Не, — усё ж удалося ўшчаміцца ў частакол тваіх слоў, — заўтра ў горад. Потым — сена касіць ад тэхнікума…

— Касіць? А ты ўмееш? Я таксама папрашу тату, каб навучыў. А надоўга? Чаму ты раней не сказаў? Нехарошы ты! Вось як я цяпер адна буду? Хіба можна хлопцу так надоўга кідаць дзяўчыну? Прыцісніся мацней, мне холадна… Пагладзь мяне… А — не так, хітранькі! Вам, хлопцам, толькі папусці, вы рады старацца… Ну, не з першага ж разу! З якога? Так я табе і сказала! Ніколі ў жыцці не скажу! Добра — скажу. Хай будзе… з трэцяга. Жанчына спачатку павінна сказаць — не, і толькі потым — так… Чуеш, матацыкл? Па цябе едзе… Як хутка! І пагаварыць не паспелі. А з табой цікава. Ты мне падабаешся — столькі ўсяго ведаеш! Толькі гаворыш многа…

Святло фары выхапіла нас з цемры. Мы аслеплі на міг. Заглух матор. Валодзя, якога мы не бачылі, а ён нас — бачыў, весела запытаўся:

— Паспелі?

— У цябе не папыталі, — яго тонам адказала ты, рашуча, як свайму, паклала мне рукі на плечы, пацалавала і знікла ў цемры.

Раздзел XVI. Адцяжка

«…Гануля пазнаёміла Валянціна з бацькамі. Ён пачаў бываць у ейным доме. З бацькам пілі гарачую гарбату з духмяным ліпавым мёдам… Вялі нетаропкія мужчынскія гутаркі. Валянцін дзяліўся планамі на бліжэйшую і больш аддаленую будучыню. Ганулька і маці ў гэты самы час турбаваліся на кухні.

Бадай, дня не мінала… Спатканні іх сталі рэгулярнымі…»

Хочаш параду?

Надалей, калі будзеш пісаць пра каханне, ніколі не зводзь героя з гераіняй адразу пасля першай сустрэчы. Трэба час на роздум і адзіноту.

Тым больш, што ў нас з табой так і адбылося.

Ужо на наступны дзень пасля матацыкла, грушы і абдыманняў-цалаванняў я паехаў у тэхнікум, адтуль — у другі канец Беларусі, адбываць «працоўны семестр». Калі ж у канцы ліпеня вярнуўся — ужо ты была ў гасцях у цёткі ў Жытоміры і аб’явілася толькі на пачатку жніўня.

Значыць, перапынак паміж дзвюма сустрэчамі склаў без малога два месяцы.

Не ведаю, чым займалася ў сваім Жытоміры ты; я дык — калі ласка, ніякіх сакрэтаў, магу пералічыць. Лета. Веранда. Канапа-»бегемот» з выпуклым пасярэдзіне, цвёрдым, як дошка, матрасам, на якім спалася мякчэй і саладчэй, чым на пуховых пярынах. З вечара — чарвякоў капанне і вудак прывязванне да веласіпеднай рамы, з раніцы — кар’ер з аерам, з клубамі малочнага туману паўз берагі, з камарынай музыкай і танцамі паплаўкоў… Пасля абеду — лес, цішыня, прахалода, грыбы. Няцяжка ўгадаць, куды кожны раз самі вялі ногі — да чыгункі, да Казармы, да тваіх мясцінаў, тым больш гэты курс супадаў з найлепшымі грыбовішчамі…

Энергія. Здароўе. Спакойная прыемнасць ад маладосці сваёй і «Маладосці» куплёнай, што чакае дома непрачытаная. Няўдалыя, але настырныя спробы у нечым разабрацца, нешта ўхапіць, запомніць, зразумець ды яшчэ і зафіксаваць на паперы; напрыклад, тое ж чарвякоў капанне, які гэта цуд — пах вечаровай летняй свежай зямлі, і якая прыкрасць — выкалупваць потым гэтую зямлю з-пад пазногцяў!..

І — чаканне цябе.

Раздзел ХVІI. Другое спатканне

«Неяк аднойчы неяк пасля асабліва падоўжанага перапынку ў адносінах Ганулька вярталася з агарода, дзе займалася гаспадарчымі справамі. Да яе слыху данёсся шум матора. Затым — цішыня. І толькі тады яна пачула знаёмы голас… Валянцін!!! Сэрца яе моцна затукала, кроў прыліла да скроняў. Адначасова ёю апанаваў неадольны сорам за тое, што яна павінна зараз прадстаць перад каханым у такім непрыглядным стане. Ейныя некалі румяныя, як наліўныя яблыкі, шчокі апалі, скулы выпнуліся, яна мала ела, амаль не спала і нават пачала чэзнуць і марнець, як свечка…»

Ды нічога падобнага.

Калі ты ў канцы жніўня вярнулася са свайго Жытоміра, і мы з Вовам-Янкам прыехалі, і ты ўпырхнула праз веснічкі з агарода ў двор, з бярэмкам канюшыны — для трусікаў, як з вялізным бела-ружовым букетам, я сапраўды ледзь пазнаў цябе. Ты ператварылася ў зусім дарослую дзяўчыну… але каб толькі знешнія былі змены!

На маю прапанову «як наконт прагуляцца?», бо вечар ужо быў, ты спытала:

— А куды?

Што з табой здарылася, Люда?!

«З вялікай, непадробнай радасцю і ахвотай Гануля адгукнулася на выказванне прапановы жадання каханага пайсці пагуляць. Само сабою — да іхняй Грушы!

…У той незабыўны вечар яны вельмі шчыльна наблізіліся сябар да сябра… Духоўна. Адчуваючы, як коціцца ў невядомую, ды надта салодкую бездань яе душа, Ганна зрабіла слабую спробу выратаваць сітуацыю:

— Відаць, вы лічыце мяне адной з тых, з кім прывыклі мець справу ў сталіцы. Хай буду выглядаць у вашых вачах старамоднай, несучаснай, але я так выхавана традыцыямі сваёй сям’і, што для мяне не пусты гук такія паняцці, як гонар, годнасць, сумленне і цнота…

— Ні на хвілю не сумняваюся, Гануля! — палымяна ўсклікнуў Валянцін.

— Не! — спыніла яго парыванне дзяўчына. — Мне здаецца, вы не кахаеце мяне…»

З гэтай ахінеі можна вылушчыць хіба тое, што гуляць мы ўсё ж такі пайшлі. «Толькі доўга я не змагу», — папярэдзіла ты, зірнуўшы на новенькі залаты гадзіннік.

І ўсё было такім самым, як і ў першы раз: ноч, груша, калодзежны зруб, пахі і гукі лесу і чыгункі… І зноў мы сядзелі побач — вось толькі ты больш не прыціскалася да мяне, не брала маю руку і не клала сабе на сэрца, недаступнае цяпер, закрытае цяпер ад мяне не адным толькі станікам…

Замест наіўнай, мілай балбатухі я бачыў цяпер зусім іншую дзяўчыну, незнаёмую, незразумелую, з нейкай, да таго ж, задняй думкаю!

— Я пайду, — паднялася ты. — Добра?

Гадзіннік залаты… Чые гэта словы? Чые паводзіны? Адкуль ты гэтага нахапалася? Жытомірскі след? Узрост, у якім чалавек, тым больш дзяўчына, можа змяняцца на працягу дзвюх гадзін, калі не хвілін, не тое што двух летніх месяцаў?

Ці ты проста ўбачыла, адчула, што я ўжо ў тваёй уладзе? Што я, як тыя трусікі, закормленыя тваёй канюшынай, прыручаны?

Раздзел XVIII. «Палеская-Буравая»

Спакуса ўзяць зараз ды замест цябе ўсё апісаць — падрабязна, па-мележаўску густа: нашы сустрэчы, цёплыя доўгія дні з павуцінкамі восені, жнівеньскія вечаровыя туманы, зусім ужо зябкія ночы (крык птушкі, рэха цягніка), калі даводзілася нам грэцца пацалункамі-прыцісканнямі, бо спакваля ты ўсё ж адышла, скінула з сябе post-жытомірскае здранцвенне і зноў пачала мне сёе-тое дазваляць.

Але ніяк не магу адарвацца ад твайго дубовага тэксту, я прывязаны да яго, як вол, вяроўкаю і вымушаны хадзіць толькі па крузе, таптацца толькі па тых эпізодах, якія ты, невядома чым кіруючыся, адбіраеш, і карміцца той паслядоўнасцю, якую ты прапаноўваеш.

«… — Ці кахалі вы? — спытаў неяк Валянцін. Ночы былі ўжо халаднаватыя, на ім была куртка-»аляска», на ёй — таксама джынсавая куртка з башлыком-капюшонам…

Ганулька спынілася і, глыбока ўздыхнуўшы, падняла на яго свае сінія, як пралескі, вочы. Ёй было нясцерпна балюча ад уяўлення, што сваім прызнаннем яна можа зрабіць яму таксама вельмі балюча… Але і маніць не магла, бо ён стаяў перад ёй духоўна чысты, высакародны, разумны…

— Толькі вас, — прашаптала дзяўчына, пакорна схіляючы галаву яму на плячо…

— А я вас…

Закаханыя палюбілі шпацыраваць да Геалагічнага Пасёлка і назад. Там жылі ў вагончыках вясёлыя, бестурботныя — сёння тут, заўтра там — рамантыкі-геолагі… Іхняму лёсу Гануля калі-нікалі нават па-светламу зайздросціла.

Часта, узяўшыся за рукі, закаханыя выпраўляліся любімай дарогай…»

Я цярпець не мог тую дарогу.

Мне хацелася ў лес, на бераг кар’ера, дзе можна было палюбавацца вячэрняй вадою і паслухаць, як яна шапоча ў берагах, на крайні выпадак прайсціся полем — хоць і зжатым даўно, нецікавым — да вёскі. Ты ж нязменна выбірала свой шлях, толькі да гэтай і буравой цягнула цябе нячыстая сіла.

Глыбокія, выбітыя «Мазамі» каляіны… Спуск у лагчыну. Кладка — я пераходзіў па ёй, працягваў табе руку і ты саскоквала, трапляючы ў мае кароткія абдымкі. Даходзілі да бярэзніку. Праз дрэвы, калі яшчэ светла было, віднеліся вагончыкі, чуліся галасы і музыка. Спыняліся на паляне — вытаптанай, скрозь у чорных падпалінах, паўсюль акуркі, аб’едкі, папера, коркі пластмасавыя з-пад «чарніла» і гарэлачныя «касынкі»… Што цябе туды цягнула?!.

— Вось ўсё табе трэба ведаць, — крыўлялася ты, пакусваючы губку, страляючы вочкамі, зацягваючыся цыгарэтным дымам; стрымала-такі абяцанне, навучылася гэтаму шчасцю лепш за мяне. — І так разумны, разумныя старэюць хутка… Вось паедзеш, знойдзеш сабе новую Людку, а я буду прыходзіць сюды і ўспамінаць.

Стаялі, выкурвалі па цыгарэце, заварочвалі назад — ішлі ўжо ў прыцемках, сапраўды за рукі ўзяўшыся. Шчаслівы, што аддаляемся ад праклятага месца, я ўслых разважаў, што вось праз год, усяго! — скончу тэхнікум, станем мы жыць у лесе, можа нават у той жа казарме, ці пабудуем церам-катэдж — няважна; я буду хадзіць на паляванне, па рыбу ў кар’ер, па грыбы, чытаць кнігі і пісаць «літаратуру», ты — чакаць мяне, радавацца маім поспехам, завіхацца па гаспадарцы, гатаваць мне абеды, вячэры і сняданкі…

Ты адзін раз толькі перабіла, сказала — неяк ціха, да таго пяшчотна, што я пачырванеў у цемры.

— А армія? — спытала ты ціха.

— Што армія? Ну, армія…

Вярталіся ў свой ад усяго свету зацішны куточак, да нашага калодзежа пад грушай. Пілі з кансервавай бляшанкі на палцы смачную, зубаломную ваду. Моцна пахла грыбным жніўнем і калодзежнай нізіннай сырасцю. Недзе далёка гул цягніка ці то прыбліжаўся, ці то аддаляўся.

Мы сядалі на зруб. Ты абдымала мяне за плечы — не як дзяўчына хлопца, а як «сябар сябра» (ты так пішаш).

— Дык табе Гаўрыла нічога не расказвае пра оргіі? — шаптала ты, садыстка мая малая. — Так брыдка, праўда? Фу, як нецікава… Нейкія оргіі, — а галасок твой дрыжэў, а слова гэтае смакавалася, сліна зглытвалася… І бляск тваіх вачэй у месячным святле, і дыханне, і міжвольнае, рэфлексіўнае, як падрыгванне жабінай лапкі, сціскванне маіх пальцаў выдавалі цябе з галавой. — Ты не слухаеш? Табе нецікава?

— Мне брыдка, — шчыра адказваў я.

— Тады што табе цікава?

— Мне? Толькі пра нас з табою. Пра наша будучае жыццё ў адзіноце. Пра футбол, кнігі, пра зіму, кар’ер, пра лес, пра зжатае поле, калодзеж, грыбы… Пра чыгунку… Пра розныя краіны заморскія, якія мы з табою абавязкова ўсе аб’ездзім — каб пераканацца, што лепш за Беларусь усе адно няма…

Менавіта так я і казаў, і яшчэ сабраўся многа чаго пералічваць. Твой пацалунак закрыў мне рот.

— Ты многа любіш… Хіба можна так многа любіць?

Раздзел ХХ. «Белага лета крыло»

«Заўтра Валянціну трэба ад’язджаць у горад.

Сёння іх апошняя сустрэча. Невыносна цяжка пісаць гэтае слова — апошняя! Гануля ўся ў прадчуванні чагосьці значнага, але непапраўнага, важнага і разам з тым наканаванага.

Кранутае агнём рабін лета саступае настырнай, няўмольнай восені. Хутка дажджы, халады, адзінота… Ці вытрымае Ганна? Яна нават не ўяўляе свайго існавання без каханага. Трывога, непакой, тужлівы гнёткі сум навальваўся на дзяўчыну і золкім туманом агортваў душу.

Задоўга да прызначанага часу яна чакала каханага на іхнім улюбёным месцы. Вось і знаёмыя, родныя крокі на вузкай сцяжынцы, і між дрэў замільгала яго куртка…

— Мой дарагі, любы!»

Усё гатовы дараваць табе за гэтыя словы, за інтанацыю іх, нават калі яны выскачылі ў цябе выпадкова — ведаеш, бывае, палец выб’е на камп’ютэрнай клавіятуры не тую літару, захочаш паправіць, прыгледзішся, а, аказваецца, з такой нібыта «памылкай» слова якраз-такі ажывае… Усё б дараваў, каб не:

«… — Няўжо мы больш не ўбачымся, Валянцін?!

— Не кажы так, Ганна! Не ўяўляю будучыні без цябе!

— Я таксама, Валянцін!

Гарачы шэпат закаханых заглушыў шум акружаючага лесу. Вусны іх зліліся ў доўгім, гарачым пацалунку. Дзяўчына не магла высіліцца з нечакана ўчэпістых абдымкаў хлапца. Ды і не мела намеру вызваляцца…

І калыхалася, як на нябесных арэлях, спелая поўня над імі… Невыказна-салодкі віхур закружыў, падхапіў іх і панёс, панёс туды, да зор… Поўня наблізіла свой круглы, цікаўны твар і схілілася над імі… Зоркі гайдаліся, целы спляліся, у вушах гучала сімфонія кахання!!!

…А потым радасныя, ашаломленыя, уражаныя незямным адчуваннем, развітваліся яны, і давалі клятву не жыць адно без аднога…

Паехаў! Усё асірацела без яго. Ганна вырашыла, чаго б ёй тое ні каштавала, чакаць. Колькі спатрэбіцца, хоць цэлую…

А яшчэ праз месяц дзяўчына даведалася, што неўзабаве ў Валянціна вяселле з нейкай там гарадской. Якая вераломная здрада! Гэтага Ганулька нават не чакала.

Плач пад ігрушай…»

Канец.

Вось так.

Значыць, так яно ўсё адбывалася? Тым скончылася? А я і не ведаў. Лясная краска, дзікая архідэя ахвяравала ўсю сваю прыгажосць, маладосць і цноту легкадумнаму донжуаністаму прайдзісвету — мне, які толькі і трымаў у галаве пакарыстацца нявіннай дзяўчынай, а потым спакойна адчаліць на ўласнае вяселле, пакінуўшы бедную плакаць? Некалі адна матрона, паважаная маці сямейства, гартаючы альбом, тыцнула пальцам у выцвілую фотакартку ваеннага пад засвечанай пальмаю і пры мне — маладым тады яшчэ чалавеку, пры мужы, пры дарослым сыне, пры 10-гадовай унучцы і 80-гадовай сваёй матцы — задуменна, гулліва працягнула:

— Гэта ж быў час, адмірал да мяне заляцаўся… Не давала, дурная… А цяпер і рада, ды не трэба нікому…

Так і ты, даруй.

Было — і прайшло! Усё, забудзь! Не трэба гэтых падтасовак у памяці, гэтых раскаянняў, не трэба заднім розумам ні перад сабой, ні перад кім апраўданняў! Гісторыя з матронай табе нічога не нагадвае, Люда? Напрыклад, люстэрка? Паглядзі ў яго ўважліва — і ты не ўбачыш там, як ні напружвай зрок, ні поўні, ні салодкай віхуры, ні гайдання неба, ні зліцця вуснаў і целаў… Словам — нічога. Табе не разгледзець там дэталяў нашай апошняй сустрэчы, бо яе проста не было. Ты на яе не прыйшла.

Наконт слёз… Былі слёзы. Толькі не пад нашай — пад другой грушаю, гарадской, чэзлай, даўно абляцелай, што адзінока тулілася ў кутку двара райваенваенкамата, куды нас у канцы кастрычніка прыгналі на камісію і адкуль у гэты час павінна была адправіцца партыя навабранцаў. Сярод іх быў і твой брат — мой сябар. У старой ватоўцы, са спартыўнай сумкай на плячы, пад нуль падстрыжаны ён ужо не нагадваў маладога Ульянава. Вова ўзрадваўся сустрэчы, а я — не. Да таго часу я ўжо быў у курсе тваіх апошніх прыгод, ведаў, што аднойчы ты ўсё-такі пераступіла мяжу бярозавай паляны, дайшла-такі да вагончыкаў з музыкай і «вясёлымі, бестурботнымі рамантыкамі»… Не здарма цябе так цікавіла тое слова… Не ведаю далей, і ведаць не хачу. Мне хапае ўяўленняў. А яны да таго кашмарна-дзікія, што я з таго часу проста пачаў баяцца людзей — усіх, любых, без разбору, асабліва калі іх многа, як вось цяпер на ваенкаматаўскім дворыку…

Таму мне было цяжка з тваім братам. Але менавіта ён аказаўся адзіным чалавекам, які мяне зразумеў і пашкадаваў. Мы прыселі на лаўцы ў дальнім кутку дворыка. Побач расла крывая груша. Я пагладзіў шурпатую, патрэсканую, нечакана цёплую для восеньскага стылага дня кару. Вова дастаў з сумкі пачатую пляшку «Агдама», зубамі са шпоканнем выцягнуў папяровую затычку.

— Адслужу, Канада, і вярнусь, — сказаў ён, падміргнуў мне, адпіў з рыльца, выдыхнуў. — Спяваюць «адслужу, как нада», а чуецца — Канада…

Потым паклаў мне руку на калена.

— Не трэба… Яна не вартая цябе… Хіба ты не бачыў, што на ёй аж шкура гарыць…

Я ўсунуў у рот цыгарэту, адвярнуўся да грушы і пачаў чыркаць запалкамі, якія не хацелі гарэць, ламаліся… А тут яшчэ вецер у вочы, расплываецца двор, і груша, і цыгарэта… Давялося некалькі разоў зміргнуць, каб вярнулася рэзкасць зроку. Запалка ўспыхнула, я прыкурыў і павярнуўся да сябра. Ён, з выглядам, што нічога не заўважае, ужо весела чытаў мне верш:

Ад ганка яму крыкнулі. Ён заспяшаўся, затараторыў, не выпускаючы маёй рукі:

І, адыходзячы назаўсёды, добры, лысы, смешны ў сваёй ватоўцы і з недарэчнай сумкаю на плячы, азірнуўся і махнуў мне рукою:

— Давай у атаку пабяжым!