Ланцуг. Аповесці

І

Помню, у далёкім, здаецца, яшчэ дашкольным маленстве была ў нас такая гульня не гульня — хутчэй, першыя пробліскі, раннія парасткі будучай жыццёвай філасофіі, — гэта калі пыталі адзін у аднога: «Якая ў цябе наперадзе радасць?» Недасведчаным тлумачылі — вось мяне, напрыклад, матка бярэ з сабою ў нядзелю на базар, я ўвесь час думаю пра гэта і мне шчасліва на душы… І ў кожнага адразу штось падобнае знаходзілася: таму вуду абяцалі купіць, таму — веласіпед, у іншага імяніны хутка… Ды і проста — вось цяпер лета, цёпла, а потым будзе зіма, снег, лёд, навагодняя ёлка — не радасць хіба?

Многае з тых часоў забыта, паловы сяброў маленства ўжо і на свеце не засталося, а вось гэтае — трымаць у запасе «радасць», жыве і па сёння.

Прыдумаў я аднойчы аповесць «З кошыкам», лірычную, пра грыбы. І мо месяц насіўся са сваёй задумкаю, жыў ёю, усяляк адцягваў выкананне яе, а калі навальваліся праблемы, забівала тлумам галаву, тады ў паемным куточку душы ўспыхвала — у цябе ж «радасць» наперадзе! У цябе ж цэлых 12 недагуленых дзён адпачынку! Вось прыйдзе восень, з’явіцца вольны час, ляжа на стол стос беленькай гладкай паперы, запоўніцца чорным ці сінім атрамантам ручка… За вакном халодны дождж, вецер, а тут, на кухні, суха, светла, утульна… Кубак гарбаты і пачак сухіх цыгарэт. Хвіліны шчасця… А наперадзе ж яшчэ «радасць» — калі белая, як нечапаны снег, папера ператворыцца ў чарнавікі, г. зн. запоўніцца літарамі, спішацца ўздоўж і ўпоперак розначарнільнымі сказамі (асабліва дарагімі і важнымі тым, што іх потым зусім немагчыма расчытаць), пакрыецца «галачкамі» ўставак… І тады ўключыцца кампутар і набярэцца гэты кароткі, разам з тым ёмкі, з падтэкстам загаловак — «З кошыкам».

Ну і што, што тэма не новая? Я пастараюся не паўтарацца. І мне — зрэшты, як, і кожнаму вясковаму беларусу, чыя добрая трэць жыцця так ці інакш звязана з лесам, знойдзецца што пакласці ў свой (у дадзеным выпадку літаратурны) кошык, і ў мяне ёсць свае запаветныя (у дадзеным выпадку творчыя) мясціны…

Ды толькі чалавек мяркуе, а Бог распарадкуе. Нядоўга мая «радасць» — прадчуванне блізкай любімай працы — цягнулася.

ІІ

Прысылаюць мне з Масквы часопіс «Дружба народаў», з перакладам майго апавядання. Але ледзь толькі я прабег вачыма змест на вокладцы, так на тое апавяданне забыўся — іншае кальнула ў сэрца… Невядомы Барыс Васілеўскі. Аповесць «Апошняе паляванне», з падзагалоўкам «Сёе-тое з жыцця грыбоў, а заадно і людзей».

Але хіба так бывае? Хіба праўда, што думкі, і творчыя замыслы, і сюжэты могуць перадавацца на адлегласці, як і магнітныя, і радыё- хвалі? Тады чым растлумачыць, што адзін-адзіны раз за апошнія дзесяць год узяў у рукі «Дружбу народаў» і адразу ж наляцеў на гатовае, матэрыяльнае ўвасабленьне сваёй ўласнай задумкі? Чаму менавіта ў гэтым, дзе і маё апавяданне, нумары? Што за такое хуткае, такое… як гэта сказаць, да неверагоднасці невыпадковае супадзенне?

Была яшчэ, праўда, крохкая надзея — можа, памыляюся? Можа, так сабе творчык, у іхнім маскоўскім стылі, з усімі іхнімі цяперашнімі выкрунтасамі?

Ідучы на прыпынак, чытаў на хаду — людзі саступалі мне дарогу (у нас усё яшчэ чалавек з кнігаю ў руцэ, як і п’яны чалавек, у пашане), потым у аўтобусе чытаў — ліхаманкава, па дыяганалі… І з кожным новым сказам, абзацам, эпізодам сумненні знікалі. Я бачыў перад сабою ўласную будучую аповесць, толькі чужым прозвішчам падпісаную. Ды яшчэ выкананне было лепшае, чым магло б быць у мяне.

Чытэльная, тонкая, у меру сур’ёзная, у меру іранічная штучка… У якой знайшлося месца ўсім маім так і нерэалізаваным знаходкам, назіранням, маленькім адкрыццям… Не было, здавалася, ніводнай дэталі, якую б гэты Барыс Васілеўскі (дай яму Бог здароўя) прамінуў.

Дзе маё сцвярджэнне, што звычайна грыбамі называюць толькі белыя, а ўсе іншыя маюць назвы ўласныя? Вось яно, у аповесці Б.Васілеўскага:

«…Кажу «грыбы», маючы на ўвазе белыя грыбы…»

Я хацеў напісаць, якую адчуваеш горыч, калі бачыш збіты кімсьці, або растаптаны грыб; калі ласка:

«Колькі разоў даводзілася бачыць з прыкрасцю вось такія, збітыя і нават расчаўленыя няўважлівай нагою грыбы. А нібыта і сядзелі ў адкрытую, навідавоку…»

А мо аўтар прапусціў гісторыю, як, зрэзаўшы грыб, мохам ці ігліцаю прыкрываеш карэньчык, каб іншыя грыбовікі не заўважылі? Як жа!

«Гэты каштоўны кружок (карэньчык) я заўсёды прыкрываю травою, лісцікам, прысыпаю якім-небудзь іншым лясным смеццем. Але не для таго, каб «не загнівала грыбніца»… Сам я, зразумела, заўсёды засмучаюся, калі бачу такі вось, пакінуты некім свежы кружок — значыць, хтосьці паспеў прашмыгнуць тут раней за мяне… Для іншага, асабліва для ўважлівага грыбніка не толькі сам грыб, а і пакінуты мною навідавоку зрэз — крыніца інфармацыі; па гэтым зрэзе шмат чаго можна вызначыць, і самае галоўнае — што тут, магчыма, месца…»

І тое ёсць у Б. Васілеўскага, што грыб (белы, канечне) не расце, калі на яго паглядзець; я сам мо сто разоў, каб пераканацца, правяраў — і на другі дзень знаходзіў на тым месцы альбо карэньчык, альбо такога ж самага, як і ўчора, толькі зморшчанага, падсохлага грыбка-шпендрыка…

І што калі грыбы (не толькі белыя) не браць, дык яны знікаюць, перастаюць вадзіцца… Так — у нашых мясцінах ніколі не раслі ў вялікай колькасці ні грузды, ні рудоўкі-рыжыкі, ні апенькі — не раслі таму, упэўнены, што іх не браў ніхто. У апошнія гады пачалі браць — з’явіліся!

І што гаворыш з грыбам у думках, ці нават уголас, дзякуючы яму за знаходку яго ж…

Я нідзе, акрамя сваёй мясцовасці, больш не чуў, ні ў адным слоўніку не бачыў, ні ў воднага пісьменніка не сустракаў слова «грыбовік», толькі «грыбнік». І вось пры садзеянні таго ж Б.Васілеўскага, — у пісьменьніка чэхаўскай пары С.Максімава (забытага цяпер, ды, здаецца, і ніколі асабліва не папулярнага) знаходжу — нарыс «Грибовник».

«Гэта тое самае, — тлумачыць Васілеўскі, — што ў нас цяпер грыбнік».

Я да сваіх сарака гадоў зрабіў маленькае адкрыццё (праўда, з грыбамі звязанае ўскосна): піць гарэлку аднаму цікавей, нават, калі хочаце, больш прыстойна, чым у кампаніі, і толькі чакаў зручнага моманту, каб у які твор яго ўставіць. Дзе там! Зноў умешваецца Васілеўскі.

«Хто гэта сказаў, што піць у адзіноце — кепскі знак? Вось каб сядзеў зараз насупраць які ідыёт і парушаў цішыню ідыёцкімі воклічамі, тады б я сапраўды адчуў адзіноту. А так — хіба я адзін? З маімі думкамі, пачуццямі, радасцямі, трывогамі? Хіба мала ў мяне за жыццё набралася сапраўды цікавых субяседнікаў, якіх я магу выклікаць кожную хвіліну, хай нават і ва ўяўленні?..»

З усіх бакоў, па ўсіх пунктах я бачыў сябе абкрадзеным. Не матэрыяльна, вядома, не ў сэнсе плагіяту, не — проста здавалася, у мяне адабралі тую самую дзіцячую «радасць», з якой так прыемна насіцца і дзякуючы якой крыху цікавей жыць на свеце.

III

Разам з тым спакваля, як яно часта бывае, па меры чытання ўжо расло, высьпявала, афармлялася іншае, акрамя маленькай крыўды і не зусім маленькай зайздрасьці, пачуццё — нязгоды, ці, дакладней, не з усім, пра што піша Б. Васілеўскі, поўнай згоды.

Недзе на палове аповесьці я адклаў часопіс і задумаўся.

Мо таму, што прыйшло на розум чэхаўскае: «Дваццаць чалавек адначасова могуць пісаць на адну й тую ж тэму без боязі паўтарыцца», мо таму, што сам аўтар дарэчы лінуў вады на мой млын:

«Грыбная тэма — невычарпальная. Яна з тых, калі кожнаму хочацца дадаць штосьці сваё. Сустрэнуцца два грыбнікі, выслухае адзін аднога і абавязкова скажа: «А вось я аднойчы…»

І праўда! Колькі грыбовікаў, столькі гісторый. Вось я, дапусцім, збіраюся зараз спрачацца з Барысам Васілеўскім — на той падставе, што «ў нас інакш усё гэта»; пройдзе час, пабачыць свет гэтае эсэ — знойдзецца каму і мяне аспрэчыць…

Словам, я крыху асмялеў, асвойтаўся і вырашыў падаць і свой голас.

Па-першае. Пры ўсёй таленавітасці, шчырасці, сімпатычнасці твора «Апошняе паляванне…» ўсё ж бачна, што пісаў чалавек, для якога грыбы — найперш эстэтыка, летуценнасць, туманок, раса, траўка, лісток на грыбной шапцы… Чаго варты адзін эпізод з мабільнікам!

«Вось і на гэты раз убачыў там (каля свайго лецішча) белы, нікім не заўважаны грыб. Проста красун белы: даволі вялікі, але яшчэ малады — з выпуклым капялюшыкам, шакаладным зверху, беласнежным з-пад нізу, з тоўстай ножкаю, з танюткім сетчатым узорам на ёй. І рос прыгожа: на самым версе купіны, у гордай адзіноце, сярод дробнай ярка-зялёнай траўкі… Што было рабіць? Проста зрэзаць? — шкада. Дача знаходзілася за якіх сто метраў, там у гэты час была жонка. Ісці да яе? — рызыкоўна: хто-небудзь з суседзяў запраста можа натыкнуцца на гэты грыб… І пакуль я раздумваў так у нерашучасці, раптам дайшло: у мяне ж — мабільнік. І ў жонкі на дачы свой мабільнік, гэта дзеці нам расстараліся… Я патэлеванаваў ёй: «Я — каля копанкі. Прыходзь. Такі раскошны белы!» Праз хвіліну жонка прыйшла, таксама, канечне, падзяліла маё захапленне…».

Я хутчэй з зайздрасцю, чым з іроніяй, працытаваў гэты эпізод. Дарэчы, напярод прашу прабачэння за выпіскі — іх нямала яшчэ будзе, але яны, мне здаецца, вартыя цытавання. Што да эпізоду з красуном грыбам і з мабільнікам, дык нам, у большасці сваёй вяскоўцам, для каго паход у лес — звычайныя, часта суровыя будні, магло б такое прыйсці ў галаву?

Другое. Мнагавата згадак-спасылак-азіранняў на старэйшага таварыша па літаратурным цэху Уладзіміра Аляксеевіча Салавухіна, на яго (цудоўную, бясспрэчна) аповесць «Трэцяе паляванне». (Хаця тут справядліва будзе заўважыць: а ты сам чым займаешся, як не спасылкамі-азіраннямі ўжо на Б.Васілеўскага? На жаль, вось такія мы, пісьменьнікі…)

Потым. Яўны перабор — што ў Б.Васілеўскага, што ў У.Салавухіна — апісанняў-смакаванняў усіх гэтых тыпова рускіх «водочек-наливочек, да после баньки, да под грибочки»… Да гэтага мы яшчэ вернемся.

Далей. Нават у нейтральнай, «грыбной» тэме замнога плошчы адведзена і зашмат эмоцыяў аддадзена бясконцым іхнім маскоўскім міжусобным літаратурным разборкам («пераделкинские проделки», як я іх называю).

Але ўсё гэта такая неістотная драбяза! Зусім не яна прымусіла мяне задумацца. І нават не вось гэтая аўтарская катэгарычнасць: «Чаму падлік вядзецца выключна белым грыбам? На пытанне: «Колькі белых?» любы грыбнік адкажа заўсёды!»

Не яны, не гэтыя моманты, а наступны абзац выклікаў ва мне ўжо не падспудную, а абсалютную нязгоду, і адначасова прынёс палёгку, разуменне таго, што дарэмна я так хутка здаўся, рана ад сваёй задумы адмаўляюся — не ўсё яшчэ вытаптана і выбрана, павінна хапіць і на маю долю.

Вось ён, абзац, пасля якога я акрыяў. Нават два абзацы.

«Чаму, — піша Барыс Васілеўскі, — ядомы і вельмі смачны — асабліва ў смажаным выглядзе — грыб лісічка ніколі не бывае чарвівы?» І спасылаецца на У. Салавухіна.

А ў апошняга: «Гэты грыб здзіўляе тым, што, мабыць, з усёй грыбной разнастайнасці ніколі не бывае чарвівы. Чаму чарвякі пазбягаюць лісічак, я не ведаю, і наўрад ці ведаюць пра тое вучоныя людзі — міколагі».

Было ў мяне некалі апавяданне «Сыч» (са слоў Янкі Брыля, Васіль Вітка перад смерцю чытаў яго і нібыта нават хваліў… у адрозненне ад таксама ўжо нябожчыка Алеся Асташонка — таго гэты «Сыч» проста выводзіў з сябе.) Там пра сучаснага кулака, які прадаваў на базары лісічкі, і нягожыя, бракованыя, пакрышаныя, чарвівыя не выкідаў, а забіраў у слоіку дамоў: курам, парасятам — каб нічога не прападала ў гаспадарцы.

Адразу звярнулі ўвагу на гэтыя чарвівыя лісічкі. Уладзімір Міхайлавіч Казбярук па тэлефоне працытаваў нейкага польскага паэта: той таксама катэгарычна заяўляў, што лісічкі ніколі не чарвівеюць.

Дарагія рускія, беларускія і польскія спецыялісты. Чарвівеюць! Сцвярджаю гэта не як вучоны-міколаг, а як практык. Усё правільна: чарвяк інакшы, чым, напрыклад, у баравіку, гэты, лісічкавы, толькі адзін, жоўтага колеру з чорнай галоўкай, падобны на тых, якія мы знаходзім у яблыках і грушах, даволі вялікі і вельмі цвёрды — да таго, што скрыгіча, патрапіўшы пад нож. Але ж ён ёсць і называецца чарвяк! Ён выядае-выточвае лісічку з сярэдзіны, як шашаль дрэва. Цэленькая і чыстая зверху, яна, калі яе падрэжаш, літаральна рассыпаецца ў пальцах…

Тут трэба зрабіць адно адступленне. Катэгарычнасць такіх паважаных і грыбовікаў, у першую чаргу У.А. Салавухіна, прымусіла мяне яшчэ раз зьвярнуцца, прынамсі, да творчасці апошняга і перачытаць яго славутае «Трэцяе паляванне». І што вы думаеце? У зборы твораў, г. зн. у апошнім варыянце аповесці, акурат пасьля слоў пра лісічкавую чарвівасць адшукалася зорачка, і пад ёю — устаўка, якой у ранейшых выданнях не было:

«Чытач з горада Волжскага прыслаў сногсшибательное паведамленьне. «Гэтым летам я ляцеў у вёску на крылах у прадчуванні грыбной насалоды. Але надзеі мае не спраўдзіліся, за ўвесь адпачынак я не знайшоў ніводнага белага грыба — ліпень быў спякотны, дажджоў не было… Але і з пустымі рукамі не вяртаўся. Я знаходзіў 3–4 пасяленні лісічак, і валізка не была пустою. Вось толькі многія лісічкі былі чарвівыя. Прычына? Не ведаю. Магчыма, таму, што ў гэтай пасадцы яны былі адзінымі грыбамі. Як вы на гэта гледзіцё?»

На жаль, Уладзімір Аляксеевіч не піша, як на гэта паглядзеў ён; што да мяне, дык я гляджу на гэта з некаторай крыўдаю, асабліва на слова, якое не змог перакласці, а толькі вылучыў курсівам: сногсшибательное… Ніякае яно для нас, беларусаў, не сногсшибательное.

У інтэрвью «ЛіМу» Іван Якаўлевіч Навуменка выказаўся пра згаданага ўжо «Сыча»: «Гэта ж жывы факт! Недзе ўбачыў таго Сыча, такога сквапнага, заўсёды хмурнага…»

Ага. Пісьменнік толькі тое і робіць, што бачыць, запамінае і апісвае… Нікому не даводзілася за савецкім часам, у сёмым класе, прадаваць на базары тыя ж лісічкі? Не? Калі трымціць уся сярэдзіна ад сораму і страху, бо за падобны «бізнэс» запраста можна вылецець са школы, тым больш, што амаль усе настаўнікі гарадскія і вельмі часта сюды, на базарчык, наведваюцца… Калі пакупнік-псіхолаг з аднаго пагляду раскусіў цябе, ведае, што не пікнеш ты, і робіцца крыклівым, прыдзірлівым, нахабным, прынюхваецца да тых няшчасных лісіц, перабірае… І абавязкова ж натыкнецца хоць на адну, чарвяком паточаную! І тады альбо плакалі твае грошыкі, альбо мусіш напалавіну скінуць кошт, абы толькі ён не падымаў крык на ўвесь базар… А дома ў сваю чаргу гвалт: як можна ўмудрыцца замест дзесяці рублёў натаргаваць пяць?!

Вось з такіх, не зусім вясёлых, гісторыяў растуць «Сычы», а не з падглядвання чужога…

І яшчэ, закрываючы тэму лісічак. Успамінаю, як адвёў на іх душу ў апошняе перадчарнобыльскае лета, калі іх было хоць касою касі, а мала хто па іх хадзіў. За дзень-два набіраўся кашэль (гэта добрыя два вядры), матка яго за плечы, да горада паўгадзіны язды, аўтобус ходзіць рэгулярна… Прывязе назад поўна пакупак, каўбасы, свежага хлеба, селядцоў, плюс у мяне кожны дзень тры рублі на кішэнныя расходы — г. зн., на пляшку «чарніла» і пачак цыгарэт, пры тым, што я тры месяцы пасля войска нідзе не працаваў.

Цяпер, калі на іх нечакана пайшла мода, ўзнік такі попыт, ухопіш тую лісічку: не на продаж — сабе каб паспытаць. Выграбаюцца ў прамым сэнсе граблямі, выпорваюцца дручкамі, выдзіраюцца разам з мохам, верасам і грыбніцаю… Усё пастаўлена на шырокую нагу. У кожнай вясковай краме пункты скупкі, ад вясны да восені шнуруюць туды-сюды на аўтамабілях па вёсках прыватнікі-перакупшчыкі — свае, палякі і нават немцы, плацяць у тым ліку і валютаю. Ці то гэтыя лісічкі памагаюць ад радыяцыі, ці то ад раку, ці то з іх вырабляюць лекі ад СНІДу, ці то (чытаў недзе) яны выкарыстоўваюцца ў прыгатаванні рэдкіх фарбаў, ці то — і гэта, на маю думку, сама бліжэй да праўды — яны проста смачныя і падабаюцца еўрапейцам…

Законнае пытанне: хто іх, гэтыя лісічкі, у цяперашняй вёсцы бярэ і здае? Калі там ужо і людзей амаль не засталося? Па-першае, гарадскія лісічнікі, якія на гэтым спецыялізуюцца. Па-другое, розныя валацугі, бамжы, бабылі альбо беспрацоўныя ахламоны, якіх павыганялі жонкі з гарадскіх кватэр і яны паспаўзаліся дамоў да старэнькіх матак. У суседняй вёсцы ажно трое такіх, у адной хаце, самы малодшы — мой аднагодак, і ўсе трое п’юць. Паняцця не маю, чым яны займаюцца зімою, затое няцяжка ўгадаць іхнюю летнюю «прафесію» — усё тыя ж лісічкі. Яшчэ б: за дзень жартуючы можна зарабіць пяць-дзесяць даляраў!

Аднак дзеля справядлівасці скажам, што і лісіцы, калі бачыць у іх не ўсяго толькі дасканалае тварэнне Прыроды, а дармовыя грошы і выпіўку, могуць за сябе адпомсціць. Як у той казцы пра залатую антылопу, дзе сквапны раджа ледзь не задыхнуўся, засыпаны залатымі манетамі. І як здарылася ў мінулым годзе з маім сябрам-аднавяскоўцам. Цягаў-цягаў ён тыя лісіцы, здаваў-здаваў, піў-піў, пакуль не сканаў у пустой хаце, нават не дабраўшыся да ложка, — так і акалеў, стоячы на коленцах, галавой на пасцелі. Побач па падлозе жаўцелі рассыпаныя лісічкі — як залатыя манеты, выбітыя капытцам казачнай антылопы.

IV

Цяпер абяцанае пра «водочки-наливочки, после баньки да под грибочки»…

Калі я, беларус, чую такое, ці чытаю ў якогась пісьменніка — найчасцей, вядома, расейскага, у мяне заўсёды ўзнікае нейкі скепсіс, больш таго — падымаецца ў душы нават нейкі пратэст. І зразумела, чаму. Для нас, беларусаў, гэтыя штучкі не арганічныя, а запазычаныя. Яны, так бы мовіць, не выцякаюць з нашага менталітэту і з нашых традыцый.

Чамусьці ніхто з маіх мінскіх сяброў-знаёмых не верыць, калі я расказваю, што ў нашай вёсцы на Мазыршчыне, ды і ва ўсіх вакольных вёсках, ніколі не было, і цяпер няма, такой, здавалася б, неабходнай рэчы, як лазня.

— Дзе вы тады мыецеся?

На добры лад трэба адказваць: у вадзе! А дзе мыюцца французы з англічанамі, у якіх таксама адсутнічае традыцыя лазні? Ці мы да сканчэння вякоў толькі рускіх будзем капіраваць?

Замест гэтага я звычайна мямлю:

— Ну, зімою ў начоўках, у балеі… А ўлетку хапае ж вады…

І, каб прыхаваць ніякаватасць, каб паказаць, што я і сам са сваіх цёмных, некультурных землякоў пасміхаюся, расказваю вядомы анекдот: «Ганна, дзе ты мыешся?» — «У копанцы!» — «А зімою?» — «А колькі тае зімы!..»

Гэта раней я так рабіў. Але паступова, распытваючы людзей — ураджэнцаў розных куткоў Беларусі, чытаючы кнігі, я прыйшоў да высновы, што мая Мазыршчына зусім не нейкі вырадак у сям’і. Акрамя памежных з Расіяю рэгіёнаў: Гомельшчыны (да якой Мазыршчыну не адношу), Віцебшчыны і Магілёўшчыны на ўсёй астатняй тэрыторыі Беларусі — а гэта падаўляючая большасьць — ніякіх лазняў не было ў паміне. Не бярэм выключэнні. У любой мясцовасці заўсёды знойдзецца дзівак, як правіла, не тутэйшы, прышлы, які ўвесь час «адмочвае» розныя незвычайнасці: то пасадзіць пад вакном пальму, то завядзе стравусаў, то пабудуе лазню… Масавай з’явай гэта рэдка становіцца.

Успомнім, чым заняты мележаўскі Міканор, вярнуўшыся з войска ў свае Курані. Не грэбляю — «лазню, лазню будаваць трэба!»

У «Новай зямлі» Якуба Коласа, якая справядліва лічыцца энцыклапедыяй беларускага жыцця прамінулага стагоддзя, можна знайсці ўсё, што душы заўгодна, не забыты драбнюткія побытавыя дэталі, у тым ліку ёсць і цудоўныя радкі пра грыбы:

Але калі вы адшукаеце там хоць згадку пра лазню, першы вас павіншую і пастаўлю сто грамаў. Здавалася б, такі рытуал, такая ўдзячная тэма, такі размах для коласаўскага пяра, столькі гэта магло б даць «дум і натхнення паэту»! Аднак жа лазні месца ў геніяльным творы не знайшлося. (Увогуле, калі не памыляюся, гэтая тэма прыйшла ў нашую літаратуру толькі разам з Максімам Гарэцкім.)

Тут не варта ні здзіўляцца, ні засмучацца, ні тым больш саромецца. Як не засмучаюцца і не саромеюцца французы, чаму не апеў лазню Расін, альбо англічане — чаму не зрабілі таго самага Шэкспір з Байранам. У адсутнасці «лазневай» традыцыі няма ні кепскага, ні добрага; проста як ёсць, так ёсць. І, можа, дарэмна наш Міканор так ужо ўбіваўся па той лазні. Напэўна, не горш за яго ведалі продкі, што ім трэба ў першую чаргу рабіць, як мімімум, былі не дурнейшыя за нас — хоць бы таму, што спарадзілі нас, такіх разумных.

З беларускімі — асабліва на поўдні — сапраўды, не такімі ужо доўгімі і не такімі суровымі зімамі, з працяглай цёплай парою, калі паўсюль поўна рэчак, азёр, копанак — ці была ў тых лазнях вялікая патрэба? І наадварот: калі б прыродныя, кліматычныя, этычныя, ментальныя, якія хочаце іншыя патрэбы паставілі б перад неабходнасцю збудавання хаткі без вокан, з гарачымі камянямі, на якія трэба ліць ваду, — ніякага сумнення, што каля кожнай, нават самай занядбанай беларускай хаты з незапомных часоў тулілася б акуратная лазнечка.

Абяцаў пра «грибки под водочку», а перакінуўся на лазні… Аднак тут прамая сувязь. Раз не ў нашай традыцыі было заводзіць лазні, дык, натуральна, адсутнічалі і спадарожныя атрыбуты гэтага: г. зн., не было патрэбы ў востра-салёных закусках, ды і самой «водочки», калі на тое пайшло, не было — была самагонка, удвая, а то і ўтрая за гарэлку мацнейшая, і яе «грибочками» не надта закусіш, тут трэба сала, мяса, каўбаса…

Нашы продкі яўна не належалі да грыбных гурманаў. Большасць блюд, што мы чытаем у раздзелах кулінарных кніг па беларускай кухні, звязаных з грыбамі, — плод фантазіі складальнікаў, прашу паверыць. Ну, у суп пакласці некалькі сухіх баравікоў… Ну, мачанка грыбная пару раз на год… Булён з ранніх сыраежак… Патэльня смажаных, таксама першых, лісіц… У лепшым выпадку на Каляды адкрыць слоік марынаваных малюсенькіх белых грыбкоў, або зялёнак, або масьлякоў… Усё. Уся беларуская нацыянальная «грыбная кухня». І ніякіх далікатэсаў, ніякіх фаршырованых грыбамі яек (прыдумаць жа такое!), ніякай грыбной ікры, ніякіх мачэнняў і саленняў — ды і ў чым саліць? Бочкі, дзежкі, вываркі, ражкі, цэбры — усё занята пад важнае, сапраўды неабходнае, ад чаго большы, чым ад грыба, наедак: сала, мяса, гуркі, капуста, квас бярозавы… Слоікі — пад памідоры, яблыкі, грушы, слівы, розныя варэнні…

«Яшчэ не хапала на забаўку тару пераводзіць!»

Канечне, узнікне вядомы скепсіс, калі, напрыклад, паслухаць таго ж У.А. Салавухіна, што, маўляў, трэба казаць не рыжыкі, а ласкальна-памяншальна — рыжычкі…

Ды ў нас не тое што «рыжычкі», проста «рыжыкі» ніхто не скажа — рудоўкамі іх у нас завуць! Вось вам яшчэ штрых, які падкрэслівае паблажлівасць беларуса да мочана-салёных, лёгкіх, «закусачных» грыбоў. Дастаткова параўнаць пяшчотна-саладжавыя рускія «груздь», «волнушка», «рыжик» з нашымі — грузд, ваўнянка, рудоўка…

І зноў неверагоднае да невыпадковасці супадзенне: пішу зараз гэтыя радкі, а па радыё даўняя песня, здаецца, П’ехі, з прыпевам:

Памятаеце заўвагу Васілеўскага пра двух грыбовікаў, адзін з якіх, выслухаўшы другога, абавязкова запярэчыць: «А вось у мяне інакш было…»? Так і я — расказваю, і далей збіраюся расказваць толькі пра звычаі сваёй роднай мясцовасці. Цалкам дапускаючы, што ў іншых, нават у суседнім з маім раёне, зусім «не так было». Патрапіў я аднойчы да сябра на Астравеччыну. І калі ўбачыў, як гэтыя рыжыкі-рудоўкі растуць, якія яны прыгожыя, як з імі пашанотна абыходзяцца, калі паспытаў іх — я, «лясны» чалавек, упершыню за 38 гадоў жыцця — смажынымі на патэльні, а потым, у Мінску, салёнымі… Ды што тут многа гаварыць! Зразумеў, словам, колькі было страчана ў вечнай пагоні толькі за грыбам белым, як ён, гэты белы, засланяў сабою белы свет.

V

І ўжо з ім, з Яго Вялікасцю белым, ці — проста Грыбам, насіліся па поўнай праграме. Яно і зразумела — то была асноўная, калі не адзіная крыніца даходу вяскоўца ў савецка-калгасныя часы.

Пачаць з таго, што адзін ён — Грыб, а ўсе астатнія (у тым ліку і непараўнальная рудоўка-рыжык) проста «казлякі». Сам жа цар грыбоў меў даволі шырокі падзел:

у залежнасці ад месца вырасту — пясчанік, мучковік, травяны, «аддзельны» (пад адзінокімі дрэвамі), параслёвік, верасовік, берозавік, паддубнік…

у залежнасці ад узросту і энергетычнай каштоўнасці — белы і жоўты, ён жа «баршчовік», ён жа перастарак;

у залежнасці ад пары года — каласавік, летні, восеньскі;

у залежнасці ад «таварнага знаку» (калі рыхтуецца на продаж) — цяжкі і лёгкі…

І г. д. і да т. п. Кожны грыб кваліфікаваўся, сарціраваўся, пра кожны трэба ведаць, на што яго лепей пусціць. Каласовік, напрыклад, грыб ненадзейны, слабы — значыць, высушыць і пакінуць сабе… Беразовік — выдатны, духмяны, але лёгкі, таксама нявыгадны для продажу… А вось параслёвік (вельмі прыгожы, з чорна-вішнёвай галавою; растуць у старым хвойніку у зялёным вільготным мосе або на палянах з сівым лішайнікам) хай не такі пахучы, затое чысьценькі, цяжкі і такога на базары, ды яшчэ ўзімку, адарвуць з рукамі…

Сушыць таксама іх будзеш па-рознаму. Таму ж параслёвіку больш жару падкінуць, а, скажам, верасовік чуць паляжаў — і ўжо сухі, як порах… Увогуле, працэс сушкі па ўрачыстасці можна параўнаць хіба што з выпечкай хлеба. У нас так і казалі — «пасадзіць» грыбы, у сэнсе, пакласці іх у печ. Беднай кабеціне трэба было ўспароцца сярэдначы, запаліць у печы, пакуль тая выгарыць, самой досвіткам збегаць у лес, вярнуцца раней за астатніх, згатаваць сняданак, падрыхтаваць чарэн — г. зн., падмесці яго чысценька, пакрапіць (так!) свежай халоднай вадою, падаслаць саломкі, ды не абы-якой, не аўсянай — зь лепшага жытняга акалотка, пакласці навідавоку нізкі…

У гэтым месцы іншы чытач можа спыніцца і з доляю прыкрасці падумаць: «Вось ізноў! Якія яшчэ нізкі, што за нізкі? У нас не так завуць!» І праўда, па сабе заўважаў — ёсць нейкае, мякка кажучы, непрыняцце, калі чужыя звычкі, дыялектныя словы, рэгіянальныя паводзіны навязваюцца як нешта бясспрэчнае, «вось толькі так, і не інакш!»

З такім жа пачуццём непрыняцьця прачытаў і я наступныя радкі Салавухіна:

«Белыя грыбы сушаць па-асабліваму. Не на жалезных лістах, не на бляхах, але нанізанымі на нітку. Раней іх нанізвалі на тонкія лучынкі, а лучынкі гэтыя ніжнімі парожнімі канцамі апускалі ў гаршчок, накшталт таго як кветкі ставяць у вазу. Такім чынам, з гаршка тырчэлі пучком лучынкі з нанізанымі грыбамі… Усё гэтае прыстасаванне ставілі ў печ, у якой ужо не горача, але і не холадна. Гаспадыня ведала, калі паставіць».

Я не маю права не верыць выдатнаму пісьменніку. І разам з тым уяўленне адмаўляецца маляваць прыведзены вышэй варыянт. Па-першае, чаму нельга сушыць грыбы на засланай саломкаю блясе? На чым тады? На чым сушыць вялікія жоўтыя грыбы, абабкі, старыя асінавікі, у якіх дыяметр шапкі з добрую патэльню? Як гэта — сушыць «нанізанымі на нітку»? Да чаго там, у печы, гэтыя ніткі прывязваць? І што такое лучынка, ды яшчэ тонкая, ды яшчэ ніжнія канцы якой — парожнія? А яна, канечне, тонкая, прыкладна, як вязальная спіца, бо інакш пасколюцца грыбы. І многа насадзіш на такую спіцу грыбоў? Тры-чатыры ад сілы. Калі ж дапусціць, што гэта якіясь доўгія, звыштрывалыя лучыніны, дык як такую канструкцыю вертыкальна ўпіхнуць у печ? Ды і абернуць яны гаршчок, калі будуць доўгія…

Я да таго гэта, што чым кепскі наш палескі варыянт сушкі — нізкамі? Нізкі — гэта пасечаны на кавалкі ад паўметра да метра даўжынёй сталёвы дрот. Старыя, вялікія грыбы, як ўжо казалася, на бляху, маладыя — па росту, ад большага да меншага панізаць на гэты дрот… І ніякай «вертыкалі» — проста кладзі іх на акропленую вадою салому. Калі грыбы высахнуць, у іх ужо будуць гатовыя дзірачкі, неабходныя для іголкі з суровай ніткаю…

Але вось наступны салавухінскі пасаж. Разумеючы пэўную мастакоўскую перабольшанасць, тым не менш тут я цалкам з пісьменьнікам згодны і шкадую, што не я гэта напісаў:

«На кожным базары можна ўбачыць гандлярак сухімі белымі грыбамі. Калі перакласці на вагу, дык сушаныя белыя грыбы атрымаюцца ў шмат разоў даражэйшыя і за мяса, і за рыбу, і за самую экзатычную садавіну, і за мёд, і за арэхі, і за ўсё харчы, бадай, нават даражэйшыя за чорную ікру, нягледзячы на тое, што яна цяпер у нас неверагодна дарагая».

Усё правільна. Сорак — пяцьдзесят рублёў на тыя грошы за кілаграм, а за лета можна было нанасіць ад пяці да дзесяці кіляў, асабліва ў каго вялікая сям’я. Не шкадавалі на грыб ні сілы, ні часу, вазіліся з ім, нянькаліся з ім — адплачваў і ён узаемнасцю. Машыны, кааператыўныя кватэры, матацыклы, веласіпеды, адзенне, ежа… На ашчадную кніжачку на чорны дзень…

Усё гэта расло ў лесе пад нагамі.

VI

Але і цану за сябе грыб браў адпаведную.

Гарадскія нашы настаўнікі дзіву даваліся, зразумець не маглі, чаму мы, вясковыя дзеці, гадаваныя на прыродзе, на сваіх каларыйных, натуральных, смачных харчах прыходзілі пасля летніх канікулаў у школу такімі дохлымі, бледнымі, амаль не падрослымі.

Адкуль ім было ведаць, што як з тых караленкаўскіх «дзяцей падзямелля» сыры падвальны камень высмоктваў сокі, сілы і здароўе, так з нас лес? Што з самага пачатку школьных гадоў, ад першага класа і да апошняга, мы патрапляем ў ледзь не прыгонную залежнасць ад яго, становімся ледзь не яго рабамі?..

Ягады: чорныя, маліны, суніцы, буякі, брусніцы, ажыны, рабіна, каліна, журавіны… Лупленне кары — з крушыны і лазы (Бог дасць, калі-небудзь напішу і пра гэта, бо ні ў кога яшчэ такой тэмы не сустракаў). Хваёвыя шышкі, а таксама хваёвыя лапкі — была колісь і такая нарыхтоўка; іх, гэтыя лапкі, перамолвалі і дадавалі ў камбікорм. Бярозавыя і хваёвыя пупышкі. Зграбанне ігліцы — на прызбу, каб уцяпліць на зіму хату, і драннё балотнага моху — канапаціць шчыліны ў гаспадарчых прыбудовах. Нарыхтоўка дроў — перманентна круглы год.

Але галоўнае, канечне, грыб, грыб і грыб.

«Лес — наша багацце»… «Летні дзень год корміць»… «Загадка: стаіць пры дарозе, капялюш набакір, хто ўбачыць — паклон дасць»… Любімыя, добрыя, наіўныя настаўнікі, напаўняючы нас падобнымі сентэнцыямі, вядома, і не здагадваліся, што мы маглі ўкладваць у іх крыху іншы, і далёка не рамантычны сэнс.

Грыбная пара нядоўгая, сёння яны ёсць, а заўтра зніклі, таму трэба карыстацца момантам — хутчэй, часцей, раней, каб апярэдзіць іншых, каб пабольш ухапіць (менавіта так і пыталі: «Ці многа сёння ўхапіў?»). У любое надвор’е, «ва ўсякай прыгодзе, ва ўсякую пору», як пісаў наш класік Янка Купала, хочацца табе ці не, здаровы ты або хворы — нікога не калыша, будзь ласка, кошык у зубы — і наперад, пад цёмныя хвойныя шаты…

Да школы, гадоў да сямі, была яшчэ сякая-такая вольніца, прынамсі, рана не падымалі і далёка з сабою не бралі. Але ўдзень — хоць на гадзінку, хоць блізенька, каб прывыкаў, каб вучыўся… І колькі ж тады радасці было! Колькі зайздрасці да «вялікіх» — старэйшых братоў і сясцёр, і колькі неўразумення, чаму яны не адчуваюць свайго шчасця, чаго бурчаць, сярдзітыя, нашто злуюцца? Гэта ж так здорава — самому хадзіць у лес па грыбы! Хутчэй, хутчэй бы ў першы клас, а гэта аўтаматычны дазвол, своеасаблівы пропуск у лес — хай спачатку разам з дарослымі, не адыходзячы ад іх, затое потым, у трэцім, чацвёртым класе — ужо і самастойна…

Гадкоў чатыры, ад сілы пяць мне было. Пару мясцін блізенька каля вёскі ўжо трохі ведаў. Што мне аднойчы цюкнула ў галаву, з якога такога перапуду, але раз увечары, калі нікога не было дома, раптам схапіў аберуч вядзерца і сцежкаю ў траве (трава высокая, мяне і не відаць у ёй) — бягом у лес! Там і адлегласьць 500 метраў, але для малога, ды аднаго, ды на ноч гледзячы — цэлае падарожжа! Поўнае розных цікавасцяў і небяспек. Сьмешна не гэта, а тое, што не паспеў я забегчы ў лес, на знаёмую блізенькую падянку, як пад першымі ж хвоямі ўбачыў… грыба! Ды не аднаго — тры штукі побач! Ды якія — ростам мне па калена! Я іх з карэннямі павыварочваў, я іх у вядзерца — а яны не ўмяшчаюцца, а яны выпадаюць… Бяда! А тут цямнее… А дома ўжо, канечне, пярэпалах… Сяк-так, аднаго пад паху, другога ў вядзерца, трэцяга за пазуху — данёс, і хоць уляцела ад маці, затое доўга потым хадзіў героем вёскі.

Хіба мог тады падумаць, як хутка гэтая грыбная цяга зменіцца прымусам, гэтая зайздрасць да самастойнасці старэйшых ператворыцца ў панылае выкананне абавязку?

Цемрадзь. Перадсвітальны час. Самая пара, калі спіцца, сама тыя гады, калі расцеш у сне… Дзе там — ужо катурхаюць! «Уставай, сынку, памалу». У вушах звон. У вачах мухі. Звыклая, не ў аднаго мяне, а ва ўсіх нас тадышніх, з’ява: адну калашыну нацягнеш, а на другой замарочыцца ў галаве, затуманяцца сном мазгі — і брык з табурэткі. Нічога страшнага — падымуць, адзенуць… У хаце цёмна, а на вуліцы цямней. У нас яшчэ вёска такая, што ў які бок ні пайдзі, трэба пераходзіць адну й тую ж рэчку, дзе па кладках, дзе ўброд. Разуешся, кеды ў рукі… Раса, як лёд, халодная-халодная, вада, як сырадой, цёплая-цёплая… Дападзем, бывала, са старэйшым братам да жаданай грыбной мясціны — ну цёмна, хоць вока выкалі! Нават сабакі яшчэ не гаўкаюць, нават пеўні не спяваюць… Паляжам на сырую ад расы ігліцу, прытулімся спіна да спіны. Але які там сон — і холадна, і камары, і птушкі раннія… Не спіцца ж ім, дурным, іх жа ніхто рана не будзіць!.. Толькі прымосцішся — ужо і развіднее патроху, без сонца…

Даходзіла да бунту. Хто вінаваты ў тым, што мы не высыпаемся? Грыбы. А раз так, трэба ім за гэта помсціць. Знішчаць іх. Старэйшы за мяне на пяць гадоў брат такое прыдумаў.

І вось ён, першанькі. Прабіўся з-пад бярозавага лісця, свежы, бадзёры, умыты расою, ашаломлена-радасны ад сваёй, хай і нядоўгай, прысутнасці ў свеце Божым.

— Чаві, — ціха скамандаваў брат. — Чаві! — працадзіў праз зубы.

Я падняў над грыбам нагу…З нейкім жывым піскам, з нейкім перадсмяротным усхліпам адзін з самых дасканалых шэдэўраў Прыроды пад падэшваю кеда ператварыўся ў месіва… І ў той жа момант нешта змянілася вакол. Сонца знікла, раса высахла, лес пацямнеў, фарбы пабляклі… Зашапацела, прадказваючы бяду, сваімі лісткамі асіна…

— Так будзеш рабіць з кожным!

Праз гадзіну сышліся, у аднаго і ў другога амаль поўныя кошыкі. У вочы адзін аднаму не пазіраем.

— Многа рачавіў?

— Шэсць, — схлусіў я.

— Малайчына. Я таксама дзесяць, — схлусіў у адказ брат.

Бунту канец. Санлівасць даўно прайшла. Расхадзіліся, акрыялі, падабрэлі. Ужо можна прыкмячаць сёе-тое і акрамя грыбоў: вусеня, падсвіслага на павуціне, экзатычнасць высокага папаратніку, пах альховага ліста, калі яго расцерці ў пальцах, падзалочаныя ствалы хвой і доўгія, роўныя цені ад іх… Напаўняецца кошык. Хутка дадому, а там — смачны сняданак, а там — цалюткі дзень наперадзе… Малінаў паесці, на рыбалку схадзіць, пакупацца, зямлянку каля возера падкапаць… Самапал, ці, па-нашаму, падпаленку зрабіць… Паглядзець на каляндар і ўспомніць, што хутка лету канец, а разам з ім і грыбам, — падымацца рана не трэба будзе, школа пачнецца, сябры, кнігі, тэлевізар… Якое ж, падумаўшы, багатае і цудоўнае жыццё!

Так, заняты справамі, зямлянкамі і самапаламі, набегаешся за дзень, а ў восем-дзевяць вечара ўжо дрыхнеш без задніх ног. Малому і пераносілася лягчэй.

А вось падлетку!.. Калі дзеўкі з горада да бабуляў на канікулы прыехалі, калі ўсё дзённае жыццё ператвараецца ў адно толькі чаканне ночы, калі:

Самае неразгаданае, самае страшнае і самае лепшае, што было, ёсць і будзе на свеце — гэта калі табе 13–14 гадоў, ты ідзеш летняй, душна-духмянай ноччу па вёсцы і ў канцы вуліцы раптам чуеш галасы і малады дзявочы смех… Які пасля гэтага будзе сон? Да якіх грыбоў табе раніцаю? Шукаеш іх машынальна… А дотык яе калена да твайго быў, ці толькі здалося? І калі быў — дык выпадкова? Як гэта яна сказала?.. Шэсць, усяго шэсць раніцы! А дзесяць вечара будзе праз, праз… Трэба не забыць: «Раз ты ўчора сказала Валеру…» А Валер са Светаю, усё правільна… Наташа! Ты ж у пясочку з ёю гуляўся, гэта ж ты павінен быў першы разгледзець, зразумець, што… Ты — а не Сяргей!

І вось пасля трэцяй ці чацвёртай ночы такіх «жарсцяў», рана-раненька толькі дайшоў я да кладак — я-а-ак павяло ўбок, я-а-ак лінулася кроў з носу. Добра, што не ў лесе дзе. Задраў галаву, заціснуў пальцамі нос, вярнуўся, упаў у ложак… Роўна праз гадзіну ўскочыў, выспаны, з яснай галавою, здаровы, з пругкім адчуваннем цела. І зноў, канечне, у лес. І набраў тады ўдвая больш, чым звычайна. І нават вершык склаў:

А на душы і праўда было ціха і сумна. Бо зразумеў, што не хапае ўсяго толькі такой драбязы, як нейкіх 60 лішніх хвілінак!

— Яно так, — згадзілася маці. — Кажуць жа, твае грыбы ніхто не пабярэ. Калі ні пайдзі, табе дастануцца. Але ж печ прастыне, дух не той. А яны да заўтра паляжаць, дык што будуць за грыбы. Хіба, вы думаеце, мы, маткі, на зло вам вас будзім? Проста ранішнія грыбы інакшыя, чым дзённыя, і пахнуць інакш, і разабрацца з імі лягчэй…

VІІ

Браў, яшчэ і як браў грыб сваю даніну — нявыспанасцю, здароўем, вольным часам… Адсюль, мабыць, і гэтае дваякае да яго стаўленне: павага, шанаванне, замілаванне з аднаго боку і ледзь не пагарда — з другога… Падспуднае жаданне выбавіцца з-пад улады яго, адносіны да яго, як да неадухоўленага эксплуататара.

Кароценькі паказальны выпадак.

Вяртаюся я аднойчы з грыбоў. І прычапляецца да мяне гарадскі грыбовік. «Прадай хоць дзесятак, самых горшых, даю дваццаць капеек за грыб!» І дастае два рублі. І ўсё гэта вельмі сур’ёзна. А вакол глухі лес. У адной руцэ ў яго нож, у другой грошы, а на зямлі паміж ног пустое вядро. Я не столькі спалохаўся, колькі разгубіўся. Няўжо ён не разумее, што такое не прадаецца? Як не прадаецца ўсмешка, кропля расы, сонечны промень ці кавалачак туману… А галоўнае, навошта яны яму, гэтыя грыбы?! Чужыя, аднолькава бязлікія? Гэта для мяне яны жывыя — вунь той вялізны параслёвік, які ўжо нібыта сябар мне, бо калі я зразаў яго на любімай паляне, дык акурат у той момант думаў, з якім лікам сёння ўвечары згуляюць мінчане з кіяўлянамі… А гэты зграбненькі таўстун, узяты ў верасе пры самай дарозе — сведка маіх патаемных думак-мараў пра начную лаўку з Наташаю… І гэта іх, маіх сяброў, часцінкі сябе — трэба аддаць у абмен на дзве пакамечаныя жоўценькія паперкі?!

Я не разумеў дзядзьку, а ён — мяне. Так і разышліся. Лепш сказаць, я адзін пайшоў, адчуваючы спінаю, што ён стаіць і пазірае мне ўслед.

— Ну і дурны, — рэзюмавала, выслухаўшы, маці. — Куплялі, дык прадаў бы. Яны і сухія мо столькі не каштуюць, колькі ён даваў, дык яшчэ клопату з імі. А сабе б вярнуўся ды зноў набраў.

У школе нас вучылі адным прымаўкам; напрыклад:

«Такі смачненькі грыбок, так і просіцца ў раток», — а ў рэальным жыцці мы чулі іншыя:

«Чаму іх воўк не есьць, калі яны такія смачныя? Дык воўк мяса шукае!»

Тут ужо не проста непрыязнь, а нават нібыта нейкая затоеная помста ім, грыбам — магчыма, і за тое, што, цягаючы іх дзесяткамі кілаграмаў, самі ніколі іх удосталь не паспыталі. Усё на продаж, сабе толькі «горшанькія», чарвівенькія, «жоўценькія», у які суп ці ў боршч укінуць… Я да гэтага часу не ўяўляю, як можна, напрыклад, наварыць у капусным расоле вялікі чыгун адных белых, цалкам, і проста есці іх з хлебам? (Журналіст Алесь Гаўрон расказваў, што менавіта так робяць у іх на Магілёшчыне, а той грыбны адвар — найлепшы сродак ад пахмелля.)

Ну, праўда, парадокс нейкі: з дня ў дзень, з году ў год гэтыя грыбы браць, самаму іх не есці, адчуваць сваю ад іх залежнасць і немагчымасць ад яе пазбавіцца — і адначасова нежаданне ад яе пазбаўляцца, бо прыгожыя ж яны, чэрці, загадкавыя, прыцягваюць да сябе нечым!

І вось падлеткавы (самы залаты) перыяд жыцця канчаецца. Трэба сталець. Рабіцца хлопцам. Забываць на футболы, хакеі, тэлевізары, кнігі… А ў першую чаргу на грыбы. Бо сталенне вызначаецца не толькі па тым, ці гуляеш ты ўжо з дзеўкаю, а і па тым, ці маеш ты свабоду выбару: хадзіць або не хадзіць у лес? Так і казалі старэйшыя хлопцы: «Ану адсюль, ты яшчэ па грыбы бегаеш!»

…Напісаў вось «па грыбы» — і зноў дазваляю сабе невялічкае адступленне, на гэты раз мовазнаўчае. Як усё ж правільна: у грыбы ці па грыбы? Іх збіраюць, ці шукаюць, ці рэжуць, ці падымаюць, ці хапаюць, ці проста бяруць? Вялікая руская літаратура падкінула яшчэ парачку ўвогуле неверагодных дзеясловаў: «зрываць» грыбы і «ламаць» грыбы, і гэта, упэўнены, паспяхова перавандруе і ў беларускія слоўнікі.

Мо таму, што мая Мазыршчына заўсёды была ізаляваная ад вялікага свету, мо з іншае прычыны, але ў нас, бадай, як нідзе на Беларусі арыгінальнае да роднай мовы стаўленне — гаварыць як хочаш, абы «не па кніжнаму». Не пограб, а поргаб, не мухамор, а махамор, на чарвівы, а чарлівы, не скарбонка, а шкарбонка, не веласіпед, а лісапета (дарэчы, калі я купіў аднойчы веласіпед сумеснай беларуска-італьянскай вытворчасці і прачытаў у інструкцыі — bizikletta, дык быў прыемна здзіўлены і жаночым родам гэтай «біцыклеты», і падабенствам гучання.

Фільтрацыя слова ў нас жорсткая, любы адыход ад мясцовых правілаў караецца бязлітасна: асмяяннем, перакрыўляннем, мянушкаю… І не дай вам Бог хоць выпадкова назваць грыб кніжным баравіком, ці сказаць «у грыбы» заместа «па грыбы»!..

Я не апраўдваю гэта, не ідэалізую, проста адзначаю, як факт. Але ў адным выпадку згодны са сваімі землякамі на сто працэнтаў — правільней усё ж казаць не «ў грыбы», а «па грыбы». І не збіраюць іх, як і ягады не збіраюць, а — бяруць. Бо каб збіраць, дык трэба каб было рассыпана. Тады ж іх, да слова, можна і падымаць — калі яны ў адным месцы і ўсе адразу перад вачыма.

Спачатку мы ідзем Ў лес, а ўжо там выбіраем, ПА што мы прыйшлі. Не кажам жа мы: пайду ў краму ў хлеб. У грыбы або ў ягады можна зашыцца, залезці, забрацца — як і ў сена, у маліннік, у глушэчу лесу; можна дапусціць, што якісь дурны вужык залез у грыбы — у прамым сэнсе, у сярэдзіну кошыка з грыбамі, ці аса заляцела ў слоік з ягадамі — злятала «ў ягады»…

Тут, мабыць, варта кіравацца не столькі граматычным правілам, колькі элементарнай логікай: калі мы выпраўляемся кудысьці з мэтаю раздабыць штосьці, і прынесці дадому — тады «па што» мы ідзем? У краму ідуць па тавар, у лес — па грыбы.

VIІІ

Я з малых гадоў і ўсё свядомае жыццё так ушчыльную з лесам звязаны, немавед колькі гэтых грыбоў перацягаўшы, — а нічога незвычайнага, містычна-неверагоднага на гэты конт і не магу прыгадаць. Нічога такога, што здарылася б толькі са мною, і больш ні з кім.

Бывалі, канечне, сякія-такія прыгоды: ласёў бачыў, зайцаў, лісу… Грыб знайшоў аднойчы трохпавярховы: на шапцы ніжняга рос другі, а на ім трэці… Неяк у глухім месцы, далёка ад вады, ледзь не наступіў на вялікую прыгожую качку — ляжыць сабе пад хваінаю і пазірае на мяне чорным вокам. Чаго ляжыць, што тут робіць?.. Потым паднялася і паляцела, лавіруючы між хвой. У сябе ў двары каля ганка сабраў мо з кілю восеньскіх апенькаў. Не так даўно касіў у агародчыку і ў густой атаве пад сліваю натрапіў на цэлы россып, штук трыццаць, выдатных рыжыкаў… Вось і ўсё, бадай.

Ніколі не бачыў славутых грыбных «ведзьміных кругоў», не ведаю нават, як яны выглядаюць. Хоць бы раз натыкнуўся на неруш — якую-небудзь у непралазнай лясной глушэчы палянку, усеяную вялікімі і малымі, карычневымі, жоўтымі і шакаладнымі грыбнымі шапкамі… Здаралася, праўда, натрапіць на многа грыбоў у адным месцы, і тады радасцю ўздрыгвала сэрца, не так ад удачы, колькі ад таго, што — першы, і гэтая палянка — мая, толькі я ведаю пра яе існаванне! Потым агледзішся: адзін даўні карэньчык, другі… Размоклы недакурак… След на пяску…

Ні якогасьці аграмаднага грыба, які не ўлазіў бы ў кош і які на здзіў і зайздрасць людзям давялося б нясці ў руках праз усю вёску… Напрыклад, вось такога:

«У Францыі знойдзены белы грыб вагою., з шапкаю ў акружнасці, адпаведна, з дыяметрам шапкі 33, Але рэкордны па памерах белы грыб быў знойдзены ў Беларускай ССР, пад Мінскам, з дыяметрам шапкі 58 і ножкі. Трэба, аднак, заўважыць, што пладовыя целы такіх памераў сустракаюцца выключна рэдка».

Мы, беларусы, заўсёды былі і будзем паперадзе планеты ўсёй!

А па-другое, можа, дарэмна я прыбядняюся? Не бачыў, не знаходзіў, не траплялася… Мо проста не ўмеў заўважаць? Бо ёсць у мяне такая рыса — унурыцца ў сябе, і аглухнуць, і аслепнуць (пайшоў неяк па ваду, а калодзеж далёка ад хаты, і вярнуўся… з пустым вядром — забыў выцягнуць і наліць вады). Не ведаю, плюс ці мінус гэтая з дзяцінства звычка да празмерных фантазій, у якіх дзе я толькі не пабываў, чаго толькі не нагледзеўся, якімі толькі багаццямі не валодаў, чаго толькі ў якасці чалавека-»невідзімкі» не вырабляў!.. Дык вось і цешся сваім уяўленнем. Тут ужо, відаць, па прынцыпу «альбо — альбо», на выбар: сініца ў рэальнасьці, альбо жораў — у фантазіях…

Іван Мікалаевіч Пташнікаў, з якім мы разам працавалі ў «Полымі», неяк сказаў:

— Ва мне памёр нерэалізаваны вялікі вандроўнік. Адзін раз за ўсё жыццё ездзіў у Беласток, на два тыдні, потым раман хацеў пісаць пра тую паездку…

З такім сумам у голасе, з такой горыччу наш цудоўны празаік прамовіў гэта, што ў мяне ледзь слёзы не выступілі. За савецкім часам з’ездзіць у Беласток, і настолькі ўзрушыцца гэтым, столькі набраць уражанняў і матэрыялу, што іх можа хапіць на цэлы раман!

А я? Дзе мой не раман — апавяданнейка з камарыны нос? Ва мне «вялікі вандроўнік» не толькі не паміраў, ён і не нараджаўся ніколі. Канечне, калі, бадзяючыся па Лісабонах, Парыжах, Мадрыдах, Берлінах думаць увесь час, як той Колас у Булонскім лесе, пра свае балацянкі і пораслі — дык што ж заўважыцца, што вынесецца?.. Быць падарожнікам — гэта таксама талент. А не, стоячы ў Луўры перад узятай у куленепрабіваемае шкло Монай Лізаю, замест шэдэўра бачыць сціплы стэндзік, таксама пад шклом, Мазырскага краязнаўчага музея… Альбо, лежачы на траўцы і пацягваючы піва каля Эйфелевай вежы (там, дзе возерка з лебедзямі і вербы, ведаеце?), уяўляць сябе не ў цэнтры Парыжа, а ў далёкім геаграфічна і храналагічна Гомелі, у парку каля палаца Румянцава, куды нас, школьнікаў, некалі вазілі на экскурсію — першы выезд у вялікі свет! Замест таго, каб у прадмесці Бардо захапляцца архітэктурай замка чатырнаццатага стагоддзя (у нас такія склады-пакгаўзы бываюць на чыгуначных станцыях), з віннымі склепамі ўнізе, пастаяў я каля яго, пастаяў, шклянку віна выпіў — ды і пабрыў у недалёкі лес. А йсці вінаграднікамі, а абапал дарогі кусты такіх буйных, раскошных, жоўтых ружаў! А вось і лес — увесь мой замак, увесь мой «Храм», як Сыс піша. Дрэвы, крапіва, мох, папаратнік… І масьляк расце пад сасною. Далібог! Такі, як у нас, і пахне, як у нас, і скурка лупіцца… Ну, не дзіва хіба?! Альбо ў сталіцы Германіі ў час экскурсіі паслухаў трохі гіда, упомніў некалькі знаёмых нямецкіх слоў, пакалупаў запальнічкай бетон на рэштках Берлінскай сцяны, зайшоў за яе, азірнуўся — і на пяту! Сеў у метро і паехаў куды вочы глядзяць, з намерам вылезці на любой станцыі, якая спадабаецца сваёй назваю. Вылез на Unter den Linden — і, канечне ж, адразу ўбачыў тое, што не мог не ўбачыць: скрыначкі лісічак на парапеце каля супермаркета! Нашых, беларускіх, лісічак (гл. раздзел ІІІ). Араб, ці турак імі гандлюе. Яго, гэтага гандляра, нябось ніхто са школы выганяць не будзе, як мяне маглі б некалі, яму зусім неабавязкова пісаць апавяданне «Сыч», а потым даказваць, што лісічкі бываюць чарвівыя…

Вось такія Моны Лізы, такія Луўры і Прадо. Цяжкавата мне быць вандроўнікам.

Але самы цікавы наступны выпадак. Гляджу неяк па тэлевізары перадачу пра Манголію. І не магу адарвацца. Гляджу дзесяць хвілін, пятнаццаць… І раптам ў галаве штосьці шчоўкае, пераключаецца і я ўспамінаю, што я ж там, у Манголіі, быў! Больш таго, быў у гэтых мясцінах, якія зараз паказваюць! Вось тая самая гара, зарослая эдэльвейсамі так будзённа, як нашая якая пустка дзьмухаўцамі ўвесну… А вось той самы луг, на якім «пасуцца» аграмадныя макеты дыназаўраў, — каля аднаго я нават сфатаграфаваны… Як можна было забыць?! Чым я там два тыдні займаўся? Што запомніў?

Зараз скажу. Вяртаемся мы неяк з шырокага мангольскага стэпу ва Улан-Батар. Дарэчы, назбіраўшы ў траве так званых іхніх грыбоў, падобных на нашыя дажджавікі-»порхаўкі», толькі з вышэйшымі ножкамі. У іх яны завуцца белымі і, сухія, прадаюцца на базары за проста неверагодныя грошы, у параўнанні з, напрыклад, мясам, якое там амаль бясплатна. Вечар. Бяскрайні стэп. Адна палова сонца апусцілася за гарызонт, другой палове мы не даем апусціцца, бо наш «пазік» з усіх сіл ляціць наўздагонку. Туды, на захад, дзе мая радзіма і дзе цяпер не вечар, а толькі-толькі ўсчынаецца раніца. Якая маленькая ўсё ж Зямля! Адно й тое сонца адной сваёй паловай паказвае вечар, другой — раніцу. У расчыненае вакно б’юць пахі кавылю і палыну… Вось так бы і гнацца за сонцам да самай сваёй вёскі, а там яно хай плыве сабе далей, у Еўропу, за акіян, ізноў у Манголію — а я астануся ў сваім ціхім беларускім вечары, дзе раса прыбівае пыл, дзе пахне яблыкамі і статак вяртаецца з пашы…

Дык вось, вяртаючыся да пачатку раздзела, паўтару, што розныя незвычайныя гісторыі, з грыбамі зьвязаныя, мяне, на жаль, абмінулі. І ўжо тым больш не здаралася са мною такога, як з адным удачлівым чалавекам. Напароўся ён на неяк на грыбы. Набраў кош, вядро, зняў сарочку і туды набраў, скінуў штаны і, завязаўшы калашыны, напоўніў і іх… А грыбоў усё не менее. Тады ён пачаў адломваць карані, пакідаючы толькі шапкі. Не ведаю ўжо, як ён ішоў дахаты: голы, у руках кош, вядро і сарочка, на шыі — набітыя грыбамі штаны, па абодва бакі зьвешваюцца калашыны… Ад каго толькі і ў якіх толькі мясцовасцях я пра гэтага шчасліўца не чуў! Моцна падазраю, што мы маем справу калі не з агульна-беларускай легендаю, дык з агульна-палескай дакладна, з тых, што перадаюцца з пакалення ў пакаленне, — гэткая мара аб простым чалавечым «шчасці»…

Асабіста я нічога падобнага ў вочы не бачыў. Затое бачыў, як падкладваюць на ніз кошыка мох і казлякі, а наверх — белыя. Бачыў, як хавалася ад мяне, жэўжыка, прысядала ў кустах дарослая маладзіца, — ці то баючыся, каб не прасачыў яе грыбовішчаў, ці то каб не сурочыў… Бачыў і чуў, як кланяюцца лесу, шэпчуць нейкія словы і сыплюць долу нейкія сухія, відаць, намоўленыя зёлкі…

Дык вось гэта — паводзіны людзей у лесе — і па сёння для мяне загадка, незразумеласць, містыка куды большая, напрыклад, за той факт, што грыб не расце, калі на яго паглядзіш. Як дарослыя, нібыта сур’ёзныя, нібыта разумныя людзі могуць займацца ўсім гэтым, верыць ва ўсё гэта?! Тое самае, дарэчы, і з рыбалкаю: стаім мы, падшыванцы, з прымітыўнымі арэшнікавымі вудамі, а побач — дарослыя здаровыя дзядзькі, пры поўнай амуніцыі, у рыбацкіх ботах, з такімі снасцямі, што нам і не сніліся… Папрыязджалі на машынах, на матацыклах… А стаяць і займаюцца тым, чым і мы займаемся, ды яшчэ калі ў нас лепш клюе (а ў малых заўсёды лепш клюе) з зайздрасцю, нават са злосцю на нас зіркаючы!…

Мяне білі па губах — не лічы грыбы! Не любіць грыб гэтага, трапляцца перастане, ніколі не набярэш больш за тую лічбу, якую аднойчы вымавіў. На пытанне: «Колькі набраў?» заўсёды і кожны адкажа: «Трохі ўзяў», — незалежна ад таго, два грыбы ў вядры перакочваюцца ці поўны кашэль за плячыма. Калі ўжо лічыць, дык нізкамі (гл. V раздзел), і ў гэтым апошнім, дарэчы, ёсць логіка. Грыбы ж бяруцца дзеля кілаграмаў і грамаў, а не дзеля штук. На адной нізцы можа быць шэсць вялікіх, на другой — шаснаццаць малых, а вага, ці сабекошт — аднолькавыя.

IX

Сапраўдную асалоду ад паходаў у лес я навучыўся атрымліваць даволі позна, пасля арміі, калі мне было ўжо за дваццаць і калі я пачаў смутна здагадвацца, што акрамя непасрэднага, уласна жыцця ёсць шанец пражыць яшчэ адно — паралельнае, дадатковае; іншымі словамі, калі я пачаў спрабаваць пісаць.

Дзеля гэтага патрэбна адзінота. А нішто больш не дае такой ідэальнанай адзіноты, як грыбны лес.

Здавалася б, столькі перад вачыма малюнкаў, фарбаў, навізны! Кожны крок — свежае ўражанне! Па ідэі, тут проста месца ў галаве не павінна заставацца для нейкіх абстракцый, элементарна не павінна хапаць часу на іх. Аж не: у параўнанні, дапусцім, з рыбалкаю ў лесе ўсе рухі даведзены да аўтаматызму. Ногі безпамылкова выводзяць на патрэбныя мясціны, вочы адшукваюць грыбы, рукі падразаюць, вусны абдзьмухваюць, кошык напаўняецца…А думкі — самі па сабе, нічым не занятыя, свабодныя, лунаюць у якіх хочаш сферах… Вось толькі шкада, што на хаду нельга запісваць.

На рыбалцы ці ловіцца рыба, ці нерухома стаяць паплаўкі на вадзе, асабіста ў мяне, напрыклад, нейкая прастрацыя, абсалютнае бяздумнае сузіранне; як бы сам робішся адной з гэтых алешын на беразе, ці гэтай вадою, ці нават проста пачаткам або працягам бамбукавага свайго вудзільна. У адрозненне ад лесу вада ўвогуле не мае нейкай такой пастаяннай, «духоўнай» прывязкі — яна ўвесь час цячэ, змяняецца і разам з тым паўсюль яна адна й тая ж. Рыбычыць аднолькава прыемна ў любым месцы, абы вада і рыба.

Зусім іншая сітуацыя з лесам і з грыбамі. У чужых краях пачуваешся неспакойна, няўтульна — наўрад ці толькі ад боязі заблудзіцца. Калі гэтае эсэ было ў чарнавіках гатова, мне спатрэбілася з’ездзіць у лес. Самі разумееце, чаму. Трэба было крыху іншымі вачыма на ўсё паглядзець, а сёе-тое і пераправерыць. Стаяў залаты верасень, цёплы, з начнымі туманамі і парнымі дожджыкамі, была сама грыбная пара, якія, можа, раз на дзесяць гадоў выпадаюць. Я даехаў электрычкаю да адной станцыі, дзе ні разу раней не быў, але гэта не перашкодзіла мне набраць гадзіны за тры — да наступнай электрычкі на Мінск — поўнае вядро адборных восеньскіх маладых грыбоў, у асноўным маленькіх рыжыкаў і маслячкоў. Знайшоў і шэсць белых, моцных, прыгожых, прычым тры злепленыя разам, як бы растуць з аднаго корня… Словам, жыві і радуйся!

Але вялікай радасьці якраз-такі і не было. Міжволі зноў прыгадаўся Васілеўскі:

«Калі ж лес напаўняецца староннімі, наляцелымі з горада грыбнікамі, ды калі яны яшчэ гарлапаняць, раз-пораз гукаючы адзін аднаго, быццам не ў прыгарадных кусціках разбрыліся, а па глухой бяскрайняй тайзе, тут, само сабою, усё зачараванне — і лесам, і грыбамі — знікае ўмомант. Тут ужо не да «любавання» — патрапіўшы на грыбы, трэба рваць іх, хутка і моўчкі, гледзячы навокал пільна, як ястраб: ці не тырчаць яшчэ тут паблізу, каб і іх прыбраць моўчкі і хутка…»

Усё так. Але ж і пустым ніхто з лесу не выходзіць. Хапіла і мне і грыбоў, і паветра, і сонца, і шорхання жоўтай лістоты пад нагамі. А што да гукання, дык да яго можна прывыкнуць і не звяртаць увагі, як і можна пастарацца хадзіць па такіх мясцінах, дзе будзеш адчуваць сябе хоць бы ў адноснай, ілюзорнай адзіноце.

Справа ў іншым, мне здаецца. Я быў чужы гэтаму лесу, а ён чужы мне. У нас не было з ім агульнага мінулага. Нас не звязвала нічога патаемнага, нічога, калі хочаце, інтымнага, і наўрад ці калі-небудзь будзе звязваць — я нават не запомніў, пад якімі дрэвамі браў свае белыя. Якая ўжо тут радасць, так — сухія, меркантыльныя адносіны пакупніка (мяне) і гандляра (лесу).

— Можна вядро грыбоў, калі ласка?

— Калі ласка, выбірай…

Не рамантыка, а звычайная нарыхтоўка. І як жа ж, калі стаяў ужо на пероне ў чаканні электрычкі, пацягнула да сябе на радзіму, як захацелася апынуцца на сваіх запаветных мясцінах! Адкуль у нас гэтая цяга? Якая, чым больш мы робімся дарослымі, тым больш мацнее?

Што гэта, як не жаданне калі не спыніць, дык хоць бы затармазіць Час?

На старых, любімых, адданых нам мясцінах мы шукаем не столькі грыбоў (хаця і іх, канечне), колькі саміх сябе ранейшых. Можа быць, у нас нават яшчэ жыве падспудная надзея, што калі рэзка павярнуцца, дык на якую долю секунды можна будзе ўхапіць паглядам постаць хлопчыка з кошыкам — самога сябе малога, на лясной сцежцы, які аддаляецца, аддаляецца, пакуль не знікне ўжо назаўсёды…

Неяк у роднай вёсцы ў вельмі беднае на грыбы лета марна абыйшоў я паўлеса і з пустым кошыкам, ледзь валочачы ногі, вяртаўся дамоў. І раптам убачыў, што стаю паблізу сваёй палянкі — той самай, з якой пачыналася мая грыбная «адысея». Які ні быў стомлены, а не заглянуць на яе не змог. Хоць бы каб проста павітацца. Я ступаў, знарок не падымаючы вачэй… Калі ж падняў іх — кошык ледзь не вываліўся з рук. Грыб! А вунь другі! А вунь трэці! Чацвёрты, пяты! Пяць здаравенных, адзін у адзін параслёвікаў павытыркалі свае вішнёвыя шапкі з зялёнага моху і падміргваюць мне… Дык гэта ў адным месцы, а калі пахадзіць яшчэ вакол?

Я не стаў іх хутчэй падразаць. Апусціўся на сухую, цёплую ігліцу. Пад рукой зашапацеў сівы лішайнік. Я закурыў. Гэта ж мне чатыры гадкі было тады, а цяпер — дзесяць разоў па чатыры… Буры над Зямлёю пранесліся, цэлыя грамадскія фармацыі змяніліся, мільёны людзей зніклі і мільёны нарадзіліся, самога мяне ўжо тройчы з таго свету выцягвалі… А яны растуць! А яны сядзяць сабе, бы на карціне, як ні ў чым не бывала! А яны як дарылі, так і дораць сваю ціхую радасць, нічога за гэта не патрабуючы!…

Ад узрушэння, ад утомы, ад курэння нашча паплыла галава… Ды і хто я?! Той чатырохгадовы, якога шукаюць у вёсцы?! Ці васьмікласьнік, і сяджу тут (і сядзеў жа некалі!), і душа захлынаецца ад радасці, бо наперадзе — цэлы свет, цэлае жыццё!.. На якіясь міг час спыніўся, яго не стала зусім — і мяне не стала цяперашняга… То быў момант, калі мне ўдалося двойчы ўвайсці ў адну й тую ж раку — у адзін і той жа Час.

Але больш я такіх «эксперыментаў» паўтараць не адважваўся.

Х

Цэлымі днямі я прападаю з кошыкам у лесе.

Я ўжо даўно не расту ў сне. Ніхто мяне не будзіць — сам успорваюся раненька, і подбегам, па расе, туманам — туды, у лес. Маці адгаворвае: не хадзі, і няма іх дужа, тых грыбоў, і ног пашкадуй, ты ж у адпачынку…

Можна было б, канечне, і «адпачыць», г. зн., бяздумна пасядзець на прызбе ці на беразе копанкі з вудаю. Але такія лагодныя стаяць вераснёвыя дзянёчкі, так хочацца іх паболей ухапіць, а галоўнае, так я ўжо натаміўся ад людзей, ад кніг, ад дураты мінскіх кавярняў і забягалавак, так хочацца хады і адзіноты, што, мабыць, каб са стрэльбамі гэты лес ахоўвалі, дык папоўз-пашыўся б у яго, як той шпіён-лазутчык.

У мяне другое дыханне. Я ў другі раз перажываю сваё маленства. З ранку я не саракагадовы дзяцюк, а падлетак. Па інерцыі, па набытай даўно, і відаць, ужо назаўсёды звычцы я ўсё подбежкам — каб як найхутчэй набраць неабходныя два-тры дзесяткі «адчэпных» грыбоў, а потым спакойненька хадзіць ужо ў сваю ахвоту, для душы.

Пасля абеду ў мяне іншая праграма. Іду я ў другі бок, блізка, ды і сам я ўжо іншы — не баламутны падлетак, а стары, непаваротлівы дзед, з кіёчкам… І грыбы бяру па іншаму — не адны белыя, а ўсе, якія ведаю, тым больш цяпер, увосень, яны ўсе растуць адначасова: і лісіцы, і зялёнкі, і махавічкі, і сыраежкі, і грузды, і асінавікі, і абабкі, і маслякі…

Усё адпраўляецца ў кошык, усяму я радуюся, за ўсё дзякую лесу, лёсу і Богу. І як добра, што пакуль ёсць куды сваю здабычу прынесці, як здорава, што цябе чакае недзе самы родны чалавек, які будзе радавацца твайму поспеху, хай сабе і такому сціпламу, як кошык восеньскіх грыбоў…

Але што гэта?! У грудзі мне ўпіваецца калючы дрот. Проста пасярод лесу. Адгароджвае, адсякае адну з самых маіх любімых мясцінаў. Папярэджвае — стоп, грыбовік, далей табе ходу няма. А на тое, што ты ўсё жыццё тут хадзіў — начхаць, цяпер я, дачнік, буду тут хадзіць.

Добрыя вы мае людзі. Я не супраць ні вас, ні вашых лецішчаў, што з усіх бакоў абляпілі нашу вёску, якімі забудована і гэтае вось вялікае колішняе поле, што свеціцца зараз праз дрэвы. Калі ласка, жывіце на здароўе. Наадварот, мне прыемна, што вы ўбачылі і ацанілі прыгажосць нашай мясцовасці, што вы практычна выратавалі вёску, бо ў ёй неўзабаве не засталося б ніводнага карэннага жыхара і тады знікла б нават назва яе…

Але навошта, калі вам адвялі надзел на полі, адхопліваць яшчэ і такі ж самы па памеры кавалак лесу? Навошта вы спрамілі рэчку? Вам жа, і дзецям вашым, каля яе гуляць і рыбу ў ёй лавіць… Навошта вы робіце агароджы не толькі ўпрытык да саменькай вады — так што і сцежачкі не застаецца, каб прайсці берагам, дык яшчэ ўлазіце і ў самую ваду? Адгароджваеце і яе тым жа калючым дротам ці металічнай сеткаю — да палавіны рачулкі?

…Асцярожна, каб не прабіць боты і ўвогуле не пакалечыцца, я пад гэты дрот падлажу. Апасліва, як злодзей, азіраюся. З палёгкаю ўспамінаю, што сёння будні дзень і гаспадары павінны быць у горадзе. Даходжу да загона са свежай, ледзь падсохлай зямлёю — відаць, толькі ўчора, ці нават сёння раніцаю выкапалі бульбу. Паўз загон вузенькая, метры два шырынёю палоска, зарослая асіннікам, бярэзнікам, лазняком… Тут я заўсёды браў што-небудзь, сюды ж знарок кіраваўся і сёньня… І не дарэмна! Белы, у траве. А вось россып падасінавічкаў, ростам з палец, з ярка-чырвонымі напарстачкамі шапачак… Ваўнянкі адна ў адну, і шмат! — ступаць страшна… З іх карэньчыкаў з-пад нажа аж пырскае белае малако.

Прайшоў адным бокам палоскі, павярнуўся, прайшоў другім — падбярозавікі, і як раней не ўбачыў? Цэлая сямья, чорныя галоўкі, махрыстыя, ножкі тоўсьценькія, як цылідрыкі лато…

Удача! Ніхто не гаркнуў на мяне з блізкага доміку, ніхто не выскачыў адтуль з дубінаю… Дзякую, мілая палоска, за тое, што ты ёсць, што помніш мяне, блуднага сына, — я цябе таксама, дзе б нібыў, успамінаю…

Кошык мой прыкметна цяжэе.

2004 г.