Лонва

Іван ПТАШНІКАЎ

ЛОНВА

АПОВЕСЦЬ

Падзея, пра якую расказвае аповесць, адбылася ў нашых паўночных беларускіх лясах пасля вайны — у 1946 годзе. Людзі — сведкі яе — усе жывуць.

Аўтар

Раздзел першы

Жнівень. Ноч

Яны доўга стаялі на шашы...

Перад захадам сонца з зямлі сталі ўзлятаць вароны. Іх ганяла ветрам, чорных і лёгкіх, над раллёй, што цямнела далёка на пагорку за дарогай, аж ля маяка, куды трэба было ісці; іх прыносіла і сюды, да самай шашы, да моста, дзе тэлефонныя слупы, падымала, як шалёных, угору і шпурляла вобземлю, што леташняе збуцвелае лісце.

Сціх вецер — зніклі з вачэй вароны.

Толькі на захадзе, далёка за маяком, за рэдкі, выцераблены лес апускалася сонца, памалу-памалу — зачапілася і яшчэ доўга будзе вісець там, пакуль раптам не ацяжэе, не сарвецца і не знікне за сінім краем зямлі.

Было ціха.

Калі яны доўга глядзелі ад моста на гару, пачынаў дрыжаць у вачах малінавы захад і стукала ў галаве. Гэта ад цішыні. Глухой, даўкай і мяккай-мяккай... Такая цішыня пастае толькі ўвосень.

Восень на Мсціжаўшчыне пачынаецца ў жніўні. Пачынаецца ў такія ціхія цёплыя яшчэ вечары захадам сонца, калі на разасланы ўдзень на лагу ля дарогі лён ападае халодная, што вада са студні, раса; калі яшчэ на старым сіўцы на сцежцы гудуць познія пчолы, цяжкія, калматыя, а за плечы крадзецца холад — пастой доўга на дарозе, далёка ад вуглоў; калі яшчэ лётаюць над зямлёй чорныя жукі, гудуць, што вясной, а ў лагчыны спаўзаецца халодны туман, баючыся яшчэ, асцярожна, крадзецца ля самай зямлі, і здаецца тады, што ён хоча ахутаць, схаваць ад людскіх вачэй першыя асеннія ночы...

Калі яны крануліся дарогай, убачылі, што сонца яшчэ не зайшло. Гэта яны стаялі ў лагчыне ля моста, а падняліся дарогай на горку,— яно зноў выплыла з-за рэдкага лесу, загойдалася, вялікае-вялікае і блізкае. Цераз поле толькі перабегчы — і яго дастанеш рукамі. I на яго можна глядзець не прыжмурваючы воч — не слепіць. Мусіць, недзе там, дзе яно заходзіць,— густы туман.

Сонца зноў пачынае паволі ападаць за рэдкі лес — яно барвовае толькі знізу, зверху — жоўтае і — дрыжыць. Пасля яно раптам правальваецца між дзвюх сасновых вяршалін...

Яны зноў сышлі ў лагчыну.

На захадзе цяпер невялікі край неба стаў чысты і пунсовы: на пагоду; там заружавелася і рэдзенькая далёкая дарожка ад самалёта.

Яны ўжо звыкліся, што ім трэба будзе ісці пехатой аж чатыры з добрым гакам кіламетры: цямнеецца, каго станеш чакаць,— машыны з леспрамгасаўскай аўтакалоны больш не пойдуць. Вінаваты быў ён, сам Завішнюк. Калі разабрацца — то які чорт панёс яго нанач у Лонву са Мсціжаў, дзе давялося быць увесь дзень на нагах, дзе не выпала добра прысесці перакусіць... I яго дзяўчаты — Жэнька са Светай, якія маўчаць усю дарогу, між сабой нават не гавораць,— гэтага не даруюць яму.

За плячыма ў Завішнюка трыножнік, у адной руцэ скрынка, у другой скрынка... Яго дзяўчаты нясуць свае чамаданы і ягоны рэчавы мяшок. Яны ўзялі мяшок у яго з рук... Забрала сама Жэнька,— сабе на плечы.

Дарога, падняўшыся па пагорак, агінае лагчыну і выходзіць на лажок, які парос сіўцом і пад’ялоўцам. Воддаль, пад лесам, пад’ялоўцу ўжо не відаць: ён, як чорныя копкі сена, хаваецца ў белым тумане.

Наперадзе, на далёкім пагорку ля маяка, які чарнее на зялёным небе, што сухое дрэва, рыкаюць каровы: пастухі пагналі дамоў скаціну. За ёй падымаецца на дарозе белы пыл і цягнецца полем аж у вёску.

Брэша сабака, крычаць на сутонні пастухі, галёкаюць на ўсё горла, як і сто, як і дзвесце гадоў назад у гэтым лясным краі — на Мсціжаўшчыне.

Завішнюк падумаў, што пастухоў ужо не дагоніш, і пайшоў паволі: несці скрынкі было цяжка. Дзяўчаты дык тыя даўно прысталі — спыняліся і аставаліся ззаду.

Нылі над вухам рэдкія ўжо камары — баяліся холаду. Ля бяроз, што пазаціхалі нанач ля дарогі, пырхалі сініцы. Недзе ля вёскі, за кустамі ў тумане, гагаталі гусі і крычалі дзеці. Там, дзе зайшло сонца і дзе былі відаць рэдкія сосны, пачынала цяпер бялець у цемнаце новымі стрэхамі Лонва.

Побач недзе была яшчэ дарога. Там скрыпелі калёсы: з балота калгаснікі вазілі сена. Завішнюк бачыў іх ля моста на шашы, калі яшчэ было відна. У калёсах на балота ехалі жанчыны. I цяпер далёка па лесе чуваць іхні гоман:

— Ідзі па-ма-гай!.. Кола валіцца-а-а!..

Завішнюк спатыкнуўся, выпусціў з рук скрынкі і дастаў з-пад ног кавалак гусеніцы: цяжкі, белы, вышараваны за лета аб пясок. Запахла мазутам.

Ягоныя дзяўчаты спалохаліся, але ён устояў па нагах, і дзяўчаты засмяяліся — першы раз за ўвесь вечар. Змораныя, яны засмяяліся, відаць, і ад таго, што заўважылі, як у вёсцы заблішчалі агні. Значыць, ісці было ўжо не так далёка.

Там, дзе дрыжала празрыстае неба, чарнелі хмары, гусцелі і сунуліся на вёску. Закігікалі кнігаўкі. Недзе блізка заржаў конь. Прагрукатаў па цвёрдай зямлі і празвінеў падковамі аб каменне табун. Засвісталі начлежнікі.

На ўсходзе, над цёмным лесам, пачаў выразацца з хмар блеклы, сцёрты з краю месяц. Сцямнела. У полі на дарозе яны былі цяпер адны. Цяжка ступалі па ўбітай зямлі ногі. Цяжка дыхалі дзяўчаты.

Над імі лёталі кнігаўкі.

У Завішнюка спацелі плечы і стылі на холадзе, дранцвелі ад скрынак рукі. А ён усё ішоў — упарта, наперадзе.

Ішлі бадай гадзіну і, калі падыходзілі да самай вёскі, заўважылі, што апагодзілася. Неба стала чыстае, і на ўсходзе, здавалася, якраз у тым баку, дзе яны доўга стаялі на шашы, павіс белы месяц. Начы праз дзве будзе поўня.

На грэблі блішчала па абочынах альховае лісце, а ў крыніцы, ля якой яны ішлі — дзяўчаты наперадзе, Завішнюк за імі,— дрыжала доўгая вузенькая дарожка.

На грэблі іх дагнала парожняя падвода. Змораны чорны конь, увесь мокры ад поту, ледзь перастаўляў ногі. На калёсах, недзе там, глыбока на дне, ушчаміўшыся між драбін, сядзела белагаловае, малое зусім хлапчаня.

"Зноў машына... Чаркашын..." — усміхнуўся Завішнюк і, сышоўшы са сцежкі, спыніў каняку. Хлапчаня зачмыхала. Ён узяў яго на рукі — яно сказала пісклявым голасам, што нідзе на балоце не знайшло ні сена, ні мамкі і што конь сам пайшоў назад.

Яны паклалі на калёсы скрынкі і рэчавыя мяшкі, а Света, смеючыся, дала "шафёру" цукерак і ўсё нешта шаптала яму. Пасля яны пачалі шаптацца між сабой — Света і Жэнька. Завішнюк не любіў іхняга шэпту, ён хацеў аклікнуць іх... Але на душы ў яго пасля такой доўгай і цяжкай дарогі перад самай вёскай раптам стала пуста і трывожна. Ён змоўчаў. Чамусьці не хацелася ісці далей, у Лонву, хацелася зноў скінуць усё з калёс, вярнуцца назад, на шашу, чакаць, хоць усю ноч, машыну, каб раніцай быць у Мсціжах, у лясніцтве...

Яму зноў успомніўся Чаркашын з леспрамгасаўскай аўтакалоны. Стаяў перад вачыма — на сваёй адломанай падножцы ля кабіны. Высокі, абстрыжаны ледзь не дагала, насаты і ў чыстай беленькай сарочцы, з закасанымі па локці рукавамі.

Чаркашына ён ужо ведаў...

Вясной, калі аднойчы ўпоцемку дабіраўся да Мсціжаў з квартала, дагнала яго машына, бітком набітая жанчынамі. Сама спынілася, самі адскочылі дзверцы, і з кабіны, разгінаючыся, высунуўся чалавек, які невядома як там і тоўпіўся.

— Пяцёрку з носа. На бензін... Га-га... За "дзякуй" не падбяру. Ацямнее. Ваўкі з’ядуць. Ноч... — вышчараў ён белыя зубы.

Ад машыны, здалося Завішнюку, пахла не бензінам, а самагонкай. Тады ён тыцнуў Чаркашыну ў руку пяцёрку, новенькую, аж белую, помніць і цяпер, і, нічога не кажучы, пайшоў пехатой — сваёй дарогай...

Чаркашын тады быў адразу змоўк. Маўчалі і бабы ў кузаве. Рохкалі толькі недзе пад імі парасяты.

Пастаяўшы на дарозе, Чаркашын пасля зноў дагнаў яго, Завішнюка, падруліў да абочыны і загарадзіў сцежку...

— Што ты за балван? — гаркнуў ён цяпер ужо з кабіны, не вылазячы.

— Хачу жыць...

— А-а-а... Значыць, я п'яны за руль сеў? Значыць, я?.. Значыць, я магу машыну людзей улялюшчыць? I ў іхнія Крывічы на іхні рынак не затарабаніць? Не-е... Да поўначы будуць там, як міленькія... Я не такі. У мяне — слова. А ты, брат, мяне ўнізіў... Вазьмі грошы!..— зароў ён раптам на ўвесь лес, аж адгалоскі пайшлі.

— Не прыставай. Запішу нумар...

— Нумар? Ён нумар запіша... А на храна табе той нумар? Па нумары доўга шукаць будуць. Чаркашын я! Чаркашын! Чуў? Так і скажы. Ох, мяне знаюць... — шпурпуў ён наўздагон яму, Завішнюку, пяцёрку. Тая не адляцела далёка ад яго рукі і ўпала на пясок яму пад ногі. — Законнікі!.. Законнікі!..— Чалавек аж захліпаўся.— А я на вас... Ану, бабы,— плату! Што? Дамаўляліся не так? Чорт з ім, што дамаўляліся. Што? Не злезеце? Не-е... Так турну, што і парасят сваіх парассыпаеце. Можа, і з вас хто нумарок запіша, га? Законнікі!..

Бабы маўчалі.

Нехта дастаў з кузава рукой і пагладзіў яго па стрыжанай галаве, тады сунуў яму ў рукі грошы. Чаркашын аціх.

Людзі на машыне загаманілі, закраталіся, пачалі ўставаць.

Завішнюк больш нічога не бачыў. У Мсціжы ён тады прыйшоў позна ноччу.

Сёння Чаркашын, дагнаўшы на сваім прычэпе яго ля моста, адразу пазнаў. Не спыняючыся, адкінуў дзверцы і высунуўся з кабіны. Прытарможваючы, так каціўся і каціўся ціха з горкі.

— Адзін чалавек. У кабіну. Выбіраю сам. Ты, чорная...— кіўнуў ён галавой Жэньцы,— лезь мне за плечы. Адным вокам міргні — куды хочаш дастаўлю. Можаш і белую з сабой... калі я такі страшны. Паціснемся. Я апошні. Калона ўся ўжо на ўчастку. А я бабак быў тут падкінуў, запазніўся...— На яго, Завішнюка, ён не глядзеў.— А ён — што? Цехрук ваш? 3 вамі? Дойдзе. Ён добра бачыць ноччу, шчанюк...

Жэнька раптам адвярнулася ад Чаркашына, нават ён, Завішнюк, такога не чакаў.

— Нічога... — Чаркашын пацішэў і ўсміхнуўся.— Сама да мяне палезеш у кабіну. Прыйдзе час... А ты, у акулярах... Не кусай пазногці. Запішы нумар... Запішы. Акуляры толькі трымай: з носа зваляцца. Я знаю, хто ты. Смарчок... Яшчэ нам гразіць. 3 такімі мне ў кабіне цесна. Це-е-сна... Ну, чорная... Я цябе даўно ўгледзеў з-за дрэва ў нашым лесе. А ён не такі вялікі... Знойдземся...

Да яго падбегла была Света.

— Белых не люблю і не важу. Смятана...— Ён не даў ёй сказаць і слова.

У Завішнюка і цяпер яшчэ стаяла ў вушах, як бразнулі, аж трэснуўшы, дзверцы, як зазвінеў ад натугі матор і забразгаў ланцугамі, скачучы па мосце, прычэп.

Чаркашына як і не было. Доўга толькі яшчэ на шашы пахла дымам.

Пасля яны доўга стаялі і маўчалі,— мусіць, злавалі адно на аднаго. Тады забыліся на Чаркашына і на ягоны прычэп: трэба было ісці — вечарэла.

...Завішнюк і не заўважыў, як зноў спыніў каня і пачаў папраўляць хамут. Хамут быў малы, цёр каню шыю, і конь дрыжаў, калі да яе дакраналіся рукі. Пасля Завішнюк падышоў і пагладзіў "маленькага Чаркашына" па белай галоўцы. Той задзёр угору носік — у роце ў хлопчыка была цукерка: ён сядзеў, як надзьмуўшыся, і жмакаў рукамі лейчыну.

Да Завішнюка падышла Жэнька. Вочы яе, чорныя ўдзень, блішчалі цяпер, як ад агню. Гэта ад злосці.

Яна падняла руку, відаць, хочучы тузануць яго за крыліну пінжака, але толькі сказала:

— Дакуль вы будзеце нас мучыць? Эх, вы-ы...

Пасля моўчкі са Светай пайшла пасярод грэблі да вёскі.

Завішнюк пастаяў яшчэ ля воза. Хлопчык маўчаў, падымаў галаву і глядзеў усё Завішнюку ў вочы — баяўся, відаць, без маці з чужымі людзьмі ехаць дамоў.

Завішнюк правёў каня за аброць, пасля сышоў з ездавой дарогі на сцежачку ля канавы — следам за дзяўчатамі. Падумаў, што Жэнька так сказала яму другі ўжо раз. Першы — ён не помніць ужо калі — недзе на пачатку лета, калі да яго ў Мсціжаўскі лясгас прыслалі дзвюх практыкантак. Прыслалі іх з тэхнікума, дзяўчатак яшчэ зусім, памочнікамі таксатара. На ўсё лета.

— Зарабляць прыехалі?..— самае першае спытаў ён у іх — прыйшло ж у галаву! — і вось тады яна яму выпаліла... Запомніцца... Тады, мусіць, ён і пачуў гэтае: "Эх, вы-ы..." Цяпер ён ведае, што Жэнька гаворыць "Эх, вы-ы..." толькі тады, калі ад злосці больш нічога не можа сказаць. Жэнька злосная...

"Лета... Мсціжы..." — Завішнюк ішоў паволі сцежачкай ля канавы, утоптанай, белай у цемнаце ад пяску-сіпаку.

Да моста з горкі ён спускаўся разам з калёсьмі, узяўшыся за ляжэйку. Калёсы тут ужо не ляскаталі, як па грэблі: калдобіны былі засыпаныя жвірам; за ракой на выгане, дзе, відаць, збіраліся нанач калгасныя начлежнікі, далёка ў тумане гарэў сляпы агеньчык — блішчаў, як жоўтая плямка на вялікім белым абрусе. Толькі за рэчку, у аселіцы да вёскі, туман не асмельваўся пералезці і павіс над берагам. Так, бывае, кідаюць з берага раскручанае палатно, якое прынеслі бяліць,— канцом у раку.

У вёсцы добра былі відаць чорныя ліпы над хатамі. Крычалі на ўсю вуліцу дзеці; далёка, у другім канцы, дзяўчаты спявалі штосьці працяжнае і незнаёмае. Завішнюку рабілася сумна і неяк трывожна ад таго, што ён не ведае ні гэтай песні, ні тых, хто спявае яе, што ён многа, многа чаго не ведае ў Лонве.

Чамусьці яму стала шкада сваіх дзяўчат. А яны, выходзіць, нікуды далёка ад яго і не ўцяклі. Стаяць вунь за мостам на тым беразе ракі.

— Хай ён давязе... Ну... давязе туды, дзе мы будзем начаваць. Як я хачу спаць, як хачу спаць...— Жэнька першая загаварыла да яго, і ён атрос далонямі спераду свой пінжак, нібыта выцер ад пылу. Заўсёды ён так рабіў, калі на яго раптам звальваўся клопат. I сам гэта ўжо заўважаў.

— Хай давязе...— адказаў ён Жэньцы і папраўляў усё на носе акуляры: яму здалося, што ён сёння ўвечары праз іх нічога не бачыць.

За мостам адразу пачыналася вуліца. Павярнуўшы па ём направа, яны ціха праехалі праз канец вёскі, не сустрэўшы ні адной жывой душы.

Ужо ў вёсцы Завішнюк быў разгаварыўся з хлопчыкам. Выйшла, што той — ягоны цёзка: яго звалі, як і Завішнюка, Толя.

Завішнюк сказаў яму, куды пад’ехаць. Хлопчык добра ўсё ведаў, хоць быў зусім малы.

Яны спыніліся на вуліцы ля вялікіх, зачыненых з двара варот з новай жоўтай сасновай брамай. Склалі на лаўцы, што была ля частаколу, скрынкі і адпусцілі хлопчыка з падводай. Жэнька зноў сунула яму нешта ў рукі.

На вуліцы яны стаялі доўга: у хаце не было нікога. Пасля Завішнюк ціха адчыніў вароты — яны зарыпелі, аселі і сунуліся, хоць і новыя, па зямлі. Па двары ён ішоў памалу і ўсё глядзеў у цёмнае акно. Дзверы ў сенцах былі "замкнёны": клямка надзета на прабой, у ім — доўгі сасновы сук.

На дварэ было ціха і адзінока. Завішнюк зноў адчуў, што ў яго стыне мокрая спіна, бы туды закінулі друзалачак лёду, маленькі, як змылачак. Ён, Завішнюк, падумаў яшчэ, што не чуе пад сабой ног. Здалося, што на двары па калені жвіру.

Месяц свяціў за хатай, і на дварэ стаяў змрок, але можна было пазнаць, што на студні новы зруб. Калі Завішнюк падышоў і апёрся на яго рукамі, адчуў, што зруб сыры і халодны. Пачуў, як на дно ў студню капала вада. Ён убачыў там краёк неба і зорку... Пасля ён глянуў на неба і ўгледзеў над фермай Вялікую Мядзведзіцу — яна паказвала сваёй доўгай худой лапай якраз на дарогу, на Мсціжы...

Ён тады апусціўся на калодку ля дрывотні: не хацелася вяртацца на вуліцу ні з чым. Сядзеў доўга, аж пакуль не ляпнулі вароты і цётка Грасыльда — ён адразу ж яе пазнаў — не загаманіла яшчэ на вуліцы:

— Каго гэта носіць поначы па чужых дварах? Адысціся няма як аднон, хоць бы да Акцызніка... Хаты няма як пакінуць... Вуглы разнясуць. Прыгоніць жа бура... Лаўку абселі на вуліцы. Хто гэта? Чужы нехта? — голас у Грасыльды мякчэў, калі яна падыходзіла бліжэй.— Божачкі... Хоць ты кліч каго... Сядзіць, во, ля самай студні, галаву ашчарэпіўшы. П’яны, ці што? Вось і кінь хату адну. Яшчэ і тых панаводзіў...— Яна паказала рукой на вуліцу.

Ён маўчаў, і Грасыльда, відаць па нечым, толькі ёй знаёмым, угадала — на двары нехта не п’яны — і сціхла — думала, мусіць, што рабіць.

Дзяўчаты паўставалі з лаўкі і падышлі, абаперліся з вуліцы на вароты.

Грасыльда, нічога не кажучы, паволі павярнулася і, ледзь перастаўляючы ногі,— думала ўсё нешта сваё,— пайшла да дзвярэй, выцягнула з прабоя сук, патрымала ў руках, пасля сунула яго недзе пад страху. Тады скінула клямку — тая глуха бразнула аб дошкі — і адхінула дзверы.

Завішнюк устаў і доўга глядзеў на Грасыльду. Твару яе цяпер ён не бачыў, але яна, відаць, зусім не змянілася. І акая ж рухавая, хоць і мажнаватая; на плечы накінуты светлы жакет — ён добра відаць у цемнаце на дварэ, на галаве закручана ў вузел каса. Грасыльда толькі, здалося яму, неяк паменшала ўся. А можа, гэта ён выцягнуўся за такі кароткі час — ад вясны?

Яна схавалася ў праёміне дзвярэй і доўга не паказвалася.

Ён падаўся да сяней. У хаце загарэўся агонь, праз двое адчыненых дзвярэй падаў яму на твар — нічога нельга было ўбачыць. Завішнюк начуў толькі, як на парозе Грасыльда пляснула ў далоні:

— Дык гэта вы... Адкуль жа гэта?..

— 3 дарогі... Са Мсціжаў. Зноў да вас, калі пусціце...— Ён зачыніў за сабою сенцы і доўга яшчэ стаяў на парозе.

— Калі пушчу?.. Ды я ж адна як палец...— Грасыльда памаўчала, бо была чуць не заплакала.— А я пазнала, што на двары нехта як свой. Чужы б так не сядзеў...— Яна паківала галавой і ўсміхнулася аднымі толькі вачыма. Ён убачыў, што твар яе, некалі шырокі і прыгожы, цяпер зусім пастарэў, асунуўся, выступілі скулы... Нават пры агні відаць ужо многа маршчын, глыбокіх і непрыгожых. Вочы яе блішчалі, мусіць, ад прыхаваных слёз. Блішчалі ад агню і яе белыя па галаве і ў касе на патыліцы валасы.

— А на вуліцы... жонка? — Яна спыталася і адразу ж падалася ад яго, можа, каб пабегчы да дзяўчат.

Завішнюк адчуў, што яму раптам цяжка стала гаварыць, але ён, хутчэй мо на мігі, сказаў ёй, хто там на вуліцы.

Грасыльда тады вярнулася, села ля стала, дзе гарэла лямпа, на ўслончык, глядзела на яго, Завішнюка, і маўчала. Пасля ўстала, узяла з шастка ля печы чорную хустку, ускінула на галаву — хавала валасы — і, выцершы ражкамі хусткі твар, так робяць у вёсцы жанчыны, сказала:

— Кліч тых у хату.

— Я пераначую сёння ў хляве. На сене...

— Кліч іх у хату. Што ж гэта я стаю, як дурная? Вячэраць жа што трэба. Малако ёсць кіслае, хлеб. Што ж гэта я стаю? Пліту падпаліць трэба... А спаць — і ў хаце ложкі ёсць. I табе і ім. 3 дарогі на дварэ... прастынеш... Я на печы лягу...

Света ўжо драмала на вуліцы, седзячы на лаўцы. Жэнька да яго, калі ён прыйшоў, нават не загаварыла. Ён тады пакратаў за плячо Свету; яна паднялася, нічога не кажучы, узяла скрынкі, піхнула вароты і пайшла на двор. Жэнька панесла за ёй чамаданы — цягнула аж па зямлі. Завішнюк узяў свае мяшкі, трыножнік і павалок на двор, як нешта зусім чужое.

Мяшкі пасля ён сартаваў адзін у сенечках. Бразджала лента, звінела і цокала нешта ў скрыначках,— ён баяўся тады, каб не пабіць тэадаліт.

Грасыльда вынесла на двор вядро з вадой і конаўку.

Яна налье яму на рукі... Але ж у хаце дзяўчаты — і ён сказаў Грасыльдзе, каб паставіла вядро на дошкі, што складзены штабяльком ля частаколу. Памыецца і сам, не зломак.

Калі ён вярнуўся ў хату, дзяўчат нідзе не было. Яшчэ стоячы ў парозе, ён падняў галаву і ўслухаўся, што робіцца за перагародкай. Грасыльда тады дала яму знак, што дзяўчаты, не вячэраўшы, паклаліся спаць, удзвюх на ложку — яна ім пасцяліла.

— Змарыліся вунь як. Па іх відаць. Усё адно як дзень памалочвалі. I яны ленту з табой цягаюць?

— Са мной. Дзень і ноч... I цяпер ад самай шашы да вёскі яе расцягвалі... Вось так...— ён усміхнуўся і размахнуў рукамі, трымаючы за канец доўгі белы ручнік, якім выціраўся яшчэ і ў хаце ля парога.— Ця-яжкая работка...

— Не смейся з іх. Яны дзяўчаткі. Худзенькія якія. А беленькая, дык зусім... Ідзе і спіць. Ногі за зямлю чапляюцца,— шаптала яму Грасыльда і, прыгнуўшыся, паказвала на занавеску, што закрывала праход у другую палавіну хаты.

Ён мог закласціся, што так зрабіла Жэнька ад злосці, і сам пачынаў злаваць на яе. Хацеў пайсці за паркалёвую занавеску, разысціся, пасцягваць іх, раздзетых ці нераздзетых, з ложка і прыгнаць за стол,— характар знайшлі дзе і каму паказваць... Але ён аціх.

"Характар дык характар. Хай гартуецца. Не пашкодзіць. Вы яшчэ зусім піскляты..." — падумаў ён.

Ён вячэраў, а Грасыльда не зводзіла з яго вачэй. Сядзела на маленькім услончыку ля пліты — доўга і ціха. Яму было чуваць, як варочаліся на ложку і шапталіся дзяўчаты. Шаптала нешта адна Света.

"Мог бы ўзяць машыну заўтра ў лясніцтве. Мог бы да таго насатага ля моста падысці. Стаяў... Мучыліся гэтулькі..." — пачуў ён і хацеў ускіпець, але Грасыльда глядзела і глядзела на яго, ківаючы галавой, і ён зноў аціх. Падумаў толькі: "Каб жа мог..."

— Змардаваліся як. Мусіць, спрасоння гаворыць нейкая...— Грасыльда ўсё ківала галавой.

Ён ведаў, што ні Жэнька, ні Света яшчэ не паснулі і гаварыць спрасоння не могуць.

Калі ён устаў з-за стала, Грасыльда прыкруціла агонь у лямпе, "каб не звінелі мухі, за дзень галаву адурылі", і паклікала яго на двор. На двары, на дошках ля частаколу, ляжала белая падушка, пасцілка і дзве фуфайкі — накрывацца. Месяц не свяціў яшчэ з-за хаты на двор, але Завішнюк бачыў, як Грасыльда перакідвала іх з рукі на руку, пасля панесла да хлява.

— Холадна ўжо ўночы. Восень надыбае.

У хляве было аж па бэльку сена. Да яе была прыстаўлена драбіна. Ён падняўся і вобмацкам зрабіў сабе пасцель.

— Я ўжо пе помню, калі ў мяне хто спаў на сене. Трактарысты залетась, ці што, як стаялі...— Грасыльда ўздыхнула.

Ён апусціўся долкі па драбіне, і яны доўга яшчэ сядзелі пад частаколам ля дошак, маўчалі. Слухалі, як на вуліцы, ідучы з фермы, гаманілі мужчыны.

— Пра што гаварыць, дык і не ведаеш,— азвалася, пачакаўшы, Грасыльда.— Думаеш адно, а слова не тое з языка скоціцца. Я ўсю ноч не засну, калі чужы чалавек у хаце... Пра сябе ўсю перадумаю. Пра сваю жызню. А ты спі. Ідзі спі. Заўтра, вунь, і мне лён трэба рана збегаць разаслаць, пакуль да малатарні ісці. А я ж і на ферме... Бабы ў нас на лён рупяцца,— сказала яна, памаўчаўшы.— А не — то пасядзі пад плотам, пакуры, камароў яшчэ паспееш накарміць. Хаця, я не бачыла нешта і перш, мусіць, не бярэш у рот папяросы... Пасядзі тады так, дзвярэй у хлеў можаш не запіраць на кручок. А то рана буду ісці даіць карову — падыму. Калі ж праўда, што вы тут з дзяўчатамі доўга пабудзеце, то добра.

— Праўда...

— Я рада. Пагаворым хоць. На свеце шмат усякіх неціхот, а вы ўсюды бываеце. Я табе сама многа чаго расказаць манілася яшчэ вясной. Ты мне — як сын. Так што — хай і дзяўчаты вашы будуць у нас. Месца хопіць. Мне, старой, весялей будзе... Ну ідзі, ідзі...— Грасыльда то прасіла яго яшчэ пасядзець, то тут жа гнала спаць.— Ідзі, сын. Вочы ў мяне, старой, зліпаюцца, а маладое яшчэ больш спаць хоча...

Яна паднялася і, цяжка ступаючы, пайшла да ганка. Зашчапіла за сабой у сенцах дзверы на кручок, бразнула клямкай, ідучы ў хату, і адразу ў хаце патушыла лямпу.

...Месяц ужо выплыў з-за хаты і павіс за вёскай, нізка, над самай ракой. Жаўтаваты, надкушаны, у смузе,— ён, здавалася, быў мяккі і сумны, усё роўна што добрай душы чалавек.

Узняўся начны лёгкі вецер. Шапацелі ў гародчыку дрэвы, густа і нудна — па-асенняму. На дрывотні, пад варыўнёй, хлыстала па бервяне тонкая сасновая карына. У небе гарэлі зоркі, і далёка над лесам гулі і гулі самалёты.

Вецер парой мацнеў, дзьмуў недзе зверху, з-за хаты. Бразгаў тады аб частакол асвер, тоненька звінелі за вуліцай правады — там была тэлефонная лінія, вяла гародамі на леспрамгасаўскі ўчастак, да канторы. У хляве цяжка дыхала карова; у гародчыку ў такі позні час яшчэ не спаў конік-цвыркун. Калі ён змаўкаў, тады адразу было чуваць, як булькоча ў канцы вёскі рака і брэша, глуха і працяжна, нечы стары сабака.

Пасля зноў на ўсходзе над лесам пырскалі зоркі і гулі самалёты. А над усёй Лонвай у небе панаваў Млечны Шлях.

Завішнюк доўга яшчэ сядзеў пад частаколам, аж пакуль не стала зусім цёмна. Пасля запёрся ў хляве на кручок, падняўся па драбіне, пералез цераз бэльку і, адсунуўшы пад страху белую падушку з посцілкай, зарыўся глыбока ў сена з галавой.

"Грасыльда разбудзіць рана",— падумаў ён.

Раздзел другі

Мсціжаўскія лясы

— Рушым, ці што?.. Чаго сядзець пад плотам на сонцы?..

— Пайшлі, праўду кажаш... У лесе цень. Хлапец толькі нечага ў хаце прыкарэў. Юрка-а-а! — Акцызнік крычыць і крэкча, падымаючыся з-пад плота, усміхаецца нечага на ўвесь зубаты рот. Русыя, пажаўцелыя пад носам вусы ў яго апускаюцца канцамі ўніз. Здаецца, што Акцызнік узяў у зубы кароткі жоўты пшанічны колас. 3-пад чорнай, выцвілай і зашмальцаванай ад поту кепкі на лоб у яго выбіваецца маленькая мокрая пасмачка валасоў. Пасівелых ужо, як попел ад альховых дроў. Андрэй Акцызнік — лысы.

- На слупкі адпускаю толькі адзін дзень... Заўтра — на лінію...— Гатоў рассыпацца драбней маку, таксатар...— Акцызнік яшчэ больш усміхаецца, і пшанічны колас астаецца ў яго на верхняй губе. Ніжняя зусім адвісае, да яе — Завішнюк толькі цяпер заўважыў — прыліп чорны агарак самакруткі.

Акцызнік у гадах — яму недзе пад пяцьдзесят, а рухавы, відаць, з гумарам.

— Пілу, востры тапор-калун, скоблі...

— I каня ў аглоблі...— перабіў ён Завішнюка і, сагнуўшыся, падняў з-пад плота "свае прычындалы".— Усё пад пахай, адным махам...

3 хаты ад Андрэя, смеючыся і азіраючыся на дзверы, выбег хлопец гадоў дванаццаці, перавальваўся з боку на бок і касалапіў, як мядзведзь. Гэта Юрка Даліна.

"Шанцуе мне на Юркаў,— падумаў Завішнюк.— У Мсціжах у мяне ленту цягаў такі самы Юрка..."

Юрка Даліна будзе сёння памагаць Андрэю рабіць слупкі. Дамаўляліся раніцай. Ні стары, ні малы не верылі, што ім на расцяробе лініі "гэтулькі многа" будуць плаціць. Давялося паказаць расцэнкі. Тады раптам упёрся Акцызнік: давай яму грошы цяпер, зараз жа, ну, а калі ўжо на тое пайшло — то вечарам, адразу пасля работы. Давялося яшчэ больш распінацца, што ён, Завішнюк, толькі таксатар, ніякі не казначэй, што грошы "першага чысла" будзе плаціць лясніцтва і палучаць іх трэба ў канторы. Тады Акцызнік сказаў, што падумае, ці варта звязвацца з лясніцтвам. А падумаўшы, разважыў, што па сённяшні дзень нідзе так не заробіш, каб і хацеў, і папрасіў даць "чэснае слова" і закурыць "Беламору".

"Ленту ж цягаць", як пачулі, прыбеглі дзеці з усёй вёскі.

— Сёння слупкі, слупкі і яшчэ раз слупкі...— не сціхаў Завішнюк.— А тады на лінію. Церабіць і церабіць. Заўтра ж, хоць і нядзеля. Пойдзем, відаць, з сорак восьмага квартала, старой, даваеннай лініяй. Гэта — па маім плане — ад Каралінскай пасекі на Цяні, недзе помніце. Там балота, карчы, лес-валежнік. Трэба тапары, тапары і яшчэ раз тапары. Вострыя, што нажы...

— Хе-хе-хе... Каб на яго...— смяяўся Андрэй. Можна было падумаць, што ён толькі тое і робіць — смяецца ўвесь дзень, на другое няздатны.

Яны выйшлі на развілку дарогі на ўзлессі,— да лесу ад Андрэя зусім блізка: ён жыў з самага краю Лонвы, яго хата была канцавая ў вёсцы.

Ззаду за Андрэем калдыбаў уроскідку Юрка Даліна. Махаў рукамі, аж пакуль Андрэй яго не штурхнуў. У Юркі шырокі, крутлы, загарэлы за лета твар — у чорных шрамах і сіняках. Валасы — чырванаватыя, падстрыжаныя пад "вожык". Стрыгся ён даўно, і цяпер яго "вожык" тырчыць ля вушэй. Нос у Юркі шырокі, і ён шморгае і шморгае ім раз-пораз. Калі гаворыць — глядзіць толькі ў вочы. Вочы ў яго самога шэрыя, бровы светлыя, густыя, рот чуць-чуць раскрыты, і часта можна ўгледзець на дробных ніжніх зубах кончык вострага языка. Завішнюк адразу заўважыў, што Юрка робіць усё, што яму ні скажа Андрэй.

Андрэя Акцызніка Завішнюк трохі ведаў. Жыў Акцызнік у суседзях з Грасыльдай. А вясной Завішнюк сядзеў над планам лонваўскіх лясоў і стаяў у Грасыльды бадай месяц. Андрэя бачыў часта: той прыходзіў да Грасыльды па ваду — сваёй студні ў яго на двары не было — і кожны раз, начапіўшы вядро на крук, ішоў у хату да бабы хоць чаго пазычыць. Рубель грошай — хоць сам жыў на зарплаце, а Грасыльда з працадня, рэшата — пасылала жонка,— солі, нажніцы, пытаўся самагонкі.

— Згінь ты, благое, прападзі, суседка... Не бачыў ні разу, каб гнала, але можа ж... Не там куры яйкі нясуць, дзе кудахчуць... Хоць з бутэлечку. Сын з Буслава прыехаў. Хе-хе...

Акцызнік — жыла і п’яніца. Завішнюк гэта ўжо ведаў.

Працаваў Акцызнік у леспрамгасе вартаўніком на ўчастку. Была ў яго ўжо другая жонка — Юзэфа Шульга, намнога маладзейшая за яго. Працавала яна ў аўтакалоне дарожніцай, рэдка стыкалася дома і не глядзела Андрэя. Звалі яе чамусьці ўсе толькі — Шульга. Была яна нявідная, маленькая, хадзіла вечна сагнуўшыся і шоргала нагамі па зямлі. Андрэй нідзе пра яе ніколі не гаварыў.

— Згінь ты, благое, прападзі... Дык ты ўжо, глядзі, таксатар, не падводзь. Добры пастух не пра сябе дбае, пра скаціну. Рабіць будзем на совісь...— Андрэй мог мяняцца на вачах. То толькі што смяяўся, не закрываючы рота, то так сцінаўся, што здавалася, яго вось-вось пачнуць рэзаць, як жывёлу, якую загналі на бойні ў загарадку. Такі ён рабіўся тады, калі "закідаў слова" пра грошы.— Слуп — паўтара метра, як і паложана. Аскоблены, асмалены. Дваццаць сантыметраў у таўшчыні, не зменшу ні на волас. Канцы — папярэчка. Тандэту не раблю. Толькі, таксатар...

Акцызнік набіваў сабе цану, хоць і ведаў, што больш, чым у таксе, Завішнюк не заплоціць. Але ён яшчэ ведаў і другое,— у ведамасці ўсё можна дапісаць. Граф там многа. У леспрамгасе так робяць: і прыёмшчык Альшэўскі і... Каму-каму скажы, толькі не яму, Акцызніку. Бачыў...

"Ну і на здароўе, калі здаралася..." — хацеў адказаць яму Завішнюк, але змаўчаў. Лішняя звяга.

...Сасну Завішнюк выбраў сам. Андрэй з Юркам Далінай скінулі яе з пня. Адмералі на першы слуп з камля. Завішнюк з Андрэем заразаў, зачэсваў, вышчапляў — паказваў, як трэба рабіць. Андрэй толькі ківаў галавой:

— Спрытна. Мы будзем цішэй. Цішэй едзеш — далей будзеш...

— А я нікога і не падганяю, скажы-ы-це...— адвярнуўшыся, усміхнуўся яму Завішнюк.— I, каб вам не здавалася, што ў вас нехта стаіць над каркам,— пайду. У мяне сёння работы — дзякуй богу... У вярхі не лезьце. Тонкае скора гніе. Не прыму.

Андрэй закурыў і прымасціўся на свежы пень, падаслаўшы моху.

"Гм... Няблага для сябе стары пачынае,— падумаў Завішнюк.— Але сваё ты зробіш. Ведаю. I зробіш добра. Паглядзіш яшчэ, што і як запісана ў ведамасці..."

Юрка стаяў воддаль і пераступаў з нагі на нагу. Завішнюк запусціў пальцы ў яго чырвоны "вожык" — валасы былі мяккія, што лён,— даў "ярша" і пайшоў па карэнні на пагранзастаўскую дарогу, што вяла ў сорак восьмы квартал — на Каралінскую пасеку.

Мсціжаўскія лясы пачынаюцца за Паліком на Віцебшчыне, і цягнуцца, спускаючыся з пагор’яў і падымаючыся на ўзвышшы, праз Лепельшчыну, Бегамшчыну, Плешчаніцкі кут, і спаўзаюць у нізіну, да ракі Віліі — на Мсціжы. Тут, на шырокіх грудзях Прывілля, яны роўныя, старыя і стойкія — тут не так шмат балот, як на Паліку, пад Полацкам. Мсціжаўскі масіў — самы старажытны і таму асвоены. Падсочка, пасекі, леспрамгас, лясгас, павал, вывазка, тралёўка, сплаў, лесапілка — такія словы здаўна помняць старыя жыхары Мсціжаўшчыны.

Ад Мсціжаў лес, здаецца, раскручваецца, як лента, прынаравіўшыся да ракі, пасля, ахапіўшы яе і схаваўшы ў сваёй вечнай дрымоце, пасоўваецца на захад. Там, недзе далёка,— аўгустоўскія лясы. Гэта ўжо за граніцай.

Лясы тут, на Мсціжаўшчыне, ля Лонвы, спрадвечныя, як спрадвечныя балоты і грэблі на іх. Хто першы клаў грэблі на балотах, ніводзін чалавек у Лонве ўжо не скажа. Кладкі пасля масціліся адна на адну: новая на старую, здаровая на гнілую, спарахнелую ў балоце і высахлую на сонцы, ад якой аставаліся толькі засмалелыя сасновыя сукі, як скабы; масціліся адна на адну, як гады, як вякі. Кладкі і цяпер ляжаць на лонваўскіх грэблях: праз Цяні — балота, Карчаваткі — балота, Лукоткі — балота на Каралінскую пасеку, да Віліі і да Сырніцы. Даўно ўжо вымерла многа пакаленняў, што дыбалі на Цянях па кладках з вязкамі сена за плячыма ці валаклі на гэты бок, пад Лонву, на сухое, сасну з графскага лесу, з Каралінскай пасекі,— а кладкі ляжаць. Іх паднаўлялі і паднаўлялі нябачныя рукі — можа, нават і сама прырода. I праўда, ніхто ніколі не бачыў і не помніць — у каго ні пытайся,— каб хто клаў на балоце новыя кладкі, як ніхто не помніць, калі гэта Каралінская пасека была пасекай: на ёй цяпер самы высокі сасновы лес з апошнім годам падсочкі. Людзі тут, у Лонве, не захавалі легендаў пра лес, не перадалі з пакаленняў у пакаленні; затое лес недзе помніць усё. Гоманам, стогнам, шэптам ён перадаваў з дня ў дзень і наваколлю, і таму маладому жыццю, што кожны год нараджалася ў сырой падзолістай зямлі з насеннем, якое вышчалукнулася з пераспелай шышкі, перадаваў усё: і тое, як першы раз ля балотнай рэчкі на ўзлессі, можа, вякі тры назад, а мо і больш, прыкарэла першая хатка, скіданая з дрэва адной толькі сякерай і аднымі толькі рукамі, і тое, як пасля на гэтым узлессі высыпаў людскі муравейнік, пачаў валіць з пня дрэва, церабіць дарогі і асушаць балоты з рыдлёўкамі ў руках. Тады недзе зачалася Лонва... Зачалася, бо лес упадабаў першага тут чалавека, прыхінуў яго і збярог.

Мсціжаўцы, калі іх распытваць, помняць лес яшчэ і да нашага стагоддзя. Помняць і Радзівіла.,Тышкевіча; яўрэяў Юдку і Бэрку, якія выразалі Ліпнікі; помняць збольшага лесніка Бялевіча, якога парвала снарадам у пятнаццатым годзе,— пасеку, дзе ён некалі, відаць, жыў, і цяпер у Лонве завуць Падбялевічам; пасля ўспамінаюць пагранічную заставу за Каралінскай пасекай на Жоўтым беразе ля Віліі.

Пагранзаставы сталі ў мсціжаўскіх лясах пасля грамадзянскай вайны. Сталі ад Польшчы. Яны ішлі берагам па рацэ: Мсціжы, Бегамля, Сакавічы, Лонва (Жоўты бераг), Караліна. Жоўты бераг ад Лонвы быў кіламетры за чатыры — праз лес. Лонваўцы кожную ноч зімою, калі дзьмулі з поўначы, з Цянёў, вятры, чулі ў вёсцы, як на заставе брэшуць сабакі, чулі стрэлы на Каралінскай пасецы. На заставу з Лонвы не ўсіх пускалі, але затое кожную суботу пагранічнікі прывозілі ў вёску гукавое кіно і ставілі дарма. Ці ў калгаснай канцылярыі, ці ў пустой пуні на ферме — ля Андрэя Акцызніка.

У Лонве, расказвалі, раслі сыны і дочкі ад пагранічнікаў тых трыццатых гадоў. Раслі, пажаніліся, павыходзілі ўжо замуж.

У трыццаць дзевятым годзе, увосень, у мсціжаўскіх лясах за Лонвай стаяла кавалерыя і танкі — пашы ішлі на другі бок Віліі. У лесе і цяпер яшчэ знойдзеш стойбішчы і зямлянкі той пары.

Іх лёгка зблытаць з партызанскімі зямлянкамі і акопамі гэтай вайны, якімі зрыты і перакапаны мсціжаўскія лясы. Перакапаны не салдацкай сапёрнай рыдлёўкай, а вялікай і цяжкой, купленай некалі калгаснікам "у раёне" ў краме, заржавелай, вышчарбленай аб камяністую лонваўскую зямлю і асаджанай на кароткую сухую яловую ручку...

Акопы і зямлянкі рылі ў мсціжаўскіх лясах партызаны тры гады. Лясы помняць густыя і халодныя партызанскія дымы ад агнёў асенняй і зімовай пары, помняць сінюю летнюю смугу ад лёгкіх кастроў, як ад цыгарак-самакрутак з самасаду-бесарабу ці мультану, што сеялі па вёсках вайной у гародчыках пад хатай.

Сінеча — рамантыка партызанскіх часоў. Яна жыве і цяпер у лесе разам з туманам і ціхім сасновым шэптам, разам са стрэлам адзінокага паляўнічага і несціханымі выбухамі хімгасаўцаў-карчавікоў за Каралінскай пасекай, з гулам самалётаў уначы, калі, здаецца, чакаеш, што па ўзлессі на паляне загарацца кастры і самалёт скіне ў лагер парашуты. Яна жыве ў страшным гуле навальніцы над мсціжаўскімі лясамі, калі перуны выбіраюць самыя высокія дрэвы і сякуць іх на трэскі, калі ад агню і ў дождж загараецца лес. Тады ўспамінаюцца лонваўцам нямецкія блакады, хвароба, якой ніколі дагэтуль не знаў, не ведаў ні лес, ні чалавек... Калі ў вёсках на Мсціжаўшчыне палілі жывых людзей...

Завішнюк ведаў мсціжаўскія лясы, яшчэ калі вучыўся ў інстытуце. Прыязджаў сюды, у Мсціжы, пасля вайны на практыку — памочнікам таксатара.

Тады ён быў студэнт. Пасля працаваў на Алтаі — у лентачных лясах, далёка за Бійскам. Ён іх добра помніць: яны спускаліся з Алтайскіх гор, пераймалі сухі пясок, што ў бураны сек у твар і кляваў вочы, і глыталі зімой ціхія, моцныя, калючыя маразы без ветру, ад якіх крышыцца жалеза і якіх не ведаюць беларускія Мсціжы.

Пасля яго, Завішнюка, закінуў лёс сюды, на Мсціжаўшчыну...

Лясы на Алтаі ён любіў... Любіў Сібір, Урал, дзе рос і вучыўся. Ён часта ўспамінае лясы, што асталіся там, дома, лясы, якія з акна вагона, як мінаеш Уральскія горы, не акінеш і вокам... Па іх у яго часта шчымела душа...

Калі запрасілі спецыялістаў у вызваленыя раёны, ён, Завішнюк, і паехаў у Беларусь. Некаму ж трэба было. Пасля, сёлетняй вясной, лежачы ў Грасыльды за дашчанай перагародкай вечарам на ложку, калі ад бегатні днём па старых даваенных лініях балелі ногі, калі цьмяна гарэла над квадратным сталом з неафарбаваных тоўстых дошак спушчаная на дроце лямпа-сямілінейка (газы цяжка было купіць у краме, Грасыльда даставала ў трактарыстаў) і не хацелася чытаць газету, якую з пошты ў хату прыносіла жанчына-пісьманоска аж на другі дзень (пошта была за пяць кіламетраў у сельсавеце), тады ён, Завішнюк, думаў, чаго яго панесла сюды, на край свету? Калі б прымушалі — адгаварыўся б, знайшоў бы прычыну...

I тады, можа, каб апраўдацца перад сабой, дарослым ужо мужчынам,— у Грасыльды за перагародкай яму стукнула дваццаць пяць,— ён думаў, што ён яшчэ хлопчык. Малы зусім, які бегаў да вайны — даўно-даўно — па Бійску, меншы за Юрку Даліну...

I тады ён верыў сабе, што яго пацягнула сюды рамантыка: дымы ад начных партызанскіх кастроў і вогнішчаў, туманы, якія хавалі лясныя дарогі і сцежкі... А на Алтаі ўсю вайну было ціха. На Алтаі — толькі маразы і мядзведзі...

Яму, Завішнюку, было парой і прыкра ад равеснікаў: ён не быў на фронце, яго не ўзялі. Усю вайну вучыўся...

Цяпер яму было смешна: ён нечым хоча зраўняцца з усімі. Смешна — а можа, яно і праўда было так. Бо што тады цягнула яго ў беларускія мсціжаўскія лясы? Росы, грыбы і ваўкі? Ваўкі, што зімою ноччу, кажуць, падыходзяць да Лонвы пад самыя хаты і выюць на ўсё поле?

А можа, гэта проста так здарылася яму ў жыцці: ступіў крок не па той дарозе — і ідзе, назад не вернецца, позна. Трэба ісці памалу: раніцай уставаць, мыцца, садзіцца ў Грасыльды за стол есці, бегчы ў лес...

Калі разабрацца, то і думаць пра гэта цяпер няма калі. Хаця ягонае ўсё наперадзе. А таксатар не сядзіць ніколі на адным месцы. Сёлета Мсціжаўшчына, налета — нешта новае, незнаёмае.

...Недзе далёка ў лесе, за Цянямі, брахаў сабака. На Каралінскай пасецы былі чуваць глухія выбухі — хімгасаўцы рвалі карчы.

"Вясной яшчэ такога чуваць не было. Уручную мужчыны бралі. Палена пад пень — і — раз, два — узялі..." — падумаў Завішнюк і, зняўшы акуляры, доўга выціраў шкельцы насавой хустачкай. У лесе ад духаты вісела густая сінеча — што дым у лазні, калі яшчэ ў печы галавешкі,— ажно пацела шкло.

Стала горача. Ён расшпіліў пінжак, тады зняў, перакінуў яго цераз руку. За мастком, які ляжаў цераз балотную рачулку-крыніцу, што цякла з імшары з Сырніцы, завярнуў на шырокую, пясчаную, парослую травой мятліцай і сіўцом, пагранзастаўскую дарогу. Некалі да вайны яна вяла на заставу Жоўты бераг. Ад Падбялевіча, дзе ён, Завішнюк, пакінуў Юрку з Акцызнікам, пагранзастаўскай дарогай далей у сорак восьмы квартал, чымся, каб прыйшлося, ісці лініяй. Але на лінію і носа не ўткнеш. На ёй зараснік са старым валежнікам-бураломам. У сорак восьмы лепш ісці дарогай...

Да старога даваеннага капца, калі ён астаўся, яшчэ далёка. На плане да яго ад мастка па лініі два кіламетры трыста метраў.

"Такая адлегласць траплялася мне ў Мсціжах..." — падумаў ён, але дзе было,— успомніць не мог. Многа ўжо пройдзена...

На дарозе — пясок, сыпкі, непрытаптаны, але на ім расце трава. Яна здрапежана коньмі і калясьмі: у Лонве летась стаў леспрамгас са сваім абозам. Далей, за мостам, недзе з-пад Сырніцы, вядзе ўбіты след ад машын. Яго выбілі леспрамгасаўскія прычэпы, іх яшчэ ў Лонве завуць "чугрэі". Але ў вёсцы цяпер аўтакалона не стаіць, знялася і перабралася, відаць, недзе далей, пад Мсціжы. I знялася нядаўна, бо сляды ад машын яшчэ свежыя на зямлі; на абдзёртых соснах ля паваротаў яшчэ не закарэла смала — мокрая, блішчыць здалёку, бы кроплі вады пасля дажджу. Ля балота машыны папсавалі дарогу: навыбівалі ям па калені. Шафёры грузяцца, не шкадуючы ні прычэпаў, ні саміх "чугрэяў". А дарогу б’юць дзень і ноч — у дзве змены. Машын, мусіць, мала, а план недзе вялікі. Лес цяпер патрэбен... А шафёры... Ён, Завішнюк, вясной некаторых шмат разоў бачыў — у Грасыльды шукалі самагонкі. Помніць нават: высокі-высокі, роўны з кабінай, "стары знаёмы" Чаркашын; маленькі, нізенькі Вярбіцкі ў жоўтай цюбецеечцы; плячысты, гарбаносы Калясень. Хаця — яны многа зарабляюць. Няма дзе дзець грошай, дык і цягне на самагонку.

За Каралінскай пасекай — Сырніца, нізіна, уся ў вадзе, куп’і і маленькім саснячку, рэдкім і нізкім, як кроп на градах у Грасыльды. Ад мастка да пагорка на Каралінскай пасецы — самым высокім месцы на Мсціжаўшчыне, дзе павінен быць стары капец,— дарога вядзе ля самага балота. Калі тут ідзеш, здаецца, сосны па балоце ідуць разам з табой, падскокваюць, нібыта пераступаюць з купіны на купіну,— на балоце гразь па пояс недзе будзе чалавеку; калі едзеш, далёкія сосны круцяцца на адным месцы, паварочваюцца, а бліжэйшыя — бягуць і бягуць насустрач, пускаючыся пасля наўцёкі...

За Сырніцай — густы дрымотны старадаўні ельнік, заўсёды сыры і мокры з камля да верху; і зямля пад ім заўсёды мокрая, у расе. За Сырніцай — крумкачы, вужы і дзікі. I грыбоў да гібелі...

За Сырніцай — Ямскае: партызанскія лагеры...

Па гэты бок дарогі, пад Каралінскую пасеку,— сасновы бор. Высокія, гонкія дрэвы з цёмнымі вяршалінамі. з жоўтымі стваламі — як загарэлыя. I месца тут высокае, пясчанае; па зямлі расце сівы, сухі мох, верас; трапляецца каменне, вялікае і малое; шмат валуноў. Многія старыя ў Лонве варожаць, што тут нехта некалі знойдзе золата. Гэта самае высокае месца на Мсціжаўшчыне.

"377,7" — адзначана на карце тое Мсціжаўскае пагор’е. Амаль на паўкіламетра пад узроўнем мора растуць за Лонвай сосны!

Стаіць яшчэ раніца. Яна доўжыцца ў лесе. Ля дарогі ў дробным сасняку на высокім верасе, які пачынае брацца на цвет, вісіць пляйстрамі-латочынамі павуцінне. Здалёку здаецца, што гэта сінія азяркі туману, які з начы апаў на зямлю і доўга яшчэ будзе ляжаць па доле. На павуцінні — жоўтыя сасновыя іголкі...

Тут, між Сырніцай і Каралінскай пасекай,— заўсёды цішыня. Даўкая, асенняя,— здаецца, што тут пусты лес, як ток, з якога, абмалаціўшы снапы, вывезлі ўсё да саломінкі. У такой цішыні далёка чуваць, як падае долкі змерлы жоўты ліст з бярозы — нібы птушка лопае крыллем. У такой цішыні думаецца і думаецца пра ўсё на свеце. Думаецца пра жыццё, якога ў лесе не злічыць, не ўгледзець, не спомніць усяго. За якую хвіліну адміраюць тысячы хваінак і лісця і тысячы парасткаў прабіваюць цвёрдую зямлю, падымаючы мох і старое, перапрэлае лісце, цягнуцца да сонца — да жыцця. Падаюць на ляту і не падымаюцца больш з зямлі, паміраюць ці трапляюць у кіпцюры драпежнікаў сотні птушак, і тысячы іх узлятаюць першы раз з гнязда, тысячы пакідаюць гнёзды назаўсёды, каб паляцець у свет — панесці новае жыццё. Мерзнуць мільёны мурашак, і мільёны іх на лета вясной точаць зямлю,— вылазяць з норак і паўзуць з таго боку, дзе сонца, уверх па дрэве...

Кожную вясну адскоквае на пасеках і малады сасняк, што сам насеяўся за вайну,— на голае месца панаганяла ветрам насення з патрэсканых сасновых шышак. Адскоквае, шугае, што трава пасля дажджу ля ракі, што зялёнае атожылле ад падсечанага і скінутага на зямлю вербалозу...

I кожную вясну не далічышся ў лесе адной сасны, другой...

Зрэзалі яе з пня, ацерабілі, адшмулялі ад камля, колькі каму трэба было, і патарабанілі ў вёску. Не прыбралі ні верху, ні сукоў — не скідалі ў кучу. А летам тады — пажар... Гаспадараць у лесе людзі, як у вайну, а вайна даўно скончылася. Будавацца трэба, але ж і глядзець трэба, дзе казённы лес, а дзе калгасны.

У вайну шмат лесу выкацілі пажары. Немцы палілі яго ў блакады. Ад таго пажаўцеў, пасох, пагніў маладняк. Колькі гектараў трэба будзе сеяць нанава Мсціжаўскаму лясніцтву на адной толькі Каралінскай пасецы...

Першы год, калі прыйшлі немцы, расказваюць у Лонве, паліцаі гналі людзей рэзаць лес. 3 пня тады і павалілі палавіну бору на Паграбішчы... Немцы думалі сплавіць мсціжаўскія лясы Віліяй на захад. Але з берага ў Вілію ля Лонвы ў вайну не ўпала ні адно бервяно. Затое пад карой у тыя гады пагніла палавіна Паграбішча — бору. Дрэва патачыў чарвяк, на хаты яно лонваўцам не згадзілася.

Дарога пачала раптам падымацца ўгору, пагусцеў бярэзнік і схаваў з вачэй імшару. Пад самым носам з дарогі ўзляцелі два цецерукі — лапаталі крыламі, як рвалі анучы. Шэрыя, цяжкія. На дарогу пасыпалася пер’е. Пасля ў бярэзніку — шмат дзе — доўга хлопалі крыламі спалоханыя птушкі, як бы хто ў рукавіцах біў у далоні — далёка, аж на імшары.

"За вайну развялося... Партызаны палявалі на немцаў..." — падумаў Завішнюк.

На гару, відаць, цяжка было ўзбірацца леспрамгасаўскім машынам з прычэпамі. Тут быў пясок аж па калені — белы, сухі, сыпучы, перакапаны, перамешаны з мохам, верасам і сасновай ігліцай. Відаць, пад колы шафёры кідалі і дровы-метры: машыны буксавалі ў пяску.

Недзе па той бок гары затарахцелі па карэнні калёсы. Загаманілі мужчыны:

— Глядзі!.. Глядзі!.. Нехта здаровы на дарозе...

— Не мядзведзь? Но-о, каб на цябе ваўкі!..

На самай гары раптам паказаліся дзве падводы. На калёсах-разводах у перадках, разваліўшыся, сядзелі мужчыны. Курылі.

"Гэта ж дзяржаўны лес... Чаго яны тут? Дзялянак у кварталах ніхто не адводзіў... Дзе толькі леснікі... Не-е... Мусіць, гэтыя едуць з іх ведама. Днём, смела сабе. Ва ўсіх на вачах. Ці ведаюць пра гэта ў лясгасе? Гм... Едуць, рэжуць, кураць..."

Дарогай па пяску было цяжка падымацца — Завішнюк выйшаў на абочыну, парослую сівым мохам і зялёным ягаднікам-бруснічнікам.

На гары старога капца не было. Завішнюк спыніўся якраз на тым месцы, дзе павінен быў стаяць капец. Тут ужо зрабілі ездавую дарогу — яна ішла недзе з Каралінскай пасекі, перасякала пагранзастаўскую і цягнулася па самай гары, па старой лініі. Да вайны, знаць яшчэ і цяпер, тут, на лініі, было разор’е. Дарога ішла разорай, і ездзілі па ёй, мусіць, адтуль, з-за Віліі. Праклалі яе не сёння: ля былога капца калёсы даўно выбілі мох — пад ім жаўцеў баравы пясок.

"Браканьеры... Дарогу зрабілі... Па лініі. Стаць бы тут, ля капца, і... Калі ж яны і мядзведзя не баяцца..."

Ля самага капца, ля дарогі,— старая сасна. Нахілілася сваім разгатым верхам да імшар, задумалася. Стаяла яна воддаль ад другіх, вымкнулася наперад, да пагранзастаўскай дарогі, як завадатар. Здавалася, яна і расла толькі дзеля таго, каб залечваць усё жыццё раны. Яе абдзіралі яшчэ першыя машыны-прычэпы, якія паявіліся тут перад вайной, у трыццаць сёмым годзе, калі леспрамгасаўцы толькі пачалі выразаць сасну ў мсціжаўскіх лясах. Ад таго па ей асталіся — заплылі смалой — сухія чорныя плямы-латочыны. Падгнілі, іх пакляваў дзяцел. У вайну, у апошнюю блакаду, тут, на пагор’і, бушаваў агонь. Камель сасны абгарэў, абвугліўся. Нечая невядомая рука счасала на ім нядаўна сякерай нагар — зняла кару. Пад ёй — чырвонае ад засмалі дрэва. Высока над залысінай, як дастаць,— калматыя, сівыя, выцвілыя на сонцы шрамы — гэта ўжо на бронзавым целе сасны — сляды ад куль і асколкаў. Каля іх цяпер цінькаюць сініцы, пырхаюць і чысцяць аб кару дзюбкі.

Разгатая сасна ўстояла і стаіць, абвугленая, засмаленая, закамянелая ў сваёй зацятасці і дрымоце, а капца няма. Не асталося нават і гнілога пня ад яго. Відаць, капец нехта выцягнуў з зямлі. Можа, хто парашыў пры немцах знішчыць навек межавыя знакі, кварталы і граніцы, а можа, проста вырваў смаляны чурбалак і ўскінуў на калёсы — павёз з лесу дамоў палена на дровы.

Праз капец ідуць дзве лініі: ад вёскі, ад самай Лонвы, на Жоўты бераг і з Сырніцы — на Каралінскую пасеку. Капец сячэ іх, кроіць пад самай сасной папалам — накрыж.

Лініі зараслі за вайну маладым соснікам, ельнікам і бярэзнікам. На ўзвышшы зараснік далез старым соснам пад пахі — да першых сукоў: у цяні маладняк расце хутка. На імшарах, у балоце — лініі не знаць: сасняк тут роўны. Толькі калі глядзець на балота з узвышша, можна было ўгледзець, што і яно дзялілася на кварталы.

На поўнач і на захад сярод старога лесу ледзь свіцяцца прагалы — не ведаючы, іх не заўважыш.

На ўсход — на Сырніцу і на поўдзень — на Лонву лініі трэба весці нанава: па новаму плану.

Завішнюк доўга стаяў на пагор’і ля пагранзастаўскай дарогі. Стаяў і цёр падбародак, пасля выціраў рукі аб крылле пінжака, тады здымаў з носа акуляры і доўга цёр шкельцы. Нагінаўся над разасланымі на зямлі ля старога падгнілага пня картай і планам, згортваў алоўкам з іх жоўтыя сасновыя іголкі, што невядома кім церусіліся і церусіліся зверху, і здзьмухваў маленькіх чорных мурашак, якія бегалі па паперы, відаць, як па бяросце. Пасля зноў падымаўся, хадзіў узбоч дарогі і думаў. Думаў: адкуль ён заўтра пачне...

Справа, па паўночным захадзе, ляжаў трыццаць восьмы квартал — сасновы бор да самай Віліі, да былой пагранзаставы. За трыццаць восьмым яшчэ быў пяцьдзесят шосты і пяцьдзесят дзевяты.

На паўночным усходзе — трыццаць дзевяты квартал — балота: Сырніца, за якой Ямскае — партызанскія лагеры.

Сорак восьмы квартал быў на поўдні — падступаўся пад самую Лонву, да калгаснага лесу.

На паўднёвы захад выходзіў сорак сёмы квартал, за ім ішоў шаснаццаты, дваццаць шосты, трыццаць другі, і так да самай Віліі, дзе пачыналася ўжо другая вобласць.

Калі Завішнюк доўга глядзеў на сорак сёмы квартал, на захад,— у прагале далёка-далёка, недзе як на краі свету, убачыў невялікі кавалак жоўтай зямлі. Жоўтай, баравой, ускапанай некім зямлі,— жоўтай, як часам бывае сонца за хмарай. I тады яму, Завішнюку, захацелася ісці туды, ісці лініяй праз зараснік і буралом, ісці хоць цэлы дзень да вечара... Калі ён зняў акуляры і каторы ўжо раз выцер шкельцы і зноў надзеў іх, то ўбачыў яшчэ, што кавалак далёкай зямлі мо нават белы, а над ім — густая сінеча-туман. Лес там быў сіні і зліваўся ў адну цёмную і шырокую паласу.

Завішнюк перайшоў пагранзастаўскую дарогу і доўга глядзеў на жоўта-белую палоску ўдалечыні сярод гэтага здзічэлага за вайну лесу, далёкага ад усяго свету — ад чыгункі, ад шашы, ад горада.

I тады яму, Завішнюку, падумалася, што для яго цяпер гэта светлая палоска на тым канцы лініі — ягонае прыстанішча, ягоная мара. Да яе трэба ісці праз зараснік і павал, цераз вывараткі і балота, махаць сякерай, церабіць дарогу... Пасля ж яе трэба перамераць металічнай дваццаціметровай лентай, як вяроўкай, агледзець на ёй праз акуляр тэадаліта кожную купіну, кожны куст багуну і камель сасны з белымі залысінамі ад падсочкі.

Да яе нялёгка дайсці...

I тады яму падумалася зноў, што гэта палоска для яго — самае светлае ў жыцці, ісці да яе ён будзе і будзе... Падумалаея, што ён усё жыццё будзе церабіць лініі ў лесе...

Далёкая светла-жоўтая палоска цягнула яго да сябе...

Пасля ён надумаў, што заўтра перш-наперш наставіць тэадаліт тут, на старым капцы, і будзе глядзець на той далёкі краёк жоўтай зямлі; што лента перш-наперш раскруціцца і пацягнецца цераз дарогу на Каралінскую пасеку, што першы новы капец будзе ўрыты тут і што па лініі ў трыццаць дзевяты квартал дарогі больш не будзе,— сёння туды мо апошні раз падаліся па разводах мужчыны... I што яго дзяўчаты — ні Жэнька, ні Света — не будуць ведаць, чаму ён пайшоў на захад з гэтага пагор'я.

Ён ім не скажа... Не скажа тады, калі яны запытаюць. А калі будуць маўчаць? Тады ён раскажа Жэньцы. Адной Жэньцы...

Гэтая яго лінія будзе галоўная. Ён правядзе яе з усходу на захад — ад Сырніцы па Каралінскую пасеку, а тады пачне кроіць лес на кварталы: пад Лонву і пад Вілію.

Гэта будзе яго галоўная лінія ў мсціжаўскіх лясах. А недзе ў канцы яе — яго светлая палоска. Ён дойдзе да яе...

Па твары сцёбалі лапкі маладога калючага сасняку. Калі Завішнюк браў іх у рукі, каб адхінуць ад вачэй, адчуваў, што маладая ігліца мяккая, не такая калючая, як на старой хвоі.

Калі ён спусціўся з пагор’я, лінія-расцяроб адразу знікла з воч, але ён ведаў, куды ісці. Тут, у лагчыне, пад ногі траплялася высокая трава круглец, доўгі белы мох — яго выцягвалі з купін і пакідалі на ягадніку чаравікі,— журавіннік, бруснічнік, дурніцы. У багуне і верасе тырчалі пні і старое карэнне — трэба было высока падымаць ногі. Шашчэла пад імі сухая баравая трава сінюха, пахла грыбамі і брусніцамі.

Сонца паднялося высока і хавалася за рэдкімі вярхамі сосен. Было горача, на лбе выступаў пот, і хацелася піць.

Завішнюк ішоў па жоўтую палоску ў канцы ліпіі.

На захадзе, у тым баку, дзе была Лонва, чырванеў лес — там хавалася сонца. Ад Сырніцы з імшар пацягнула холадам, прэлым мохам і балотнай вадой.

Пахла сырая падзолістая зямля. Неба было чыстае; далёка на ўсходзе, можа, пад самымі Мсціжамі, вісела цяжкое белае воблака-туляг. Тут, у кутку, дзе поле і дарога падыходзілі да самай Сырніцы, пад цёмныя нізкія елкі на зямлю ляглі ўжо моракі. У лесе пачыналася ноч. Недзе далёка рыкала карова і ляскаталі калёсы.

Завішнюк выйшаў па дарогу з імшар мокры па пояс.

За дзень ён пабыў у семнаццаці кварталах.

Балелі ногі ў галёнках, хацелася піць, і ціха ныла спіна. Ён не думаў цяпер, дзе быў, а калі заплюшчваў ад стомы на хвіліну вочы, усюль калыхаліся і калыхаліся яловыя лапкі, якія ён рассоўваў і рассоўваў на лініях увесь дзень. Яму і самому цяпер было дзіўна, што ён прабіўся з пагор’я да Віліі...

Ад Сырніцы да Лонвы — кіламетры з чатыры. Трэба было ісці пехатою... Але ён яшчэ доўга сядзеў на шліхце бярвення, леташняга, падапрэлага, з якога пааблазіла кара. Калі зноў заплюшчваў вочы, недзе далёка, здавалася, аж там, за мсціжаўскімі лясамі, на Паліку, свяцілася жоўтая палоска... Пасля яна тухла, хавалася ў тумане...

Тады ён адплюшчваў вочы. Ля яго на шліхце бярвення скакала сарока. Не шчабятала, скакала толькі, як на адной назе. Ля яе дрыжалі камары і лётаў белы матыль. Калі ён сеў і прыцішыўся на бервяне, сарока хацела яго клюнуць, але перадумала і адвярнулася. Пасля зашчабятала і, растапырыўшы крылле, шмыгнула ў ельнік.

Завішнюк выйшаў на дарогу.

Ужо ля мастка, недалёка ад Лонвы, яго дагнала грузавая машына. У кузаве былі мужчыны. Заднія віселі аж на борце.

Завішнюк успомніў, што сёння была субота і гэта везлі леспрамгасаўскіх грузчыкаў дамоў на адзін дзень — на нядзелю. Так рабілі і ў Мсціжах.

Ён не "галасаваў", але шафёр сам спыніў машыну і кіўнуў сваёй стрыжанай галавой на кузаў. Завішнюк угледзеў, што галава ў шафёра ўся ў смале.

Мужчыны, лаючыся, "выкраілі яму шчэлку" ля борта.

Завішнюк нічога ім не адказаў, падумаў толькі, што леспрамгасаўская машына набіта мужчынамі, а ў калгасе жанчыны і дзеці малоцяць цэлы дзень і возяць нарыхтоўку.

Калі ён у кузаве ўбачыў з мужчынамі Андрэя Акцызніка, то нават не здзівіўся. Пасля падумаў, што слупкі Акцызнік яму "сарваў", што заўтра нядзеля, што баляць ногі і што ўсё роўна прыйдзецца рана ўставаць.

Шафёр імчаў, не шкадуючы ні машыны, ні грузчыкаў. Завішнюк ухапіўся абедзвюма рукамі за борт. Трэба было трымацца, бо за яго плечы ўчапіліся мужчыны.

Калі яго раптам падкінула ўгору, ударыла каленам аб кузаў і наваліліся мужчыны, ён са злосцю выпрастаўся — тады чуць-чуць параскашнела. Пасля яму здалося, што недзе ў лесе, за Сырніцай, адкуль ён толькі выйшаў, бліснула палоска жоўтай зямлі і зашчабятала сарока...

Ён адчуў, што ў яго, недзе глыбока ў душы, кранулася радасць. Мужчыны ў кузаве запелі на ўвесь лес — без галасоў і без ладу.

Калі Завішнюк аглянуўся на Сырніцу, нічога не ўбачыў: за мастком на дарозе і ў ельніку вісеў пыл, як туман.

Раздзел трэці

Агонь ля студні

Яшчэ добра не сцямнела, але на дварэ быў мрок. Полымя калыхала яго на сценах старой, скіданай пасля вайны на папялішчы хаты; на кругляках варывенькі, што цвёрда стаяла на сваім новым подрубе тут жа, блізка ля хаты; на перасыпаным і перакрытым сёлета шчапой хляве, што стаяў, расцягнуўшыся, аж у куце двара, далёка ад хаты і ад вуліцы.

Ад агню добра быў відаць гародчык: высвечваўся. Сёлетнім сухім летам гародчык-глінішча амаль апусцеў. Зімою ў ім вымерзлі Грасыльдзіны слівы — іх было тры дрэўцы,— і цяпер толькі тырчала рудаватае сухое дуддзё. Грасыльда ўсё чакала, калі яно адыдзе, не выкопвала. Так было з лонваўскімі калгаснымі садамі ў саракавым годзе, "фінскай вайной",— яны адышлі, Грасыльда помніць.

Цяпер, на канец лета, у гародчыку забуялі вяргіні. Яны ў Грасыльды тут раслі кожны год — колькі гадоў, дык яна ўжо і не помніла; разраслася на ўвесь двор адна шапка сланечніку. Сланечнік вырас на тоўстай назе-дудцы, з шырокім цёмным лісцем і вялікай шапкай, як рэшатам-падсіткам, што, даўно парванае, вісела ў Грасыльды ў сенечках над шафарняй.

Агонь гарэў недалёка ад студні з новым сасновым зрубам. Студню правілі, відаць, зусім нядаўна. На двары пахла яшчэ смалой, ля зруба не абтаптаўся жвір — яго было высока насыпана, і ён разносіўся нагамі па ўсім двары: аж да парога ў хату і аж да хлява, куды Грасыльда насіла ваду.

Ля агню, у чорным гаршчэчку, які быў падняты з сырой зямлі на прычарнелую цагліну,— бульба. Дровы сыраватыя, не хочуць гарэць. Хоць і няма ветру — круціць дым. Ён лезе ў вочы, і тады здаецца, што зусім цесны двор.

Грасыльда сядзіць на перакуленай паламанай сталюзе, на якой "колькі вунь паразалі дроў...". Сталюга старая, разбайдаваная, ледзь ліпіць; прыйшла пара яе самую спаліць у печы, але, перакуленая, яна ніжэйшая, няцяжкая, не соваецца і служыць Грасыльдзе за добры зэдлік. А ўскінуўшы на яе старую фуфайку, можна сядзець, як на крэсле.

Завішнюк прымасціўся ля агню на калодачцы, шырокай і нізкай, на якой летам кляналі касу,— відаць яшчэ пасярод калодкі дзірка, куды ўбівалі бабку,— выцягнуў да агню ногі. Ён у рудым спартыўным касцюме: у вузкіх штанах са складкай спераду на калошах і ў шырокай, не па яго вузкіх плячах, куртачцы на замочку-маланцы. Скінуў пасля лесу гумовыя боты, усунуў на босую нагу брызентавыя чаравікі. Увесь у тонкай і дробнай павуціне, якая з пацёртым сухім лісцем папрыліпала да калматай курткі і штаноў,— яе не ачысціш і шчоткай — пачырванелы з твару: ён сёння доўга мыўся да пояса халоднай вадой з глыбокай Грасыльдзінай студні.

Ад агню пахне дымам і лесам. Ныюць спіна і ногі. Мінула два дні, як Завішнюк ужо ўрэзаўся ў лінію, што вяла ад старога капца на Каралінскую пасеку. Два дні...

"Мала, мала прайшлі...— думае ён.— Мала працерабілі Акцызнік з Юркам Далінай, мала стараюцца дзяўчаты... Цацкаюць ленту ў руках, падпяразваюцца, вехі мераюць... Так і відаць, што ім спаць хочацца. I што яны робяць ноччу ў таго Акцызніка, куды перайшлі адразу ж на кватэру: Грасыльда сама завяла іх. Не відаць было, каб яны хадзілі куды ў вёску. Ды і куды тут пойдзеш... Мала,— думае ўсё Завішнюк.— Трэба насесці на Акцызніка. Былі б людзі — побаку такіх адразу. А так... Далінчык,— ён, Завішнюк, так злаўчыўся зваць Юрку Даліну,— стараецца, дык жа яго прыходзіла два разы адбіраць Волька Янкава. Брыгадзір. Прыйшлося і лаяцца і прасіць. Людзей няма..."

На ферме гула і гула малатарня. Яе загружалі без меры, і яна парой раўла з натугай і перахліпамі: гум-м-м-га! гум-м-м-га! Гналі, відаць, каб скарэй, як кажа Грасыльда, абабіць і сырое і мокрае і завезці на нарыхтоўку.

Калі малатарня сціхала, тады было чуваць, як гудзе трактар, роўна, што на адной струне. Да яго лягчэй прывыкала вуха, чым да малатарні. Тады Завішнюку здавалася, што на ферме ціха, а гэта далёка на Каралінскай пасецы, на пагранзастаўскай дарозе, што вядзе да Віліі, гудуць леспрамгасаўскія машыны...

Пасля зноў раўла на ферме малатарня і нехта ляпаў там, ля яе, у бляшанае вядро. Часта і дзярката.

— I сёння ноччу будуць малаціць... Волька Янкава — брыгадзір наш — лямпу пазычаць толькі што прыходзіла. У свірне няма што павесіць, насвяціць няма чым, не відаць і куды з мяшкоў дабро ссыпаць. Другую ўжо ноч запар будуць мэнчыцца адны і тыя людзі. I перадыхнуць бабам няма калі. Трэба. За нашым Кастыцкім, за старшынькам нашым, не пасядзіш. Хаця, што ён вінаваты... Нарыхтовачку не здаў яшчэ, дык сёння ўжо аж удвух з партфелямі былі. Не ведаю, што яны там яму такое гаварылі. Я не пайшла слухаць, хоць і клікалі як члена праўлення. 3 сабой усё яго вадзілі. Паказваў ён ім усё ўсюды і рукамі сваімі доўгімі разводзіў. А цяпер, во, зноў баб нанач дамоў не пусціў.

Грасыльда паправіла агонь ля гаршка, дровы затрашчалі і ўзяліся шырэй гарэць. Пакраталася на сталюзе сама, пасля паднялася, схадзіла ў хату і вярнулася хутка на двор, ля ганка яшчэ накінуўшы на плечы фуфайку.

— Нешта ноч ужо халаднаватая будзе. Днём горача, ноччу холадна. Ле-е-та...— Яна зноў села на сваё месца.— Раз я пачала табе, сын, учора расказваць пра тое, што мне набалела, то кончу. Даўно манілася, яшчэ вясной, расказаць табе ўсё. Ты малады яшчэ, многа чаго не знаеш. А ў нас, у дурных баб, яно гэтак... Чужому чалавеку так і цягне чорт за язык, каб усё расказаць. Недарма часта кажуць: "За што карову б’юць? За зык. А за што бабу? За язык".— Яна ўсміхнулася, падняла на яго сумныя вочы і зноў неяк хуценька ўтаропілася ў агонь.

Угарэліся дровы, не трашчалі, на двары зусім не было дыму.

На ферме гула малатарня, за вуліцай, недзе на гародах, на загуменні, рыкала скаціна. Яшчэ больш пацямнела неба і ніжэй апусцілася над вёскай. Зор яшчэ не было.

Завішнюк адчуў, што за плечы крадзецца холад, і падсунуўся да агню.

Першы расказ Грасыльды

Пры немцах у нас, сын, дзялілі калгас. Усё дзялілі: зямлю, коней, вупраж, пуні. Дзялілі тыя і між тых, хто ўцалеў і аставаўся ў вёсцы. Не ведаю, хто так камандаваў, нашы ці немец які ў той час, але дзялілі. Адны казалі, што так усё захаваецца калгаснае, пакуль нашы вернуцца назад, і немцам не так легка будзе адразу усё забраць і пагнаць; другія проста цмокалі, што жыць неяк трэба, шкадавалі нашых, але даставалі з куфраў старыя, зрудзелыя ўжо акты, дзе значылася, якую жывёлу і інвентар яны абагулілі ў трыццатым годзе, і гэта хацелі вярнуць зноў. Ды і не толькі гэта, бо паперамі сваімі тыкалі ў нос усёй камісіі, што дзяліла зямлю. А ў камісіі былі і члены праўлення, і я была. I дзяліла камісія справядліва... Але ўсяго было...— Грасыльда задумалася.— Дзялілі мы толькі сваім калгаснікам: хто рабіў у калгасе да самага апошняга дня, пакуль на веласіпедах не прыехалі немцы з воласці і не паставілі свайго солтыса. Солтыс быў наш чалавек — Ігнась з таго канца... Яны Ігнася адразу ж і прыбралі... Пазвалі ў воласць — і каюк... Але ж былі і такія, хто казаў: "Не хныкай... Слёзы пускае. Забудзь, якую яны і адзежу насілі..." Гэта так пра нашых, якія яшчэ доўга пры немцах адступалі праз Лонву на ўсход, на Мсціжы. Я помню, хто гэта казаў. Кастыцкі наш, Міхал. Ну і мітусіўся, як муха ў пустой мухалоўцы, калі туды першая пападзецца. У калгасе ён не быў. Як не пайшоў у трыццатым, дык і жыў сабе аднаасобна. Чаму — невядома. I з бедных быў жа. Не любіў з людзьмі, відаць, проста жыць і дзяліцца. I доўга жыў аднаасобна. Усё цярпеў, зносіў. I самую горшую зямлю, самую далёкую, пад Сырніцай, калі ведаеце, пясок адзін, яму ўсындычылі, і падатак — дай божа — даводзілі... Я тады дэпутатам ад вёскі была ў сельсавеце. Ну мы яго... А не пайшоў, скула, у калгас. Нізашто. Мы яшчэ яму — падатку... Кінуў тады наш Міхал сваё аднаасобніцтва, сагнаў некуды каня, відаць, прадаў недзе далёка ад Лонвы, і пайшоў у лес на падсочку. Да самай вайны напінаўся ў бары на Каралінскай пасецы, аж скура ў яго на жываце трашчала,— зарабляў усё, гроб пад сябе. Мала было. А пры немцах ён і вылез... Але ж тут усе свае. Абагульняў у трыццатым? Не. Быў з усімі? Не. Дык чаго ж ты хочаш? "Бацькаўшчына тут мая! Бацькаўшчыпа..." — крычыць. А мы яму фігу пад пос — тыц! Помню, выцягнулі на ферме на дзядзінец калёсы, сюды, дзе цяпер малатарня стаіць, усе, якія нажылі калгасам, пазадзіралі аглоблі ўверх... Плакаць хацелася, калі глядзела на іх. Ну што ж, каму якія... Па нумарках. Кастыцкі сам упрогся ў жалезны ход і пацягнуў на загуменне... А мы яму па задніцы. Тады ён нам паперы з воласці пад нос. А падаткні ты іх... Тады ён нас, усю камісію, на папорку і ў воласць. А ў воласці, пазней я дазналася, калі партызаны ў нас асталяваліся,— і нашы, свае, былі, дарма, што і немец сядзеў. Ды гледзячы яшчэ які і немец. Забралі нас, яго,— аж тры паліцаі на конях перад сабой пагналі ў воласць. Апыталі, што і як. Немец сам апытваў. Пасля нас адпусцілі, а яму "двадзесце пенць...". I ўсе яму ўлялгошчылі, тыя ж паліцаі, што па нас прыязджалі. За тое, што самаўпраўна расцягваў маёмасць, якая належала немцам.— Грасыльда ўздыхнула.— Толькі і вялікую пуню, што стаяла ля лесу, забараніў той немец разбіраць. Пасля ў апошнюю блакаду немцы спалілі яе...

Грасыльда змоўкла. Доўга сядзела, склаўшы па каленях свае натруджаныя гадамі рукі: гэтулькі працавалі яны для мужа, для сына, для калгаса. Усё панесла вайна. Муж не вярнуўся з фронту, "звяшчэнне", як яна кажа, прыйшло з "Васточнай Прусіі". А сын — яму было тады дванаццаць гадоў, ці што,— ён ужо не помніць з яе расказаў, відаць, быў ён тады, як цяпер Юрка Даліна,— не вярнуўся з Паліка. Пабег туды з усімі з белай торбачкай за плячыма, дзе ляжалі сухары, што яна, Грасыльда, сушыла ўсю зіму... Пабег сын і не вярнуўся... Сама яна асталася ў Сырніцы, у балоце, і асталася жыць. А пасля не вярнуўся і муж... Правяла яго на дарогу, на Мсціжы, пасля, як прыйшлі нашы, сунула ў руку белую торбачку, склала туды, што мела,— апошняе, што сабрала ў хляве, хата згарэла ў блакаду, кінулася мужу на шыю, а прачнулася на зямлі... Была ўжо ноч — праводзіла мужа вечарам. Помніць і цяпер, што было холадна і з вачэй капалі халодныя слёзы. Яна тады, мусіць, выплакала іх усе.

Асталася яна адна. Хату ёй скідалі талакой. У Лонве ўсім так рабілі. Каб не было селішча, не будавалася б яна, дажывала б, відаць, у каго кутам. А на селішчы стаяла варывенька, студня, хлеў; не было толькі хаты...

Завішнюк не зводзіў з Грасыльды вачэй, калі яна сядзела, не варушачыся і ўтаропіўшыся ў агонь. Думаў, колькі гора перанесла за вайну гэта добрая беларуская жанчына, якой колькі яшчэ жыць... А жыць — гэта ўспамінаць дзень і ноч вайну, на яе ёй не забыцца...

I яму стала балюча за тое, што ён нічым не можа ёй памагчы... Ён нават баяўся паспагадаць ёй увесь гэты час... Баяўся, што можа сказаць нешта не так гэтай святой на зямлі жанчыне з белымі валасамі, якія яна хавала ад людскіх воч пад хустку. Яму ўспомнілася свая маці. Якая яна была маленькая, старэнькая зусім. I як яна яго любіла...

Цямнелася паволі, як і заўсёды летам. На ферме на хвіліну пераціх трактар, і там загаманілі людзі. Грасыльда ўстала са сталюгі, нагнулася над агнём і павярнула другім бокам да жару гаршчок. Ускінула на агонь дзве шырокія сасновыя трэскі — круглыя і белыя, як пшанічныя бліны з патэльні, якія яна пякла раніцай яму, Завішнюку. Загаварыла і зноў села.

— Той год, як прыйшлі немцы, парасло проса. Той год усё радзіла, на вайну,— уздыхнула Грасыльда.— Проса ў калгасе пасеялі тады першы раз, пад нашай Сырніцай. Пясок там, а проса парасло. Шнурамі яго дзялілі летам, такой парой недзе, як цяпер. Ну і хапаў Міхал снапкі. Аб зямельку біўся. Пасля, праз год, ніхто гэтага проса ў нас і не сеяў. А ён пасеяў. I не толькі проса. Праз год да сваёй пунькі — у яго пунька стаяла на загуменні, калгас там сена з логу складаў — прыкінуў трысцень і пусціў малатарню з прыводам. Казалі, што недзе ў Палянах, за Віліяй, купіў за паўтара пуда проса. Пры немцах усе са сваіх шнуроў малацілі цапамі, на гумнах, як да калгасаў. А тут малатарня...— Грасыльда ўтаропілася некуды па ферму.— Гула, як гэта цяпер вялікая, што за трактарам цягаюць. Так усю вайну і была ў Лонве малатарня, аж пакуль, ужо ў блакаду, немцы з самалёта, калі агонь лілі на вёску, не спяклі Міхалаву пуньку з прыводам. А сёння... Душа мая, бабская, не выцерпіць... Хаця пачакайце, вы ж не ведаеце яшчэ ўсяго. Пасля немцаў усіх нашых лонваўцаў, хто быў у партызанах, пазабіралі ў армію. Ды партызаны і самі пайшлі. Пайшоў быў некуды і ён. Але скора з’явіўся, на яго звяшчэння не прынёс пісьманосец, як на майго. З’явіўся ён сам, праз тыдзень, як цяпер помню. Прывезлі яго з раёна ў легкавой машыне неяк надвечар і старшынёй паставілі. Калгас-то адразу ў нас аднавілі, летам, у сорак чацвёртым, як толькі нашы прыйшлі. Каб гэта цяпер... Наш бы Міхалка... А тады, што мы, адны бабы, глядзелі надта. У кожнай сваё гора, а мужчын — дык нікога ж і не асталося ў вёсцы. Ці Міхал, ці Шмагал за старшынто — нам было ўсё роўна. Ніхто і слова не сказаў. Прывезлі дык і прывезлі. За старшыню дык за старшыню. Прывёз тады яго з раёна ўпаўнаважаны, казалі. Высокі такі, худы, з голенай галавой,— вылез з легкавой машыны на дзядзінцы ў нашай Лонве,— вышэйшы за ўсіх быў. Як цяпер помню, чалавек той быў яшчз ў нямецкай форме... Я ўсё баялася яго. Хаця тады ў нямецкай адзежы многа людзей хадзіла. Той чалавек і пакінуў нам за старшыню Міхала. Зрабіў сходку ў тым канцы вёскі, што астаўся ад немцаў, не згарэў, і назаўтра сталі звозіць снапы са шнуроў у адну пуню, як і да вайны. Пасля ўжо мы, пасля ўвідзелі, што за Міхал наш. А перш, тады, як яго толькі паставілі, быў мякутанькі, што кужаль... А мой усё роўна з фронту пісаў: "Даб’ём врага ў яго бярлозе, вярнёмся, даб'ём і дома..." Гэта ён Кастыцкага збіраўся дабіць...— Грасыльда змоўкла і ўздыхнула.— А выйшла так: майго няма, галаву паклаў у Германіі, а гэты ад смерці збярогся... Змог... Я, сын, і не хацела табе ўсяго расказваць, але як пачала спачатку... Давяла аж да сягонняшняга. Цяпер наш Міхал... Я ж і забылася... 3 вайны пасля хто вярнуўся з мужчын,— у нас усе ў лес пайшлі: леспрамгас якраз ля самай Лонвы пабудаваўся, там таксама мужчыны трэба былі. Калі і мы, бабы, хадзілі лес рэзаць па снягу і па марозе ўсе тыя зімы, то мужчыны не так былі патрэбны... Яны і самі туды пайшлі, там плацілі грошы. А мы зноў асталіся з Міхалам. А пакуль мужчыны былі на фронце, ён нас баяўся. Не нас, сваёй бабскай галавой думаю. Баяўся, мусіць, што калі вернуцца мужчыны,— беражыся! А тыя прыйшлі — у яго і волас з галавы не ўпаў. Тады ён і распышэў. А сёння — не падступіся ўжо. Без фігі не да носа, як у нас кажуць. Увідзеў, што ўсё сышло з рук. Начальнік. Дык вось, што сёння было... Паніха наша, што жыве аж на самым канцы, з хлеўчыка хату зрабіла, дзяцей у яе трое, муж на вайне, як і мой... Узяла яна ад малатарні ў хустку ячменю завязала, кіло так са тры,— і за пазуху. Злавіў Міхал. Сам. Людзей клікнуў, каб усе бачылі, біць хацеў яе, не далі. Крычыць: "Злавіў казу з арэхамі!" Павёў у канцылярыю, сходку адразу склікаў: "Пад суд!" Мы і маўчалі і не маўчалі, анічога ў нас не выйшла. Бабу — пад суд: дабро — калгаснае, пакараць яе трэба, каб другія не бралі... Другія... За каласы летась адной бабе з-пад Мсціжаў тры гады далі. Каласоў назразала на полі ў жыце. Ужо ўсе паперкі на Паніху Міхал сам завёз, куды трэба, у суд падаў. У суд... Тут ужо маё сэрца не вытрывала. На праўленні я маўчала. Што крычаць... Закон. А і я ж — начальства. Праўленец. Але ж не табе судзіць, солтыса ты кавалак! Не табе... Пасля Ігнася ён солтысам у вёсцы быў, каб вы ведалі...

Колькі цяпер было ў яе, у Грасыльды, злосці на Кастыцкага.

Угарэліся дровы, ля агню стала горача, і Завішнюк адсунуў калодачку далей пад самы асвер. Грасыльда ўстала, рассунула трэскай галавешкі, узяла са сталюгі чорную рымзатую анучу, падняла гаршчок з цагліны, пакруціла ў руках і паставіла яго на вуголле.

— Пад нізам бульба тады будзе цвярдзейшая, калі не саставіш на жар... Я сёння ўжо гэта расказала аднаму чалавеку. Савасцянчыку. Табе другі раз кажу. I ўсім буду гаварыць, маўчаць не стану. Бабы нашы за мяне на ферме сёння рабілі, а я ў раёне была. Выйшла раніцай, калі вы ў лес пайшлі са сваімі дзяўчатамі... А адтуль пад’ехала. Падвезлі мяне, бо Савасцянчык сказаў. А я і адтуль бы прыйшла пехатой. Ногі яшчэ служаць. Савасцянчык у партызанах тут быў у нас. Яго ў раёне пакінулі. Цяпер, летась здаецца, яго сакратаром першым зрабілі, стаў на машыне да нас ездзіць. Раскажу табе, сын, як я Міхала вясной у Савасцянчыка бараніла. А мне надта трэба было гэта тады. Калі ж у нас, у баб, усякі чорт сядзіць. А страх яшчэ горшы. Са страху, мусіць, і бараніла... Даўно тут было, калі пасля трыццаць сёмага "как фамілія?!" — пыталіся, як хто з нашых баб заікаўся на сходзе. А тады: "Враг народа. Туды — дзе мужык". А дзе мужык, ніхто з баб і не ведаў, пісьмы адтуль не прыходзілі. Цяпер, сёлета, во аж у сорак шостым, некаторыя вяртацца сталі. Сталярчук наш прыйшоў. А ў мяне і цяпер пасля гэтага "как фамілія?!" шорах па спіне ідзе. А і немцаў перажыла...

Закіпела бульба, зашумела ў гаршку вада, падняла скавародку і пацякла на вуголле. Зашыпела гарачая цагліна.

— Дык пра што гэта я? — перапытала раптам Грасыльда.

— Пра Міхала...— адказаў Завішнюк, папраўляючы на сваім маленькім носе акуляры.

— Забываюся ўжо.— Грасыльда задумалася і пачала зноў, здалёку-здалёку: — Вясна сёлета была халодная, дажджы. На поле не ўзлезеш. А сеяць — сей. Не сееш — у раён. Нарада. Позву шлюць. I ездзілі. Паехалі мы туды, як цяпер помню, з Міхалам. Каня лепшага — старшыньскага — запраглі, сена ў калёсах пасцілкай заслалі, села нас аж тры бабы, Міхал чацвёрты. Каню — як досыць. Я была з Волькай Янкавай — брыгадзірам. Яшчэ старая кабеціна з намі адна — да доктара. Пакуль даехалі, у раёне тым, відаць, вецер у нечых галовах у другі бок завярнуў. Прыходзім у райком да іх — не будзе, кажуць, сёння нічога. Ну, Міхал пачуў і пабег недзе, ніхто не ведаў, куды і што. На вачах у начальства мо каб не круціцца. На дарозе, кажа, ля моста, пад вечар я вас злаўлю... А нам што рабіць? Сядзім і не ведаем, дзе рукі дзець. Людзі прыязджаюць — ад’язджаюць. А ў нас гаспадара няма, бабы распаўзліся па крамах. Сяджу я адна, сагнуўшыся, на ганку пад страхой. Пайшоў дождж. Конь адзін толькі наш стаіць на райкомаўскім двары, мокне. Гляджу, бразнулі дзверы, на ганак выйшаў сам Савасцянчык, белагаловы, чысты з твару, як хлапец,— ён яшчэ і цяпер малады зусім. У чорным касцюме. Савасцянчыка я ведала, мяне ён не знаў. Баба нейкая сядзіць, і ўсё. Што яму. Вылаяўся ён ціха, але, угледзеўшы мяне, змоўк. Крыкнуў некуды на двор: "Варанкевіч!.." 3 другога боку будынка, што быў побач, з ганка прыкалдыбаў мужчына, інвалід, у белай брызентавай накідцы, зарослы рыжай барадой.

— Каня, Варанкевіч,— у хлеў. I сена падкінь жывёле. Старшвні! Гаспадары! Яго б каторага на дождж выгнаць, як сабаку... Каб памок — ведаў бы. Ну і людзі! I дазнайся — адкуль конь...— Загадаў і пайшоў злосны назад, на мяне не глянуў. А я сяджу і думаю — будзе бяды каня забраць. Варанкевіч — вартаўнік іхні, ці што — адчыніў вароты і пагнаў яго туды, дзе машыны ў начальства стаялі. Дождж перастаў толькі пад вечар, калі мы ўжо сабраліся, усе бабы, ля райкома. Пара ехаць дамоў, трэба конь. А ён, як арыштаваны,— пад замком. Патрымалася я за клямку, паляпала і кажу бабам: "Пайду да Савасцянчыка..." Тыя маўчаць, як бы чаго баяцца. А Волька Янкава, маладая зусім яшчэ... Дык у яе аж зубы ляскаюць, пасінела ад холаду, глядзіць на мяне вялікімі вачыма, здаецца, аж просіць: "Схадзі, цётка..." Пайшла я. У кабінет яго не дайшла, стукнулася з ім на парозе на ганку. Відаць, праз сваё акно нас угледзеў і ішоў ужо сам. "А-а-а. Гэта вы?" — падымае свае шэрыя вочы на мяне. "Я",— кажу. "А дзе вашы людзі? Кліч сюды". Прыйшлі нашы бабы. Усе сухія, ніхто пад дажджом не намок. "Дзе старшыня?" — "Не паехаў".— "Чаму?" — "Работы ў яго шмат,— кажу я.— Сее. Затое нас больш на калёсы пасадзіў".— "Ваш Кастыцкі сее, кажаш?" — "Сее",— кажу. "Гм-м... А хто брыгадзір?" — "Я — брыгадзір".— "Як фамілія?" Я была здрыганулася і сказала. Волька Янкава дык ні жывая ні мёртвая. "А-а-а... Гэта так, значыць, жывём? Што там у вас за калгас, што там у вас за людзі? Брыгадзір...— трасе ён мне галавой.— Кінуць жывёлу на дажджы... Хамут жа намокне, вы ж каня скалечыце, пакуль да сваёй Лонвы даедзеце. А з вамі мы яшчэ пагаворым,— кажа ён мне.— Брыгадзір... Я ў вас буду..." Ён зноў клікнуў Варанкевіча. Варанкевіч прыгнаў нам каня, і мы паехалі. А тады неяк скора прыехаў і Савасцянчык да нас, дазнаўся, што і Міхал быў сам у раёне, што брыгадзір не я, а Волька Янкава. Паклікалі мяне ў кантору. Пайшла. Доўга ён пальцам круціў у мяне ля носа, а я стаю і слухаю. "Гэта ж усё на сябе ўзяць! Гэта ж такіх лайдакоў, якіх судзіць даўно трэба, за сваю спіну хаваць..." — крычыць на мяне, а вочы ў яго смяюцца... Затое сёння вочы не смяяліся...— голас у Грасыльды пасуровеў.— Прыйшла я да яго, сівая баба, адчыніла дзверы, нават не стукалася. Не люблю я барабаніць у дзверы, у нас у вёсцы ніколі ніхто гэтага не рабіў. I мяне не вучылі. Расчыняю дзверы, заходжу. "Здрасце..." — "Здрасце..." Адгінаюцца яны ад стала і глядзяць адзін на аднаго. Удвух яны ў кабінеце. Пасля на мяне сталі глядзець, перакладаючы на стале паперы. Відаць, спяшаюцца некуды, думаю. Другі, што сядзіць з ім,— тоўсты, лысы, сур’ёзны — мяне ўсё з ног да галавы вачыма пераводзіць. 3 горада, відаць, з вобласці нехта, думаю. Савасцянчык наш толькі чырванее і чырванее. А я ім — сваё адразу. Усю дарогу, усе дваццаць вёрст, што ішла, пра гэта думала. Каб за сябе, не пайшла б, слова не сказала б. Лепш бы тры гады дзе ў Сібіры адрабляла б за тры тыя няшчасныя кіло ячменю. Не пайшла б прасіцца. Так і кажу яму ўсё адразу. "Вы сказалі, судзіць трэба яго даўно — нашага старшыню. А ён сам судзіць. Людзей, якім есці няма чаго, у якіх дзеці, у якіх замест бацькі звяшчэнне з Германіі ляжыць... Судзіць іх... За тры кіло ячменю..." Усё, усё гаварыла... Не ведаю, можа, цэлую гадзіну, а можа, мне так здалося. Яны, удвух, і на паперы свае забыліся, адклалі. I слухаў усё той, тоўсты і лысы,— павярнуўся да мяне, падпёр галаву, пасадзіў пасля ў сваё крэсла, а сам стаў хадзіць па пакоі. А я ім усё пра нашага Міхала Кастыцкага... Пра парадкі, пра тое, як людзі жывуць усе гэтыя гады, як бабы мэнчацца, і што ніхто ніколі не прыехаў, не запытаўся, што ясцё, а судзіць... Той усё гэта пасля запісваў, запісваў, а тады сказаў Савасцянчыку, каб завезлі мяне ў калгас, каб я не ішла гэтак далёка пехатой. Аж на ганак выйшаў са мной. На ганку ўжо сказаў, што Міхал пры немцах быў наш чалавек, памог многа, і солтысам ён сам яго ставіў, калі быў у "Жалезняку"... На двары я ўгледзела, што ён не такі і тоўсты быў, як мне здалося адразу, ніжэйшы толькі за Савасцянчыка. Руку маю паціснуў, развітваючыся, і доўга стаяў пасля на ганку і курыў... Болей, сын, я табе нічога не скажу: бульба зварылася, і ражончыкам не варта пароць, так бачу. Загаварылася я. Вячэру ж трэба ісці строіць. Э-ха-ха...

Грасыльда адсунула сталюгу да дроў, што ляжалі за асверам пад частаколам, зняла з яе фуфайку і ўскінула на дошкі ля гародчыка. Схадзіла прынесла з хаты чысцейшую анучу "з прыпечка", адцадзіла бульбу і панесла да сенечак перад сабою гаршчэчак, выцягнуўшы рукі. Дзверы і ў сенцы і ў хату стаялі адчыненыя, і, калі Грасыльда запаліла лямпу, Завішнюк угледзеў, як агонь ад яе свяціў на вымытую падлогу — яна была жоўтая.

Хутка Грасыльда вярнулася на двор з вядром у руках. Падышла да вогнішча.

— На двары суха. Пырсне іскра... Да хлева недалёка. А там іржышча, успыхне, як сярнічка...— Яна ліла з вядра ваду на чырвоныя галавешкі. Падняўся дым — повен двор. Завішнюк адышоўся ад асвера да гародчыка, дзе ляжалі дошкі, абапёрся на частакол.

— Нікуды не адлучайся, сын. Бульбу на стол сыплю...

Грасыльда дастала са студні вады, скрыпнуўшы сухім асверам, і падыбала з поўным вядром да сяней.

Завішнюку не хацелася цяпер ісці ў хату, не хацелася нават і вячэраць. Можа, ад таго, што перачакаў. У яго перад вачыма чамусьці стаяў цяпер невысокі, шырокі ў плячах чалавек з вялікімі і доўгімі рукамі, бы яны выраслі ў яго для таго, каб імі можна было заграбаць усё пад сябе. У гэтага чалавека раслі чорныя густыя валасы, нізка, ад самых, здавалася, броў, лоб пашмаравалі ўжо маршчыны. Нос у чалавека быў шырокі, і калі чалавек дыхаў, у яго хадзілі ноздры, як храпы ў каня, калі яму цяжка цягнуць калёсы. Здавалася, што чалавек хапае больш паветра. Вушы ў яго былі адтапыраны і вочы, вялікія і рудыя, ніколі не былі на месцы — бегалі. Чалавек усё прыслухоўваўся да нечага — можа, каб усё пачуць, што пра яго кажуць? Гэта і быў Міхал Кастыцкі.

— Людзей? Рабочых трэба? А яшчэ чаго ты не хочаш? Ага, прадуктаў... Ні грама нічога з калгаса ты, хлопец, не палучыш. I так вас многа навучылася калгас аб’ядаць, вас, прыезджых. А-а-а... Ты за грошы. У мяне не крама. Я не прадаю. Я здаю. Дзяржаве ўсё здаю. А ты купі ў магазіне. Што? Далёка? Нічога. Сходзіш. А людзой — дудкі я табе дам. Усе і так у вас — у тым лесе. Больш ні душы не палучыш, хочаш ты ці не хочаш. Што? Плоціш многа? А хто тады, скажы, у мяне ў калгасе астанецца малаціць? Хто? Разумныя вы такія — з грашыма прыязджаеце, людзей зманьваеце, ад калгаса адбівасце...

Завішнюк успомніў, як гэты валасаты, з доўгімі рукамі чалавек бегаў усё па канцылярыі, калі ён, Завішнюк, прыйшоў прасіць, каб адпусцілі людзей, хоць бы "дзве пары рук", чысціць лініі.

Чалавек, здалося, за калгас стаіць гарой.

Завішнюк падумаў яшчэ, што Грасыльдзе з бабамі будзе цяжка "скінуць з паста", як яна казала, старшыню. Яго нехта недзе трымае, калі пасля вайны паставіў. А Грасыльда... куды яна дойдзе і чаго даб’ецца...

Яму стала шкада яе, і ён думаў ужо, як бы ёй памагчы, але тады хацелася адразу пабегчы да гэтага Кастыцкага... А што ён зробіць яму, калі пабяжыць? 3 работы здыме? Ён жа, Завішнюк, да Лонвы і калгасаў ніколі не бачыў. Яму яшчэ хацелася заступіцца за Паніху, якую аддалі пад суд. Ён ведаў, што гэта несправядліва і што, калі на тое пайшло, то не такім яе судзіць, як Кастыцкі... Але ж гэта відаць недзе кожнаму. Грасыльда сваім бабскім розумам рассартавала ўсё, што да чаго. I Завішнюк падумаў тады, што ён перад нечым зусім бяссільны, што ёсць у жыцці рэчы, да якіх у яго кароткія рукі... А Грасыльда тады? Мацнейшая за яго? Выходзіць, мацнейшая... Ён добра, можа, разбіраўся ў сасне, у масівах, у дзялянках і кварталах, а ў людзях, у жыцці? У лесе, на лініі, яму прасцей... Тое, што замінае бачыць,— сячы... Сячы і адкідай прэч. Гэтак рабіў ён і яго дзяўчаты — Жэнька і Света. Гэтак рабілі ўжо і Акцызнік з Юркам Далінай. У лесе, на лініі,— навука простая. А тут, у вёсцы, дзе людзі? А калі тут ёсць замінішча?

Завішнюк пачынаў думаць пра гэта толькі цяпер, дваццаць шостым годам, пасля інстытута... Можа, так яно і трэба было. Там — вучыцца. А тут — думаць. Але думаць тут, у Лонве, было мала, тут нечым некаму трэба было памагаць, умешвацца ў нешта. А хто ён такі? I калі ён так думаў, яму было сорамна перад Грасыльдай. I тое, пра што яна расказвала ў раёне, ці пайшоў бы, ці расказаў бы ён?

У Акцызніка на двары бразнула клямка — вечарам стала ціха і далёка было чуваць,— і на гапак, смеючыся,выбеглі дзяўчаты. Нехта іх падрушыў з хаты і наўздагон лінуў яшчэ з конаўкі вады — не было ўжо відаць хто. Дзяўчаты яшчэ больш зарагаталі і апынуліся аж на вуліцы. Завішнюк падышоў да варот, апёрся і стаў чакаць. Ішлі Жэнька са Светай, ішлі ў вёску, адразу было відаць. Параўняліся з Грасыльдзінымі варотамі — аціхлі.

— Клікні Вікенцьевіча...— загаманіла Света. Гэта яе дзяркаты голас.

— Выдумай...— Жэнька нават саступіла са сцежкі і чамусьці прайшла ля Грасыльды вуліцай аж па пяску — далей ад варот. Як ведала, што ён тут стаяў.

— Гм... Я цябе, Жэнька, не раскушу... Ніяк. То ты так пра яго, то... А па мне, то хай сабе ён качаецца на сенніку ў Грасыльды...— Ціхоня Света распускала ноччу язык, кугікала, як сава. Завішнюка гэта было зачапіла, ён хацеў кінуць ім слоўца туды, на вуліцу, але стрымаўся. Падумаў, што будзе падобны на таго, хто брэша з падваротні.

— Адстань... Света...— пачуў ён ужо здалёку — недзе аж адтуль, ад бярозавых платоў,— як злосна сказала Жэнька, і доўга думаў пра яе, стоячы ля варот.

Над Лонвай цямнела. Далёка на захадзе гарэла яшчэ, не стухала неба. Святло цадзілася на двор да Грасыльды праз дрэвы, што цямнелі на гародзе, і адсвечвала ў шыбінах акна, ад двара. 3 балота, з-за ракі, аж сюды на двор, несла гарам — за Лонвай гарэў каторы ўжо дзень торф. Завішнюк чуў яшчэ, што пахне зжаты бульбоўнік, які Грасыльда сёння ўдзень падняла з зямлі і павесіла на плот, што за вуліцай.

Было чуваць, як на двары ў Акцызніка яго жонка Юзэфа доіць карову: позна прыйшла з работы. Завішнюк, прыслухаўшыся, чуў, як звоняць струмені малака аб парожняе вядро. А можа, гэта звінелі над вухам камары, якія не баяліся на двары ўвесь вечар дыму, а цяпер не баяцца і холаду?..

У хляве ў Акцызніка адзываліся запёртыя нанач, мусіць, някормленыя, свінні. Па вуліцы па пяску папаўзлі з фермы, валюхаючыся, белыя гусі. У суседзяў, што жылі па другі бок вуліцы ад Грасыльды — Завішнюк іх не ведаў,— з плота здымалі бялізну. Далёка над лесам, за Грасыльдзінай студняй, бялела яшчэ ржышча на зжатым полі. Па ім хадзілі коні: недзе там, бліжэй да рэчкі, на лагу, ціха, ледзь чутна звінеў званок — на шыі ў жарабяці. На выгане за ракой раскладалі нанач агонь начлежнікі.

Над вёскай праляцелі дзве зграі варання. Ціха, каб табе каркнула хоць адна. Падаліся недзе на лес. У Акцызніка на двары зноў заляпала клямка — на ўсю вёску. Недзе ў гародчыку, блізка ля Завішнюка, покнула на зямлю груша-дзічка. Праз колькі часу па пяску, сярод вуліцы, там, дзе ішлі гусі, ступаў паволі з дубцом у руках Юрка Даліна. Ішоў ад Акцызніка. Завішнюк адчуў, што яго душа неяк горнецца да гэтага няскладнага рыжага хлопца, што яму яго шкада.

На ферме забліскалі агні — там курылі, тады загаманілі людзі, ходзячы з ліхтарамі. Пасля зараўла малатарня, застагнала на ўсю моч. Завішнюк зноў апёрся на вароты і глядзеў на рабіну, што нагіналася над самым плотам ад вуліцы. Ягады ў вячэрняй цемнаце былі яшчэ чырвоныя. Хацелася дастаць іх рукой і пакратаць.

Ён не чуў, як Грасыльда доўга клікала яго вячэраць.

Раздзел чацвёрты

Дым

Ззаду за калясьмі ўсю дарогу ад Разіна падымаўся пыл. Ветрам яго зносіла на сухое і халоднае пад вечар поле, і дзіўна было — адкуль браўся і трашчаў на зубах пясок: ён жа, Юрка Даліна, сядзеў у перадку высока на ахапку пацёртай жытняй саломы. Салому ён падсцяліў — падкінуў пад мяхі, наскубшы са стога, які ўчора за дзень скідалі на ржышчы за кароўнікам; яна пахла жытам і мышамі.

Далёка ўжо наперадзе, аж за грушамі, што ў двары ў садзе,— стары Тодарчык: схаваўся з падводай.

Валодзі Сідаркі з Валуйком даўно нідзе не відаць, хоць глядзі, стаўшы на ляжэйкі,— у іх добрыя коні. Сідарка з Валуйком першыя прыперліся ў Разіна да млына, што па беразе маленькай ракі. Млын тут быў да вайны, тады і раку застаўлялі; цяпер у будынку склады — сюды возяць нарыхтоўку з усіх калгасаў, што ля блізку, і нават з-за Віліі, з другой вобласці.

Сідарка з Валуйком першыя і разгрузіліся і цяпер "населі" на коней. Відаць, да вечара зноў, як і ўчора, будуць вазіць Палюсе дровы, калі не наткнуцца на брыгадзіра ці на самога Міхала. Палюха ставіць самагонку.

Юрка не п’е, не п’е ў яго і бацька — ён хворы. I ніхто ў іх доме не п’е, і госці рэдка ў іх бываюць.

Да саду трэба падымацца на гару па пяску. Там ужо дзірван, а тут старыя разбайдаваныя заднія колы шапацяць і аж трашчаць у густым жвіры, нібыта коціш дома па двары з хлява да студні дзежку, на якой рассохліся абручы і вось рассыплюцца клёпкі.

А Смык? Яго цадзі і цадзі сукаватым пугаўём: ледзь перастаўляе пад гару ногі. Закульгаў яшчэ. Калі зморыцца — заўсёды кульгае.

— Юрка-а!..— крычыць недзе з-за саду стары Тодарчык.

"Дзюрка-а-а!" — здаецца яму, і ён успамінае, што так яго заўсёды заве Валуёк і дражняць у вёсцы. Але яму весялей: мусіць, Волька Янкава сказала Тодарчыку не кідаць Смыка, бо ён наравісты. А знаравіцца — кладзецца ў аглоблях нават на сухім. Хоць забі яго.

Так моцна крычыць Тодарчык, кліча. Юрка падумаў, што той крычыць, стаўшы на калёсах, і сам падымаецца, каб угледзець таго, але нічога не відаць за садам. Юрка доўга ўзіраецца на дарогу, і тады яму здаецца, што ён бачыць Тодарчыка. Той стаіць у чорнай кашулі і чорных штанах на калёсах, шырокі, сагнуты, падняўшы левую руку ў плячы,— на крывых нагах і глядзіць у зямлю, як заўсёды. Не ўзнімае воч. А яны ў яго сумныя: пасля вайны ён астаўся адзін, усіх у яго спалілі... I бровы ў Тодарчыка калматыя, суровыя, і валасы бурыя, не пасівелі...

"Што мядзведзь... Касалапы...— думае Юрка, хоць ніколі мядзведзяў і не бачыў. А яны ж у вайну прыйшлі аднекуль аж у лонваўскія лясы..."

Пасля Юрка ўспамінае, што і яго Валуёк заве "касалапы". I зваць пачаў пасля таго, як раз, сеючы за гумном бульбу, яго, Юрку, усадзілі ў пусты мяшок і завязалі. Можа, ён тады, як быў у мяшку, і касалапіў, а так ён, здаецца, ступае прама і ногі ў яго не крывыя, як у Тодарчыка.

Валуёк яшчэ заве яго, Юрку,— руды мядзведзь... Ну і хай заве — Юрка не баіцца, што руды... Зусім не баіцца. Калі сад, павярнуўшыся бокам, павузеў і паменшаў, Юрка ўгледзеў далёка ля лесу на самай гары могілкі і дарогу, што цягнулася недзе да іх цераз белае ад іржышча поле. Там, на дарозе, здавалася, стаялі на адным месцы дзве падводы. Іх даганяў ужо і стары Тодарчык: яго кабыла бегла па чорнай дарозе.

Юрка ткнуў пугаўём пад хвост Смыку — той пачаў брыкацца: закідаў нагу і стукаў надковай аж па аглоблі. Бегчы — не бег. Спацеў раптам увесь, з-пад падсядзёлка пайшла пена. Форскаў, махаў галавою. Хапіла яму, відаць, за дзень. Трэці раз схадзіў з мяхамі ў Разіна. Недалугі ён, мусіць, яго ніхто з хлапцоў ніколі не хоча запрагаць, хапаюць лепшых. А Волька Янкава тады просіць яго, Юрку. Дзіўная яна. Брыгадзір — а ніколі на Юрку не крыкне. Яна ж магла і загадаць яму, як Міхал. Той дык толькі і загадвае, сувіраецца на баб дзень і ноч. I ў вёсцы, і на загуменні. "Лопнеш! — крычыць,— а ў мяне на работу пойдзеш! Выкуру з нары!.." А Волька не такая. Прыйдзе на двор, пакліча з хаты і глядзіць у вочы: нешта ёй трэба, ведаеш ужо. I вочы ў яе добрыя, блакітныя, як і нажутка, у якой яна заўсёды ходзіць і на якую заўсёды ў яе набіраецца асця ад ячменю. Глядзіць у вочы, пасля пакладзе руку на галаву, пагладзіць ціха — чуваць нават, што рука ў яе цёплая,— і скажа: "А Смык толькі цябе і слухае..." I, калі Юрка маўчыць, пагнецца і зашэпча на самае вуха: "Памажы, пляменнік... (Яна яму ніякая не цётка, яна і Валуйка пляменнікам заве.) Не магу баб ад малатарні зрываць. Не хапае рук".

I Юрка слухае Вольку. Шкадуе ён і Смыка. Падарвалі яго, відаць, недзе ў дарозе, бо кінулі салдаты на выганчыку, калі стаялі адразу пасля вайны ў вёсцы. Юрка знайшоў яго тады ў кустах на балоце і прыехаў на ім конна да Волькі на двор...

Калі мінуўся пясок, пачало трэсці на калдобінах. Дарога тут была цвёрдая, што камень, і Смык цокаў надковамі, зыбаючыся на нагах.

Юрка зусім адпусціў лейцы.

"Дзе ты іх дагоніш..."

Зноў схаваліся з вачэй далёкі лес і могілкі: дарога вяла ў лагчыну, у бярэзнік.

Калі нарэшце Смык патрухаў, з-пад калёс пачалі пырскаць і біць па твары дробныя каменьчыкі. Яны траплялі ў рот, тады ўспаміналася, як у пачатку лета, калі налівалася жыта і калі ў Лонве нічога не было есці, Юрка з маці рвалі каласы. Ад сырога і салодкага, як малако, жыта яшчэ больш хацелася есці і вяла хоць куды галава...

Цяпер у калгасе жыта многа, дзень і ноч малоцяць. I ніяк яго не перавозяць у гэта Разіна...

Юрка любіў малаціць.

Лапоча і звініць, аж заходзіцца малатарня. Наверсе стары Тодарчык ці сама Волька Янкава кідаюць снапы ў барабан — у чорную ляпу малатарні. Яна хапае ўсё на свеце. Толькі снапы трэба развязваць. Але раскручваць перавяслы доўга, адзін чалавек не спраўляецца. I тады прыдумалі рэзаць іх вострым нажом. Аж тры дні сядзеў ён, Юрка, ля барабана, рэзаў перавяслы і падсоўваў, а то і падкідваў снапы пад рукі старому Тодарчыку. У вочы сыпала асцё і пыл, калола ў твар вострая салома — снапы камлямі,— а ён, Юрка, глядзеў толькі, каб не разануць нажом сабе па руцэ, не чуў, што баляць паясніца і рукі ў плячах. Затое, калі пераставаў гусці трактар і трэсціся малатарня, Юрка мог адзін адваліцца на салому на малатарні, спакойна ляжаць, не кратаючыся, і глядзець у неба. Яно бывае рознае: густое, блакітнае, а то аж белае, калі свеціць сонца. У хмарныя дні яно нізкае, апускаецца над самай фермай, кладзецца аж на стрэхі кароўнікаў і сцірты саломы — яго з малатарні можна дастаць рукой. Падняцца трэба толькі. Але цяжка падняцца, каб і хацеў,— разамлелі ногі, баляць плечы, ныюць і пякуць на далонях мазалі ад нажа. Хочацца спаць, але не заплюшчваюцца вочы: пад павекі набілася пылу і асця. Яшчэ — хочацца есці. Але няма каманды знізу: "Канчай!.. Палудзень!.." Нешта, мусіць, у трактарыста заела, чуваць, як там ляпаюць у жалеза і лаюцца мужчыны. Юрка тады паварочваецца на малатарні на бок і бачыць ля кароўніка трактар "ХТЗ" з зубамі на колах. Да яго ад малатарні цягнецца шырокі пас — выслізгаўся, блішчыць на сонцы. Ля самай выхлапной трубы — чырвоныя вяргіні, гараць, што жар. Трактарыст любіць іх і кожны дзень — раніцай — прыносіць ад некага свежую густую кветку-шышку (а то і дзве) і торкае за дроцік ля выцяжной трубы. Пасля заводзіць трактар...

Зноў гудзе матор, ляскае малатарня... Юрка ўздрыгвае — гэта Смык пабег з гары, і па каменні ляскалі калёсы. Тады Юрка думае, што, каб не прыехаў у Лонву таксатар, ён, Юрка, малаціў бы ўсё лета. Сядзеў бы ля цапоў з Тодарчыкам ці Волькай і рэзаў бы перавяслы — трыбушыў снапы. Можа б, ён і астаўся пры малатарні, каб не трапіў на вочы Міхалу ў канцылярыі, калі той крычаў на таксатара. Ён на ўсіх крычыць: на сваіх і на чужых.

— Людзей? Не дам! Не дам, і ўсё. Леспрамгас, лясгас. Зімой і летам. А сеяць, а малаціць — хто? Не дам! — Міхал бегаў тады па канцылярыі, махаў рукамі і ні на кога не глядзеў. Ён ніколі ні на кога не глядзіць, калі гаворыць, Юрка гэта знае.— Кожны жук і жаба тут табе... Упаўнаважаны сам са свечкай па вёсцы людзей шукаў учора, спытайся! Знайшоў, думаеш, лішняга каго? У мяне бабы, адны бабы. Я іх сучкі абсякаць табе, хлапец, не дам. Не пашлю! Не дам! — Міхал зноў бегаў па хаце, здавалася, ніколі не ўціхамірыцца. Пасля раптам змоўк, сеў ля стала на ўслончык і доўга глядзеў у акно. Юрка тады стаяў у парозе, зайшоўшы ў канцылярыю,— Вольку шукаў. Стаяў у парозе і малады таксатар у акулярах — Завішнюк, Юрка ведае. Стаяў і таксама маўчаў. Смешны нейкі таксатар. Сагнуўся нечага. Нос у яго маленькі, і чорныя акуляры на ім вісяць, ледзь зачапіўшыся за кончык. Здаецца, яны вось-вось спаўзуць і ўпадуць на зямлю,— яму пад ногі. I валасы ў таксатара надта светлыя і доўгія, калі рассыпаюцца на лбе — хаваюць акуляры. Таксатар рэдка калі смяецца — сур’ёзны.

Міхал доўга тады сядзеў ля стала, пасля падняўся, адышоўся на сярэдзіну канцылярыі і паказаў доўгай рукой на яго, Юрку.

— Вось табе работнік! I больш ні грама не прасі. Усё. Гаварыць не стану...— і ён выбег з канцылярыі, бягом.

Таксатар толькі зірнуў на яго, Юрку, праз свае бліскучыя акуляры, не сказаў ні слова, сагнуўся і падаўся цераз парог за старшынёй...

У бярэзніку ззаду за калясьмі гнала апалае ўжо сухое лісце і сена, што валялася на дарозе: перш тут у Разіна вазілі сена на нарыхтоўку. Праз бярэзнік свіцілася поле, пустое, ціхае. Мінуўшы бярэзнік, Юрка неяк адразу падняўся на горку да могілак. Адгэтуль відаць вёска. Ён становіцца на ўзгоенай саломе на калені — падвод ужо не відаць — і глядзіць на вёску. Чорныя хаты, калі глядзіш здалёку, неяк улукаткі раскіданы за ракой. Сям-там белелі стрэхі — гэта людзі будаваліся пасля вайны. За сухой грушай ля моста, у гэтым канцы вёскі,— іхняя хата. Яе будавалі два гады, узяўшы ў раёне вялікі крэдыт — пяць тысяч. Што ім на сям’ю пяць тысяч, калі летась вясной пуд жыта быў у Даўгінаве на рынку пяцьсот рублёў, а Акцызнік прадаваў кошык бульбы за сотню. А ў яго, у Юркі, бацька хворы. Паранены ў грудзі з вайны вярнуўся, хварэе. Крэдыт ужо аддаваць трэба — фінагент па працэнты прыходзіў, апісваў з дэпутатам швейную машыну, якая ў маці ад немцаў і ад пажару асталася,— была закапана ў зямлі.

Добра яшчэ, што хату "лёгка пажылі", як кажа бацька. Купілі ў калгасе зруб ад пуні — калгас прадаў яго за дзвесце рублёў, акт нават ёсць, у куфры ў прыскрынку ляжыць, Юрка сам яго чытаў. Зруб стары ўжо. Але калі з аднаго боку пачасалі бярвенне — ён як новы. 3 двара толькі стары, бо з двара — кругляк ляжыць. Хата цяпер вялікая... Юрка з бацькам вазілі ў Даўгінава на лесапілку дрэва на дошкі. Іх хапіла толькі на столь. Падлогу пасля пакладуць, а цяпер глінай выбілі. У хаце ўжо ёсць вокны і дзверы. Вокны новыя, а дзверы старыя і маленькія. Бацька іх прывёз пасля вайны з партызанскага лагера, калі па дровы ў Сырніцу ездзіў. Бацька і маці сагінаюцца на парозе, толькі ён, Юрка, яшчэ не дарос, каб гнуцца...

Смык бяжыць з гары, і падганяць не трэба. Бяжыць і кульгае. Цяпер пыл ужо засцілае ззаду ўсю дарогу, нічога не відаць. Зноў трашчыць на зубах пясок, як ля малатарні. Юрка пра малатарню больш не думае. Ён ужо два дні хадзіў у лес. Першы дзень рэзаў слупкі з дзяўчатамі, што прыехалі з таксатарам: Акцызнік збег немаведама куды, калі прыйшлі дзяўчаты. А тыя, відаць, баяцца таксатара... Другі дзень Юрка быў на лініі, з сякерай. Рукі на лініі балелі больш, чым ля малатарні. I мазалёў больш. Сёння таксатар дамоў раней адпусціў з лініі, дык Волька ўгледзела на ферме, калі ён, Юрка, з лесу ішоў, і прыбегла прасіць...

— Тыр-р-р... Драбіны растрасуцца...

3 калёс спаўзала і рассыпалася салома.

Смык стаў, форскаў і круціў галавой,— ці не баяўся, што яго могуць завярнуць назад: скаціна гэта чуе.

Юрка падняўся, паправіў салому, падгарнуўшы яе ў перадок, туды, дзе было дагэтуль сядзенне, хацеў ужо зноў крануць лейцы, як раптам падаўся ўвесь наперад і застыў стоячы. Адна нага ў яго была паднята на ляжэйку.

"Дым..."

Ён не бачыў, што пад’ехаў ужо да самай грэблі, што адгэтуль відаць рог аселіцы за ракой і хаты ў вёсцы. Вунь высокі асвер, здалёку тонкі, як жэрдка; здаецца, што там задзёр сваю дзюбу бусел. Гэта іхні асвер... Ён не згарэў, астаўся ў вайну ад пажару. Вунь, адгэтуль, ад рэчкі,— белая страха. Гэта іхняя хата... Над ёй дым. Дым белы, густы, высокі... Роўным слупком падымаецца ўгору — упоравень з асверам. Гэта іхні дым... Над іхняй страхой...

Юрка стаіць на калёсах, не здрыганецца... Пасля саскоквае на дарогу, падбягае да Смыка і папраўляе хамут, выцягвае грыву з-пад мокрага лямца, адпускае ніжэй падпінак — з вяроўкі, увесь у вузлах; тады зноў забягае Смыку наперад і гладзіць яго па шыі і па мордзе. У вялікім сінім воку на хвіліну бачыць сябе: свой доўгі нос, вунь які доўгі і гарбаты — на ўсё вока. I зубы вялікія і шырокія, як касцяныя падплятанкі, якімі ў вайну падпляталі лазовыя лапці.

Юрка смяецца. I калі ён смяецца — у яго тады яшчэ шырэйшы нос і даўжэйшыя зубы. У адным Смыковым воку і ў другім.

Пасля яму, Юрку, раптам робіцца холадна — усяму,— і яго пачынае трэсці. Ён зашпіляе на верхні гузік сваю кашулю з чорнага корту, якую маці сама шыла на швейнай машыне, купіўшы корту ў Даўгінаве, але яго, Юрку, усё роўна трасе. Тады ён становіцца нагой на вось і ўкульваецца зноў у калёсы на сядзенне, падкурчвае пад сябе босыя ногі. Ён не ведае, чаго яго схапілі дрыжыкі, і баіцца. Але яму не страшна. Дрыжыкі пройдуць. Гэта яны б’юць яго, мусіць, таму, што ён успомніў, як яны калацілі яго кожную раніцу з самай вясны, калі перайшлі з "кута" ад Акцызніка ў сваю хату, у якой былі толькі дзверы і адно зашклёнае акно. А тры астатнія прарэзаныя вокны завешвалі пасцілкамі. Ад мух і ад холаду. А ноччу тады не было чым накрыцца, і пад раніцу білі дрыжыкі пад парванай старой сівой буркай з хлясцікам, якой ён накрываўся разам з бацькам. А калі бацька сцягваў ноччу з яго бурку, раскрываў,— тады Юрку вунь як было холадна.

У хаце не было печы. Усю вясну і лета.

Цяпер у хаце ёсць печ. Яе рабіў два дні стары Кірык з Разіна. Маці з бацькам памагалі яму — мясілі гліну. Яны ўсю вясну мясілі гліну на ферме ля ямы (мясіў і Юрка) — рабілі цэглу. Хата ў іх высокая і печ высокая — цэглы на яе шмат пайшло. На комін на страсе дык і не хапіла. Але комін клалі сёння пасля полудня, калі Юрка ад’язджаў у Разіна. Клалі з цэглы-паленкі, якую бацька прывёз з партызанскіх лагераў.

3 коміна валіў белы дым. Відаць, скончылі ўсё і падпалілі печ саломай. Ад саломы лепшая цяга і лепшае полымя,— казаў раніцай стары Кірык з Разіна,— скарэй абсохнуць і люхты. А то на хату дым можа доўга каціцца.

Дрыжыкі не адпускалі. Але было цяплей, бо падкурчаны ногі. Яшчэ трасуцца калёсы, кідаюць ад драбіны да драбіны, грэешся.

Юрка не помніць: здаецца, Смыка ён не паганяў і за лейцы не кратаў. Той, відаць, пайшоў сам, калі ён, Юрка, узлез на калёсы.

Блізка была аселіца. Юрка цяпер глядзеў толькі на слупок дыму над сваёй хатай. Ён то быў просты і белы, то раптам нахіляўся да тонкай дзюбы асвера, тады чарнеў, гусцеў і над ім вырастала шапка, як над мухаморам. У печы, відаць, гарэла ўжо не салома, а дровы — смаляныя трэскі і аскалёпкі, якія ляжалі ў сенечках.

Калі Юрка пераехаў уброд раку — Смык не сагнуўся нават, каб напіцца,— і падняўся ў аселіцу, убачыў, што дым ужо сцелецца па страсе ля коміна, падае зверху на двор — варожыць на дождж,— што ён цягнецца па двары ля паркана аж на вуліцу, аж сюды, на аселіцу да ракі. Юрка чуе, як пахне дымам,— гарэлымі смалякамі...

Было пад вечар, але ў вёсцы цяпер ні ў кога не палілася ў печы — вячэру варыць яшчэ рана. Юрка падумаў тады, што цяпер толькі ў іх адных паліцца ў печы, і засвістаў, рвануўшы за лейцы,— дрыжыкаў ужо не было.

Калі ён уехаў у вёску, пачуў, як нехта загаварыў да яго ад Валуйковага свірна:

— Хоць бы свістаў хлёстка, а то як баба старая. Каня запарыў, цыган...

Юрка не паглядзеў нават, хто быў ля свірна.

Раздзел пяты

Каралінская пасека

Пад пагамі на сцежцы мяккі сівы мох, і ў ім хаваюцца вышчараныя шэрыя сасновыя шышкі, калі ступаеш на іх. Шышак на моху насыпана, як дробнага камення ў лагчыне за гумнамі на полі, там адзін сіпак і нічога ніколі не расце. У маладым сосніку пачынае цвісці верас. Верас у лонваўскім лесе зацвітае ў жніўні, летам. Яшчэ не скора загарыцца белым, а то і сінім агнём пасека пад Цянямі, праз якую яны ідуць, але ўжо лёгка назнаць, які куст верасу якім цветам будзе цвісці. На адным, на зялёных елачках — дробненькія беленькія пупышачкі, на другім — сінія-сінія. Глянеш — аж мітусіцца ў вачах.

Яны ідуць цэлай грамадой — расцягнуліся па сцежцы на ўвесь соснік. Уперадзе Андрэй Акцызнік — ён павёў на пасеку праз Цяні-балота на кладкі, тут бліжэй, чымся праз мост па пагранзастаўскай дарозе. За Андрэем — таксатар Завішнюк, худы, сагнуты; Юрку, бывае, здаецца, што той нават гарбаты. Завішнюк у гумавых, бліскучьіх, добрых ботах, у рудым спартыўным касцюме. Тэадаліт нясе сам — у скрыначцы,— ніколі не аддасць несці нікому. За ім ідуць — ніяк не могуць ісці адна за адной, а ўпобачкі — Жэнька са Светай. У Жэнькі ў руках скручаная і перавязаная белай аборачкай лента — блішчыць на сонцы. Бразджаць аб ленту шпількі, жалезныя пруткі, іх ажно адзінаццаць штук, і нясе іх Жэнька ў той руцэ, што і ленту. У Светы на плячы толькі тры рабыя вешкі — белае з чырвоным. Вешкі ў яе на плячы здаюцца зусім кароценькія, як і яна сама, не такія, калі іх паставіш, уткнуўшы на лініі ў зямлю. Тады яны высокія, у два разы вышэй за Свету.

За імі, астаўшыся ззаду, топча мох Юрка, топча сваімі падранымі вялікімі чаравікамі з кірзавымі халяўкамі. У такіх вялікіх чаравіках прыпшоў з вайны ягоны бацька. У Юркі за плячыма трыножнік. "Цяжкі, каб на яго халера,— думае Юрка.— 3 дубу ён, ці што. Дрэва вунь якое цвёрдае, а на яго яшчэ наканечнікі панабіваны з жалеза, вострыя, блішчаць — вышараваліся аб пясок". Трыножнік рэжа плячо, цягне назад, але Юрка баіцца сказаць, што яму нязручна: скажы — засмяе Света. Жэнька, дык тая толькі можа ўсміхнуцца і паглядзець на яго сваімі вострымі чорнымі вачыма. А Света... 3 языка ўвесь дзень не спусціць. Света — пустабрэх. Пустабрэх і сакатуха. Ён гэта ёй некалі скажа, хай яна пачакае.

Трыножнік ад тэадаліта на брызентавым шырокім зялёным — новым — рамяні. Калі ступаеш — бразджыць недзе клямарчык па жалезе: бразь, бразь. Тады Юрку ўспамінаецца, што так насіў ручны кулямёт за плячыма Чумак з "Імсціцеля". Ніколі не скідаў: і за стол есці з кулямётам садзіўся, і спаў раз у іх у хаце з ім за плячыма. Юрка помніць, што з Чумака смяяліся партызаны, што той і ў баі не здымае кулямёта з-за плячэй. Гэта няпраўда, што Чумак не здымаў кулямёта, як жа ён тады біўся з немцамі? Проста Чумак вялікі — вышэйшы за ўсіх мужчын у вёсцы, Юрка такога ніколі не бачыў,— і кулямёт яму, як муха...

Юрка ўспамінае Чумака і забываецца, што за плячыма цяжкі трыножнік і яшчэ сякера пад пахай. Юрка засоўвае яе за дзягу — тады сякера цягне далоў штаны... Можа лопнуць старая дзяга. У вайну яшчэ ён зрабіў яе з падпінка, які выкінуў з шафарні бацька.

Юрка ўспамінае Чумака і забываецца, што з раніцы хочацца есці — што там надта з’еў снедаючы: маладую бульбу, адну; што ён ужо быў памкнуўся яшчэ на ўзлеску з’есці палудзень — кавалак праснака і два салёныя агуркі,— але не рашыўся: маглі ўгледзець дзяўчаты. А палуднаваць тады што, калі збяруцца ўсе ў кучу ў паўдні? Жэнька ўбачыць, што ў яго нічога няма,— разломіць папалам свой кавалак хлеба, як учора. А Завішнюк падасць друзачак белага цукру. Юрка не возьме, не. Ён і ўчора не ўзяў. Тады Света сказала, што ён шашок і дзічка. Ну і шашок,— а сама яна хто? — але ў іх ён нічога не возьме.

— Давай, давай!.. Малакасос!.. Не згубіся. Цягнецца, што цяля. У твае гады я з прыскокам...— Гэта крычыць на яго, Юрку, Акцызнік. Ён уперадзе, на самай горцы на пасецы, і яму ўсё відаць здалёку.

— Дзяўчаты, дзяўчаты... Кавалер ваш разнюніўся...— Акцызнік сёння не сціхаў усю дарогу — п’яны ён, ці што?

Юрка злуе на Акцызніка, але ступае шпарчэй і даганяе Завішнюка.

За соснікам пачынаецца імшара — высокі верас па пояс і багун. Між маладых сасонак трапляюцца бяроза, рабіна, вольха. Тут якраз ішла лінія, якая некалі да вайны адсякала соснік — пасеку — ад Цянёў-балота. Цяпер лініі не відаць, нават цяжка пазнаць, што яна калі была тут. На лініі заўсёды было сонца, і маладняк шугануў угору — зраўняўся з соснікам на самой пасецы. Ля сцежкі, дзе стаяў некалі слуп-капец у гэтым месцы, няма нават і курганка. За гэтыя гады збілі яго нагамі і зраўнялі з зямлёй і людзі і скаціна. Недалёка ад гэтага месца — глыбакаватая сухая ямка. Гэта студня. Цяпер у ёй суха: сухое лета, а ў вайну, калі сюды, пад Цяні, у зямлянкі выязджалі ад нямецкіх бамбёжак лонваўцы,— з яе бралі ваду. I нядаўна, у дажджы, нехта, відаць, сіляў яе адсюль — ля ямы на пяску валяюцца дзве парожнія "варонкі". Мусіць, прынеслі іх сюды падсочніцы.

Чуваць, як уперадзе пад нагамі ў людзей трашчаць сухія сукі і крышацца высахлыя сёлета кладкі, як шапаціць лазняк і альшэўнік, калі расхістаюць яго рукамі. Кладкі зусім зараслі. 3 альшэўнікам тут пасеяліся маладыя рабіны, і цяпер ім цяжка ад сваіх ягад — згінаюцца аж на кладкі, пад ногі. Ягады на іх буйныя, ліст зялёны, аж цёмны, а ў бары, у сосніку на пяску, яны сохнуць. На балоце ўжо жаўцее бярэзнік, не дачакаўшыся марозу, і абтрасае на пачарнелую траву і сівую гразь на сцежцы жоўта-белае лісце. Яно дробнае, чахлае — асыпаецца з самых нізкіх галін, што блізка ад зямлі. Высокае, што на самым версе,— зялёнае і моцнае, яно не баіцца нават першых маразоў.

На балоце жаўцее і пад’яловец, ён расце на куп’і ля старых засмаленых сасновых пнёў. Ля пад’ялоўцу — паземачнік, высокі, зялёны, на ім ёсць яшчэ і познія ягады. Але тут былі дзікі, падыходзілі з-за Цянёў, папоркалі мох і зямлю ля паземачніку: дасталі жоўтага пяску.

Чуваць наперадзе ў кустах, як шчабеча і шчабеча Света, што сарока, пасля пачынае спяваць. Спявае яна прыгожа, але нядоўга, тады смяецца і зноў шчабеча. Каму яна што расказвае? Жэньцы? Ну і назола... Пустабрэх. Юрка яе не любіць, хоць яна і спявае прыгожа.

Ля кладак у зашыйках расла густая трава сінюха. Яе скасілі, мусіць, бабы з вёскі і вынеслі адгэтуль пасцілкамі. На выкасах — стаптаныя рудыя купінкі — торф. Ля іх пажоўклае лісце ад травы бабку, якой не дастала каса; рыжы, што лісіная поўсць, мох і сухая белая леташняя трава, прыбітая да самай зямлі. На купінах каля пнёў, дзе каса не кранула травы (яе цяжка абрэзаць ля дрэва), застылі, мусіць, мокрьія ад расы, блакітпыя балотныя званочкі. На зямлі ля іх — шырокія, па далоні, грыбы рудзякі: грыбы растуць, як пасеяныя, хоць касу закладвай ды рэж! Але касой тут не пацягнеш — на доле шмат такіх жа жоўтых, як рудзякі, яловых шышак. Яны доўгія, тоўстыя і цяжкія, калі сагнешся і возьмеш у руку,— намоклі ў вадзе, аж пачарнелі. I яны пахнуць грыбамі.

Здаецца, што і ўсе Цяні ля кладак пахнуць рудзякамі і сыраежкамі.

Далей, дзе кладкі ляжаць ужо не ў балоце, а па ўбітым, парослым рэдкай мятліцай бары, патрэсена сена — яго вязкамі выносілі па кладках на сухое з Цянёў. С-пад яго вылазяць белыя галоўкі чашчавікоў і чырванеюць раннія брусніцы.

Брусніц па пагорку, яшчэ зеленаватых,— што насыпана. Над імі — высокі дурнічнік, увесь у ягадах. Ягады даўно выспелі і цяпер блакітныя-блакітныя. Здаецца, калі глядзіш на гэты пагорак сярод балота, што і зямля — плямамі: то блакітная — дзе дурніцы, то чырвона-белая — гэта дзе збуяў і разросся бруснічнік.

У халодным яшчэ ў лесе паветры чуваць, як нехта стукае далёка ззаду, ля вёскі, сякерай: бах! бах! Здаецца, і няма ветру, а ціха шумяць над галавой сосны і недзе за балотам ракоча трактар.

Людзі тут, на сухім пагорку сярод балота, спудзілі сіваваронак — тыя аж стогнуць, носячыся над галовамі. Цыльгікае дзяцел, перастаўшы стукаць па сухой і падгнілай бязверхай елцы; у альшэўніку, пад балота, заходзяцца рабыя сарокі,— відаць, ужо маладыя. Чыр-р-р... Ч-ч-чыр...— аж шыпяць. Здаецца, нехта прастуджаны ў альшэўніку чысціць нос — смаркаецца.

Лес, патрывожаны чалавекам, жыў сваім жыццём.

Пад нагамі ў Юркі аж скрыпеў сухі мох, шасцеў высокі, за калені, багун і верас, чапляўся за плячыма аб сосны ля сцежкі трыножнік. Перад тым як выйсці на Цяні-балота, Юрку давялося зняць яго з-за плячэй і несці пад пахай, ножкамі ўперад.

У гэтым месцы лаза так пераплялася над сцежкай, што Акцызнік, чуваць, абыходзіў яе далёка па балоце — лаяўся.

За лазняком — чыстае балота, сенажаць. Цяпі спрадаўна — сена для лонваўцаў, і лопваўцы іх глядзелі. Высякалі бярэзнік і ніцую лазу, што сеяліся і раслі тут на балоце разам з травой рабінкай і сіпюхай кожпы год, як лебяда дзе ў гародзе пад хатай.

Кладкі на балоце зусім уехалі ў зямлю, зараслі белым мохам і травой — па іх мякка ступаць. На іх ужо даўно нават косяць траву — яны пачарнелыя і гнілыя, рэдка дзе вытыркаюцца наверх.

Але калі з кладак зрываецца нага — квокча балота, бурбаліць; пырскае ўгору рэдкая чорная гразь. Можна праваліцца аж за калені. Света, відаць, ускочыла, бо стаіць, сагнуўшыся, на сухім і выцірае ногі. Варта ёй, няхай не скача, што каза.

Калі павявае вецер,— ён дзьме адтуль, з кутка, дзе пастухі са скацінай, даносячы іх галасы,— шуміць тады лаза і шапоча падсохлая не скошаная ля кустоў асака, сінюха і трава елка. Махаюць, нагінаючыся, сваімі чорнымі галовамі кіёўкі, і пахне старым, зляжалым і ўпрэлым кіслым балотам — аж зрывае нос, як кажа Акцызнік.

На балоце — стагі. Яны стаяць адзін за адным — як у шнурок — і цягнуцца аж адтуль, дзе рыкае скаціна. Стагоў сёлета калгас у Цянях наставіў шмат: была добрая трава. Але некалі яна была, відаць, яшчэ лепшая, бо на балоце ёсць і пустыя старыя стажар’і. Абсунуліся, пачарнелі, пасохлі бярозавыя доўгія калкі-жэрдкі, ля якіх кідалі стог, пахіліліся да зямлі. Калі Юрка глядзіць на пустыя стажар’і, думае тады, што скора ўжо будзе восень...

За кладкамі Акцызнік чакаў усіх: "збіраў у кучу".

— Прайшлі-праехалі, як міленькія. I ўсе сухія. Затое зэканоміліся. Можна і пакурыць і пастагнаць, у каго забалела паясніца за дарогу...— Гэта ён гаварыў, мусіць, да Юркі, а мо і да самога Завішнюка, якога не любіў і за вочы называў "інцілігентам". А ўчора нават асмеліўся і пры ўсіх сказаць: "Вы інцілігенцыя..."

Акцызніку такое гаварыць можна; у леспрамгасе шафёры і грузчыкі, сабраўшыся з Чаркашыным, не такое гавораць, Юрка ведае.

— Можна і пераабуцца,— бубніць Акцызнік і выцірае з твару павуцінне, якое з дробным сухім лісцем вісіць у яго на носе і на вушах.— Можна і чаравічкі скінуць ды пасушыць, каб ногі не прэлі на пасецы, каб нагам здаравей было. I панчошкі памыць, хто заляпаў гразёй і хто саромеецца ў Цяні надзяваць боты ці абуваць лапці...